Palindroom - Protestantse Gemeente Zevenaar - Protestantse ...

1
LEEN DEN BESTEN
Palindroom
Kunsttaal
Raadsels en spreuken zijn soms gebaseerd op het principe van het 'palindroom'. Palindroom (Grieks:
palin = terug; dromos = het lopen; dus: teruglopen) is de benaming van een woord dat van voren naar
achteren en van achteren naar voren gelezen kan worden. Soms blijft de betekenis dezelfde, zoals bij:
edelstaalplaatslede, dood, lepel, meetsysteem, neen, negen, nemen of parterretrap; soms verandert de
betekenis, zoals bij: droom - moord; klok - kolk of neger - regen. Palindroom is ook de benaming van
een zin of versregel (kreeftdicht) die van links naar rechts of van rechts naar links dezelfde inhoud
geeft. Enkele voorbeelden: Mooie zeden in Ede zei oom; Red, danseres, 'n adder; Ga al te ver, Edna.
Reden: neder andere vetlaag
Sotades
1 . Adam zou zich met een palindroom hebben voorgesteld: Madam, I'm
Adam. Eva zou in dezelfde stijl haar naam genoemd hebben: Eve. Napoleon wordt in de mond gelegd:
Able was I ere I saw Elba (= Machtig was ik voordat Elba zag).
De uitvinding van het palindroom staat op naam van de
Alexandrijnse dichter Sotades (derde eeuw voor Christus).
Volgens sommigen is het palindroom de taal van de duivel.
Deze zou ondermeer gezegd hebben: Signa te, signa, temere
me tangis et angis (= Teken u (met het kruisteken), teken,
tevergeefs raakt en benauwt ge mij). In de oudheid en in de
middeleeuwen werd het procédé van het palindroom meermalen
toegepast in tover- en bezweringsformules. Een Grieks
palindroom, dat vaak op kerkgebouwen en doopvonten te vinden
is - en soms aan Gregorius van Nazianze (circa 330-390),
soms aan Stylianus van Neocaesarea (circa 900) wordt toegeschreven
- luidt: nipson anomèmata, mè monan opsin (= Was
niet enkel mijn gelaat af, maar ook mijn fouten).
Sator-arepo-kwadraat
De tekst sator arepo tenet opera rotas betekent
"Zaaier Arepo houdt met moeite de wielen". De tekst
werd geacht magische kracht te hebben. In latere
tijden werden er varianten gemaakt waarbij pater
noster (Onze Vader) centraal stond.
Een palindroom kan de vorm hebben van een 'magisch
kwadraat'. Hierbij zijn de letters van de
woorden in een vierkant gerangschikt en kunnen
niet alleen van achteren naar voren, maar ook van
onderen naar boven gelezen worden en omgekeerd.
Eén van de bekendste voorbeelden is de zin van de
Brabeli_: Šešir Elidi širiš. Idile rišeš (Je maakt
Elida's hoed groter. Je tekent idyllen). Beroemd is
de oude Latijnse bezweringsformule sator-arepotenet-opera-rotas
(= Zaaier Arepo houdt met moeite
de wielen; of: Zaaier Arepo bestuurt met moeite
de wagen). Deze is te vinden op enkele gebouwen
in Italië en in een mozaïekvloer van een kerk in
Piave Terzigani. De formule werd in de volksgeneeskunde
toegepast, vooral tegen hondsdolheid.
Dat ze ook in christelijke kringen gebruikt werd,
vindt zijn oorzaak in het feit dat ze (op één N na)
tweemaal de letters van Pater Noster (= Onze Vader,
met de letters A en O = alpha en omega) bevat,
zodat de 25 letters van het magische vierkant
ook in de vorm van een kruis (met de N als middelpunt)
kunnen worden opgesteld. Zo kan de formule
gelden als een christelijk cryptogram.

2
Palindroomzinnen:
Baas, neem een racecar, neem een Saab.
Nee, weg 't kaatsnet, en staak 't geween.
Daar eiste hij z'n ei, en zij het sieraad.
'n Iers idee: niemand na meineed is rein.
Nora bedroog, 0 zo goor, de baron.
De blik laakt 'n imam in 't kaal, kil bed.
Pakte m'n opa je japon met kap?
Panklare bout kookt u, ober, al knap.
Draaf, als in ome de demon is, lafaard.
Eiste: 'Of foto, dot, of foetsie'.
Er is door bologige gigolo brood, sire.
Raadt me zo'n nozem 't daar.
'Feit is: opa moet kikkerdrek' kikte oma positief.
Red, danseres, 'n adder.
'Ga alleen, os,' repte het personeel laag.
Reik 'n po maar door 'n rood raam, op 'n kier.
Ga al! Reden: nederlaag.
Senora, bedank oom Adam ook, na de barones.
Gewiekst rooft 'n oma Montfoorts kei weg.
God, red nu 'ns 'n underdog.
Snol, slaapt die bij je? Jij beidt pa al, slons.
Sta, wrak! Nee, tem die meid met een karwats.
Teer knijpt roomse zus u - ze smoort pijnkreet.
Koop ik 'n ei, dan nadien kip ook.
Laat af, sire, drop, ook 'n kooporder, is fataal.
Laat af, sire, Velpon eten op lever is fataal.
Tevreden kneep een kneder vet.
't Kale graansilohol is naar gelakt.
Toon Nevada na Canada, vennoot.
Nam die meid u, man? O zo, nam u die meid, man.
'Mooie zeden: ik, na de bleke rekel, bedank in Ede' zei
oom.
'Mooie zeden in ere laten, en nonnen etaleren in Ede' zei
oom.
'Mooie zeer vette etser bij Brest eet tevree' zei oom.
'Leer oma mooie zetten, nee geen nette' zei oom (amoreel).
'Mooie zetter! Epos is rooms. Moors is operette' zei oom.
Greep krijgen op de werkelijkheid
Taal, ook de taal van het palindroom, roept niet alleen
werkelijkheid op, maar geeft ook de mogelijkheid om
een greep op de werkelijkheid te krijgen. In diverse
godsdiensten is er dan ook het geloof dat wie magische
formules ter beschikking heeft, kan bewerken dat geesten
en machten zich in dienst stellen van het zoeken
naar heil en weren van onheil. 'Wie de juiste formuleringen
kent die bij offerritueel of in gebed gesproken
moeten worden, hoopt daarmee het positieve effect
van deze godsdienstige handeling te verzekeren. De
juiste woorden kunnen naar katholieke opvatting brood
en wijn doen veranderen in het lichaam en bloed van
Christus. (...) Geen wonder dat in het gebruik van godsdienstige
taal de ervarenheid en daarom de godsdiensti-
In haar essay 'Een verhaal over het palindroom'
stelde Dubravka Orai dat het beginsel
van de taal van het palindroom is, dat beide
uiteinden gelijk zijn: deze taal kan net zo
goed van links naar rechts of van oost naar
west gelezen worden als andersom. Maar: 'In
de gewone taal, in de ruimtelijke oriëntatie,
binnen de in de Europese cultuur heersende
opvattingen van wat normaal is, heeft alles
een linker- en een rechterkant, er bestaat een
oosten en er bestaat een westen en niemand
komt op het idee deze tegenovergestelde
begrippen met elkaar gelijk te stellen.' 2
De Kroatische Orai gebruikte het palindroom
meermalen in haar gedichten. In
1981 schreef ze: O Jugo! O gujo! (Juga is een
algemeen gebruikte afkorting voor Joegoslavië;
guja = slang; O Joegoslavië! o slang!).
Het gedicht meldt dat de apocalyps (het laatste
oordeel; de ondergang van de wereld)
plaats vindt in 1991. 3 Orai had ook 2002 kunnen
uitkiezen, omdat dat ook een palindroom
is, 'maar ze had het cijfer 1 nodig als het
symbool van het begin, het zijn en de openbaring,
terwijl ze het cijfer 9 het laatste cijfer,
nodig had als aankondiging van zowel het
einde als het begin, van dood en wedergeboorte,
dat wil zeggen als het laatste cijfer
van de waarneembare wereld.' 4 In 1991 was
Joegoslavië inderdaad een slang die zijn eigen
staart verslond. De Kroatische essayiste Dubravka
Ugreši vroeg zich vertwijfeld af: 'Zullen
we elkaar vernietigen, zullen we tenslotte
allen in atomen overgaan en zal op onze lippen,
als een laatste palindroom, slechts één
enkele kreet overblijven: kisik (zuurstof)?
Luidt onze allerlaatste teleks inderdaad: skelet...?'
5

3
ge expert een belangrijke rol speelt en dat men vaak jaren in de leer moet gaan om haar te beheersen.
Dat geldt extra sterk wanneer er sprake is van een heilige taal die door het gewone volk niet gesproken
of gekend wordt. Zo'n heilige taal kan de vorm aannemen van een kunsttaal die alleen door specialisten
gekend wordt.' 6
Palindroomdagen
01/02/2010
11/02/2011
21/02/2012
02/02/2020
12/02/2021
22/02/2022
03/02/2030
13/02/2031
23/02/2032
04/02/2040
14/02/2041
24/02/2042
05/02/2050
15/02/2051
25/02/2052
06/02/2060
16/02/2061
26/02/2062
07/02/2070
17/02/2071
27/02/2072
08/02/2080
18/02/2081
28/02/2082
09/02/2090
19/02/2091
Heilloze en heilzame taal
De taal van het palindroom is een kunsttaal. Ze wordt gevormd door knutselen
met letters en woorden. Het is een onschuldige bezigheid. Kwalijk wordt het als
woorden een magische betekenis krijgen en we er ons lot in zien getekend of
elkaar ermee gijzelen. Kwalijk wordt het ook als woorden aaneengeregen worden
en telkens terugkeren als kralen aan een rozenkrans en geen scheppende kracht
meer bezitten om mij persoon te doen worden of een 'verzoenende verbinding
tussen mij en jou' 7 te vormen. Ze staan de mogelijkheid tot een werkelijke ontmoeting
in de weg, omdat ze geen plaats laten voor het onverwachte. In de ontmoeting
is ontvankelijkheid voor wat de ander op dat moment te berde brengt.
Daarin wordt de ander niet vastgeketend aan het beeld dat ik me van hem/haar
en zijn/haar daden en bedoelingen gevormd heb.
Kijvende partners, strijdende volken zijn meermalen de gevangenen van
het beeld dat ze zich van zichzelf, van de ander en van hun gemeenschappelijke
geschiedenis gevormd hebben. Ze kunnen alleen nog maar het palindroom als
stijlfiguur hanteren: 'Zij geven een vertekend beeld van de geschiedenis. Dit zijn
de feiten', roepen ze van links naar rechts. 'Zij geven een vertekend beeld van de
geschiedenis. Dit zijn de feiten', roepen ze van rechts naar links. 'Jij ondermijnt
waar het op aankomt in het geloof', zegt de een verwijtend .'Jij ondermijnt waar
het op aankomt in het geloof', antwoordt de ander. 'Hij begrijpt me niet en beschuldigt
mij ervan niet te luisteren', zegt de een en voelt zich slachtoffer. 'Zij
begrijpt me niet en beschuldigt mij ervan niet te luisteren', zegt de ander en
voelt zich eveneens slachtoffer. En ze verwonden elkaar over en weer met woorden
en andere wapens. 'De taal van het palindroom is op drift geraakt als een
geest, losgelaten uit een fles. De waarheid verandert als een fata morgana in
twee identieke waarheden! Twee waarheden zijn één leugen, want een van de
twee moet een leugen zijn...' 8
Als de Geest uit de taal is, wat houd je dan over? Een
taal van angst en wantrouwen? Een bezweringsformule?
Een taal die in zichzelf gevangen is en gevangen zet?
Een taal die elke nuancering en gelaagdheid mist? Een
taal die zich oriënteert op het verleden, voorbijgaat
aan wat werkelijk is in het heden en hoop voor de toekomst
de grond inboort? Een taal die liefde uitsluit en
geloof doet verschrompelen? Wie zal het zeggen. Eén
ding is duidelijk: als de Geest uit de taal is, is van echte
communicatie geen sprake meer. We verkillen. Er
komt een ijskorst om onze ziel.
Niet alleen de op drift geraakte taal van het
palindroom of de kunsttaal van de religie kan schaden.
Ook de taal van de heldere logica en de objectieve
informatie, de taal van klare waarheden, begrippen en
formules kan dat doen. Het is de taal van het definiëren,
omgrenzen. 'Dit is dit en niet dat: water; en geen
stoom, en geen ijs. Hier is niet daar. Eén is één, 2 = 2,
dood is dood. Een taal van termen, een gesloten geheel
van afgesproken uitdrukkingen. Taal van abstraheren
en reduceren; ieder ding wordt een chiffre, ieder
Visuele palindroom van de vermaarde graficus
Maurits Cornelis Escher (1898-1972).

4
woord een getal. Taal van afdoende oplossingen en ondubbelzinnige antwoorden.' 9 Het is goed dat deze
taal er is. We kunnen niet zonder, vooral niet in het recht, de economie, de wetenschap en de technologie.
Maar als het gaat over geloof, hoop en liefde, of over vragen van leven en dood, is de eenduidige
manier van spreken niet alleen ontoereikend maar ook gevaarlijk. 'De woorden worden ondermijnd door
de valse verwachtingen en leugens, waaraan zij zelf uitdrukking hebben gegeven.' 10 En de ijskorst om
onze ziel wordt alleen maar dikker.
'De taal waarvan we ons meestal bedienen is niet geschikt om het ijs in ons te breken; we bereiken
elkaar niet, de woorden raken ons niet echt diep, de ziel verstart. We zijn op zoek een taal die dat
steeds dikker wordende ijs van de ziel kan breken.' 11 Wellicht kan de taal van de poëzie en het gebed
het. In ieder geval kan deze taal ons - als we die met aandacht gebruiken - in aanraking brengen met de
diepste grond van het zijn. Ook kan ze ons verbinden met wat we nu niet zijn en ons herinneren aan
wie we hadden moeten zijn. Wellicht kan ook de taal van het vertellen, het denken en overpeinzen het.
In ieder geval kan deze taal het verloop van ons leven benoemen, ordenen, verhelderen en verdiepen.
Ook kan ze ons met elkaar verbinden. Verder kan ze bepaalde ervaringen als bijvoorbeeld die van zinloosheid
of juist van zinvolheid, van gebrek aan verband of juist van verbondenheid met alles wat leeft
onder woorden brengen.
Als we alleen de taal van de macht spreken - en het
palindroom, de kunsttaal van de religie of de taal van klare
waarheden kan een taal van macht zijn - zal het ijs van onze
ziel niet gebroken worden. De taal van de macht bevordert
eenzaamheid en op den duur sprakeloosheid. We passeren
elkaar als schepen in de nacht. 'Telkens als wijzelf aan de
taal van de macht ontkomen en ons aan een andere taal
wagen, dat wil zeggen, die leren horen, begrijpen en spreken,
dan is die taalschepping, die taalvernieuwing, een bron
van kracht (...)' 12 We overschrijden grenzen. We graven in
het onzegbare, in de oneindig dubbele bodem van de werkelijkheid.
We laten verhuld wat verhuld moet blijven. We
roepen het paradoxale en ontoegankelijke van het bestaan
op en stellen het tegenwoordig in paradoxale woorden en
beelden. 13 Een we leven zoals we leven met de ander: 'bij
benadering, rakelings nabij, wetend - niet wetend, veilig - onveilig.' 14 We beseffen dat woorden altijd
tekortschieten. 'Maar zwijgen is ook niet vol te houden, je wilt toch weer verder, horen en gehoor vinden.
Ergens tussen of voorbij woorden gebeurt het dat mensen elkaar vinden en verstaan.' 15
© Leen den Besten
Zevenaar, 24 augustus 2008.
Visuele palindroom van Escher.

5
Palinwoorden (spiegelwoorden)
Een palindroomwoord of spiegelwoord is een woord dat ook van rechts naar
links gelezen precies hetzelfde blijft. Enkele voorbeelden: lepel, reder,
racecar, stormrots, topkookpot, teeltatleet, parterreserretrap, dood,
kalklak, gorttrog, legovogel, topkookpot, aha, ebbe, sexes, kapopak, klokkolk,
maandnaam, ara, ecce, shahs, knippink, maartraam, gardebedrag,
dod, effe, solo's, keikiek, kolkklok, gardegedrag, eke, egge, stuts, keiziek,
korttrok, legerkregel, elle, kortrok, kotsstok marktkram, lekenknekel, ere,
kutstuk, krabbark, mezebezem, lekerkrekel, enne, lampmal, kurkkruk,
moordroom, levantnavel, hah, lavaval, maannaam, naaldlaan, levenknevel,
hoh, giffig, leiwiel, levensnevel, kak, gillig, pitsstip, Nepalapen, leverdrevel,
gittig, meeneem, poolloop, neppoppen, leverwrevel, kik, kaak, kippik,
meezeem, rookkoor, neppuppen, lippepeppil, kok, keek, merkrem, reissier,
netebeten, meetsysteem, kijk, kook, lossol, modedom, seissies, neteneten,
morgegegrom, lal, neen, nepapen, paalslaap, nedertreden, lel, paap, nekken,
netsten, sierreis, paardraap, pokkedekkop, lil, raar, nellen, ottetto,
snakkans, peergreep, staalplaats, lol, neppen, paalaap, plutotulp, strengnerts,
lul, tuut, netten, palmlap, spittips, polkaklop, taartstraat, mam,
nijllijn, papapap, poolsloop, teeltatleet, mem, arkra, nijppijn, petstep,
portstrop, troostsoort, eikie, pikkip, pilslip, avondnova, roornsmoor, mom,
redder, doornrood, silopolis, koortsstrook, non, potstop, draafaard, snorfrons,
kornettenrok, oho, geleg, rekker, prodorp, draagaard, spurtrups,
neppikkippen, gezeg, reller, racecar, draaiaard, storrorots, nepstaatspen,
ozo, kajak, remmer, randnar, draakaard, stoltrots, parterretrap, pap, kazak,
renner, strafarts, rekkennekker, pep, lepel, repper, roodoor, droogoord,
stremerts, pip, madam, rottor, rotator, droomoord, sulcyclus, pop, naman,
sarras, rotstor, edelslede, taalplaat, kaasredersaak, pup, neden, serres,
faalslaaf, tarwewrat, melklepelklem, pijp, staats, slamals, feestseef,
tramsmart, partybabytrap, sas, negen, stoots, kaalslaak, rennersrenner, sis,
nernen, steets, sus, nepen, tandnat, kaatstaak, droommoord, deelstaatsleed,
sijs, neten, tanknat, keerpreek, kapellepak, neven, tentnet,
klotetolk, legerregel, neppitsstippen, tot, radar, knalblank, libellebil, partyboobytrap,
tut, reder, diaraid, topspot, knalklank, pilsrennerslip, reier,
eedidee, knalplank, moorddroom, nepmalagalarnpen, rever, eetstee, deelleed,
kolerelok, regelleger, rookseinnieskoor, daad, rotor, doorrood,
koopspook, regenneger, parterreserretrap, saga's, gaallaag, legokogel,
snerttrens, edelstaalplaatslede

6
1
Anne Michaels, Verborgen verleden, Amsterdam 1997, 143.
2
Geciteerd in: Dubravka Ugreši_, De cultuur van leugens. Antipolitieke essays, Amsterdam 1995, 41.
3
Dubravka Orai_, Palindromska apokalipsa, Zagreb 1993.
4
Ugreši_, a.w., 34.
5
Ugreši_, a.w., 39.
6
D.J.Hoens, 'Over godsdienst en haar uitbreiding', in: D.J.Hoens, J.H.Kamstra, D.C.Mulder, Inleiding tot de
studie van godsdiensten, Kampen 1985, 25.
7
Jürgen Moltmann, De mens. Christelijke antroplogie in de conflicten van deze tijd, Bilthoven 1972, 105.
8
Ugreši_, a.w., 37.
9
Huub Oosterhuis, En ik zag: een nieuwe hemel. Proeven van bijbelse prediking, Baarn 1984, 52.
10
George Steiner, In de burcht van blauwbaard. Enige aantekeningen voor een herdefiniëring van het begrip
cultuur, Amsterdam 1991, 109.
11
Dorothee Sölle, Opwellingen van moed. Aanzet tot een andere manier van denken, Baarn 1994, 138-139.
12 Sölle, a.w., 149.
13 Oosterhuis, a.w., 53.
14 Oosterhuis, a.w., 54.
15 Oosterhuis, a.w., 55.
Visuele palindroom van Escher.