N I E U W S B R I E F 2011 - 2 - RAAP Archeologisch Adviesbureau

geofysisch onderzoek
Zeeuwse Bordeelschans puntgaaf in beeld
Het bleek de enige methode om een 17e eeuwse schans in de Zeeuwse bodem op de sporen: weerstandsonderzoek.
De weerstandsmetingen toonden aan dat de contouren van de verdwenen Bordeelschans bij Sluis nog puntgaaf in
de bodem liggen. De provincie wil de schans nu weer zichtbaar maken.
In opdracht van de Provincie Zeeland voerde RAAP in mei
2011 een geofysisch onderzoek uit op de vermoedelijke
locatie van de verdwenen Bordeelschans. Deze schans
uit het begin van de 17e eeuw bestond uit een aarden
wal met grachten. De provincie wil in het kader van het
Interregionaal IV-A project ‘Forten en linies in grensbreed
perspectief’ de wallen van de nu volledig verdwenen schans
bij Draaiburg (Zeeuws Vlaanderen) weer zichtbaar maken.
Het project wordt gesubsidieerd door de EU.
Maurits verdedigingslinie
De zoeklocatie werd bepaald op basis van oude kaarten
met afbeeldingen van verschillende verdedigingswerken
die deel uitmaakten van de circumvallatielinie van Sluis.
Deze verdedigingslinie werd in 1604 aangelegd door prins
Maurits. Hij maakte daarbij gebruik van door de Spaanse
legers aangelegde verdedigingswerken, zoals schansen,
forten en redoutes. Daarnaast liet hij nieuwe schansen en
forten bouwen die met elkaar in verbinding stonden via
dijken, gedekte wegen en loopgraven. Deze werkwijze werd
in de Tachtigjarige Oorlog (1588-1598) meerdere malen
toegepast tijdens het beleg van steden. Het doel van een
circumvallatielinie was het isoleren van de stad en het
uitsluiten van versterking en bevoorrading van buitenaf. De
Bordeelschans zou geslecht zijn vóór 1622, aangezien de
schans als ‘verwoest’ staat aangeven op een nieuwskaart uit
dat jaar. Op latere kaarten zijn geen aanwijzingen te vinden
voor de ligging van een schans.
Een eerder uitgevoerd booronderzoek zette vraagtekens
bij de juistheid van de locatie. De aanwijzingen voor de
ligging van de schans waren zeer summier. Projecties van
prekadastrale kaarten op de huidige topografie zijn namelijk
niet betrouwbaar, daarnaast zou een met het blote oog
waarneembare verhoging in het plangebied te maken kunnen
hebben met een kreekrug in de ondergrond - wat bevestigd
Electrisch weerstandsonderzoek
Weerstandsmetingen vormen
een veelgebruikte geofysische
onderzoekmethode om onder specifieke
omstandigheden archeologische
structuren op te sporen tot een diepte van
1,5 meter onder het maaiveld. Met behulp
van twee elektroden in de grond worden
verschillen in elektrische weerstand van
de bodem gemeten. De verschillen in
weerstandswaarden worden hoofdzakelijk
veroorzaakt door de grondsoort en
mate waarin de bodembestanddelen
vocht vasthouden. Vochtige grond
geleidt elektriciteit beter dan droge
grond. De verschillen kunnen duiden op
archeologische resten in de grond, zoals
grachten (lage weerstandswaarden) en
fundamenten (hoge weerstandswaarden). Detail van de Nieuwskaart van het Beleg van Sluis in 1604
van G. en J. Blaeu.
werd door de boringen. In de boringen werden geen aanwijzingen
gevonden voor de ligging van een gracht, wal of andere structuren zoals
uitkijktorens, schuren, paden of verharding.
Geen twijfel mogelijk
De scepsis waarmee aan het elektrisch weerstandsonderzoek werd
begonnen, sloeg al snel om in enthousiasme. Uit een pilot-meting
kwamen de contouren van de schans zeer schep naar voren in de
verschillen van elektrische weerstandwaarden van de bodem. Een
daarop volgende vlakdekkende kartering met de weerstandmeter liet
geen ruimte voor tijfel: de schans heeft zeker op deze locatie gestaan.
De ligging en omvang van grachten en wallen, het terreplein dat ze
omsloten, een poort en mogelijk een ronde toren op het terreplein zijn
met succes in kaart gebracht.
De inzet van geofysisch onderzoek bij deze volledig verdwenen
vindplaats van kortstondige bestaansduur bleek de meest optimale
en zelfs de enige manier om de schans in kaart te brengen. Zelfs zeer
gerichte controleboringen op basis van de weerstandsmeting leverden
geen bruikbaar resultaat. Er was geen afwijkende grachtvulling in de
voormalige grachten aanwezig en de locatie van de voormalige wallen
was nauwelijks herkenbaar. De resten van de schans zijn slechts aan
de hand van zeer subtiele, niet met het blote oog waarneembare
verschillen in de bodemopbouw te traceren.
Het onderzoek onderstreept eens temeer het belang van geofysisch
onderzoek bij dergelijke vindplaatsen, die door hun aard (grachten
en wallen) gemakkelijk door de mazen van het net van de standaard
karteringsmethoden (booronderzoek en zelfs proefsleuven) kunnen
glippen.
Projectleider Mina Jordanov
T 071-5768118 | E m.jordanov@raap.nl
Resultaten weerstandsonderzoek met duidelijk zichtbaar
de contouren van de schans.
Foto: Ruben Smit
KORTE BERICHTEN
RAAP-informatiemiddagen wegens succes vervolgd
In navolging van vorig jaar organiseerde RAAP dit najaar weer een
aantal informatiemiddagen voor haar klanten. Op het programma
stond het onderwerp cultuurhistorie en bestemmingsplannen, de
vraag waaraan een goed Programma van Eisen moet voldoen en
per locatie was er een regionaal thema. Dat laatste varieerde van
archeologie & publieksbereik in Zutphen en geofysisch onderzoek
in Utrecht tot cultuurhistorie als inspiratiebron voor het ontwerp
in Montfort. Daar eindigde de middag bovendien met een
veldexcursie naar de Vlootbeek waar de muntmedaillons werden
bekeken die geïnspireerd zijn op de vondst van een Romeinse
muntschat. Gezien de vele positieve reacties van de bezoekers
(“enthousiasmerend”, “informatief”, “daar kunnen we wat mee”)
zullen de informatiemiddagen volgend jaar een vervolg krijgen.
Over een aantal besproken onderwerpen zijn informatiebladen
gemaakt, u kunt ze aanvragen via www.raap.nl.
Archeologische landschapsmarker voor treinreizigers
Op 2 november is langs de spoorlijn Eindhoven-Maastricht in
Kelper-Oler bij de Mildert een kunstwerk onthuld dat herinnert
aan prehistorische skeletresten die daar in 2010 gevonden zijn.
Bij het begeleiden van werkzaamheden voor de hermeandering
van de Tungelroyse beek ontdekten archeologen van RAAP botten
van meerdere diersoorten en vuurstenen werktuigen: mogelijk
vormen ze de neerslag van jagersactiviteiten in de Midden
Steentijd. RAAP projectleider Jan Roymans opperde het idee om
de vondsten tastbaar te maken met een beeld van een jagerverzamelaar.
Vervolgens is een werkgroep geformeerd, bestaande
uit de Stichting Ark, de gemeenten Leudal en Nederweert,
Waterschap Peel en Maasvallei, Natuurmonumenten en RAAP, om
het plan vlak langs het spoor te realiseren. Een beter podium kan
de archeologie bijna niet krijgen.
Projectleider Jan Roymans
T 0495-513555 | j.roymans@raap.nl
Column
Even opletten
Archeologen doen zelden spectaculaire
vondsten, af en toe doen ze aardige
vondsten, maar meestal doen ze gewone
vondsten of ze vinden helemaal niets. De leukste is
de vondst die net even afwijkt van wat je verwacht,
die je bureau passeert of door je handen glijdt en
bijna (weer) het vondstzakje in verdwijnt, maar
dan opeens je aandacht trekt. Onlangs las ik een
verhaal over een Peruviaanse knotskop, een soort
prehistorisch stenen wapen dat in Rhenen(!) op een
akker was gevonden en nu in bruikleen werd gegeven
aan het tabaksmuseum in Amerongen. Kijk, het zal
een hele klus zijn om iets te herkennen dat uit z’n
context is geraakt en buiten je verwachtingspatroon
ligt. Om niet te zeggen, iets totaal bizars dat de
halve planeet over is gedwaald en daar niet behoort
te zijn. Maar toch, het is evident iets ‘aparts’.
Voor de goede orde: die knotskop is met de guano
meegekomen, mineraalrijke vogelstront die op de
tabaksakkers van de Utrechtse Heuvelrug - die waren
er - als mest diende.
Twee totaal andere voorbeelden. De Zebramossel.
Het is een mosseltje dat me een keer door een
collega in handen werd gedrukt - ik doe hier nu
eenmaal de schelpanalyses. De mossel kwam uit
een boorkern en zou dus iets kunnen zeggen over
het afzettingsmilieu van een bepaald laagje. “Zout
hè?”, zei de betreffende projectleider. Nee dus,
het is de voor mij inmiddels klassieke verwarring
tussen de zoutwatermossel die wij allemaal eten
onder het genot van een glas witte wijn, en de uit
Russische sferen afkomstige exoot, de Zebramossel.
Oppervlakkig lijken ze op elkaar, met dat verschil dat
de laatste in zoet water leeft. Ergo, de projectleider
zat faliekant verkeerd met zijn analyse.
Tweede voorbeeld. Een porseleinen schoteltje
passeert mijn bureau - ik doe hier nu eenmaal het
porselein. Ik werp een blik op het bodemstempel,
draai werktuigelijk het schoteltje al om en moet
een glimlach onderdrukken. Het besef komt net
een seconde later dan de waarneming. Ik zie
het stempel, denk het te weten, maar moet me
corrigeren. Wie kent niet dat beeld van een sfinx
met daaronder de naam P. Regout, Maastricht?
Kijk anders even tussen het servies, er ligt er vast
nog wel zo eentje. Maar wie kent het olifantje met
daaronder de naam F. Regout, Maastricht? Het
mislukte neefje dat aan het einde van de 19e eeuw
vijf jaar lang een aardewerkfabriek exploiteerde tot
groot ongenoegen van zijn ooms, de vennoten van
de firma Petrus Regout & Co.
Kortom, een porseleinen tegelwijsheid: wie niet
kan determineren wat hij vindt, hoeft ook niet te
zoeken.
Ivar Schute
Senior projectleider bij RAAP