Op zoek naar het onsterfelijke - KNAW Onderwijsprijs
Op zoek naar het onsterfelijke - KNAW Onderwijsprijs
Op zoek naar het onsterfelijke - KNAW Onderwijsprijs
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
<strong>Op</strong> <strong>zoek</strong> <strong>naar</strong> <strong>het</strong> <strong>onsterfelijke</strong><br />
Waarom de conservatieven van de negentiende eeuw geen<br />
politieke partij hebben opgericht<br />
1
<strong>Op</strong> <strong>zoek</strong> <strong>naar</strong> <strong>het</strong> <strong>onsterfelijke</strong>. Waarom de conservatieven van de negentiende eeuw geen politieke<br />
partij hebben opgericht<br />
Profielwerkstuk geschiedenis<br />
Door: Marius de Kok (A6C)<br />
Begeleider: R.X. Teunissen<br />
Inleverdatum: 21 december 2011<br />
3
Sors tua mortalis, non est mortale, quod optas<br />
–OVIDIUS–<br />
5
Inhoud<br />
LECTORI SALUTEM! ....................................................................................................................................... 9<br />
VRAAGSTELLING ......................................................................................................................................... 11<br />
HOOFDSTUK 1 – WAT CONSERVATISME IS ...................................................................................................... 13<br />
Vraagstelling .................................................................................................................................. 13<br />
1.1. De psychisch-sociale benadering: <strong>het</strong> traditionalisme .......................................................... 15<br />
Wat traditionalisme wel en niet is ................................................................................................ 15<br />
De paraplu van <strong>het</strong> traditionalisme ............................................................................................... 16<br />
De geschematiseerde paraplu ....................................................................................................... 18<br />
De paraplu kent geen hokjesmentaliteit ....................................................................................... 18<br />
Een psychisch-sociale benadering ................................................................................................. 19<br />
1.2. De politiekhistorische benadering: <strong>het</strong> conservatisme van de negentiende eeuw .............. 20<br />
Het verschil: de visie op <strong>het</strong> kwaad ............................................................................................... 21<br />
Conservatisme en christendom ..................................................................................................... 21<br />
Conservatisme als tegenpool ........................................................................................................ 22<br />
De strijd tegen <strong>het</strong> kwaad: een beverdam als politiek program ................................................... 25<br />
Een politiekhistorische benadering ............................................................................................... 27<br />
1.3. Een alternatief: <strong>het</strong> psychisch-sociaal-politiek-historisch conservatisme ............................ 28<br />
De aartsvader van <strong>het</strong> conservatisme: Edmund Burke ................................................................. 29<br />
Intermezzo: conservatisme bij Bart Jan Spruyt ............................................................................. 29<br />
Kaders van conservatisme ............................................................................................................. 31<br />
1.4. Conclusies .............................................................................................................................. 32<br />
HOOFDSTUK 2 – HET SUCCES VAN POLITIEKE PARTIJEN ..................................................................................... 33<br />
Vraagstelling .................................................................................................................................. 34<br />
2.1. Wat is een politieke partij? ........................................................................................................ 35<br />
2.2. De partijvorming van de confessionelen .................................................................................... 37<br />
De Anti-Revolutionaire Partij......................................................................................................... 37<br />
De Bond van Kiesvereenigingen op Christelijk-Historischen Grondslag in de Provincie Friesland 40<br />
De Christelijk-Historische Kiezersbond .......................................................................................... 41<br />
De Vrij-Antirevolutionaire Partij .................................................................................................... 42<br />
De Christelijk-Historische Partij ..................................................................................................... 43<br />
De Christelijk-Historische Unie ...................................................................................................... 44<br />
2.3. De partijvorming van de socialisten ........................................................................................... 46<br />
De Sociaal-Democratische Bond ................................................................................................... 46<br />
7
8<br />
De Sociaal-Democratische Arbeiderspartij .................................................................................... 48<br />
2.4. De partijvorming van de liberalen .............................................................................................. 51<br />
De Liberale Unie ............................................................................................................................ 51<br />
De Radicale Bond ........................................................................................................................... 52<br />
De Vrijzinnig-Democratische Bond ................................................................................................ 52<br />
De Bond van Vrije Liberalen .......................................................................................................... 54<br />
2.5. Voorwaarden voor partijvorming ............................................................................................... 55<br />
HOOFDSTUK 3 – DE GESCHIEDENIS VAN HET NEDERLANDSE CONSERVATISME ...................................................... 57<br />
Grondwet en eerste ministerie Thorbecke ................................................................................... 57<br />
Ministerie Thorbecke en Aprilbeweging ....................................................................................... 59<br />
Van Hall.......................................................................................................................................... 62<br />
De koning en de kiesverenigingen ................................................................................................. 63<br />
Van der Brugghen .......................................................................................................................... 65<br />
Van Zuylen van Nijevelt, of: de barstjes worden breuken ............................................................ 66<br />
De Algemeene Kiesvereniging ....................................................................................................... 67<br />
Het eindspel van <strong>het</strong> conservatisme ............................................................................................. 69<br />
HOOFDSTUK 4 – OBSTAKELS VOOR PARTIJVORMING ........................................................................................ 71<br />
De conservatieven getoetst aan de vier voorwaarden ................................................................. 71<br />
De conservatieve partijvorming bekeken uit de drie historische dimensies ................................ 73<br />
CONCLUSIES .............................................................................................................................................. 77<br />
TEN BESLUITE ............................................................................................................................................ 79<br />
BIJLAGE 1 – ‘DOORMODDEREN VOOR HET KONINKRIJK VAN GOD,’ UITWERKING VAN HET INTERVIEW MET BART-JAN<br />
SPRUYT .................................................................................................................................................... 81<br />
BIJLAGE 2 – PORTRETTEN ............................................................................................................................ 87<br />
BIJLAGE 3 – PERSOONLIJK LOGBOEK VAN MARIUS DE KOK ................................................................................ 94<br />
BRONVERMELDING EN ILLUSTRATIEVERANTWOORDING .................................................................................. 102
LECTORI SALUTEM!<br />
‘A man will not need to study history to find out what is best for his own culture.’ Het zijn woorden<br />
van Thoreau, die de positie van de geschiedenis ondermijnen. En terecht: we leven nu, en hebben<br />
niet meer zoveel te maken met hoe <strong>het</strong> vroeger was. Toch? Wat hebben wij, als mensen van de hoog<br />
ontwikkelde eenentwintigste eeuw te maken met de barbaarse toestanden van ons voorgeslacht?<br />
We kunnen ons toch beter op de toekomst richten dan op <strong>het</strong> verleden?<br />
Wie dit in een gezelschap van conservatieven zou zeggen, kan verwachten dat alle gesprekken<br />
stilvallen en de ogen in zijn richting draaien. Immers, welke bevolkingsgroep is meer verbonden met<br />
<strong>het</strong> verleden dan de mensen die terug willen <strong>naar</strong> <strong>het</strong> verleden? Of in ieder geval zoveel mogelijk van<br />
<strong>het</strong> historisch gegroeide behouden? Het is de binding aan <strong>het</strong> verleden die ervoor zorgt dat mensen<br />
conservatief zijn.<br />
Deze groep mensen vormt <strong>het</strong> onderwerp van onder<strong>zoek</strong> dit profielwerkstuk. Er waren en er zijn in<br />
Nederland conservatieven, die verder keken en kijken dan gisteren en de hele geschiedenis in<br />
ogenschouw nemen. Ze zijn terug te vinden in vele posities in de maatschappij: sommige docenten<br />
proberen op een conservatieve manier les te geven. Politieagenten gaan uit van de conservatieve<br />
gedachte dat ze als vertegenwoordiger van de wet een bepaalde vorm van gezag hebben.<br />
Conservatieve politici proberen de Haagse waan van de dag te doorbreken en hun werk in <strong>het</strong><br />
perspectief van de geschiedenis te zien.<br />
Met name deze laatste groep conservatieven wil ik behandelen: conservatieve politici. Het zijn<br />
mensen, die zich bevinden in de waan van de dag, maar proberen die waan te overzien en door te<br />
steken <strong>naar</strong> <strong>het</strong> diepere. We vinden ze momenteel bij verschillende partijen terug: bij de SGP, <strong>het</strong><br />
CDA, de VVD en heel soms bij de ChristenUnie stroomt conservatief bloed door de aderen. De<br />
opvattingen van deze mensen, bij de verschillende partijen, stemmen vaak in grote lijnen overeen,<br />
maar ze vormen geen duidelijk afgebakende groep in ons parlement.<br />
Ik betreur <strong>het</strong> wel eens. Ik betreur wel eens dat we geen partij hebben die uitgesproken verder kijkt<br />
dan de peilingen van Maurice de Hond. Ik betreur <strong>het</strong>, dat we geen conservatieve partij hebben in<br />
Nederland. En dat is ook de oorzaak van de hoofdvraag. Vanwege dit gemis heb ik de tijd van mijn<br />
profielwerkstuk gevuld met een onder<strong>zoek</strong> <strong>naar</strong> de vraag waarom de conservatieven (in hun volle<br />
breedte) geen succesvolle politieke partij hebben opgericht in de tijd van <strong>het</strong> districtenstelsel (1848-<br />
1918), <strong>het</strong> stelsel waarin politici werden afgevaardigd voor een bepaalde regio. In deze tijd hebben<br />
andere groeperingen (confessionelen, socialisten en liberalen) namelijk wel een succesvolle politieke<br />
partij kunnen vormen.<br />
Deze vraag wil ik beantwoorden in vier hoofdstukken. Het eerste hoofdstuk is vooral systematisch<br />
van aard: ik probeer enige ordening aan te brengen in <strong>het</strong> begrip conservatisme, teneinde tot een<br />
bepaalde omschrijving van <strong>het</strong> begrip te komen. In <strong>het</strong> tweede hoofdstuk ligt de nadruk meer op<br />
analyseren: door de partijvorming van de verschillende succesvolle politieke partijen na te gaan, wil<br />
ik formuleren wat nodig was in Nederland tussen 1848 en 1918 om een succesvolle politieke partij<br />
op te richten. Het derde hoofdstuk wil een beschrijving geven van de geschiedenis van <strong>het</strong><br />
conservatisme, toegespitst op conflicten of verzoeningen. Tot slot wil ik in <strong>het</strong> vierde hoofdstuk de<br />
geschiedenis van <strong>het</strong> conservatisme naast de voorwaarden tot partijvorming leggen, om te zien in<br />
hoeverre de conservatieven voldeden aan deze voorwaarden. Tevens wil ik de partijvorming van de<br />
conservatieven bezien vanuit <strong>het</strong> perspectief van de drie historische dimensies. Deze hoofdstukken<br />
moeten samen genoeg bouwstenen opleveren om een antwoord te formuleren op de hoofdvraag.<br />
Lezer, verwacht van dit profielwerkstuk geen volledigheid. Dit onderwerp is zo omvattend, dat er<br />
gemakkelijk twintig profielwerkstukken mee gevuld kunnen worden. Ik doe dan ook geen aanspraak<br />
op volledigheid. Ik weet zelf ook dat er nog veel meer te behandelen viel. Wat te denken van<br />
conservatieve denkers als De Tocqueville, Ortega Y Gasset, Stahl, of van onderwerpen als<br />
conservatisme en de romantiek, conservatisme en nationalisme of de verhouding tussen <strong>het</strong><br />
Nederlandse en <strong>het</strong> Engelse conservatisme. Of wat dacht u van een definiëring van <strong>het</strong><br />
conservatisme van Kuyper? Of van een uitvoerige behandeling over de conservatieven en de<br />
9
10<br />
stakingen van 1903? U ziet, dit profielwerkstuk is niet meer dan een zandkorreltje in de zandbak van<br />
<strong>het</strong> conservatisme.<br />
Ik doe ook geen aanspraak op volledige onafhankelijkheid, uitgaande van de gedachte dat dit<br />
überhaupt onmogelijk is. Het lijkt soms een eis te zijn: een absoluut onafhankelijke beschrijving van<br />
de geschiedenis. Ik heb zeer zeker mezelf gedistantieerd van <strong>het</strong> onderwerp, om vanuit een zekere<br />
mate van objectiviteit dit onderwerp te beschrijven, maar mezelf ervan losmaken was onmogelijk. En<br />
dit is ook logisch.<br />
Bolkestein schrijft: ‘Het is mij vaak opgevallen dat vooropgezette ideeën – noem <strong>het</strong> ideologie – de<br />
waarneming blokkeren.’ 1 Daar heb ik echter tegen gestreden, dat mijn waarneming geblokkeerd<br />
werd. Wat ik niet kan ontkennen, is dat mijn gehechtheid aan <strong>het</strong> onderwerp, de waarneming<br />
wellicht wat beïnvloed heeft. Dit doet echter niets af aan de betrouwbaarheid van dit onder<strong>zoek</strong>: de<br />
feiten blijven de feiten en die heb ik beschreven zoals ze ook daadwerkelijk zijn. De interpretatie van<br />
de feiten is ook zo eerlijk mogelijk afgewogen, om tot <strong>het</strong> best denkbare antwoord te komen.<br />
Nog een enkele opmerking wil ik plaatsen. Citaten heb ik zoveel als mogelijk letterlijk geciteerd. Soms<br />
was <strong>het</strong> echter nodig om bepaalde woorden weg te laten. Dit is aangegeven door twee haakjes met<br />
drie puntjes ertussen. Als er een letter of woord tussengevoegd moest worden, heb ik dit ook<br />
gedaan, maar <strong>het</strong> betreffende zinsgedeelte tussen vierkante haken geplaatst. Waar citaten om<br />
opheldering vroegen binnen de tekst, heb ik dit tussen haken geplaatst, gevolgd door mijn initialen.<br />
Dit alles in de hoop een werkstuk neer te zetten dat naast historisch verantwoord ook prettig<br />
leesbaar zou zijn.<br />
Thoreau mocht misschien de geschiedenis waardeloos voor de huidige cultuur, maar mijn hoop is dat<br />
ook dit profielwerkstuk ertoe bijdraagt dat we kunnen leren van de geschiedenis (ook van de<br />
geschiedenis van <strong>het</strong> conservatisme) om de huidige wereld te verbeteren.<br />
Gebezigde afkortingen<br />
HTK: Handelingen van de Tweede Kamer der Staten-Generaal.<br />
AVK: Archief van de kiesvereniging ‘Vaderland en Koning’ te Den Haag.<br />
1 Bolkestein, p. 16
VRAAGSTELLING<br />
Hoofdvraag: Waarom heeft <strong>het</strong> conservatisme in Nederland zich niet geïnstitutionaliseerd in een<br />
politieke partij in de periode 1848-1918?<br />
Deelvragen:<br />
1. Wat is conservatisme?<br />
1.1. Wat is de psychisch-sociale benadering van conservatisme?<br />
1.2. Hoe wordt conservatisme benaderd vanuit een politiekhistorische optiek?<br />
1.3. Is <strong>het</strong> mogelijk om een omschrijving te vinden die de antropologische en de historische<br />
benadering onder een noemer samenbrengt?<br />
2. Hoe kwamen andere ideologieën dan conservatisme tot uiting in een politieke partij in<br />
Nederland in de periode 1848-1918?<br />
2.1. Wat is een politieke partij?<br />
2.2. Hoe verliep de partijvorming van de confessionelen tussen 1848 en 1918?<br />
2.3. Hoe verliep de partijvorming van de socialisten tussen 1848 en 1918?<br />
2.4. Hoe verliep de partijvorming van de liberalen tussen 1848 en 1918?<br />
2.5. Welke gemeenschappelijke kenmerken zijn waar te nemen in de oprichting van politieke<br />
partijen?<br />
3. Welke geschiedenis kent <strong>het</strong> conservatisme in Nederland in de periode 1848-1918?<br />
4. Welke omstandigheden hielden de partijvorming van de conservatieven tegen in Nederland<br />
tussen 1848 en 1918?<br />
4.1. Hoe valt <strong>het</strong> gemis aan partijvorming van de conservatieven te verklaren vanuit de<br />
partijvorming van andere stromingen?<br />
4.2. Hoe valt <strong>het</strong> gemis aan partijvorming van de conservatieven te verklaren vanuit de drie<br />
historische dimensies?<br />
11
HOOFDSTUK 1 – WAT CONSERVATISME IS<br />
Een conservatief is iemand die iets wil bewaren dat hij al kwijt is.<br />
– GASTON DURNEZ–<br />
Het is 22 juli 2011, als tussen half vier en vier uur in de middag twee bommen ontploffen in Oslo, in<br />
een wijk waar veel regeringsgebouwen staan. Twee mensen komen hierbij om. 2 Twee uur later vindt<br />
op <strong>het</strong> eiland Utoya, 30 kilometer ten noordwesten van Oslo een andere dramatische gebeurtenis<br />
plaats: een man, verkleed als politieagent, be<strong>zoek</strong>t <strong>het</strong> jongerenkamp van de sociaal-democratische<br />
partij en schiet daar meer dan 80 mensen dood. 3 Later wordt dit aantal bijgesteld <strong>naar</strong> 68. 4 De man,<br />
die als dader wordt gezien van beide aanslagen, bekent al snel zijn daden. Over zijn motief is hij ook<br />
duidelijk: hij noemt zich een conservatief en zet zich af tegen de sociaaldemocratische regering van<br />
premier Stoltenberg en diens voorgangers. De Nederlandse Partij voor de Vrijheid wordt door hem<br />
gewaardeerd, omdat <strong>het</strong> de ‘enige echte partij voor conservatieven’ zou zijn. 5<br />
Deze gebeurtenissen roepen vragen op. Niet alleen voor de slachtoffers en nabestaanden, die <strong>het</strong><br />
ongetwijfeld heel moeilijk zullen hebben. Deze gebeurtenis roept ook vragen op over de stroming,<br />
waartoe de dader zichzelf rekende. Immers, Geert Wilders, de politiek leider van de PVV kan zich wel<br />
distantiëren van Anders Behring Breivik, die de aanslagen in Noorwegen pleegde, 6 Breivik noemde<br />
<strong>het</strong> conservatisme wel <strong>het</strong> motief waardoor hij tot handelen kwam.<br />
Van liberale zijde kwam al snel een antwoord: de terreurdaden in Noorwegen vallen <strong>het</strong><br />
conservatisme niet aan te rekenen. Boris van der Ham, lid van de Tweede Kamer voor de D66 schrijft<br />
op zijn weblog: ‘Mensen zijn altijd verantwoordelijke voor hun – eigen – daden. Dus als iemand<br />
geweld pleegt geïnspireerd door de Bijbel, de Koran, <strong>het</strong> Communisme, Conservatisme of wat dan<br />
ook, dan houden we niet alle anderen die hier aanhanger van zijn verantwoordelijk voor zo’n daad. ’ 7<br />
Maar dan kunnen we wel zo gerustgesteld worden door iemand die geen conservatief is, een zeker<br />
knagend gevoel blijft toch nog over. Breivik heeft namelijk gehandeld vanuit <strong>het</strong> conservatisme. Dan<br />
moet er toch iets in conservatisme zitten wat kan leiden tot terreur? Een bepaald element van<br />
conservatisme moet dan toch mensen tot <strong>het</strong> kwaad kunnen inspireren? Wat is dat element? Of zijn<br />
<strong>het</strong> meerdere elementen? Daarom vraag ik me in dit hoofdstuk af: kan <strong>het</strong> conservatisme de facto<br />
leiden tot terreur? Of is <strong>het</strong> juist tegen terreur gekant? Was Breivik dan wel een conservatief?<br />
Al deze vragen kunnen worden ondergebracht onder een overkoepelende vraag: wat is<br />
conservatisme?<br />
Vraagstelling<br />
Wie op deze vraag een antwoord wil zien, kan terugvallen op de literatuur die bestaat over dit<br />
onderwerp. Het is echter onzeker of hij hier wat mee opschiet. De literatuur geeft een veelheid aan<br />
definities en omschrijvingen. Een greep uit de vele ‘definities:’ conservatisme is ‘behoudzucht,’ 8<br />
‘behoudsgezindheid, streven <strong>naar</strong> behoud; in denigrerende betekenis: behoudzucht,’ 9 ‘een<br />
natuurlijke geestesgesteldheid,’ 10 ‘een bepaalde opvatting over verandering.’ 11 Het is ‘streven <strong>naar</strong><br />
2 http://www.refdag.nl/nieuws/buitenland/liveblog_85_doden_bij_bloedbad_op_noorse_eiland_utoya_1_5782<br />
38, zie 15.20, 15.53 en 17.26 uur. 25-07-‘11<br />
3<br />
http://www.elsevier.nl/web/Nieuws/Buitenland/307822/Zeker-84-doden-bij-schietpartij-Noors-eiland-<br />
Utoya.htm?rss=true 25-07-‘11<br />
4<br />
http://nos.nl/op3/artikel/258910-aantal-doden-noorwegen-bijgesteld.html 27-07-‘11<br />
5<br />
http://www.elsevier.nl/web/Nieuws/Buitenland/307895/Noorse-krant-publiceert-fotos-schietpartij-enarrestatie.htm?rss=true<br />
25-07-‘11<br />
6<br />
http://www.elsevier.nl/web/Nieuws/Politiek/307844/Geert-Wilders-beschuldigd-van-inspireren-Noorseterrorist.htm?rss=true<br />
25-07-’11<br />
7<br />
http://www.borisvanderham.nl/weblog/moorden_in_noorwegen_en_de_inspiratiebron 25-07-‘11<br />
8 Prisma woordenboek (2003)<br />
9 Von der Dunk, Conservatisme, p. 9<br />
10 Ibidem, p. 12<br />
13
14<br />
behoud van de bestaande orde.’ 12 Maar <strong>het</strong> is niet alleen een politieke theorie en ideologie, <strong>het</strong> is<br />
ook een ‘cultuur-pedagogisch ideaal.’ 13 Conservatisme behelst ‘<strong>het</strong> gedachtegoed van denkers die de<br />
nadruk leggen op <strong>het</strong> innerlijke leven als ultieme test voor een gezonde maatschappij.’ 14<br />
Conservatisme is niet ‘<strong>het</strong> verlangen om terug te keren <strong>naar</strong> de spreekwoordelijke jaren vijftig of<br />
<strong>naar</strong> de periode van vóór de grote revoluties waarop <strong>het</strong> conservatisme sinds 1789 een reactie is,<br />
maar is <strong>het</strong> verlangen ‘dat alles blijft zoals <strong>het</strong> nooit geweest is’, <strong>naar</strong> een wereld dus zoals die nooit<br />
heeft bestaan.’ 15 Het is ‘intellectuele nostalgie.’ 16<br />
Ziedaar een kleine greep uit de vele omschrijvingen van <strong>het</strong> begrip conservatisme. Maar dekken al<br />
deze ‘definities’ de lading? Alle beschrijvingen geven wel een gedeelte van de inhoud van <strong>het</strong> begrip<br />
conservatisme weer, maar bijna geen van deze brengt onder woorden wat conservatisme echt, in zijn<br />
compleetheid inhoudt. Samen vormen ze echter wel een vlag die de lading van <strong>het</strong> begrip<br />
conservatisme dekt. Maar hoe vallen ze te ordenen, zo onder woorden te brengen dat deze woorden<br />
de lading van conservatisme dekken? In zijn algemeenheid kunnen de losse omschrijvingen<br />
onderverdeeld worden in een psychisch-sociale en een politiekhistorische benadering. Reeds bij Karl<br />
Mannheim wordt dit onderscheid gemaakt en hij is sindsdien alleen nog maar in zijn gelijk bevestigd.<br />
Achtereenvolgens hoop ik daarom antwoord te geven op de volgende vragen:<br />
1. Wat is de psychisch-sociale benadering van conservatisme?<br />
2. Hoe wordt conservatisme benaderd vanuit een politiekhistorische optiek?<br />
3. Is <strong>het</strong> mogelijk om een omschrijving te vinden die de antropologische en de historische<br />
benadering onder een noemer samenbrengt?<br />
11<br />
Baudet en Visser, Conservatieve vooruitgang, p. 8<br />
12<br />
Lucardie, Nederland stromenland, p. 13<br />
13<br />
Spruyt, Lof van <strong>het</strong> conservatisme, p. 11<br />
14<br />
Ibidem, p. 9<br />
15<br />
Spruyt, Als je eenmaal hebt liefgehad, p.199<br />
16 Ibidem, p. 200
1.1. De psychisch-sociale benadering: <strong>het</strong> traditionalisme<br />
Een eerste benadering van conservatisme is om conservatisme te beschrijven als iets wat in de mens<br />
aanwezig is, ongeacht waar en wanneer die mens leeft. Zo kunnen een bosjesman in Afrika en een<br />
zakenvrouw in New York beiden conservatief zijn. Conservatisme is in die zin een ‘tijdloze attitude.’ 17<br />
Iemand die conservatisme benadert uit een psychisch-sociale hoek, houdt conservatisme voor een<br />
bepaalde vorm van reageren. 18 Ter onderscheiding van <strong>het</strong> conservatisme dat in paragraaf 2 wordt<br />
behandeld, wordt deze vorm van conservatisme in navolging van Karl Mannheim 19 ook wel<br />
traditionalisme genoemd. 20 De letterlijke betekenis van dit woord is ‘<strong>het</strong> vasthouden aan tradities.’ 21<br />
In feite is traditionalisme dus <strong>het</strong> behouden van gebruiken en gewoontes van vroeger in <strong>het</strong> leven<br />
van nu. Kossmann definieert traditionalisme als ‘de algemeen menselijke neiging om de dingen die<br />
men kent en bezit in stand te houden en daarom tegen veranderingen vaak weerstand te voelen.’ 22<br />
Daarom vindt Kossmann dat traditionalisme ten zeerste buiten de historiografie van <strong>het</strong><br />
conservatisme gehouden moet worden, want conservatisme is ‘een bepaalbaar en dateerbaar<br />
historisch fenomeen dat ontstaat en vergaat.’ 23<br />
In navolging van Von der Dunk kies ik er toch voor om traditionalisme niet buiten beschouwing te<br />
laten. Traditionalisme en conservatisme zijn namelijk nauw met elkaar verbonden, zoals ik in de<br />
derde paragraaf hoop aan te tonen. Het conservatisme van de negentiende eeuw bestaat niet zonder<br />
<strong>het</strong> traditionalisme. Daarom beschouw ik <strong>het</strong> toch als mijn taak om hier een beschrijving van <strong>het</strong><br />
traditionalisme te geven.<br />
Wat traditionalisme wel en niet is<br />
In feite heeft iedereen traditionalistische trekken, omdat iedereen wel bepaalde zaken wil behouden<br />
uit <strong>het</strong> verleden. Het is in deze strekking dat de filosoof Emmanuel Levinas schrijft, als hij <strong>het</strong> over de<br />
burgergeest heeft: ‘De burger erkent geen innerlijke verscheuring en zou zich schamen voor een<br />
gebrek aan zelfvertrouwen; maar hij maakt zich bezorgd over de werkelijkheid en de toekomst, want<br />
die dreigen <strong>het</strong> onbetwiste evenwicht van <strong>het</strong> heden waarop de burger grip heeft, te verstoren. De<br />
burger is wezenlijk conservatief, maar er bestaat zoiets als rusteloos conservatisme. 24 Hij maakt zich<br />
druk om allerlei zaken en om wetenschap, als vormden die een verdediging tegen de dingen en <strong>het</strong><br />
onvoorspelbare dat ze herbergen.’ 25 Hoewel <strong>het</strong> een mooie beschrijving is van conservatisme, is <strong>het</strong><br />
toch wat te algemeen geformuleerd. Traditionalisme is in deze zin 26 een houding die elke burger<br />
bezit om <strong>het</strong> onzekere tegen te gaan. Dit is echter onjuist, want traditionalisme zou hier niets meer<br />
zijn dan een hang <strong>naar</strong> <strong>het</strong> zekere. Wellicht speelt de hang <strong>naar</strong> <strong>het</strong> zekere mee bij <strong>het</strong><br />
traditionalisme, maar <strong>het</strong> is <strong>het</strong> niet geheel. Ja, <strong>het</strong> is, als <strong>het</strong> al zo is, niet meer dan een facet van <strong>het</strong><br />
traditionalisme.<br />
Wat is traditionalisme dan wel? Traditionalisme is een zekere binding aan de tijd. Een traditionalist<br />
stelt, ongeacht waar en wanneer hij leeft, dat de goede zaken uit <strong>het</strong> verleden behouden moeten<br />
worden. De vraag is echter in hoeverre traditionalisme dan zuiver kan zijn. Aurelius Augustinus was<br />
er reeds van op de hoogte, toen hij in zijn Belijdenissen schreef: ‘Want indien de toekomst en <strong>het</strong><br />
17<br />
Von der Dunk, Conservatisme, p. 20<br />
18<br />
Idem<br />
19<br />
Kossmann, Over conservatisme, p. 14-15. Eveneens Von der Dunk, Conservatisme, p. 13. Deze onderscheiding<br />
wordt gemaakt in <strong>het</strong> boek Das Konservatieve Denken (1927), zie literatuurlijst Von der Dunk, Conservatisme.<br />
20<br />
Von der Dunk, Conservatisme, p. 22<br />
21 Prisma woordenboek (2003)<br />
22 Kossmann, Over conservatisme, p. 15<br />
23 Idem<br />
24 Cursivering niet van Levinas.<br />
25 Levinas, p. 42<br />
26 Volgens <strong>het</strong> citaat van Levinas, die mijns inziens niet direct beoogt een definitie van<br />
traditionalisme/conservatisme te geven, maar dit tussen de regels door toch doet en anders uitgaat van een<br />
definitie die we kunnen interpreteren uit de tekst.<br />
15
16<br />
verleden zijn, 27 wil ik weten waar zij zijn. (...) [W]aar ze ook zijn en wat ze ook zijn, ze zijn uitsluitend<br />
tegenwoordig. Trouwens wanneer <strong>het</strong> verleden <strong>naar</strong> waarheid verhaald wordt, dan worden uit <strong>het</strong><br />
geheugen te voorschijn gehaald niet de dingen zelf, die voorbijgegaan zijn, maar woorden, gevormd<br />
in overeenstemming met de voorstellingen van die dingen, die, terwijl ze voorbijgingen, door middel<br />
van de zinnen in de geest als <strong>het</strong> ware hun voetsporen hebben achtergelaten.’ 28 Een variatie op dit<br />
thema vormen de openingszinnen van <strong>het</strong> boek De tachtigjarige oorlog van prof. dr. J. Presser: ‘Wat<br />
gisteren gebeurd is, kunnen wij vandaag niet meer waarnemen. <strong>Op</strong> <strong>het</strong> eerste gezicht: een simpele,<br />
al te simpele waarheid. Maar dan toch een waarheid en een die, zoals dat vaak <strong>het</strong> geval is bij<br />
nadenken, haar vanzelfsprekendheid verliest om problematisch te worden. Zij betekent immers, dat<br />
onze kennis van <strong>het</strong> verleden noodzakelijk een afgeleide kennis is. Het is nooit de geschiedenis zelf,<br />
die wij zien, maar slechts <strong>het</strong> ‘beeld’ daarvan, gelijk tijdgenoten <strong>het</strong> zagen, bijna-tijdgenoten, lateren<br />
en veel lateren <strong>het</strong> telkens ‘herzagen’, d.i. opnieuw zagen, d.i. veranderen.’ 29 Conclusie:<br />
traditionalisme is denken en handelen met een ethische normering eraan ten grondslag, die wordt<br />
bepaald door <strong>het</strong> verleden zoals dat wordt voorgesteld door de persoon die denkt of handelt. Nooit<br />
kan van een traditionalist gesteld worden dat hij ‘<strong>het</strong> verleden’ als norm neemt. Wat wel juist is, is<br />
dat een traditionalist zich spiegelt (in de zin van normering) aan <strong>het</strong> beeld van <strong>het</strong> verleden dat hij<br />
heeft, <strong>het</strong>zij dat hij <strong>het</strong> meegemaakt heeft, <strong>het</strong>zij dat hij alleen de overlevering kent. 30<br />
De paraplu van <strong>het</strong> traditionalisme<br />
Dit wil niet zeggen dat iemand die onder deze omschrijving valt, gelijk denkt als een ander die onder<br />
de paraplu van <strong>het</strong> traditionalisme valt. Naast culturele achtergrond, leeftijd en vorming 31 vormt ook<br />
de plaats die aan <strong>het</strong> heden gegeven wordt een factor die de ene traditionalist van de andere<br />
onderscheidt. 32 De ene traditionalist ziet <strong>het</strong> heden als breuk met <strong>het</strong> verleden, de ander ziet <strong>het</strong><br />
heden als een logisch verlengstuk op datzelfde verleden. De verlangens van beiden vloeien voort uit<br />
deze veronderstellingen. Als <strong>het</strong> heden als een breuk met <strong>het</strong> verleden wordt beschouwd, is de<br />
aanname gerechtvaardigd dat men de omstandigheden van dit verleden als status quo van de<br />
(eventueel nabije) toekomst wil maken. Als men daarentegen <strong>het</strong> heden beschouwt als een<br />
emanatie 33 van <strong>het</strong> verleden, is men van mening dat <strong>het</strong> heden behouden moet worden, of, anders<br />
gezegd, dat men <strong>het</strong> verleden, dat de status quo van <strong>het</strong> heden is, als status quo van de toekomst<br />
gerealiseerd wenst te zien. Waar beiden dus op uit zijn, is om de omstandigheden of gevolgen van de<br />
ontwikkelingen uit <strong>het</strong> verleden in de toekomst te realiseren. Om onderscheid te maken, duidt Von<br />
der Dunk de eerste traditionalist aan als reactionair, terwijl hij de tweede groep ‘conservatieven’<br />
noemt. 34 Toch is dit wat mij betreft geen goede benaming. Het woord reactionair dekt de lading,<br />
maar als de tweede groep traditionalisten de naam ‘conservatieven’ wordt gegeven, is <strong>het</strong> hele werk<br />
van dit hoofdstuk voor niets geweest. Daarom kies ik ervoor om de eerste groep de naam van<br />
27<br />
Dat wil zeggen: áls ze bestaan.<br />
28<br />
Augustinus, Confessiones, XI, XVIII, 23, p. 523. Letterlijk staat hier: ‘si enim sunt futura et praeterita, volo<br />
scire, ubi sint. (…) ubicumque sunt, quaecumque sunt, non sunt nisi praesentia. Quamquam praeterita cum<br />
vera narrantur, ex memoria proferuntur non res ipsae, quea praeteriunt, sed verba concepta ex imaginibus<br />
earum, quae in animo velut vestigia per sensus preatereundo fixerunt.’ Vertaling van dr. A. Sizoo.<br />
29<br />
Presser, p. 11<br />
30<br />
Von der Dunk, Conservatisme, p. 36<br />
31<br />
Ibidem, p. 35-36. Zie over de waarde van leermeesters ook Van Deursen, Hooggeleerden en goede boeken,<br />
in: Van Deursen, De geest is meer dan <strong>het</strong> lichaam, p. 116-121<br />
32<br />
De komende alinea is gebaseerd op Von der Dunk, Conservatisme, p. 15-16 en p. 26-28. De drie soorten van<br />
traditionalisme die in <strong>het</strong> komende worden onderscheiden, zijn in de literatuur geïntroduceerd door de<br />
Amerikaan Klaus Epstein in zijn boek The Genesis of German Conservatism. Zie de literatuurlijst van Von der<br />
Dunk, Conservatisme.<br />
33<br />
Hoewel Charles Lyell sprak over de geofysica, is diens uitspraak ‘The past is the key to the present’ een<br />
gezegde waarvoor degenen over wie ik <strong>het</strong> hier heb zich niet zouden schamen om die <strong>het</strong> in <strong>het</strong> geheel van hun<br />
opvattingen te noemen.<br />
34<br />
Von der Dunk, Conservatisme, p. 26
‘reactionaire conservatieven’ te geven en de andere traditionalisten ‘status-quoconservatieven’ te<br />
noemen. 35<br />
Von der Dunk onderscheidt nog een andere vorm van traditionalisme, dat hij <strong>het</strong><br />
‘hervormingsconservatisme’ noemt. Deze vorm denkt dynamisch, ‘uitgaande van de<br />
onvermijdelijkheid van veranderingen, al juicht <strong>het</strong> die niet toe en al zou <strong>het</strong> in zijn hart ook liever de<br />
status-quo willen behouden.’ 36 Deze vorm van traditionalisme wil als <strong>het</strong> ware de status quo van<br />
vandaag zo veel als mogelijk behouden, beseffend dat <strong>het</strong> onvermijdelijk is dat de status quo van de<br />
toekomst anders is dan de huidige. Voor deze traditionalist is <strong>het</strong> heden een kostbaar goed, dat hij<br />
beschouwt als een uitvloeisel van <strong>het</strong> verleden. Door in te stemmen met kleine veranderingen, wil hij<br />
een revolutionaire verandering van <strong>het</strong> heden tegengaan. Dit is wat Baudet en Visser ‘procedureel<br />
conservatisme’ noemen. 37 In de inleiding van hun boek zeggen zij: ‘Conservatief staat niet tegenover<br />
progressief, maar tegenover revolutionair – <strong>het</strong> conservatisme is een keuze voor een bepaalde<br />
methode van voortgaan in de tijd, een type progressie: niet met grote sprongen, maar stapje voor<br />
stapje. (…) Conservatisme in deze (…) betekenis, is zoiets als de met water en bloemen gevulde vaas<br />
voorzichtig willen verplaatsen. 38<br />
Een beeld dat alledrie de soorten uitbeeldt, wordt ons gegeven door Von der Dunk: ‘terwijl de statusquo-conservatief<br />
helemaal niet wenst te rijden, poogt de hervormingsconservatief in de tweede<br />
versnelling te gaan, om te verhinderen dat anderen de derde of vierde zullen gebruiken en de<br />
reactionair tenslotte moet <strong>het</strong> hebben van de achteruit.’ 39<br />
In de inleiding van hun boek noemen Baudet en Visser drie soorten van ‘conservatisme.’ 40 Allereerst<br />
is er <strong>het</strong> sceptisch conservatisme, dat de nadruk legt op ‘de beperkte kenvermogens van de mens, en<br />
stelt dat dit tot bescheidenheid met betrekking tot hervormingen noopt.’ Ten tweede is er <strong>het</strong><br />
classicistisch conservatisme, dat de aandacht richt op ‘<strong>het</strong> waarden- en moraalsysteem van de<br />
klassieke en christelijke denkers.’ Tot slot noemen zij <strong>het</strong> romantisch conservatisme, dat de nadruk<br />
legt op de ‘ontheemdheid’ en ‘zien de moderne mens als ontworteld, thuisloos.’<br />
Er zijn opmerkelijke parallellen zichtbaar tussen deze twee drietallen. Ten eerste komt <strong>het</strong> sceptisch<br />
conservatisme overeen met <strong>het</strong> hervormingsconservatisme. Baudet en Visser geven dit ook zelf aan:<br />
‘Het sceptisch conservatisme benadrukt vooral wat hierboven als procedureel conservatisme is<br />
omschreven.’ 41<br />
Het reactionaire conservatisme komt overeen met <strong>het</strong> romantisch conservatisme. Beiden verlangen<br />
namelijk terug <strong>naar</strong> de status quo van vroeger. Dan blijven over <strong>het</strong> status quoconservatisme (Von<br />
der Dunk) en <strong>het</strong> classicistische conservatisme (Baudet en Visser). Deze stemmen niet overeen,<br />
omdat <strong>het</strong> status quoconservatisme zich richt op <strong>het</strong> heden, terwijl <strong>het</strong> classicistisch conservatisme<br />
zich richt op waarden uit <strong>het</strong> verleden. Nu ik dat laatste neerschrijf, dringt de vraag zich op of <strong>het</strong><br />
classicistisch conservatisme dan niet overeenstemt met <strong>het</strong> reactionaire conservatisme: dat wil toch<br />
ook zaken uit <strong>het</strong> verleden behouden? Toch is dit niet zo, want een reactionaire conservatief<br />
‘verwerpt de status-quo.’ 42 Een classicistisch conservatief daarentegen hecht zich aan <strong>het</strong> belang van<br />
klassieke en christelijke waarden voor <strong>het</strong> heden. Een reactionaire conservatief wil <strong>het</strong> heden<br />
helemaal of grotendeels ‘wegwerpen,’ maar een classicistisch conservatief wil juist wat toevoegen<br />
aan <strong>het</strong> heden.<br />
35<br />
Dit doet ook Von der Dunk: Von der Dunk, Conservatisme, p. 16<br />
36<br />
Idem<br />
37<br />
Baudet en Visser, Conservatieve vooruitgang, p. 10<br />
38<br />
Ibidem, p. 8<br />
39<br />
Von der Dunk, Conservatisme, p. 16<br />
40<br />
Baudet en Visser, Conservatieve vooruitgang, p. 10-11; eveneens: Baudet en Visser, Revolutionair verval, p.<br />
10<br />
41 Baudet en Visser, Conservatieve vooruitgang, p. 10<br />
42 Von der Dunk, Conservatisme, p. 16<br />
17
18<br />
Kan een status quoconservatief dan niet onder een andere vorm geschaard worden? Mij lijkt dat<br />
onmogelijk: waar andere vormen van conservatisme zich richten op <strong>het</strong> verleden of de procedure,<br />
richt een status quoconservatief zich op <strong>het</strong> heden: <strong>het</strong> is ‘tevreden met de bestaande toestand.’<br />
De geschematiseerde paraplu<br />
De – rechtvaardige – aanname dat zowel Von der Dunk als Baudet en Visser gelijk hebben, levert een<br />
dilemma op. Daarom kom ik er toe, met alle respect voor Von der Dunk (in navolging van Epstein),<br />
Baudet en Visser, die een indeling van <strong>het</strong> conservatisme hebben gemaakt vanuit traditionalistische<br />
invalshoek, zonder welke dit hoofdstuk niet geschreven werd, een indeling te maken die recht doet<br />
aan zowel Von der Dunk als Baudet en Visser. Daarin onderscheid ik een verleden-, een heden- en<br />
een toekomstconservatief. Hieronder treft u daar een schematische weergave van aan. De<br />
donkergrijs gearceerde benamingen komen van Epstein en zijn geciteerd door Von der Dunk, de<br />
lichtgrijs gearceerde benamingen zijn van Baudet en Visser.<br />
Figuur 1 Conservatisme <strong>naar</strong> zijn onderscheiden soorten<br />
Conservatisme<br />
Psychisch-sociale benadering: traditionalisme Politiekhistorische<br />
benadering<br />
Verleden-conservatief Heden-<br />
Toekomst-conservatief<br />
Romantisch<br />
conservatief/<br />
Reactionaire<br />
conservatief<br />
Classicistisch<br />
conservatief<br />
conservatief<br />
Status<br />
quoconservatief<br />
Sceptisch conservatief/<br />
Hervormingsconservatief<br />
In <strong>het</strong> bovenstaande ziet u de indeling die zowel de indeling van Epstein als van Baudet en Visser<br />
mogelijk maakt. Omdat de subcategorieën vrij algemeen zijn geformuleerd en toch objectief<br />
vastgesteld kan worden wat ze betekenen (verleden, heden en toekomst zijn begrippen die niet met<br />
elkaar te verwarren zijn, omdat ze elkaar uitsluiten) is deze indeling er een die elke verschillende<br />
wijze van reageren waardeert en bij een van de categorieën indeelt.<br />
Waarom noem ik de verschillende traditionalisten respectievelijk verleden-, heden- en<br />
toekomstconservatief? Ik doe dit met als uitgangspunt de status quo van <strong>het</strong> heden. De verledenconservatief<br />
wil deze vervangen zien door de status quo van <strong>het</strong> verleden, de heden-conservatief wil<br />
geen vervanging, maar hij wil dat de status quo zo blijft. De toekomst-conservatief ten slotte wil niet<br />
dat de status quo van <strong>het</strong> heden de status quo van <strong>het</strong> heden blijft, omdat hij de onvermijdelijkheid<br />
van veranderingen ziet. De toekomst-conservatief spreekt zich uit over de mate van die<br />
veranderingen. Wat hij wel wil, is dus niets anders dan een – met mate – veranderende status quo<br />
van <strong>het</strong> heden.<br />
Een criticus zou kunnen zeggen: allemaal nemen ze dan toch de toekomst als norm? Immers, als<br />
iemand wil dat <strong>het</strong> verleden <strong>het</strong> heden vervangt en zo toekomst wordt, dan wil hij toch ook dat de<br />
<strong>het</strong> heden wordt vervangen door de toekomst? Inderdaad, dat is zo. Om onderscheid tussen hen aan<br />
te brengen, moet de eis gesteld worden dat <strong>het</strong> verschil wordt gemaakt door de status quo die als<br />
norm genomen wordt: is die gebaseerd op <strong>het</strong> heden (de heden- en toekomst-conservatief) of is die<br />
niet nu, maar al eens eerder realiteit geweest (de verleden-conservatief)? Deze vraag maakt <strong>het</strong><br />
verschil.<br />
De paraplu kent geen hokjesmentaliteit<br />
Ik heb er bewust voor gekozen om geen vaste lijnen te tekenen binnen <strong>het</strong> schema. Deze lijnen<br />
bestaan namelijk niet. Niemand is of honderd procent romantisch conservatief of honderd procent<br />
status quoconservatief of honderd procent hervormingsconservatief. Een traditionalist is niet in één<br />
hokje te duwen. Degenen die verschillende traditionalisten onderscheiden geven dit zelf ook aan.
Baudet en Visser zeggen: ‘Overigens vallen de meeste conservatieven hier (de drie categorieën die ze<br />
onderscheiden, MdK) ergens tussenin, en deze categorieën zijn dan ook niet noodzakelijk aan elkaar<br />
tegengesteld.’ 43 Von der Dunk schrijft, als hij <strong>het</strong> heeft over de herstel- (lees: hervormings-) en<br />
behoudconservatief (de status quoconservatief): ‘in de praktijk [is] de overgang tussen herstelconservatief<br />
en behoud-conservatief van geleidelijke aard. Zelden zal de herstel-conservatief zo<br />
radicaal of irreëel zijn, dat hij letterlijk alles ondersteboven wil gooien; dat hij niet bepaalde<br />
ontwikkelingen als onvermijdelijk aanvaardt. En zelden zal de behoud-conservatief de status-quo in<br />
alle opzichten willen verdedigen: de status-quo impliceert om te beginnen altijd al de aanwezigheid<br />
van ontevredenen en vernieuwers. De overgang van vandaag <strong>naar</strong> morgen is even vloeiend als die<br />
van gisteren <strong>naar</strong> vandaag (…).’ 44 Het kan dus zijn dat een en dezelfde traditionalist zowel reactionair<br />
als behoudzuchtig als procedureel van aard is.<br />
Een psychisch-sociale benadering<br />
Ten slotte wil ik nog een opmerking maken als afsluiting van deze paragraaf. De beschouwing van<br />
conservatisme zoals ik die net beschreven heb, vormt in feite de beschouwing van <strong>het</strong><br />
traditionalisme. Ik heb <strong>het</strong> een psychisch-sociale benadering genoemd. Allereerst geldt<br />
traditionalisme namelijk voor individuen. Ieder individu wordt verschillend gevormd en zal derhalve<br />
ook een verschillend geheel van opvattingen, gebruiken en gewoonten hebben dan andere<br />
individuen. Dit is <strong>het</strong> psychische gedeelte van deze benadering: traditionalisme is een instelling als<br />
gevolg van een individuele vorming (en daarom ook een tijdloze attitude). Maar er is ook een sociale<br />
benadering. Traditionalisme is niet alleen iets van individuen, maar ook collectieven kunnen<br />
traditionalistisch van inslag zijn. Ik wil dit met een voorbeeld duidelijk maken. Mensen die leven in<br />
een agrarische omgeving zijn over <strong>het</strong> algemeen sterker gebonden aan <strong>het</strong> verleden. Daarom kweken<br />
zij ook een ander levensgevoel aan. 45 Zoals dat voor agrariërs geldt, kan dat ook voor andere<br />
collectieven, van grotere omvang, gelden. Dr. L. de Jong noemt bijvoorbeeld zelfs Nederland een<br />
conservatief land. 46 Maar <strong>het</strong> kan ook voor kleinere collectieven gelden. Sommige families worden<br />
soms aangemerkt als conservatief, vaak in de betekenis van traditionalistisch.<br />
Beide benaderingen, de psychische en de sociale, richten zich op wat in de mens zit. Daarom vormen<br />
zij samen de vorm van conservatisme die zit in <strong>het</strong> innerlijke, die historisch niet lokaliseerbaar, maar<br />
in <strong>het</strong> gewone leven wel goed merkbaar is: <strong>het</strong> traditionalisme.<br />
43<br />
Baudet en Visser, Conservatieve vooruitgang, p. 11<br />
44<br />
Von der Dunk, Conservatisme, p. 27<br />
45<br />
Ibidem, p. 36<br />
46<br />
De Jong, Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog, deel 1, Voorspel, hoofdstuk 4, p. 64-104<br />
19
20<br />
1.2. De politiekhistorische benadering: <strong>het</strong> conservatisme van de negentiende<br />
eeuw<br />
“De Revolutie; een systeem voor godsdienst, regt, zedelijkheid alomvattend; omkeering van<br />
begrippen (door loslating van de geopenbaarde waarheid) in kerk, in staat, in zamenleving. (…) Het<br />
liberalisme, in den historisch-wetenschappelijken zin, is dit stelsel der Revolutie, ten uitvoer gelegd of<br />
<strong>naar</strong> de omstandigheden getemperd. Het is de vrijzinnigheid, die zich van onveranderlijke wet en<br />
oppersten wetgever vrij waant.’ 47 Wie conservatisme politiek-historisch benadert, 48 ziet in deze door<br />
Groen van Prinsterer bekritiseerde Revolutie, en met name in die van 1789 en de daaropvolgende<br />
jaren, <strong>het</strong> geboorte-uur van <strong>het</strong> conservatisme. Het conservatisme vormt naast liberalisme en<br />
socialisme ‘één van de drie grote politieke denkrichtingen van de afgelopen twee eeuwen.’ 49 Maar<br />
nee, conservatisme is geen ‘buurman’ van <strong>het</strong> liberalisme en socialisme: <strong>het</strong> is een regelrechte<br />
tegenpool van <strong>het</strong> conservatisme. Vandaar dat Paul Lucardie in zijn boekje Nederland stromenland<br />
<strong>het</strong> onderstaande schema opneemt. 50 Vanuit de Franse Revolutie worden volgens hem twee<br />
stromingen gevormd: <strong>het</strong> radicalisme en liberalisme enerzijds en anderzijds <strong>het</strong> conservatisme. Deze<br />
stonden respectievelijk goed- en afkeurend tegenover de Franse Revolutie. Aangezien de eerste<br />
groep zich snel opsplitste in <strong>het</strong> socialisme en <strong>het</strong> liberalisme, is voor een omschrijving van de<br />
politiekhistorische benadering van <strong>het</strong> conservatisme nodig om <strong>het</strong> conservatisme tegenover zowel<br />
<strong>het</strong> socialisme als <strong>het</strong> liberalisme af te zetten.<br />
Figuur 2 Lucardie’s indeling van politieke stromingen<br />
47 Groen van Prinsterer, Handboek der geschiedenis van <strong>het</strong> vaderland, §823, p. 673<br />
48 In deze paragraaf wordt <strong>het</strong> woord ‘conservatisme’ dan ook in de politiekhistorische betekenis gebruikt.<br />
49 Kinneging, p. 1<br />
50 Lucardie, p. 7
Het verschil: de visie op <strong>het</strong> kwaad<br />
Waarin schuilt nu <strong>het</strong> verschil tussen conservatisme en de andere van de wereldbeschouwingen? Dit<br />
verschil is te vinden in de visie op <strong>het</strong> kwaad. Het conservatisme beschouwt <strong>het</strong> kwaad namelijk als<br />
iets wat in de mens aanwezig is. In <strong>het</strong> hart van de mens moet de strijd tegen dit kwaad worden<br />
gevoerd. 51 Wat wil dit kwaad zeggen? Het kwaad ‘staat voor de krachten van chaos, dissonantie en<br />
ontbinding, die ontspruiten aan de inborst van mens.’ 52 Het kwaad is echter een abstract begrip. Hoe<br />
valt <strong>het</strong> kwaad concreet waar te nemen? Over <strong>het</strong> algemeen geven conservatieven een opsomming<br />
van zeven ‘hoofdzonden,’ te weten hoogmoed, hebzucht, wellust, toorn, gulzigheid, afgunst en<br />
traagheid. 53 Dit is de laag van <strong>het</strong> kwaad die <strong>naar</strong> buiten zichtbaar wordt. Maar wat zit hier achter?<br />
Hier zit achter dat de mens niet alleen kwaad doet, maar zelf kwaad is. In <strong>het</strong> binnenste van de mens<br />
is <strong>het</strong> kwaad genesteld. Volgens Thomas Hobbes 54 kent <strong>het</strong> kwaad dat <strong>naar</strong> buiten komt, drie<br />
oorzaken: competitie, schroom en roem. 55 Deze drie zorgen ervoor dat er geweld gebruikt wordt,<br />
<strong>het</strong>zij bewust, <strong>het</strong>zij onbewust. Geweld is <strong>het</strong> onrechtvaardig gebruik van kracht of macht en<br />
derhalve, als onrechtvaardigheid, een manifestatie van <strong>het</strong> kwaad. Waarom zijn deze drie oorzaken<br />
dan zo onrechtvaardig? Competitie bevordert toch de kwaliteit van <strong>het</strong> werk, bescheidenheid siert<br />
de mens toch en roem is toch iets wat rechtvaardig verkregen is? Hobbes overtuigt uitstekend:<br />
competitie zorgt ervoor dat mensen binnenvallen bij andere mensen om profijt te verkrijgen.,<br />
schroom wil veiligheid krijgen en roem valt <strong>het</strong> territorium van een ander binnen om reputatie te<br />
vergaren. 56<br />
Deze drie zaken zijn zo onontkoombaar aanwezig in <strong>het</strong> binnenste van een mens, dat conservatieven<br />
spreken van een geneigdheid tot <strong>het</strong> kwaad. Kinneging geeft aan dat er tussen geneigdheid tot <strong>het</strong><br />
kwaad en kwaadwilligheid (de wil om bewust kwaad te doen) geen isgelijkteken kan worden gezet.<br />
Naast kwaadwilligheid maken ook wilszwakte en onwetendheid deel uit van <strong>het</strong> kwaad. 57 De<br />
wilszwakte wordt door Kinneging geïllustreerd aan de hand van een van Paulus’ brieven. Paulus<br />
schrijft namelijk aan de Romeinen: ‘Want <strong>het</strong> goede, dat ik wil, doe ik niet, maar <strong>het</strong> kwade, dat ik<br />
niet wil, dat doe ik.’ 58 Dit is wat wilszwakte inhoudt: iets wel willen in <strong>het</strong> geestelijke, maar dit in <strong>het</strong><br />
lichamelijke niet uitvoeren. Paulus zegt dit in navolging van Jezus zelf, die eens gezegd heeft: ‘Het<br />
vlees is wel gewillig, maar <strong>het</strong> vlees is zwak.’ 59 De derde vorm van geneigdheid tot <strong>het</strong> kwaad is<br />
onwetendheid: een onwetendheid van een moreel toetsingskader, of in de praktijk van alledag zich<br />
er niet van bewust zijn dat men zich moet toetsen aan dit morele kader. 60<br />
Conservatisme en christendom<br />
Voor ik me bezig ga houden met de verschillen tussen conservatisme en de andere politieke<br />
richtingen, wil ik eerst een andere zaak onder<strong>zoek</strong>en. Zojuist heb ik twee Bijbelteksten geciteerd.<br />
Blijkbaar gaan deze uit van dezelfde beginselen als <strong>het</strong> conservatisme. Omdat de Bijbel <strong>het</strong> religieuze<br />
boek van <strong>het</strong> christendom is, ligt dan ook de vraag voor de hand in hoeverre christendom en<br />
conservatisme met elkaar verweven zijn: kunnen christendom en conservatisme aan elkaar<br />
51<br />
http://www.conservatiefcafe.nl/wat-is-conservatisme 31-08-‘11<br />
52<br />
Kinneging, p. 6<br />
53<br />
Idem<br />
54<br />
Deze Hobbes was geen conservatief, maar wel een groot intellectueel. Ik citeer hem hier vanwege zijn<br />
woorden, niet vanwege zijn opvattingen.<br />
55<br />
Letterlijk: So that in the nature of man, we find three principal causes of quarrel. First, competition; secondly,<br />
diffidence; thirdly, glory. Hobbes, p. 77<br />
56<br />
Letterlijk: The first maketh men invade for gain; the second, for safety; and the third, for reputation. Ibidem,<br />
p. 77<br />
57 Kinneging, p. 7<br />
58 Romeinen 7:19<br />
59 Mattheüs 26:41<br />
60 Kinneging, p. 7<br />
21
22<br />
gelijkgesteld worden? Hebben zij een zelfde visie op <strong>het</strong> kwaad? <strong>Op</strong> deze plaats zou <strong>het</strong> niet<br />
misstaan een hele serie citaten <strong>naar</strong> voren te brengen die allemaal iets zeggen over<br />
gemeenschappelijke kenmerken van christendom en conservatisme. Het zou ook niet moeilijk zijn<br />
om christelijke visies op <strong>het</strong> kwaad te vergelijken met de conservatieve visie op <strong>het</strong> kwaad. Maar dit<br />
alles doe ik niet. Aan de hand van een citaat wil ik de overeenkomsten aantonen tussen christendom<br />
en conservatisme en tegelijkertijd duidelijk maken wat <strong>het</strong> verschil tussen deze twee is. Het citaat<br />
heb ik genomen uit een boek van Wulfert Floor, een voorganger in <strong>het</strong> zogenaamde<br />
gezelschapsleven dat de Afgescheidenen 61 hadden in de negentiende eeuw, die door zijn biograaf ds.<br />
J.T. Doornenbal ook wel ‘een landbouwer onder de landbouwers’ 62 wordt genoemd. <strong>Op</strong> de<br />
desbetreffende plaats schrijft hij: ‘Hier hebben wij een treurig leerstuk. Het leerstuk van des mensen<br />
algehele en algemene verdorvenheid en boosheid, ons tot lering en vernedering voorgesteld. Dat <strong>het</strong><br />
hart van de mens arglistig en dodelijk is in de hoogste graad, leert ons de Bijbel. Zo is de kwaal van<br />
uw (van de lezer, MdK) hart dodelijk. Dodelijk voor uzelf en voor elk ander mens. U kunt uw<br />
ongelukkige kwaal nooit genezen! Maar gelukkig, uw hart is niet dodelijk voor die wonderlijke<br />
Heelmeester Jezus Christus.’ 63<br />
In wat Floor hier schrijft, komen twee dingen duidelijk <strong>naar</strong> voren in verband met conservatisme: de<br />
menselijke boosheid en de geneigdheid tot <strong>het</strong> kwaad en <strong>het</strong> verschil tussen christendom en<br />
conservatisme. Aangezien <strong>het</strong> eerste al afdoende is uitgewerkt in <strong>het</strong> voorafgaande, vraagt alleen <strong>het</strong><br />
tweede om uitleg. Het verschil tussen de christendom en conservatisme komt <strong>het</strong> sterkst <strong>naar</strong> voren<br />
in de laatste regel. De kwaal van de boosheid valt niet te genezen door de mens zelf. Maar <strong>het</strong><br />
christendom leert de persoonlijke verlossing door Christus Jezus. Het kwaad kan beteugeld worden<br />
door de mens, maar nooit zal de mens er door zichzelf vanaf komen. Dat kan alleen door na <strong>het</strong><br />
sterven in de hemel te komen, welke plek de christenen kunnen krijgen doordat Jezus voor hen aan<br />
<strong>het</strong> kruis is gestorven. Dit is de juiste plaats niet om een volledige dogmatiek van <strong>het</strong> christendom te<br />
geven, maar in <strong>het</strong> kort komt <strong>het</strong> christendom hierop neer, dat de persoonlijke verlossing van <strong>het</strong><br />
kwaad mogelijk is door Jezus Christus. 64 Het christendom is derhalve gericht op de vernietiging van<br />
<strong>het</strong> kwaad. Het verschil met conservatisme zit hierin, dat conservatisme <strong>het</strong> kwaad ‘slechts’ probeert<br />
in te dammen door de maatschappelijke ordening.<br />
In <strong>het</strong> kort is christendom gericht op persoonlijke verlossing en conservatisme op maatschappelijke<br />
ordening. Maar deze behoefte tot maatschappelijke ordening door <strong>het</strong> kwaad te beteugelen vindt<br />
men niet alleen bij christelijke conservatieven. Het is dus mogelijk dat er conservatieven zijn die geen<br />
christen zijn. 65 Andersom kan dit niet <strong>het</strong> geval zijn: ‘Er zijn er uiteraard, die zich christen noemen en<br />
toch, met de Verlichting, ’s mensen geneigdheid tot <strong>het</strong> kwade ontkennen.’ Deze doctrine lijkt<br />
[Kinneging] echter een sine qua non van <strong>het</strong> christendom te zijn. 66<br />
Conservatisme als tegenpool<br />
Hoewel christendom en conservatisme grotendeels samenvallen, zoals in <strong>het</strong> bovenstaande is<br />
aangetoond, kunnen verlichtingsdenken en conservatisme niet onder een gemeenschappelijke naam<br />
worden geschaard, behalve die van wereldbeschouwing. Maar dat is dan ook de enige noemer die<br />
denkbaar is. Verlichtingsdenken en conservatisme zijn door Lucardie terecht tegenover elkaar<br />
61<br />
De Afgescheidenen, de mensen die in 1834 uit de Nederlands Hervormde Kerk waren getreden, kwamen niet<br />
alleen in kerkdiensten bij elkaar, maar ook in conventikels of zgn. gezelschappen. Hierin communiceerden de<br />
Afgescheidenen met elkaar over God en godsdienst. Vaak vertelde iemand iets over de Bijbel. Als iemand dit<br />
vaak deed, werd hij ook wel oefe<strong>naar</strong> genoemd. Wulfert Floor was een van deze oefe<strong>naar</strong>s.<br />
62<br />
Doornenbal, p. 131<br />
63<br />
Floor, p. 246<br />
64<br />
Vgl. Johannes 3:16<br />
65<br />
Al vallen deze twee samen bij veel personen, zoals Kinneging beschrijft. Kinneging, p. 13<br />
66 Ibidem, p. 13, noot 31
geplaatst in zijn schema dat hierboven is afgedrukt. Waar zit <strong>het</strong> ‘Voor’ en <strong>het</strong> ‘Tegen’ in? Ook dit is<br />
te lezen in <strong>het</strong> schema: in de verlichting. 67<br />
Enige relativering is hier echter geboden. Conservatisme kant zich niet zozeer tegen de verlichting 68<br />
als wel tegen <strong>het</strong> verlichtingsdenken dat slechts de ratio de maatschappij kan hervormen. ‘(…) [W]at<br />
een ander gebruik van de ratio is <strong>het</strong>! Voor de traditie heeft de ratio de taak <strong>het</strong> innerlijk leven te<br />
ordenen, voor de Verlichting de wereld te herscheppen.’ 69 Voor een conservatief is de ratio een<br />
hulpmiddel om tot waarheid te komen, voor de verlichtingsdenker de enige weg tot waarheid.<br />
Verlossing uit de onmondigheid (Kant) is ook niet zozeer iets slechts, <strong>het</strong> is juist zeer toe te juichen<br />
dat mensen nadenken over hun toestand. Maar daarbij moeten ze zich niet alleen laten leiden door<br />
de rede. Ook <strong>het</strong> historisch gegroeide mag zeker niet uit <strong>het</strong> oog verloren worden.<br />
Duidelijk komt <strong>het</strong> verschil met de Verlichting <strong>naar</strong> voren bij de naamgever van <strong>het</strong> conservatisme:<br />
François-René Chateaubriand. Het was 1818 toen hij samen met Hugues Félicité Robert de<br />
Lamennais een dagblad oprichtte met de weinig verhullende naam Le Conservateur. 70 Waar hij voor<br />
stond was <strong>het</strong> conserveren van gezonde opvattingen. Hij wilde niet dat de toenmalige status quo<br />
zonder enige verdere reden bewaard bleef. Wat hij voorstond was iets anders dan de ‘reactionaire<br />
koers van de Restauratie onder de Bourbons.’ 71 Het was een visie van ‘burgerlijke vrijheden –<br />
vastgelegd in een constitutie – en een gezonde spanning tussen autoriteit en vrijheid, traditie en<br />
vernieuwing. Soyons libres – ‘Laten we vrij zijn’ – luidde <strong>het</strong> parool van deze conservatief van <strong>het</strong><br />
eerste uur.’ 72 Hoewel <strong>het</strong> schijnt, spreekt Spruyt hier Von der Dunk niet tegen. Von der Dunk<br />
vermeldt namelijk dat Chateaubriand de volgende zaken propageerde: ‘handhaving en zo veel<br />
doenlijk versterking van alle tradities, instellingen en denkbeelden, die door de grote revolutie en<br />
haar gevolgen op praktisch en op ideëel vlak almaar verder ondermijnd dreigden te worden.’ 73 Dit<br />
lijkt veel op de ‘reactionaire koers’ waar Chateaubriand volgens Spruyt tegen was gekant, maar hoeft<br />
niet zo te zijn. Dit wordt duidelijk gemaakt op de Wikipediapagina over <strong>het</strong> reactionair zijn. Daar staat<br />
over Chateaubriand: ‘Hij was niet per definitie een reactionair, hij accepteerde de veranderingen die<br />
door de revolutie teweeggebracht waren maar niet de onderliggende revolutionaire principes. Zijn<br />
leer bestond uit <strong>het</strong> mengen van de nieuwe instituties met oude overleveringen, tradities en idealen<br />
van <strong>het</strong> ancien régime.’ 74 Deze typering van Chateaubriand doet zowel recht aan Spruyt als aan Von<br />
der Dunk. Chateaubriand was niet reactionair in de zin dat hij de constellatie van vroeger in <strong>het</strong><br />
toenmalig nu wilde vormgeven, maar wel in die zin dat de nieuwe idealen, die de oude idealen die<br />
waren geïncorporeerd in de tradities, instellingen en denkbeelden verdrongen hadden, bestreden<br />
moesten worden.<br />
In de persoon van Chateaubriand komt duidelijk de reactiegestalte van <strong>het</strong> conservatisme openbaar:<br />
<strong>het</strong> was een reactie op <strong>het</strong> verlichtingsdenken dat in 1818 de maatschappij domineerde. Zonder<br />
verlichting en revolutie zou <strong>het</strong> conservatisme nooit zijn ontstaan als negentiende-eeuwse politiekmaatschappelijke<br />
stroming.<br />
Het conservatisme is echter ontstaan. Het was een reactie op, ja, meer: een afwijzing van <strong>het</strong><br />
verlichtingsdenken. Waarom moesten deze denkbeelden verworpen worden? Dan komt <strong>het</strong> kwaad<br />
weer aan de orde. Zojuist <strong>het</strong> ik aangetoond dat <strong>het</strong> conservatisme, evenals <strong>het</strong> christendom, leert<br />
dat <strong>het</strong> kwaad in de mens aanwezig is. Het conservatisme is ‘de politieke filosofie die, in reactie op<br />
Verlichting en Revolutie zich baserend op de christelijke en klassieke traditie, in herinnering roept dat<br />
67<br />
Von der Dunk stelt zelfs dat de Verlichting een voorwaarde is geweest voor <strong>het</strong> ontstaan van <strong>het</strong><br />
conservatisme. Von der Dunk, Conservatisme in vooroorlogs Nederland, p. 20<br />
68<br />
De verlichting in de beroemde definitie van Kant: ‘Verlichting is <strong>het</strong> ontkomen van de mens aan de<br />
onmondigheid waaraan hij zelf schuldig is. Onmondigheid is <strong>het</strong> onvermogen om je van je verstand te bedienen<br />
zonder de leiding van een ander.’<br />
69<br />
Kinneging, p. 16<br />
70<br />
Von der Dunk, Conservatisme, p. 9<br />
71<br />
Spruyt, Lof van <strong>het</strong> conservatisme, p. 8<br />
72<br />
Idem<br />
73<br />
Von der Dunk, Conservatisme, p. 10<br />
74<br />
http://nl.wikipedia.org/wiki/Reactionair#Chateaubriand 01-10-’11<br />
23
24<br />
de mens van nature tot <strong>het</strong> kwaad geneigd is.’ 75 Deze herinnering was blijkbaar nodig, anders zou <strong>het</strong><br />
conservatisme niet ontstaan zijn. Herinneren is ‘<strong>het</strong> weer in <strong>het</strong> geheugen roepen.’ 76 De visie op <strong>het</strong><br />
kwaad was dus in vergetelheid geraakt. Welke visies heersten toentertijd dan wel op <strong>het</strong> kwaad?<br />
‘Verlichtingsdoctrine bij uitstek is (…) de opvatting dat <strong>het</strong> kwaad niet in de mens maar in de<br />
maatschappij moet worden gezocht (…).’ 77 Twee visies moet men daarbij onderscheiden.<br />
Allereerst heerste de visie dat <strong>het</strong> kwaad niet in de mens aanwezig was. 78 Dit is de leer van de<br />
zogenaamde Tabula rasa: de mens is een onbeschreven blad papier als hij op de aarde gezet wordt.<br />
Deze leer vindt men onder andere terug bij Rousseau en Locke. Beiden stonden echter een andere<br />
variant voor. Locke leerde dat de mens van nature niet kwaad was, 79 Rousseau daarentegen leerde<br />
dat de mens van nature goed was. 80 Rousseau radicaliseerde daarmee de leer van Locke. 81 In<br />
hoeverre deze twee visies van elkaar afhangen of onderling van elkaar verschillen, daargelaten, <strong>het</strong> is<br />
een leer die de wortel van <strong>het</strong> kwaad in de maatschappij, in <strong>het</strong> systeem <strong>zoek</strong>t en niet in de mens.<br />
Tevens zal deze leer uitmonden in de leer van de gelijkheid: iedereen wordt geboren zonder <strong>het</strong><br />
kwaad, iedereen is een Tabula rasa, dus iedereen heeft de kans om zo ‘beschreven’ te worden dat<br />
<strong>het</strong> niet meer aan afkomst ligt waar men terecht komt, maar aan wat geleerd en gedaan wordt. Dit<br />
ligt aan de basis van <strong>het</strong> latere socialisme. 82 Voor deze visie heeft <strong>het</strong> conservatisme geen goed<br />
woord over. In <strong>het</strong> kader van de gelijkheid schrijft Da Costa in zijn conservatieve (gekant tegen de<br />
verlichting en revolutie) boek bij uitstek: ‘Onnozele volken! [M]et welke drogredenen zijt gij verleid<br />
geworden, en door welke ellendelingen!’ 83<br />
De andere verlichtingsvisie op <strong>het</strong> kwaad was de visie die <strong>het</strong> kwaad in de mens wel ‘erkende,’ maar<br />
dit niet als kwaad zag dat vanwege de kwade aard bestreden diende te worden. 84 Het kwaad moet<br />
juist zoveel mogelijk uitgebuit worden. Deze visie ligt aan de grondslag van <strong>het</strong> latere liberalisme. De<br />
vader van deze stroming, Adam Smith, zegt in zijn boek An Inquiry into the Nature and the Causes of<br />
The Wealth of Nations: ‘Het komt niet van de welwillendheid van de slager, de bierbrouwer of de<br />
bakker, dat we ons diner verwachten, maar van hun aandacht voor hun eigen belang.’ 85 Het kwaad<br />
zorgt er volgens <strong>het</strong> liberalisme dus juist voor dat alles goed verloopt, hoe paradoxaal dit ook mag<br />
klinken. Het principe van de vrije markt is in deze visie dan ook zeer belangrijk: alles zal worden<br />
gebruikt in <strong>het</strong> licht van de maximalisatie van <strong>het</strong> nut: alles moet zo worden uitgebuit, dat men krijgt<br />
wat men behoeft. Het conservatisme heeft geen kritiek op <strong>het</strong> systeem van de vrije markt. Het is juist<br />
voorstander van deze vrije markt, als <strong>het</strong> gaat om de economie. Het heikele punt van de markt ligt<br />
voor de conservatief echter bij de passies: is alles wel zo begerenswaardig wat de markt ons kan<br />
geven? 86<br />
75<br />
Kinneging, p. 15<br />
76<br />
Prisma woordenboek (2003)<br />
77<br />
Kinneging, p. 15<br />
78<br />
Ibidem, p. 22<br />
79<br />
Locke leerde onder andere <strong>het</strong> volgende: ‘De geestelijke staat van kinderen en wilde volkeren toont aan dat<br />
er geen ideeën, begrippen of principes van theoretische of praktische aard bestaan die ‘steeds, overal en bij<br />
allen’ aanwezig zijn.’ Hij leerde dus dat de mens bij zijn geboorte ‘leeg’ was, dus noch goed, noch kwaad vanuit<br />
zichzelf kon onderscheiden. Störig, p. 6-7.<br />
80<br />
Störig geeft ook aan dat <strong>het</strong> gedachtegoed van Rousseau sterk verschilt van dat van Locke: ‘[D]e<br />
kerngedachte is van Rousseau zelf en heeft door hem tot op de dag van vandaag grote invloed gehad op de<br />
pedagogiek: de opgroeiende mens moet verre worden gehouden van misvormende invloeden. Het gaat erom<br />
dat de goede natuurlijke aanleg, die in elk mens principieel aanwezig is, kan uitgroeien en tot rijpheid komen.’<br />
Ibidem, p. 36<br />
81<br />
Kinneging, p. 23<br />
82<br />
Idem<br />
83<br />
Da Costa, p. 48<br />
84<br />
Kinneging, p. 24<br />
85<br />
Letterlijk: ‘It is not from the benevolence of the butcher, the brewer, or the baker, that we expect our dinner,<br />
but from their regard to their own interest.’ Zoals geciteerd in Ibidem, p. 26<br />
86<br />
Ibidem, p. 27
Deze visies van <strong>het</strong> liberalisme en <strong>het</strong> socialisme zijn de tegenpolen van wat <strong>het</strong> conservatisme<br />
beweert: <strong>het</strong> kwaad moet niet ontkend of uitgebuit worden, maar erkend en ingedamd. De vraag is<br />
echter hoe dat moet gebeuren. En daarmee kom ik bij <strong>het</strong> politieke gedeelte van <strong>het</strong> conservatisme:<br />
heb ik eerst de historische positie gesc<strong>het</strong>st als reactie op verlichting en revolutie, nu wil ik de<br />
uitwerking van de leerstellingen in de praktijk behandelen: <strong>het</strong> politieke conservatisme van de<br />
negentiende eeuw.<br />
De strijd tegen <strong>het</strong> kwaad: een beverdam als politiek program<br />
Hoewel <strong>het</strong> conservatisme een ‘rommelig’ begin kende, 87 hoewel <strong>het</strong> conservatisme vele gezichten<br />
kent, toch hebben alle conservatieven een gemeenschappelijke component: de strijd tegen <strong>het</strong><br />
kwaad. Dit kwaad zit in <strong>het</strong> binnenste van de mens, maar kan wel door de mens <strong>naar</strong> buiten komen.<br />
Deze erupties van kwaad moeten echter zoveel als mogelijk worden ingedamd. Dit laatste woord<br />
roept <strong>het</strong> beeld op van een beverdam. Deze dammen bouwen bevers aan een meertje door<br />
boomstammen, stokken, takken en rietstengels bij elkaar te voegen totdat een afgesloten geheel<br />
ontstaat waardoor geen water komt. 88 Vervolgens zijn deze dammen vaak verbonden met de twee<br />
oevers. Deze twee oevers zorgen er samen met de beverdam voor dat <strong>het</strong> water wordt ingedamd, in<br />
de meest letterlijke zin.<br />
Hetzelfde geldt voor <strong>het</strong> conservatisme. Wil men <strong>het</strong> kwaad indammen, dan zijn twee zaken nodig:<br />
om met Kinneging te spreken moet <strong>het</strong> kwaad worden ingedamd door een ‘inner’ en een ‘outer<br />
control.’ 89 In <strong>het</strong> beeld valt de ‘inner control’ te vergelijken met de beverdam en de ‘outer control’<br />
met <strong>het</strong> totaal van de twee oevers.<br />
Allereerst moet <strong>het</strong> kwaad worden ingedamd binnenin de mens. Daartoe is nodig dat <strong>het</strong> geweten<br />
‘geslepen’ wordt. Het moet gevormd worden <strong>naar</strong> de deugden: de zaken die tegenovergesteld zijn<br />
aan <strong>het</strong> kwaad. 90 In de middeleeuwen onderkende men zeven deugden. De eerste vier, de kardinale<br />
deugden, zijn moed, gematigdheid, verstandigheid en rechtvaardigheid en de laatste drie, de<br />
theologale deugden, zijn geloof, hoop en liefde. 91 Deze karaktervorming heeft plaats in instituties,<br />
zoals familie en gezin, school en kerk. 92<br />
De oproep tot vorming van <strong>het</strong> karakter in deze instituten zijn bij conservatieven sterk aanwezig.<br />
Christopher Dawson (1889-1970) 93 stelt dat ‘<strong>het</strong> gezin niet een soort ongewenste uitkomst van<br />
bepaalde specifieke culturele en sociaaleconomische ontwikkelingen was, maar <strong>het</strong> startpunt van<br />
alle menselijke organisatie, dus de bakermat van alle cultuur. Cultuur veronderstelt een repressie van<br />
<strong>het</strong> instinctieve.’ 94 Wat van nature in de mens zit, <strong>het</strong> instinctieve, wordt dus onder druk gezet door<br />
de familie. Maar niet alleen in de gezin worden de instincten ingedamd, ook in <strong>het</strong> onderwijs gebeurt<br />
dat. Conservatieven vinden dat in <strong>het</strong> onderwijs goede zeden moeten worden geleerd. Zij zeggen <strong>het</strong><br />
Cousin (1792-1867) na: ‘als de populaire scholen niets deden dan de geest ontwikkelen, zonder<br />
tegelijkertijd gevoelens van moraal en eigen vroomheid te ontwikkelen door hun ijverige klassen<br />
goed te begeleiden in hun gedrag, deden deze scholen misschien meer fout dan goed, en misschien<br />
dienden ze <strong>het</strong> veroorzaken van een barbaarsheid van een nieuwe soort of van nieuwe materiële<br />
kennis die zich verbond met een diepe onwetendheid van <strong>het</strong> goede en <strong>het</strong> schone en <strong>het</strong> ware lot<br />
87 Von der Dunk, Conservatisme, p. 11<br />
88 http://nl.wikipedia.org/wiki/Canadese_bever#Beverdammen 05-10-‘11<br />
89 Kinneging, p. 10<br />
90 Spruyt, Lof van <strong>het</strong> conservatisme, p. 201<br />
91 Smilde, p. 123<br />
92 Spruyt, Lof van <strong>het</strong> conservatisme, p. 201<br />
93 Het lijkt onwaarschijnlijk in de politiekhistorische benadering iemand aan te voeren die <strong>het</strong> grootste deel van<br />
zijn leven leefde in de 20 e eeuw. Toch doen we <strong>het</strong> hier, omdat Dawson dezelfde visie heeft op de mens als <strong>het</strong><br />
conservatisme dat de reactie vormde op de verlichting, namelijk die visie dat <strong>het</strong> kwaad in de mens aanwezig<br />
is.<br />
94 Parleviet, p. 184<br />
25
26<br />
van de mens.’ 95 Wat dus moet gebeuren, is dat er een ‘inner control’ wordt ontwikkeld, die bestaat<br />
uit gevoelens van moraal en eigen vroomheid. In de derde plaats wordt deze ‘inner control’ gevormd<br />
in de kerk. G. Groen van Prinsterer schrijft in zijn befaamde boek Ongeloof en Revolutie over <strong>het</strong><br />
‘beginsel der Hervorming:’ ‘Een leer, die <strong>het</strong> volslagen bederf van den mens wijst, voedt geen<br />
zelfverheffing. (…) Een leer, die in ootmoedige liefde <strong>het</strong> kenmerk aanprijst van christelijken wandel,<br />
predikt geen losbandigheid. (…) De leer des Bijbels, om welke te belijden en te beleven <strong>het</strong> bloed van<br />
de martelaren der Hervorming gevloeid heeft, maakt afkerig van al wat <strong>naar</strong> ongeloof en<br />
ongehoorzaamheid gelijkt.’ 96 De kerk, de plaats waar wordt geleerd wat de Bijbel zegt, beknot<br />
zelfverheffing, losbandigheid, ongeloof en ongehoorzaamheid. In andere woorden: de kerk,<br />
gebaseerd op de Bijbel, strijd ook tegen <strong>het</strong> kwaad.<br />
Wat ik zojuist hebben gesc<strong>het</strong>st, is een beverdam: de bevers slepen van buitenaf allerlei takjes en<br />
zorgen zo voor een compleet bouwwerk, waardoor geen water stromen kan. Zo moet ook <strong>het</strong> hart<br />
van de mens een dam gaan vormen. In instituties als school, gezin en kerk worden zeden en deugden<br />
geleerd, die er met elkaar voor zorgen dat <strong>het</strong> kwaad, dat in de mens (in <strong>het</strong> beeld: achter de dam)<br />
aanwezig is, niet kan doorbreken en zo een iets slechts kan uitwerken. Wellicht sijpelt er wel eens<br />
wat water langs de dam heen, maar al met al zal er toch veel water worden tegengehouden. En zo zal<br />
ook de mens, als er een dam voor zijn kwaad wordt gebouwd, niet volmaakt zijn in de zin dat hij geen<br />
kwaad meer zal doen. Maar <strong>het</strong> totaal van zeden en deugden dat hem wordt aangeleerd, zorgt er<br />
volgens conservatieven toch voor dat hij voor een uitbarsting, een eruptie van <strong>het</strong> kwaad blijft<br />
behoed.<br />
Toch is deze dam niet volmaakt. Wat eens wordt aangeleerd, kan weer worden afgeleerd. Gewetens<br />
kunnen afgestompt worden. Mensen kunnen worden verleid door genot. Situaties kunnen te<br />
complex zijn om door <strong>het</strong> geweten beoordeeld te worden. 97 Wat daarom nodig is om ervoor te<br />
zorgen dat toch zoveel mogelijk water wordt tegengehouden, is een aansluiting van de dam op <strong>het</strong><br />
land. Wil dit effectief zijn, dan moet een beverdam aan twee zijden aangesloten zijn op land.<br />
Ook de conservatief kent twee andere middelen die ervoor zorgen dat <strong>het</strong> kwaad wordt ingedamd:<br />
sociale controle en een juridisch mechanisme. Deze twee vormen samen de ‘outer control’ van de<br />
mens. 98<br />
In de eerste plaats is daar <strong>het</strong> juridisch instrumentarium. Dit zorgt ervoor dat mensen, als zij <strong>het</strong><br />
kwaad doen, tot de orde worden geroepen. Tevens heeft <strong>het</strong> recht een preventieve functie, die<br />
ervoor zorgt dat mensen worden afgeschrikt van <strong>het</strong> doen van <strong>het</strong> kwaad. De wet is bot. Zij kapt af<br />
waar mensen de fout in gaan, maar werkt niets goeds. Het spreekt de mens aan op een ‘dierlijk<br />
niveau.’ 99<br />
In de tweede plaats is er <strong>het</strong> middel van de sociale controle. Conservatieven hebben dit liever dan de<br />
harde toon van de wet. Sociale controle roept namelijk op tot <strong>het</strong> goede. Conservatieven<br />
benadrukken dan ook <strong>het</strong> belang van gemeenschappen: ze ‘<strong>zoek</strong>en <strong>naar</strong> manieren om de nadruk op<br />
individualisme enerzijds, en staatsmacht anderzijds, te temperen ten gunste van sociale,<br />
gemeenschappelijke waarden en instituties (…).’ 100 Door <strong>het</strong> geven van subtiele prikkels als reputatie,<br />
aanzien en status wordt een mens gestimuleerd om <strong>het</strong> goede te doen. De sociale controle is dus van<br />
95<br />
Cousin, Victor, De l’instruction publique en Hollande, I. 221. Zoals geciteerd in Groen van Prinsterer, De<br />
vrijheid van onderwijs, p. 19-20.<br />
Letterlijke tekst: ‘si les écoles populaires ne faisaient que développer l’esprit, sans développer en même temps<br />
les sentiments de morale et de piété propres à bien diriger dans leur conduite les classes laborieuses, ces<br />
écoles feraient peut-être plus de mal que de bien, et peut-être ne serviraient-elles qu’à amener une barbarie<br />
d’une nouvelle espèce où des connaissances matérielles s’allieraient à une profonde ignorance du bien et du<br />
beau et de la véritable destinée humaine.’<br />
96<br />
Groen van Prinsterer, Ongeloof en Revolutie, p. 115-116<br />
97<br />
De voorafgaande vier situaties worden gesc<strong>het</strong>st in Kinneging, p. 11-12<br />
98<br />
Ibidem, p. 10<br />
99<br />
Idem<br />
100<br />
Baudet en Visser, Revolutionair verval, p. 9
een hogere orde dan de wet. 101 Maar ook sociale controle kan verworden tot iets kwaads. Er zijn<br />
namelijk criminele bendes waarin de reputatie groter wordt wanneer men misdaden pleegt. Dan<br />
moet de overheid toch de wet handhaven om de mens tot <strong>het</strong> goede te roepen.<br />
‘Inner control’ en ‘outer control’ vormen voor conservatieven een politiek program. In de eerste<br />
plaats is <strong>het</strong> namelijk de bedoeling van conservatieven om gewetensvorming te stimuleren. Dit kan,<br />
door middel van <strong>het</strong> stimuleren van instituten als gezin, school en kerk. Als een mens dan toch iets<br />
kwaads doet, is daar <strong>het</strong> middel van de sociale controle om de kwaaddoener bij te sturen en in <strong>het</strong><br />
vervolg te weerhouden van <strong>het</strong> kwaad. Dit stimuleren de conservatieven door te pleiten voor een<br />
kleine overheid: een overheid die de verantwoordelijkheid in de eerste plaats bij de samenleving legt<br />
en pas in de tweede plaats bij de overheid. En als de mens dan toch blijft volharden, is daar <strong>het</strong> botte<br />
kapmes van <strong>het</strong> recht dat preventief en offensief werkt ten aanzien van <strong>het</strong> kwaad.<br />
Een politiekhistorische benadering<br />
Zo is de beverdam compleet. Twee oevers zijn er en daartussen ligt een dam. Maar zonder die dam,<br />
is er geen beverdam. Zonder geweten, zeden en deugd, zal de mens ook nooit in staat zijn tot iets<br />
goeds. Zonder geweten, zeden en deugd in de samenleving, zal ook de samenleving verworden tot<br />
een groep mensen die niet meer weten hoe <strong>het</strong> kwaad te keren valt. Het is een uitgebreide versie<br />
van <strong>het</strong> citaat waarmee ik deze paragraaf begon: wat nodig was in de negentiende eeuw was een<br />
herleving van ‘godsdienst, regt [en] zedelijkheid.’ Van ‘inner’ en van ‘outer control.’ Het<br />
conservatisme van de negentiende eeuw voerde de strijd voor de beverdam in de samenleving: als<br />
we de Franse Revolutie zijn gang laten gaan, zal de samenleving verworden tot een lege huls.<br />
Daarom moest <strong>het</strong> kwaad van de Revolutie gekeerd worden. Men geloofde erin. Men streefde<br />
er<strong>naar</strong>. Men streed ervoor.<br />
101 Kinneging, p. 10<br />
27
28<br />
1.3. Een alternatief: <strong>het</strong> psychisch-sociaal-politiek-historisch conservatisme<br />
‘Alle kernpunten van <strong>het</strong> conservatieve denken zijn, <strong>naar</strong> mijn mening, veel en veel ouder dan <strong>het</strong><br />
conservatisme zelf, zoals alle kernpunten van <strong>het</strong> achttiende-eeuwse liberalisme van ver voor die tijd<br />
dateren. Zowel liberalen als conservatieven systematiseerden en synt<strong>het</strong>iseerden intellectueel<br />
erfgoed; beide groepen voelden zich tot die werkzaamheid geroepen omdat <strong>het</strong> politieke en sociale<br />
stelsel waarin zij leefden, onvoldoende samenhang leek te bezitten en niet meer in staat scheen [te]<br />
zijn verplichtingen te vervullen.’ 102 Het citaat kan niet treffender zijn: dit is de visie op conservatisme<br />
die traditionalisme en de conservatieve ideologie van de negentiende eeuw ineenschuift.<br />
Conservatisme is een binding aan <strong>het</strong> verleden. Conservatisme is een politieke stroming in een<br />
bepaalde periode. Maar conservatisme is meer dan deze twee samen. Conservatisme is een<br />
manifestatie van een stroming die ouder is dan de negentiende eeuw, maar die in de negentiende<br />
eeuw wel een specifieke verschijningsvorm kent. Het is een stolling van een stroom van intellectueel<br />
erfgoed. Conservatisme is de synthese tussen traditionalisme en <strong>het</strong> politiekhistorische<br />
conservatisme. Von der Dunk schrijft: ‘En hier is nu toch een synthese denkbaar tussen de<br />
antropologische en de historische benadering: Conservatisme (…) vloeit – uiteraard – voort uit een<br />
binding aan <strong>het</strong> verleden of aan <strong>het</strong> bestaande, die altijd sterker is dan de kritiek, zo die al aanwezig<br />
is. Een binding, die <strong>het</strong> gevolg is van <strong>het</strong> feit, dat er een bepaalde psychische aanpassing aan en<br />
vorming door dit verleden of de bestaande verhoudingen heeft plaats gevonden, waardoor<br />
veranderingen de aldus gemodelleerde persoonlijkheid op een wezenlijke manier aantasten. (…)<br />
Conservatisme is dus een attitude, en houding, resulterend uit zo’n binding; een binding die deel<br />
uitmaakt van iemands wezen en karakter. Maar elke generatie wordt met een ander heden en dus<br />
ook met een ander verleden, althans met een andere optiek op dit verleden geconfronteerd.’ 103<br />
Dat is dus <strong>het</strong> onderwerp van onder<strong>zoek</strong> van dit profielwerkstuk: de specifieke verschijningsvorm in<br />
de negentiende eeuw van de lange stroom van publicaties van de conservatieve idealen en daaraan<br />
gerelateerd de binding aan <strong>het</strong> verleden die toen ervaren werd.<br />
Bij de conservatieven van de negentiende eeuw ging <strong>het</strong> om de inrichting van de maatschappij: wat<br />
was de beste manier om dat te doen? De conservatieven van de negentiende eeuw stonden voor een<br />
groot aantal keuzes. Wat te denken over democratie? Over vrijheid van godsdienst? Over onderwijs?<br />
Ze stonden voor een afweging: een afweging tussen traditionalisme enerzijds en verandering<br />
anderzijds. Gecombineerd met hun visie op <strong>het</strong> kwaad in de mens, zullen zij <strong>het</strong> best vaak moeilijk<br />
hebben gehad. Maar wie zal ooit een volmaakt politicus zijn? Het ging hen over de ontdekking van de<br />
democratie – zoals alle politieke ideologieën ermee hebben moesten worstelen. Enerzijds wilden zij<br />
een traditie bewaren, anderzijds wilden ze een gezonde verandering niet in de weg staan. Want de<br />
traditie ‘heeft niet alleen gestalte gekregen in instituties die de eeuwen door hun warde hebben<br />
bewezen (…), maar vindt ook haar neerslag in concepten. (…) Het gaat om pre-moderne, (…) ‘elitaire’<br />
concepten, hele elementaire noties en begrippen die in de moderne, democratische samenleving<br />
herontdekt en verdedigd moeten worden wil die samenleving niet aan zichzelf ten gronde gaan.’ 104<br />
Het zijn deze concepten, die in de titel van dit profielwerkstuk verwerkt zijn: samen vormen ze <strong>het</strong><br />
<strong>onsterfelijke</strong>. Centrale vragen spelen hierbij een rol: Wat is goed? Waar berust een samenleving op?<br />
Wat is in alle mensen terug te vinden? Wat is macht? Wie mogen de macht hebben? Dit was de<br />
eerste laag. Maar hierachter lag nog een andere vraag: wat is <strong>het</strong> doel van <strong>het</strong> leven? Waar is <strong>het</strong> nu<br />
werkelijk om te doen? En <strong>het</strong> antwoord? Het is te doen om <strong>het</strong> <strong>onsterfelijke</strong>. Daar leven we voor. Wij<br />
zijn slechts mensjes, die gemiddeld iets van zeventig jaar leven en dan sterven. Maar wat bestaat er,<br />
dat existeert zonder de mensheid? Wat is basaal, wat is elementair? Dat was <strong>het</strong> finale waar de<br />
conservatieven van de negentiende eeuw <strong>naar</strong> zochten: ze zochten <strong>naar</strong> <strong>het</strong> <strong>onsterfelijke</strong>.<br />
102 Kossmann, Over conservatisme, p. 16<br />
103 Von der Dunk, Conservatisme, p. 28<br />
104 Spruyt, Lof van <strong>het</strong> conservatisme, p. 202
De aartsvader van <strong>het</strong> conservatisme: Edmund Burke<br />
In die <strong>zoek</strong>tocht stonden de Nederlandse negentiende-eeuwse conservatieve <strong>zoek</strong>ers niet alleen. Er<br />
waren al andere <strong>zoek</strong>ers geweest, wiens bestaan ik hier niet onopgemerkt mag laten. De grootste<br />
<strong>zoek</strong>er is wel Edmund Burke geweest, de aartsvader van <strong>het</strong> conservatisme. Burke leefde van 1<br />
januari 1730 tot 9 juli 1979. In zijn leven was hij onder andere lid van <strong>het</strong> Britse Lagerhuis. Maar hij<br />
bedreef de politiek niet alleen praktisch: ‘Concrete situaties boden hem telkens aanleiding tot <strong>het</strong><br />
schrijven van pamfletten en boeken waarin hij als briljant retoricus zijn mening in gloedvolle betogen<br />
neerlegde.’ 105 Zijn hele leven heeft in <strong>het</strong> teken gestaan van zijn katholieke, Ierse afkomst. Hij was<br />
weliswaar bereid om de Glorious Revolution van 1688 en de daaruit voortvloeiende dominante<br />
positie van de protestanten te erkennen, maar hij verzette zich tegen de onderdrukking van <strong>het</strong><br />
katholieke gedeelte van <strong>het</strong> volk. 106 Dit verzet tegen onderdrukking blijft zijn hele leven zichtbaar. De<br />
mens moet vrijheid krijgen. Maar aan de andere kant mag deze vrijheid niet te ver doorslaan zoals in<br />
de Franse Revolutie gebeurde. 107 Zijn visie op de Franse Revolutie komt <strong>het</strong> best <strong>naar</strong> voren in <strong>het</strong><br />
boek dat als eerste conservatieve publicatie wordt gebrandmerkt: de Reflections on the revolution in<br />
France and on the proceedings in certain societies in London relative tot that end. In deze brief<br />
(waarschijnlijk een van de langste die hij ooit geschreven heeft, want meer dan 300 pagina’s lang 108 )<br />
beschrijft Burke zijn visie op veranderingen. Volgens hem bestaan er twee vormen van verandering:<br />
vernieuwing binnen <strong>het</strong> bestaande bestel, die hij organisch noemt en de vernieuwing die ‘<strong>het</strong> bestel<br />
doorbreekt en die hij als goddeloze hybride-rationalistische vernieuwing (…) bestempelt.’ 109 Burke<br />
staat politics of prescription voor: politiek van voorzichtigheid. 110 Men moet voorzichtig zijn met<br />
tradities, schrijft hij in andere woorden: ‘Aangezien nu de regeerwetenschap in zichzelf zo praktisch<br />
is, zulke praktische doelen wil bereiken en zoveel ervaring vereist, moet niemand <strong>het</strong> wagen een<br />
gebouw neer te halen dat eeuwen lang de gemeenschappelijke doeleinden van een gemeenschap<br />
min of meer bevredigend heeft gediend, zonder zelf modellen of patronen waarvan <strong>het</strong> nut bewezen<br />
is, voor ogen te hebben.’ 111<br />
Zo geeft Burke gestalte aan zijn <strong>zoek</strong>tocht: revolutionaire veranderingen zijn af te wijzen. Men moet<br />
rekening houden met historisch gegroeide tradities. De vrijheid van de burger moet in stand<br />
gehouden worden, maar een zekere mate van orde is nodig. Voor een conservatief kunnen deze<br />
punten samen een goede leidraad zijn in de praktische politiek. Maar desondanks zullen<br />
negentiende-eeuwse conservatieven met Burke in hun achterzak alsnog <strong>zoek</strong>end zijn geweest, want<br />
een exact beginselprogramma wordt niet gegeven.<br />
Intermezzo: conservatisme bij Bart Jan Spruyt<br />
Columnist van Elsevier, Nederlands Dagblad en Binnenlands Bestuur, bespreker van boeken voor<br />
HP/DeTijd, voorzitter van de Edmund Burke Stichting, 112 bestuurslid van <strong>het</strong> Christelijk Conservatief<br />
beraad en schrijver van verschillende boeken als Lof van <strong>het</strong> Conservatisme, Als je eenmaal hebt<br />
liefgehad en De toekomst van de stad, Bart Jan Spruyt, heeft <strong>het</strong> begrip conservatisme ook<br />
omschreven. Hij kiest er niet voor <strong>het</strong> historisch te benaderen. 113 Het is namelijk niet alleen een<br />
politieke theorie, ‘maar ook (misschien zelfs: vooral) een cultureel-pedagogisch ideaal. Het baseert<br />
zich op de opvatting dat de cultuur de onderbouw vormt van de politiek en is als zodanig<br />
105 Spruyt, Lof van <strong>het</strong> conservatisme, p. 75<br />
106 Idem<br />
107 Ibidem, p. 83<br />
108 Von der Dunk, Conservatisme, p. 76<br />
109 Ibidem, p. 78<br />
110 Spruyt, Lof van <strong>het</strong> conservatisme, p. 84<br />
111 Burke, Reflections on the revolution in France, p. 152. Zoals geciteerd in: Kossmann, Over conservatisme, p.<br />
18<br />
112 De tot hiertoe vermelde kwalificatie geeft Spruyt zelf op zijn weblog: www.bartjanspruyt.blogspot.com 13-<br />
08-’11. Zie ook bijlage 1.<br />
113 Spruyt, Lof van <strong>het</strong> conservatisme, p. 10<br />
29
30<br />
onverenigbaar met welke vorm van socialisme dan ook. 114 Conservatisme in deze zin kan men<br />
daarom opvatten als een introductie tot een groep schrijvers: van de klassieken, de kerkvaders,<br />
middeleeuwse theologen, (andere) pre-moderne denkers (zoals Edmund Burke), en negentiendeeeuwse<br />
politici (zoals Groen van Prinsterer), tot de fenomenologen en hedendaagse filosofen als<br />
Michael Oakeshott, Roger Scruton, (…), Leszek Kolakowski, (…) en Francis Fukuyama.’ 115<br />
‘Conservatisme begint met een zekere somberte, een beheerste somberte, want zijn pessimisme<br />
slaat nooit om in wanhoop. Het wordt gedragen door scepsis en een gezonde dosis wantrouwen. En<br />
alleen daarom al is de conservatief geen verheerlijker van <strong>het</strong> verleden.’ 116 Met een citaat van<br />
Heldring wordt de reden gegeven: ‘Juist uit dat verleden, met zijn ontelbare menselijke mislukkingen,<br />
put hij zijn scepsis ten aanzien van <strong>het</strong> slagen van radicale hervormingsplannen.’ 117 ‘Het<br />
conservatisme legt <strong>het</strong> primaat bij een innerlijke orde die de mens zichzelf, welbewust, door<br />
gewetens- en karaktervorming eigen moet maken. (…) Waar heeft die gewetens- en karaktervorming<br />
plaats? In instituties: in de kring van familie en gezin, school, kerk, vereniging, partij.’ 118 Spruyt wil er<br />
op wijzen ‘dat <strong>het</strong> conservatisme iets a-politieks heeft, in die zin dat conservatieven niet geloven dat<br />
de politiek – in de zin van de Haagse (of Brusselse of New Yorkse) besluitvorming – <strong>het</strong> voertuig bij<br />
uitstek voor verbeteringen is. (…) Conservatieven benadrukken graag dat politieke beslissingen de<br />
uitkomst zijn van een lange maatschappelijke ontwikkeling. (Er is een grote uitzondering: de<br />
openstelling van <strong>het</strong> huwelijk voor paren van gelijk geslacht.) (…) Conservatisme is een politieke<br />
theorie, geschraagd door een cultuur-pedagogisch ideaal.’ 119 Met een citaat van Benno Barnard<br />
werkt hij <strong>het</strong> begrip conservatisme nader uit: ‘Een van de aardigste definities van ‘conservatisme’ is<br />
geformuleerd door de Nederlandse dichten en essayist Benno Barnard (1954): conservatisme is niet<br />
<strong>het</strong> verlangen om terug te keren <strong>naar</strong> de spreekwoordelijke jaren vijftig of <strong>naar</strong> de periode van vóór<br />
de grote revoluties waarop <strong>het</strong> conservatisme sinds 1789 een reactie is, maar is <strong>het</strong> verlangen ‘dat<br />
alles blijft zoals <strong>het</strong> nooit geweest is’, <strong>naar</strong> een wereld dus zoals die nooit heeft bestaan.’ 120<br />
Deze selectie van citaten die een beschrijving geven van <strong>het</strong> conservatisme, kunnen uitstekend<br />
dienen om te illustreren hoe conservatisme benaderd moet worden. Het is niet voor niks dat ik deze<br />
subparagraaf zette na de subparagraaf over Edmund Burke. Allereerst is dit natuurlijk omdat Spruyt<br />
de directeur is van de Burkestichting. Maar in de tweede plaats wil ik hiermee aantonen dat<br />
conservatisme ook vandaag de dag nog aanwezig is in onze samenleving.<br />
Ik zou Spruyts omschrijvingen kunnen bezien door een psychisch-sociale bril. Dan zou ik beschrijven<br />
hoe zijn citaten vallen binnen <strong>het</strong> classicistisch conservatisme als hij de klassieken benadrukt. Hoe ze<br />
vallen binnen <strong>het</strong> romantisch conservatisme, als hij conservatisme beschouwt als ‘<strong>het</strong> verlangen om<br />
terug te keren.’ En hoe ze tenslotte vallen binnen <strong>het</strong> procedureel conservatisme als hij <strong>het</strong> heeft<br />
over de ‘lange maatschappelijke ontwikkeling.’<br />
Ook een politiekhistorische bril is mogelijk. Dan zou ik Spruyts conservatisme zien als een<br />
toestemming aan een centrale notie, die reageert op de Franse Revolutie: dat <strong>het</strong> kwaad in de mens<br />
aanwezig is en dat dit kwaad moet worden ingedamd.<br />
114 Het socialisme heeft namelijk <strong>het</strong> dogma van <strong>het</strong> historisch materialisme. We laten Karl Marx zelf aan <strong>het</strong><br />
woord: ‘ In de maatschappelijke produktie van hun leven treden de mensen in bepaalde, noodzakelijke, van<br />
hun wil onafhankelijke verhoudingen, produktieverhoudingen, welke overeenkomen met een bepaalde<br />
ontwikkelingsvorm van hun materiële produktiekrachten. Het geheel dezer produktieverhoudingen vormt de<br />
economische structuur der maatschappij, de reële basis, waarop zich een juridische en politieke bovenbouw<br />
verheft, en waaraan bepaalde maatschappelijke bewustzijnsvormen beantwoorden. In <strong>het</strong> algemeen bepaalt<br />
de produktievorm van <strong>het</strong> materiële leven <strong>het</strong> sociale, politieke en geestelijke levensproces. Het is niet <strong>het</strong><br />
bewustzijn der mensen dat hun zijn, maar omgekeerd hun maatschappelijk zijn dat hun bewustzijn bepaald.’<br />
Zoals geciteerd in: Banning, p. 77<br />
115 Spruyt, Lof van <strong>het</strong> conservatisme, p. 11<br />
116<br />
Ibidem, p. 200<br />
117<br />
Idem<br />
118<br />
Ibidem, p. 201<br />
119<br />
Ibidem, p. 204<br />
120<br />
Spruyt, Als je eenmaal hebt liefgehad, p. 199
Maar een psychisch-sociale benadering is niet toereikend, want <strong>het</strong> laat <strong>het</strong> politieke program buiten<br />
beschouwing. Een politiekhistorische biedt evenmin een volledige kijk op de werkelijkheid, omdat<br />
<strong>het</strong> de omgang met <strong>het</strong> verleden niet ziet. Daarom moet ik Spruyts conservatisme door een<br />
psychisch-sociaal-politiekhistorische bril bezien. Psychisch, want <strong>het</strong> kwaad zit in de mens. Sociaal,<br />
want <strong>het</strong> indammen van <strong>het</strong> kwaad gebeurt door de maatschappij. Politiek, want deze leer heeft zijn<br />
uitwerking gehad in de politiek. Historisch, want <strong>het</strong> is een boodschap die al veel langer heeft<br />
doorgeklonken, gezien de lange rij van denkers die Spruyt zijn voorgangers kan noemen.<br />
Al met al heeft dit intermezzo tot twee dingen geleid. Allereerst is aan de hand van een voorbeeld<br />
gebleken hoe conservatisme bekeken moet worden: psychisch-sociaal-politiek-historisch. In de<br />
tweede plaats is duidelijk gemaakt dat conservatisme niet alleen iets was van de negentiende eeuw.<br />
Dat <strong>het</strong> niet alleen iets was van Edmund Burke. Maar wat ik heb aangetoond, is dat er vandaag de<br />
dag ook nog steeds conservatieven, <strong>zoek</strong>ers, zijn in onze samenleving.<br />
Kaders van conservatisme<br />
Terug in de tijd. Wie zijn zij die de negentiende-eeuwse <strong>zoek</strong>tocht maakten in Nederland? Wie zijn de<br />
conservatieven van de negentiende eeuw? Deze vraag is makkelijker te stellen dan te beantwoorden.<br />
Er zijn geen vaste kaders waarbinnen conservatieven vallen. Wel zijn conservatieve daden zichtbaar.<br />
Daar wil ik me in dit profielwerkstuk dan ook met name op richten. Vooral in hoofdstuk 3 zal ik gaan<br />
kijken waar conservatisme te vinden is tussen 1848 en 1918. In die beschouwing wil ik me vooral<br />
richten op de moeilijkheden die werden ondervonden. Hoe verliep de <strong>zoek</strong>tocht <strong>naar</strong> de ‘premoderne<br />
concepten’ in Nederland? Hoe werd er gehandeld in specifieke situaties? Wat was <strong>het</strong><br />
conservatieve antwoord op de ontwikkelingen van de negentiende eeuw? Hoe probeerden<br />
conservatieven om de zaken die ze kwijt waren geraakt door de ontwikkelingen van de Franse<br />
Revolutie weer in de samenleving te krijgen? Al deze zaken komen <strong>naar</strong> voren in conservatieve<br />
handelingen. Maar ook voor conservatieve daden moeten kaders te ontwerpen zijn. Ik kan deze niet<br />
tot op de vierkante millimeter vaststellen. Wat ik wel kan doen, is een aantal basisprincipes geven,<br />
waarbinnen conservatieve handelingen vallen. Allereerst zijn ze niet revolutionair van aard in de zin<br />
dat ze iets zo willen veranderen dat <strong>het</strong> totaal vernieuwd wordt. Conservatieven zijn voor organische<br />
verandering of voor een verandering die iets van vroeger terugbrengt. Ze hechten een grote waarde<br />
aan traditie. In de tweede plaats gaan conservatieven uit van <strong>het</strong> kwaad in de mens. Dat is de<br />
grondnotie van hun handelen. Dit is <strong>het</strong> fundament waaruit hun politiek program groeit. Dit<br />
program, in de derde plaats, kenmerkt zich door <strong>het</strong> leggen van de verantwoordelijkheid bij de<br />
samenleving en in mindere mate bij de staat. Het staat voor een vrije markt waar mogelijk en een<br />
sterke arm der wet waar dat nodig is.<br />
Maar toch – er is maar een echt kader te benoemen om te zeggen wie werkelijk conservatief was. De<br />
conservatieven van de negentiende eeuw in Nederland waren als de bevers die gezamenlijk werken<br />
aan de bouw van een beverdam. Een dam – tegen <strong>het</strong> kwaad. Een dam – in dienst van de<br />
samenleving.<br />
31
32<br />
1.4. Conclusies<br />
Was Breivik een conservatief? Met deze vraag ben ik dit hoofdstuk begonnen. Met <strong>het</strong>geen ik heb<br />
geschreven in <strong>het</strong> voorafgaande moet deze vraag goed te beantwoorden zijn. Breivik handelde in<br />
naam van <strong>het</strong> conservatisme, maar was geen conservatief. Want waar was Breivik de levende<br />
voorstelling van een beverdam? Waar werd bij hem <strong>het</strong> kwaad beteugeld? Het enige wat we van<br />
hem weten is dat <strong>het</strong> kwaad juist <strong>naar</strong> buiten kwam in plaats van dat <strong>het</strong> werd ingedamd. Breivik<br />
deed niet aan gewetensvorming van de socialisten, maar vermoordde hen in koelen bloede.<br />
Ja, wellicht zijn er enkele traditionalistische trekjes te bespeuren bij Breivik in de zin dat hij zich op<br />
<strong>het</strong> verleden beroept. Maar <strong>het</strong> echte conservatisme – dat ik in paragraaf 3 heb ‘gedefinieerd’ –<br />
vinden we niet terug bij de blonde Noor.<br />
Wat is conservatisme dan wel? Dat was de eigenlijke vraag die we in dit hoofdstuk behandelden. In<br />
<strong>het</strong> kort volgen nu de conclusies.<br />
1. Er zijn mensen die ervoor kiezen om <strong>het</strong> conservatisme te benaderen als een hang aan <strong>het</strong><br />
verleden. Zij beschouwen dan echter <strong>het</strong> traditionalisme. Dit is een psychisch-sociale attitude<br />
die een bepaalde verhouding ten opzicht van tijd behelst. Deze attitude is onder te verdelen<br />
in een hang <strong>naar</strong> <strong>het</strong> verleden, starre behoudzucht van <strong>het</strong> heden en een hang <strong>naar</strong> weinig<br />
verandering, <strong>het</strong> ‘procedureel conservatisme’ (Baudet en Visser).<br />
2. Er is een groep mensen die conservatisme beschouwt als ‘een van de’ politieke ideologieën<br />
die zijn ontstaan na de Franse Revolutie van 1789. De basis voor <strong>het</strong> conservatisme is daarin<br />
de visie op <strong>het</strong> kwaad, waaruit een politiek program volgt van ‘inner’ en ‘outer control.’<br />
3. Conservatisme moet benaderd worden vanuit een psychisch-sociaal-politiekhistorische<br />
invalshoek. Conservatisme is namelijk de lange stroom van intellectuele bezigheden die zich<br />
in de negentiende eeuw concreet manifesteert in de politieke ideologie die <strong>het</strong> kwaad in de<br />
mens vooropstel. Maar tevens is conservatisme een leer die veel waarde hecht aan traditie<br />
(en daarmee aan verleden). Conservatisme vormt dus meer dan traditionalisme en meer dan<br />
een historische benadering: <strong>het</strong> is een vermenigvuldiging van beide zienswijzen.<br />
Traditionalisme en politiekhistorisch conservatisme zijn in een conservatief niet te scheiden:<br />
ze zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden en ze versterken elkaar. De nadruk op <strong>het</strong> kwaad<br />
wordt versterkt door de hang <strong>naar</strong> <strong>het</strong> verleden en omgekeerd versterkt de nadruk op <strong>het</strong><br />
kwaad juist de hang <strong>naar</strong> <strong>het</strong> verleden.<br />
Zo is <strong>het</strong> dan toch gelukt om tot een omschrijving van <strong>het</strong> begrip conservatisme te komen. Ik was blij<br />
dat ik de omschrijving had geformuleerd. Toen ik mezelf nog verder verdiepte in de literatuur, stuitte<br />
ik op de uitwerking van de dissertatie van Cliteur, ‘Natuurrecht, cultuurrecht, conservatisme.’ In dit<br />
boek komt ook hij tot een omschrijving van conservatisme: ‘Het conservatisme is een gematigd<br />
pessimistische levens- of wereldhouding die soms onbewust aan ons denken en voelen ten grondslag<br />
ligt, maar zich soms vertaalt in een politieke ideologie, die als een cultuurhistorische stroming vooral<br />
op de voorgrond is getreden als een reactie op de Franse Revolutie en de daaraan ten grondslag<br />
liggende Verlichtingsfilosofie, en waarbij men de nadruk legt op de beperkte verstandelijke<br />
vermogens van de mens en op de geringe mogelijkheden om op basis van a-prioristische theorieën<br />
en rationalistische overwegingen de politieke werkelijkheid te sturen of in utopische richting te<br />
ontwikkelen. De conservatief heeft meer vertrouwen in wat zich heeft bewezen in de geschiedenis<br />
dan in <strong>het</strong> nieuw uitgedachte.’ 121 De lezer rake met mij enthousiast dat de omschrijving waartoe ik<br />
gekomen ben, ook door deze beroemde jurist wordt ondersteund. Vele elementen komen <strong>naar</strong><br />
voren die ik ook heb opgemerkt: de onbewustheid (attitude) die een element vormt, de nadruk op<br />
<strong>het</strong> kwaad in de mens, de manifestatie in de negentiende eeuw als een reactie op de Verlichting en<br />
de eerbied voor <strong>het</strong> Burkiaanse organische, voor <strong>het</strong> historische gegroeide.<br />
Voor ik in hoofdstuk drie wil onder<strong>zoek</strong>en hoe <strong>het</strong> de conservatieven vergaan is in de negentiende<br />
eeuw, wil ik eerst nog onder<strong>zoek</strong>en wat noodzakelijk was om een succesvolle politieke partij op te<br />
richten.<br />
121 Cliteur, Natuurrecht, cultuurrecht, conservatisme, p. 286
HOOFDSTUK 2 – HET SUCCES VAN POLITIEKE PARTIJEN<br />
Zooals Karel de Vijfde zeide betreffende Frans den Eerste: ‘Mijn neef Frans en ik zijn <strong>het</strong> ten aanzien<br />
van Milaan volkomen eens. Ieder van ons wil <strong>het</strong> voor zichzelf hebben.’<br />
–JOSÉ ORTEGA Y GASSET–<br />
‘Vlak na Van Goghs dood begint mijn carrière in <strong>het</strong> gebouw van de Tweede Kamer. Mijn eerste<br />
vaststelling: er is niets. (…) Er is geen geld, noch enige garantie dat er ooit eens geld zal komen,<br />
bijvoorbeeld voor <strong>het</strong> betalen van een echt salaris.’ 122 ‘Je kunt een politieke partij net zo duur maken<br />
als je zelf wilt. Ik had in mijn eerste weken meteen contact opgenomen met makelaars, want een<br />
mooi pand met een glimmend metalen plaat naast de deur was toch <strong>het</strong> minste wat we nodig<br />
hadden. Dat leek me wel wat. Maar gaandeweg laten we dat idee varen. Kost alleen maar geld; en<br />
hoe meer je dat nodig hebt, hoe meer je moet ophalen.’ 123<br />
‘We hebben honderdduizend dingen te doen om een partij op te bouwen, maar in die hectische<br />
wereld van constant tijdgebrek maakt Geert [Wilders] een zeer principiële keus. Hij wil aan álle<br />
belangrijke Kamerdebatten meedoen, plus deelnemen aan álle stemmingen. (…) Ik heb Geert vaak<br />
vervloekt om zijn beslissing aan alle stemmingen en belangrijke debatten mee te doen, maar achteraf<br />
kan ik hem alleen maar gelijk geven. (…) Kiezers zijn bereid je veel te vergeven, maar dat je niet eens<br />
namens hen de debatten voert, wordt niet gewaardeerd. En terecht.’ 124<br />
Dilemma’s die de diepte ingaan. Zo valt <strong>het</strong> relaas van Martin Bosma te beschrijven. In de<br />
begindagen van Groep Wilders, die is uitgegroeid tot de huidige Partij voor de Vrijheid, was de<br />
werkelijkheid niet zo simpel. 24 zetels, daar kon alleen nog maar van gedroomd worden. Begin<br />
november 2006 stond de PVV op slechts 2 zetels in de peilingen. 125 De vreugde was dan ook enorm<br />
toen bij de verkiezingen van 22 november 2006 9 PVV’ers in <strong>het</strong> Parlement kwamen.<br />
Het was een succesverhaal. Het is een succesverhaal. In de betrekkelijk geringe geschiedenis van de<br />
Partij voor de Vrijheid is nog geen electoraal verlies geleden. De partij is alleen nog maar groter<br />
geworden.<br />
Het kan ook anders. ‘[Rita Verdonk] was een kijkcijferkanon. Elk televisieprogramma, elke krant en<br />
elk tijdschrift wilde haar graag aan <strong>het</strong> woord laten. Alle media probeerden mee te liften op haar<br />
populariteit. Zolang als <strong>het</strong> duurde had niemand er behoefte aan kritiek te uiten op de leegte van<br />
haar politieke voorstellen. (…) Zelfs voormalig VVD-leider Frits Bolkestein (…) zag niet dat Verdonk<br />
inhoudelijk weinig voorstelde. Of hij zag <strong>het</strong> wel, maar hij negeerde <strong>het</strong> (…): ‘Een lijsttrekker hoeft<br />
maar één ding te doen en dat is kiezers verzamelen. Verdonk trekt meer kiezers. Waarom? Dat zegt<br />
mijn gevoel. (…) Haar imago is overtuigend.’ 126 Deze zaken vormden een opmaat. Een opmaat die<br />
smaakte <strong>naar</strong> meer. Verdonk was een populair kandidaat om lijsttrekker te worden van de VVD.<br />
Maar ze haalde <strong>het</strong> niet. Haar belangrijkste tegenkandidaat, Mark Rutte, had 51% van de VVD-kiezers<br />
achter zich gekregen om lijsttrekker te worden. 127 Bij de verkiezingen haalde Verdonk echter meer<br />
stemmen dan lijsttrekker Rutte. Ze eiste vervolgens alsnog <strong>het</strong> leiderschap van de VVD op. Ook dit<br />
mislukte. Medio 2007, ten slotte, werd Verdonk uit de partij verwijderd. 128 Een periode van opmars<br />
begon. De peilingen beloofden veel goeds, soms zelfs 24 zetels. Maar door intern geruzie binnen<br />
haar partij leed haar imago schade. Ook de inhoud werd gemist. In december 2008 kwam er een<br />
neergang: alleen bouwen op de populariteit van een aanstormend partijleider bleek een wankele<br />
bouwgrond te zijn. ‘De abrupte neergang van Verdonk was een signaal van restauratie in de<br />
Nederlandse politiek. Ik zag de leiders van de oude partijen opgelucht ademhalen. Het was<br />
122 Bosma, p. 24<br />
123 Ibidem, p. 27<br />
124 Ibidem, p. 28-29<br />
125 Fennema, p. 119<br />
126 Vrijsen, p. 142-143<br />
127 Ibidem, p. 143<br />
128 Ibidem, p. 144<br />
33
34<br />
onmogelijk gebleken een nieuwe partij te grondvesten op alleen <strong>het</strong> imago van de lijsttrekker. Je had<br />
ook inhoudelijke voorstellen en een doordacht programma nodig. Zonder die substantie lukt <strong>het</strong><br />
niet.’ 129<br />
Twee verhalen. Twee resultaten. Enerzijds Geert Wilders, die door zich op de inhoud te richten<br />
negen zetels veroverde. Anderzijds Rita Verdonk, die zonder inhoud, maar met imago, toch met lege<br />
handen kwam te staan.<br />
Dit is dus de eerste les voor een partijleider in spe: richt je op de inhoud. Met lege hulzen overwin je<br />
geen vijand. Maar is dat <strong>het</strong> enige? Betekent een goed programma automatisch een succesverhaal?<br />
Dan moeten de liberalen wel een goed programma hebben gehad in de negentiende eeuw, want ze<br />
hadden ook veel zetels. Maar golden de regels van nu toen wel?<br />
U zult begrijpen dat ik <strong>naar</strong> een vraag toewerk. Een vraag die beantwoord moet worden. Een vraag<br />
die relevant is voor dit profielwerkstuk.<br />
Vraagstelling<br />
In dit hoofdstuk beantwoord ik de vraag hoe je in de periode van <strong>het</strong> districtenstelsel (1848-1918)<br />
een succesvolle politieke partij oprichtte in ons land. Succesvol betekent hier dat de partij door een<br />
of meerdere personen in <strong>het</strong> parlement werd vertegenwoordigd. Een antwoord op deze vraag is te<br />
vinden door te kijken hoe de drie stromingen die zijn te onderscheiden zich hebben georganiseerd in<br />
politieke partijen. Deze stromingen wil ik behandelen in chronologische volgorde van de oprichting<br />
van de eerste politieke partij van de desbetreffende stroming. Achtereenvolgens betreft dit de<br />
confessionelen, de socialisten en de liberalen. In de tweede plaats wil ik gaan <strong>zoek</strong>en <strong>naar</strong><br />
gemeenschappelijke componenten in de verhalen. <strong>Op</strong> basis van die gegevens moet de conclusie<br />
getrokken kunnen worden wat noodzakelijk was om een partij op te richten in de tijd van <strong>het</strong><br />
districtenstelsel.<br />
Allereerst is <strong>het</strong> noodzakelijk om helder te krijgen wat een politieke partij is. Een onder<strong>zoek</strong>sobject<br />
valt niet anders te onder<strong>zoek</strong>en dan met een goede definitie.<br />
Al met al luidt de vraagstelling als volgt:<br />
1. Wat is een politieke partij?<br />
2. Hoe verliep de partijvorming van de confessionelen tussen 1848 en 1918?<br />
3. Hoe verliep de partijvorming van de socialisten tussen 1848 en 1918?<br />
4. Hoe verliep de partijvorming van de liberalen tussen 1848 en 1918?<br />
5. Welke gemeenschappelijke kenmerken zijn te zien in de oprichting van politieke<br />
partijen?<br />
129 Ibidem, p. 153
2.1. Wat is een politieke partij?<br />
Een onder<strong>zoek</strong> kan niet bestaan zonder een definitie van <strong>het</strong> onder<strong>zoek</strong>sobject. Een volledige<br />
definitie van <strong>het</strong> begrip ‘politieke partij’ is echter moeilijk te geven. De wetgever doet er een poging<br />
toe door in artikel 1.b. van de Wet subsidiëring politieke partijen een politieke partij te omschrijven<br />
als een ‘vereniging waarvan de aanduiding op grond van artikel G1 van de Kieswet is geregistreerd in<br />
<strong>het</strong> register van aanduidingen voor de verkiezing van leden van de Tweede Kamer.’ 130 Drie<br />
elementen springen hierbij <strong>naar</strong> voren die van belang zijn voor een politieke partij: <strong>het</strong> is een<br />
vereniging, <strong>het</strong> heeft een naam die onderscheid maakt tussen de partij en een andere partij en <strong>het</strong><br />
heeft tot doel om mensen te laten verkiezen in onze representatieve democratie.<br />
Deze eerste alinea geeft in principe al een goede omschrijving van <strong>het</strong> begrip. Wat er staat, is niet<br />
onjuist. Toch ben ik van mening dat <strong>het</strong> wat verder moet worden uitgewerkt. Een politieke partij is<br />
namelijk meer dan een vereniging in juridische zin, meer dan een vereniging met een naam en meer<br />
dan een mechanisme om volksvertegenwoordigers te verkiezen. In een oproep aan zijn partij schrijft<br />
Ruben Bakker, vicevoorzitter van de jongerenafdeling van <strong>het</strong> CDA, <strong>het</strong> CDJA: ‘Een partij moet ergens<br />
voor opkomen waar geen andere partij al voor staat.’ 131 Twee elementen komen hier <strong>naar</strong> voren: een<br />
politieke partij laat haar stem horen (komt ergens voor op) en een politieke onderscheidt zich op<br />
inhoud. Dit laatste element is een belangrijk onderdeel van een politieke partij: ze heeft standpunten<br />
aangaande de hele maatschappij. Een politieke partij handelt dus in <strong>het</strong> algemeen belang. Tussen<br />
partijen is er wel verscheidenheid. Groen van Prinsterer heeft dit omschreven als ‘systematische<br />
verscheidenheid van politieke beschouwing.’ 132<br />
Een omschrijving van <strong>het</strong> begrip ‘zonder hiervan overigens een exacte definitie te geven’ geeft<br />
Scholten in zijn beschrijving van de protestantse partijvorming: ‘Een politieke partij is een groepering<br />
van mensen die verenigd is op grondslag van een bepaald beginsel en die door gemeenschappelijke<br />
inspanning in dienst staat van <strong>het</strong> algemeen belang.’ 133 Vervolgens onderscheidt hij vijf functies van<br />
een politieke partij. 134 Allereerst is er de machtsfunctie. Leden van een partij oefenen macht uit, via<br />
de personen in de overheid. In de tweede plaats heeft een partij een selecterende functie: ze<br />
selecteert uit de ‘massa’ mensen om op bepaalde leidinggevende plaatsen te komen. Een derde<br />
functie van een partij is <strong>het</strong> ontwikkelen van staatkundige denkbeelden in een systeem. Ten vierde<br />
draagt een partij er zorg voor dat ‘<strong>het</strong> systeem dat misschien vele tientallen jaren geleden<br />
geformuleerd is, in contact blijft met de actualiteit.’ Tot slot creëert een politieke partij een<br />
gemeenschappelijk geestelijk klimaat. Deze functie is slechts door twee mensen begrepen: door<br />
Kuyper en Troelstra. 135<br />
Als hij <strong>het</strong> heeft over de geschiedschrijving over politieke partijen, noemt De Jonge een element dat<br />
in <strong>het</strong> voorafgaande nog niet is benoemd. Een goed onder<strong>zoek</strong> <strong>naar</strong> een politieke partij bevat<br />
volgens hem vijf elementen: een beschrijving van de uitwendige geschiedenis van de<br />
partijorganisatie, <strong>het</strong> noemen van de door de partij ingenomen standpunten, een beschrijving van<br />
<strong>het</strong> optreden van de volksvertegenwoordigers van de desbetreffende partij, een onder<strong>zoek</strong> <strong>naar</strong> de<br />
sociale samenstelling (de samenstelling in sociologisch perspectief) en tot slot moet een goed<br />
onder<strong>zoek</strong> de mentaliteitshistorische factoren benoemen. 136 Het unieke wat De Jonge hier aanstipt is<br />
dat een politieke partij vaak een bepaalde groep mensen aanspreekt, geen grijze massa. Het betreft<br />
een sociologische eenheid, zoals Troelstra de arbeiders aansprak en Lohman de elitaire christenen.<br />
Al deze omschrijvingen geven samen een compleet beeld van wat een politieke partij is. Een politieke<br />
partij is namelijk een vereniging, die naast een juridische ook een mentaliteitshistorisch karakter<br />
130 Wet subsidiëring politieke partijen, artikel 1.b., te raadplegen op http://www.wetboekonline.nl/wet/Wet%20subsidi%26%23235%3Bring%20politieke%20partijen.html#1<br />
15-11-‘11<br />
131 Bakker, Ruben, Laat CDA zich richten op immateriële thema’s<br />
132 Zoals geciteerd in Fabius, p. 209<br />
133 Scholten, p. 11<br />
134 Ibidem, p. 11-12<br />
135 Ibidem, p. 13<br />
136 De Jonge, p. 95<br />
35
36<br />
heeft, met een naam die haar onderscheidt van andere partijen, met een beginsel, uitgewerkt in<br />
standpunten die haar onderscheiden van andere partijen. Het is een vereniging die zich door<br />
gezamenlijke inspanning inzet voor <strong>het</strong> algemeen belang, hoewel een partij vaak een eigen<br />
sociologische eenheid aanspreekt. Politiek-ideologisch zorgt een politieke partij voor staatkundige<br />
denkbeelden voor <strong>het</strong> geldende systeem en ze zorgt ervoor dat deze denkbeelden in contact blijven<br />
met actuele gebeurtenissen en dat uit de massa de meest capabele leidinggevenden worden<br />
geselecteerd.<br />
Deze omschrijving biedt tegelijkertijd de criteria om in de paragraven die volgen te bepalen wat wel<br />
en wat niet onder <strong>het</strong> begrip politieke partij kan worden geschaard. In <strong>het</strong> schema hieronder ziet u<br />
welke groeperingen in onze onder<strong>zoek</strong>speriode voldoen aan de criteria.<br />
Figuur 3 Succesvolle politieke partijen in Nederland 1848-1918<br />
Antirevolutionairen Socialisten Liberalen<br />
1879 ARP 1883 SDB 1885 Liberale Unie<br />
1896 CHK 1894 SDAP 1892 Radicale Bond<br />
1898 Friese Bond 1901 VDB<br />
1898 VAR 1906 Bond van Vrije Liberalen<br />
1903 CHP<br />
1908 CHU
2.2. De partijvorming van de confessionelen<br />
De eerste politieke richting die zich groepeerde in een politieke partij was de confessionele richting.<br />
De eerste politieke partij van Nederland, de Anti-Revolutionaire Partij, behoorde tot de<br />
confessionelen. Het woord confessioneel vindt haar oorsprong in <strong>het</strong> Latijnse woord confessio, dat<br />
bekentenis of erkenning betekent. Een confessionele groepering bekent haar geloof en maakt een<br />
vertaalslag van dit geloof <strong>naar</strong> de politieke realiteit.<br />
In <strong>het</strong> Nederland van de negentiende eeuw zijn er twee belangrijke religies te noemen die beiden bij<br />
de confessionelen behoren: de protestanten en de Rooms-katholieken. Kennen de protestanten een<br />
groot aantal verschillende politieke partijen, bij de Rooms-katholieken is hier geen sprake van. De<br />
eerste echte politieke partij van de Roomsen, die aan de eisen die in de eerste paragraaf zijn gesteld,<br />
voldoet, is de in 1926 opgerichte RKSP. Aangezien deze buiten de onder<strong>zoek</strong>speriode valt, zal ik de<br />
partijvorming van de Rooms-katholieken dan ook niet kunnen behandelen. Sommige historici<br />
noemen de Algemeene Bond van RK-Kiesvereenigingen een politieke partij, 137 maar de<br />
‘verbindingslijnen tussen kamerclub en kiesverenigingen [die in de Bond verenigd waren] waren nog<br />
maar sc<strong>het</strong>smatig getrokken.’ 138 Om met Aalberse te spreken was <strong>het</strong> ‘eigenlijk een dwaasheid van<br />
een katholieke politieke partij te spreken.’ 139<br />
Ten aanzien van de protestanten ligt dit ander. ‘De begeerte <strong>naar</strong> een meer deugdelijke organisatie<br />
dateerde reeds van vroegeren datum. Al in 1869 hoort men den wensch uiten, dat <strong>het</strong> van A.R. zijde<br />
komen mocht tot oprichting van een landelijke kiezersbond. Voorloopig bleef <strong>het</strong> echter bij dien<br />
wensch alleen.’ 140 Zoals de befaamde dichter Elsschot al zei, tussen droom en daad staan wetten in<br />
de weg en praktische bezwaren. In 1873 werd wel een comité opgericht om centraal leiding te geven<br />
aan de komende verkiezingen, maar dat bezat te weinig invloed om daadwerkelijk tot partijvorming<br />
over te gaan. 141 Het duurde tot 1878 voor een programma van beginselen <strong>het</strong> daglicht zag en tot<br />
1879 voor daadwerkelijk een partijorganisatie werd opgericht voor de confessionelen.<br />
In <strong>het</strong> vervolg van dit hoofdstuk wil ik de partijen die door de confessionelen zijn opgericht,<br />
chronologisch behandelen. Ik maak een aanvang met de aartsvader van de Nederlandse politieke<br />
partijen, de Anti-Revolutionaire Partij.<br />
Hoewel de lezer wellicht verwacht dat in deze paragraaf de oprichting van de CSP, de Christelijk-<br />
Sociale Partij aan de orde zal komen, heb ik er toch voor gekozen deze niet te behandelen. De eerste<br />
vertegenwoordiger die de partij kreeg in <strong>het</strong> parlement, werd pas in 1918, door <strong>het</strong> stelsel van<br />
evenredige vertegenwoordiging gekozen. De partij valt daarom niet onder de succesvolle politieke<br />
partijen ten tijde van <strong>het</strong> districtenstelsel. Hetzelfde geldt voor de NHP, de Nationaal-Historische<br />
Partij. Deze partij heeft nooit een zetel kunnen bemachtigen in <strong>het</strong> parlement en is uiteindelijk<br />
opgegaan in de CHU. Daarom vindt ook de NHP geen plaats in dit hoofdstuk.<br />
De Anti-Revolutionaire Partij<br />
‘Het Neo-Calvinisme is die stroming in <strong>het</strong> Reveil, die in Calvijn haar diepste wortels had, die in A.<br />
Kuyper haar onbetwiste leider bezat, en die in de Gereformeerde Kerken, de Vrije Universiteit en de<br />
Anti-Revolutionaire Partij haar publiekrechtelijke gestalte heeft gekregen.’ 142 Van Kuypers’ kerk<br />
moest dr. W. Aalders niet zoveel hebben, 143 maar hem typeren kon hij wel. Kuyper was de man van<br />
<strong>het</strong> Neo-Calvinisme en van de Anti-Revolutionaire Partij (ARP). Al bij de oprichting van de ARP drukte<br />
hij zijn stempel op de vergadering. Het beginselprogramma was in zijn geheel geschreven door Dr. A.<br />
137<br />
“Algemeene Bond van RK-Kiesvereenigingen” op www.parlement.com 03-12-‘11<br />
138<br />
Bornewasser, p. 36<br />
139<br />
Zoals geciteerd in Ibidem, p. 23<br />
140<br />
Colijn, Inleiding van <strong>het</strong> boek Schrift en Historie, p. 12<br />
141<br />
Ibidem, p. 12<br />
142<br />
Aalders, Kohlbrugge en <strong>het</strong> Neo-Calvinisme, p. 151<br />
143<br />
http://www.mjaalders.nl/wetenschappelijk-werk-othermenu-33/publicaties-op-<strong>het</strong>-web-othermenu-38/56-<br />
in-memoriam-dr-w-aalders 19-11-‘11<br />
37
38<br />
Kuyper. En wie werd voorzitter van de nieuwe partij? Jawel, Abraham Kuyper. Het begin van de ARP<br />
staat of valt met Kuyper. Hoe hij die partij oprichtte, is nu aan de orde.<br />
Studenten van <strong>het</strong> Utrechts conservatorium bevinden zich op historische grond. In <strong>het</strong> gebouw waar<br />
zij nu les krijgen, is <strong>het</strong> begin van de ARP te vinden. <strong>Op</strong> donderdag 3 april 1879 werd in de<br />
Schilderijzaal van dit gebouw, toen nog <strong>het</strong> Gebouw voor Kunsten en Wetenschappen, een<br />
vergadering belegd door antirevolutionairen. Het ‘Voorlopig Centraal Comité van Antirevolutionaire<br />
Kiesvereenigingen’ vergaderde met afgevaardigden van de antirevolutionaire kiesverenigingen en<br />
van de antirevolutionaire bladen om samen ‘een Bond’ op te richten. 144 De voorzitter, ‘uiteraard<br />
Abraham Kuyper,’ 145 nam <strong>het</strong> woord: ‘De dood van den leader der Antirevolutionaire Partij, Mr.<br />
Groen van Prinsterer, bracht de partij op een keerpunt. Ze werd gedwongen uit den toestand van<br />
wording over te gaan en zich te vormen. (…) Organisatie der partij was echter niet oorbaar, zoolang<br />
de heer Groen leefde, en zou zonder hem niet kunnen geschieden tijdens zijn leven.’ 146 Nu Groen<br />
echter overleden was, stelde Kuyper zich op de plaats van Groen om een partij op te gaan richten. En<br />
terecht: Groen had hem al eerder aangewezen als opvolger: ‘Leader van <strong>het</strong> volk, dat mij liefheeft en<br />
in welks gebed mijn kracht ligt, was en is Dr. Kuyper, met en na mij, niet bij aanstelling of erflating,<br />
maar jure suo.’ 147<br />
De basis van de nieuwe partij werd gevormd door een stuk, Ons program, dat was geschreven door<br />
Kuyper. Het is vergelijkbaar met een partijprogramma, zoals politieke partijen die anno 2011 hebben.<br />
De tekst van <strong>het</strong> beginselprogramma was in <strong>het</strong> jaar voor de eerste vergadering, te weten op 3<br />
januari 1878, opgenomen in <strong>het</strong> antirevolutionaire dagblad De Standaard. 148 Het is verdeeld in 21<br />
artikelen en begint met <strong>het</strong> volgende artikel: ‘De Antirevolutionaire of Christelijk-Historische richting<br />
vertegenwoordigt, voor zooveel ons land aangaat, den grondtoon van ons volkskarakter, gelijk dit,<br />
door Oranje geleid, onder invloed der Hervorming omstreeks 1572, zijn stempel ontving; en wenscht<br />
dit, overeenkomstig den gewijzigden volkstoestand, in een vorm, die aan de behoeften van onzen tijd<br />
voldoet, te ontwikkelen.’ 149 De ARP vindt dus haar basis in de hervorming. Het program noemt <strong>het</strong><br />
jaar 1572, <strong>het</strong> jaar dat Lumey den Briel veroverde. De voorliefde van deze gebeurtenis vindt men op<br />
meerdere plekken terug bij Kuyper. Toen hij op 1 april 1872 zijn dagblad De Standaard oprichtte,<br />
wilde hij dit blad aanvankelijk De Geus, of Het Geusken noemen. <strong>Op</strong> advies van Groen van Prinsterer<br />
heeft hij daarvan afgezien en is <strong>het</strong> blad De Standaard gaan <strong>het</strong>en. 150<br />
In <strong>het</strong> vervolg van Ons program zeggen de antirevolutionairen bij monde van dr. Kuyper waar zij voor<br />
staan: voor de soevereiniteit van de Oranjes tegenover de volkssoevereiniteit (Artikel II), voor de<br />
gebondenheid aan de ‘ordinantiën Gods’ (Artikel III), de verheerlijking van Gods Naam door de<br />
overheid, met inachtneming van de grenzen van de reikwijdte van de overheid (Artikel IV), voor God<br />
als oorsprong van <strong>het</strong> gezag (Artikel V), voor de constitutionele parlementaire monarchie (Artikel VI-<br />
VIII), tegen <strong>het</strong> verwerpen van begrotingen om redenen buiten die begroting, uitzonderingen<br />
daargelaten (Artikel IX), voor decentralisatie (Artikel X), evenredige vertegenwoordiging van<br />
gezinshoofden (Artikel XI), een sterke vrijheid van onderwijs (Artikel XII), onafhankelijke rechtspraak<br />
die desnoods kan uitmonden in de doodstraf(Artikel XIII), voor een overheid die de publieke<br />
eerbaarheid en de openbare gezondheid bewaakt (Artikel XIV en XV), beperking van staatsbemoeiing<br />
op <strong>het</strong> financiële vlak (Artikel XVI), handhaving van de nationale zelfstandigheid (Artikel XVII), een<br />
voortzetting van de zedelijke politiek in de koloniën, de ‘Kerstening van Indië’ (Artikel XVIII), voor een<br />
wetgeving die erop gericht is dat ‘de Overheid de zwakkeren met haar schild dekke’ als <strong>het</strong><br />
particulier initiatief tekortschiet (Artikel XIX), tegen de staatskerk (Artikel XX) en ten slotte verklaart<br />
144<br />
Den Ouden, p. 307<br />
145<br />
Kossmann, De groei van de Anti-Revolutionaire Partij, p. 9<br />
146<br />
Den Ouden, p. 307<br />
147<br />
Ibidem, p. 308<br />
148<br />
Program van beginselen der Antirevolutionaire Partij<br />
http://www.rug.nl/dnpp/themas/beginselProgrammas/arp/61 23-11-‘11<br />
149<br />
Program van beginselen der Antirevolutionaire Partij, p. 383<br />
150<br />
Van Kaam, Parade der mannenbroeders, p. 61
de Anti-Revolutionaire Partij (in artikel XXI) ‘dat ze om deze beginselen ingang te doen vinden, de<br />
zelfstandigheid van hare partij handhaaft; zich bij geen andere partij laat indeelen; en slechts dan<br />
samenwerking met andere partijen aanvaardt, indien die door een vooraf wel omschreven accoord,<br />
met ongekrenkt behoud van hare onafhankelijkheid, kan worden verkregen.’ 151 Deze samenwerking<br />
is er gekomen in 1980, toen de antirevolutionairen samen met de CHU’ers en de KVP’ers <strong>het</strong><br />
Christen-Democratisch Appel (CDA) gingen vormen.<br />
Na de basis van de ARP rest me nog de opbouw van de ARP te behandelen. Men had een leider, men<br />
had een programma, maar een partijorganisatie is tot nu toe niet beschreven. Daarvoor moeten we<br />
terug <strong>naar</strong> <strong>het</strong> Gebouw voor Kunsten en Wetenschappen te Utrecht, op 3 april 1879. Toen de<br />
Deputatenvergadering daar bijeenkwam en Kuyper opvolger van Groen was geworden, werd een<br />
Centraal Comité gekozen. Dit comité had ‘geen heerschend maar een dienend karakter.’ 152 Het stond<br />
in dienst van de verschillende antirevolutionaire kiesverenigingen – in 1879 waren dit er 28, maar in<br />
1887 waren <strong>het</strong> er al 141 153 – die door <strong>het</strong> hele land verspreid waren. Dit comité werd samengesteld<br />
uit dertien leden: Dr. A. Kuyper, Jhr. Mr. A.F. de Savornin Lohman, Ds. J.H. Donner, E.W. Heyblom,<br />
Mr. A.J. Th. à Th. Van der Hoop van Slochteren, J.A. Wormser, I. Esser, Baron de Geer van Jutphaas, I.<br />
Voorhoeve H. Czn., Ds. W. Diemer, Ds. S.H. Buitendijk, Mr. D.P.D. Fabius en Ds. I.P. Nonhebel. 154 Het<br />
was een gezelschap waarin alle neuzen niet dezelfde richting opwezen (wat overigens niet wil zeggen<br />
dat alle neuzen een andere richting opwezen). Ook Den Ouden geeft dit aan: ‘Zooals er reeds in<br />
Groen’s dagen in de Kamerfractie was geweest een ,,droite” en een ,, gauche”, zoo waren er ook van<br />
meer af schakeeringen in <strong>het</strong> Centraal Comité.’ Maar toch was er een ‘gemeenschappelijk<br />
fundament,’ namelijk de leus ‘Tegen de Revolutie <strong>het</strong> Evangelie.’ 155<br />
De partij bleef niet beperkt tot de kiesverenigingen en <strong>het</strong> centraal comité: ook in de Tweede Kamer<br />
werd aan ordening gewerkt. ‘Naar <strong>het</strong> schijnt is in de herfst [van 1879] een anti-revolutionaire<br />
kamerclub tot stand gekomen, die zich eveneens aan <strong>het</strong> Program onderwierp en die tot de<br />
eensgezindheid van de uiterst individualistische leden in <strong>het</strong> begin veel heeft bijgedragen.’ 156 <strong>Op</strong><br />
basis van Ons program werd dus een geordende politieke partij opgebouwd.<br />
Tot slot een enkele opmerking over <strong>het</strong> succes van de ARP. Den Ouden merkt op dat <strong>het</strong> aantal<br />
kiezers dat zich bij de verkiezingen van 1888 verbonden voelde met de ARP geschat mag worden op<br />
100.000. 157 Iemand die dit leest, zal zich ongetwijfeld afvragen waaraan dit succes te danken is. Naast<br />
de organisatie denken we dan vooral aan de persoon van Abraham Kuyper. Dit is opvallend, omdat<br />
hij de opvolger is van Groen van Prinsterer, die ook wel de veldheer zonder leger is genoemd.<br />
Scholten duidt <strong>het</strong> verschil in persoonlijkheid van Groen en Kuyper op hun respectievelijke<br />
institutionalisme dan wel personalisme. Groen van Prinsterer gaf meer om <strong>het</strong> instituut, <strong>het</strong> stelsel.<br />
Het ging Groen altijd om <strong>het</strong> stelsel. ‘Groen is nooit in staat geweest om een moderne politieke partij<br />
te vormen, omdat hij op dit ene punt lette. En dat ene punt was <strong>het</strong> program en waren de<br />
beginselen.’ 158 Kuyper daarentegen was een personalist. Hij was een democraat in hart en nieren.<br />
Goslinga zegt: ‘Tegenover Groen, den klassicist, maakt [Kuyper] den indruk van een romanticus.’ 159<br />
Kuyper keek niet alleen <strong>naar</strong> wat in <strong>het</strong> verleden gegroeid was, maar ook <strong>naar</strong> wat in <strong>het</strong> heden<br />
mogelijk was. Hij keek niet alleen <strong>naar</strong> <strong>het</strong> stelsel, maar ook <strong>naar</strong> ‘<strong>het</strong> volk achter de kiezers.’ 160 Via<br />
de ‘Driestarren’ in zijn dagblad De Standaard hield Kuyper voeling met de ‘kleine luyden.’ Door dit<br />
personalisme van Kuyper werden de gereformeerden ook op politiek gebied geëmancipeerd.<br />
151<br />
Program van beginselen der Antirevolutionaire Partij, p. 383-388<br />
152<br />
Den Ouden, p. 313<br />
153<br />
Kossmann, De groei van de Anti-Revolutionaire Partij, p. 9<br />
154<br />
Den Ouden, p. 313<br />
155<br />
Idem<br />
156<br />
Kossmann, De groei van de Anti-Revolutionaire Partij, p. 9<br />
157<br />
Den Ouden, p. 317<br />
158<br />
Scholten, p. 16<br />
159<br />
Goslinga, Briefwisseling Groen en Kuyper, p. VII<br />
160 Van der Horst, p. 351<br />
39
40<br />
Wie waren die ‘kleine luyden,’ ‘<strong>het</strong> volk achter de kiezers?’ Het waren mensen ‘die van de wereld<br />
minder te hopen en niet dan zijdelings te genieten hadden en die daarom al <strong>het</strong> tastbare varen<br />
lieten, om alleen wat eeuwigen duur bezit, te gewinnen.’ 161 Het waren de mensen die hun stem niet<br />
al te hard verhieven in de maatschappij, maar wel met verhevenheid hun stem lieten horen, omdat<br />
zij zochten <strong>naar</strong> <strong>het</strong> <strong>onsterfelijke</strong>.<br />
Al met al valt de succesvolle oprichting van de ARP in drie delen uiteen: de inhoudelijke basis van de<br />
partij is gelegen in <strong>het</strong> schrijven Ons program, de organisatie is bepaald door de<br />
Deputatenvergadering van 3 april 1879 en <strong>het</strong> electorale potentieel werd aangesproken door <strong>het</strong><br />
personalisme van Kuyper en zo gevormd tot electoraat.<br />
De Bond van Kiesvereenigingen op Christelijk-Historischen Grondslag in de Provincie<br />
Friesland<br />
‘De heer mr. J. Schokking legt in handen van den Voorzitter de bij art. 87 der Grondwet<br />
voorgeschreven eeden af en neemt zitting.’ 162 Met deze eedaflegging begint de geschiedenis van de<br />
Bond van Kiesvereenigingen op Christelijk-Historischen Grondslag in de Provincie Friesland (Friese<br />
Bond) in <strong>het</strong> parlement. De geschiedenis van de bond kent drie jaren meer. De partij werd opgericht<br />
op 24 maart 1898 in Leeuwarden. 163 Hoewel in de naam van de partij expliciet de provincie Friesland<br />
was opgenomen, kende ze ook een zekere aanhang in de provincie Zuid-Holland.<br />
Het beginsel van de Friese Bond verschilde sterk van dat van de ARP. De Bond was namelijk fel anti-<br />
Rooms, ‘veel meer dan alle andere protestantse partijen.’ 164 Terwijl de ARP stond voor de coalitie<br />
met Rome, wees de Friese Bond deze faliekant af. Men vond dat de Rooms-katholieken een<br />
‘bedreiging vormden voor <strong>het</strong> huns inziens hervormde karakter van Nederland.’ 165 In artikel II van <strong>het</strong><br />
beginselprogramma staat vermeld: ‘De Nederlandsche natie is volgens haren oorsprong, hare<br />
historie en haar karakter eene gedoopte, protestantsche, hervormde natie. Dit christelijk,<br />
protestantsch, hervormd karakter der natie behoort te worden geëerbiedigd en gehandhaafd. Het<br />
behoud van dit eige<strong>naar</strong>dig karakter der natie is de waarborg van gewetens- en<br />
godsdienstvrijheid.’ 166 De Bond handhaaft dan ook ‘de roeping van de christelijke overheid ten<br />
aanzien van heidendom en “mohammedanisme”.’ 167 Evenals de CHK keerde de Friese Bond zich<br />
tegen de afscheiding uit de Hervormde Kerk.<br />
Het enige lid van de partij dat in de Tweede Kamer deze partij vertegenwoordigde, is de hierboven<br />
genoemde J. Schokking. Hij was dominee in de Nederlands Hervormde Kerk van Wezep, Koudum,<br />
Dordrecht en Leiden, verschillende termijnen lid van de Tweede Kamer in de periode van 1901-1932,<br />
lid van de Provinciale Staten en Gedeputeerde Staten van Zuid-Holland, minister van Justitie,<br />
burgemeester van Katwijk en lid van de Raad van State. 168<br />
Naast deze predikant speelt een andere predikant een rol bij de oprichting van de partij. De Bond<br />
werd namelijk sterk beïnvloed door de Nederlands Hervormde predikant Ph. J. Hoedemaker.<br />
‘Hoedemaker was zelf niet bij de oprichting betrokken, maar had wel inzage en inspraak in <strong>het</strong><br />
program, dat grotendeels in zijn geest was opgesteld.’ 169 Deze predikant was niet voor een<br />
staatskerk, noch voor ‘een aan de kerk gebonden staat,’ maar was vooral gericht op een staat met de<br />
Bijbel. 170<br />
Tot slot een verklaring voor <strong>het</strong> succes van de Bond. Naast de duidelijke profilering van de partij,<br />
moet de verklaring toch vooral worden gezocht in de politieke omstandigheden. De grootte van de<br />
161 Amelink, p. 38<br />
162 HTK, 19 november 1901<br />
163 ‘Friese Bond’ op www.parlement.com 28-11-’11<br />
164 Idem<br />
165 Fieret, p. 15<br />
166 Van der Zwaag, Onverkort of gekortwiekt?, p. 381-382, noot 11<br />
167 Ibidem, p. 382<br />
168 Mr. J. (Jan) Schokking op www.parlement.com 28-11-‘11<br />
169 Van der Zwaag, Onverkort of gekortwiekt?, p. 381. Tevens Hippe, p. 114<br />
170 Van der Zwaag, Onverkort of gekortwiekt?, p. 363
partij was namelijk beperkt tot Friesland en Zuid-Holland en de zetel die de Bond bezette in de<br />
Tweede Kamer is te danken aan de stembussteun van de antirevolutionairen. 171<br />
Dit betekent dat ondanks de leidersfiguren van Schokking en Hoedemaker en ondanks de duidelijke<br />
profilering van de Bond, deze toch niet volwassen genoeg was om op eigen benen te staan, maar<br />
steunde op politiek pragmatisme.<br />
De Christelijk-Historische Kiezersbond<br />
Lezers van <strong>het</strong> Algemeen Handelsblad van 16 december 1896 konden op de tweede pagina een<br />
artikel aantreffen onder de kop ‘De nieuwe politieke partij.’ 172 Het bericht vermeldt dat ‘dezer dagen<br />
te Utrecht een Christelijk historische partij is opgericht onder den naam van Christelijk Historischen<br />
Kiezersbond. Deze stelt zich ten doel de keuze te bevorderen van leden der Tweede Kamer, der<br />
Provinciale Staten en der Gemeenteraden, van wie zij verwachten mag, dat zij hare beginselen zijn<br />
toegedaan.’ In negen artikelen worden vervolgens de beginselen meegedeeld van de Christelijk-<br />
Historischen Kiezersbond (CHK): de beginselen van de staatkunde liggen opgesloten in <strong>het</strong> Evangelie<br />
en daarom wordt de overheid als dienaresse Gods erkend (Artikel I), de Nederlanden zijn<br />
‘onafscheidelijk verbonden’ met <strong>het</strong> ‘Stamhuis van Oranje’ (Artikel II), men is tegen de scheiding van<br />
staat en godsdienst (inclusief de afscheidingen van de Nederlands Hervormde Kerk) en tegen <strong>het</strong><br />
erkennen van <strong>het</strong> Vaticaan als wereldlijke macht (Artikel III), voor <strong>het</strong> particulier initiatief en tegen<br />
<strong>het</strong> antwoord dat de staat ‘helpend en oppermachtig’ moet optreden in problemen, al is <strong>het</strong> wel de<br />
taak van de staat om te zorgen voor zondagsrust, veiligheid in de fabrieken en om dronkenschap en<br />
ontucht te beteugelen (Artikel IV). De CHK is van mening dat de armenzorg geen taak van de<br />
overheid is, maar van de kerkgenootschappen en particulieren (Artikel V), dat <strong>het</strong> streven ‘zij en<br />
blijve’ dat scholen worden verkregen of behouden waar <strong>het</strong> onderwijs in <strong>het</strong> teken staat van <strong>het</strong><br />
Evangelie (Artikel VI), dat de ‘inlander’ in de koloniën mag profiteren van de welvaart en dat de staat<br />
de christelijke zending moet stimuleren in de overzeese gebieden (Artikel VII), dat persoonlijke<br />
dienstplicht een ‘eisch van billijkheid is’ (Artikel VIII) en tot slot dat ‘landbouw, handel en<br />
binnenlandsche nijverheid’ door de overheid bevorderd moeten worden (Artikel IX). 173<br />
Het verschil met de ARP zit vooral in <strong>het</strong> derde artikel van deze opsomming. De CHK had namelijk een<br />
‘sterk Nederlans Hervormd karakter en was anti-Rooms.’ 174 De ARP daarentegen, de club van Kuyper,<br />
was niet voor de Nederlands Hervormde Kerk en zeker niet als staatskerk. In 1886 was Abraham<br />
Kuyper in de Doleantie namelijk uitgetreden uit de Nederlands Hervormde Kerk. Hij zag niet zozeer<br />
de Nederlands Hervormde Kerk als staatskerk en daarom als enige goede kerk. Dit staat in fel<br />
contrast met de woorden uit <strong>het</strong> derde artikel: ‘Wij steunen niet wat leiden kan (…) tot <strong>het</strong><br />
verdringen van de Ned. Herv. Kerk van de plaats welke zij inneemt in ons openbare leven.’ 175<br />
Daarnaast was er <strong>het</strong> anti-Roomse karakter van de CHK. Ook dit staat haaks op Kuypers<br />
gedachtegoed, en met name op diens coalitiegedachte. Kuyper wilde namelijk een coalitie vormen<br />
met Rome. In <strong>het</strong> kabinet-Kuyper (1901-1905) heeft dit ook werkelijk vorm gekregen. Bij de CHK zou<br />
deze coalitie not done geweest zijn.<br />
We kunnen twee voormannen onderscheiden bij de Kiezersbond: ds. A.W. Bronsveld en Dr. J. Th. de<br />
Visser. Laatstgenoemde is tweemaal in de Tweede Kamer gekozen als enige Kamerlid voor de CHK.<br />
Bij zijn tweede verkiezing, in 1901 kwam een conflict tussen de twee leiders aan de orde. De beide<br />
leiders waren niet meer de gemeenschappelijke leiding, maar waren beiden leiders van een aparte<br />
stroming binnen de Bond geworden. Ds. Bronsveld was de voorman van een sterk anti-Kuyperiaanse<br />
stroming. Hij betoogde dat ‘de oorsprong van de bond samenwerking met antirevolutionairen en vrij-<br />
171<br />
Abma, J. Schokking, p. 451<br />
http://www.historici.nl/retroboeken/blnp/#source=5&page=452&accessor=accessor_index&view=pdfPane 29-<br />
11-‘11<br />
172<br />
Algemeen Handelsblad, 16 december 1896<br />
173<br />
Idem<br />
174<br />
‘Christelijk-Historische Kiezersbond’ op www.parlement.com 26-11-‘11<br />
175<br />
Algemeen Handelsblad, 16 december 1896<br />
41
42<br />
antirevolutionairen verbood.’ 176 Hij was van mening dat bij verkiezingen doorgaans liberale<br />
kandidaten moesten worden gesteund. De andere richting, met De Visser aan <strong>het</strong> hoofd, was wat<br />
gematigder anti-ARP. Deze stroming vond dat voorkeur moest worden gegeven aan ‘samenwerking<br />
met de ARP, de vrij-antirevolutionairen en de Fries christelijk-historischen.’ 177 Vanwege dit<br />
meningsverschil vertrok Bronsveld cum suis in 1901 uit de partij. Vanaf dat moment werd gestreefd<br />
<strong>naar</strong> samenwerking met de Vrije Anti-revolutionaire Partij.<br />
Concluderend is <strong>het</strong> succes van de CHK voornamelijk te danken aan de inhoudelijke koers, die haaks<br />
stond op de ARP. Aan een echte leidersfiguur als Kuyper heeft <strong>het</strong> haar ontbroken, zodat zij ook geen<br />
grote, anti-Roomse achterban achter zich kon krijgen.<br />
De Vrij-Antirevolutionaire Partij<br />
‘Maar al heeft een uitwendige hereniging tussen ons niet meer kunnen plaats vinden, nooit zal ik<br />
kunnen vergeten dat wij beiden tezamen dezelfde Heer hebben gediend (…).’ 178 Het zijn woorden uit<br />
een brief van Jhr. Mr. A.F. de Savornin Lohman aan Abraham Kuyper, gedateerd op 26 december<br />
1919. 179 Eens waren ze lid van dezelfde Kamerfractie, maar toch is De Savornin Lohman overgegaan<br />
tot afsplitsing van de ARP. Deze afsplitsing resulteerde uiteindelijk in de stichting van de Vrij-<br />
Antirevolutionaire Partij (VAR). De reden van <strong>het</strong> conflict is gelegen in een voorstel tot wijziging van<br />
de Grondwet, op <strong>het</strong> gebied van <strong>het</strong> kiesrecht. De minister van Binnenlandse Zaken in <strong>het</strong> kabinet-<br />
Van Tienhoven, J.P.R. Tak van Poortvliet (hierna: Tak), legde aan <strong>het</strong> parlement een voorstel voor om<br />
<strong>het</strong> artikel dat de kieswet reguleerde te wijzigen. In de grondwet stond opgenomen dat mannen<br />
mochten stemmen die ‘kentekenen van geschiktheid en maatschappelijke welstand’ bezaten. 180 De<br />
specificatie die Tak gaf, bevatte drie elementen. Voortaan waren kiesbevoegd ‘allen, die<br />
a. Lezen en schrijven konden, zulks te tonen uit een schrijfproeve voor de stemming;<br />
b. In hun eigen onderhoud konden voorzien (dus niet bedeeld werden);<br />
c. Een bepaalde tijd in dezelfde woning waren gevestigd geweest (dus er niet uitgezet).’ 181<br />
Kuyper was een voorstander van dit voorstel. Maar de tweede man van de ARP, ‘de stijve en wat<br />
aristocratische jurist De Savornin Lohman’ 182 was er tegen. De splitsing binnen de ARP resulteerde in<br />
de richtingen van de zogenaamde ‘takkianen’ of ‘anti-takkianen.’ Splitsing van de geesten betekende<br />
nog niet direct een splitsing van de partij. Toch kwam deze er wel. Allereerst op <strong>het</strong> niveau van de<br />
Tweede Kamerfractie. De antirevolutionaire Kamerleden vergaderden in twee groepen: enerzijds ‘de<br />
heeren Van Alphen, Donner, Heemskerk, ’t Hooft, Kuyper, Lucasse en Seret,’ anderzijds ‘de heeren<br />
Beelaerts, van Bylandt, van Dedem, Lohman, Æ. Mackay, Th. Mackay en van Stirum.’ 183 Deze laatste<br />
groep (de anti-takkianen) scheidde zich in 1896 af van de ARP.<br />
In 1898 werd door de anti-takkianen overgegaan tot <strong>het</strong> oprichten van een nieuwe partij, de VAR.<br />
Hoe kwam deze organisatie tot stand? Toen er verkiezingen in zicht kwamen, sprak De Savornin<br />
Lohman in een vergadering van de commissie van advies dat de ‘Lohmannianen’ moesten overgaan<br />
tot een ‘houding der georganiseerden.’ 184 In september 1898 werd de groep Vrije Antirevolutionairen<br />
een echte, officiële partij.<br />
176<br />
Van Spanning, p. 116<br />
177<br />
Ibidem, p. 115-116<br />
178<br />
Algra en Algra, p. 315<br />
179 de<br />
Algra geeft aan dat de briefwisseling plaatsvond op de ‘2 Kerstdag’ waarop ‘enkele maanden later’ Kuyper<br />
ontsliep. Kuyper is overleden op 8 november 1920, dus moet deze brief in 1919 zijn geschreven. Ibidem, p. 315-<br />
316<br />
180<br />
Van der Horst, p. 366<br />
181<br />
Algra en Algra, p. 309<br />
182<br />
Van der Horst, p. 366<br />
183<br />
Diepenhorst, De Anti-Revolutionaire Partij in de Staten-Generaal, p. 253<br />
184 Suttorp, p. 124
Waar de ARP wordt gezien als de partij van <strong>het</strong> neocalvinisme, kan de VAR beschouwd worden als de<br />
partij van ‘de geest van <strong>het</strong> réveil.’ 185 Een van de beginselen was dan ook dat partijvorming op basis<br />
van <strong>het</strong> calvinisme werd afgewezen, omdat <strong>het</strong> calvinisme een godsdienst was en geen staatsleer.<br />
Wel onderkende de VAR <strong>het</strong> protestantse karakter van de Nederlandse natie. Verder wees de VAR de<br />
idee van de antithese (de Kuyperiaanse idee dat <strong>het</strong> volk was verdeeld in twee groepen, te weten die<br />
van de gelovigen en de ongelovigen) af. 186<br />
Ook <strong>het</strong> karakter van <strong>het</strong> partij was bij de VAR anders dan bij de ARP. Was de ARP meer de partij voor<br />
<strong>het</strong> ‘gewone volk,’ voor de ‘kleine luyden,’ de VAR had een wat meer elitair en aristocratisch<br />
karakter. Dit is alleen al te zien aan de top van de partij: de belangrijkste voormannen waren Jhr. Mr.<br />
A.F. de Savornin Lohman, J.E.N. baron Schimmelpenninck van der Oye, W.K.F.P. graaf van Bylandt en<br />
B.J.L. baron de Geer van Jutfaas. 187 Twee baronnen, een jonkheer en een graaf vormden dus <strong>het</strong><br />
partijkader. Deze titels geven een duidelijk elitair karakter aan de top van de partij. Dit zegt uiteraard<br />
nog niets over de partij zelf. Daarvoor moeten we kijken <strong>naar</strong> de achterban. Deze bestond in<br />
vogelvlucht eveneens uit de gegoede burgerij: veel grootgrondbezitters, notabelen, ambtenaren en<br />
hoge officieren voelden zich verbonden met de VAR. 188 Veelal waren de kiezers lid van de Nederlands<br />
Hervormde Kerk, al was de leider van de partij, Lohman, een gereformeerde uitzondering.<br />
Samenvattend kent de partij geen duidelijk begin en dus ook geen duidelijk te omschrijven<br />
oprichting. Wat betreft de inhoud is de partij wel duidelijk: ze staat voor <strong>het</strong> gedachtegoed van <strong>het</strong><br />
Réveil en is gekeerd tegen <strong>het</strong> Kuyperiaanse neocalvinisme. Het electorale gewin valt voornamelijk te<br />
verklaren uit <strong>het</strong> elitaire karakter van de partij.<br />
De Christelijk-Historische Partij<br />
Naast splitsingen kent <strong>het</strong> Nederlandse partijenlandschap ook fusies. In de protestantse groep<br />
gebeurt <strong>het</strong> twee keer dat twee partijen fuseren tot een partij. 1903 is <strong>het</strong> jaar waarin <strong>het</strong> eerste<br />
samengaan plaatsvindt. Het betreft de CHK en de VAR.<br />
<strong>Op</strong> donderdag 12 februari 1903 vindt in <strong>het</strong> Nutsgebouw te Amsterdam een vergadering die wordt<br />
bijgewoond door ongeveer vierhonderd personen. <strong>Op</strong> deze vergadering wordt ‘<strong>het</strong> plan tot fusie’<br />
besproken van de Vrij-antirevolutionairen en de leden van de Christelijk Historische<br />
Kiesverenigingen. Er werd besloten om te fuseren in Amsterdam, ‘terwijl de bedoeling is deze<br />
samenstelling ook te doen plaats hebben elders in den lande.’ 189 Later in <strong>het</strong> jaar is dit een feit. <strong>Op</strong> 16<br />
mei 1903 bericht <strong>het</strong> Nieuwsblad van Friesland: ‘De christelijk-historische kiezersbond en de vrijantirevolutionaire<br />
partij hebben zich verenigd onder den naam van: Christelijk-Historische Partij.’ 190<br />
Over de inhoud van <strong>het</strong> beginselprogram hebben beide groepen consensus weten te bereiken: ‘Na<br />
eenige onderhandelingen is een program ontworpen, dat de goedkeuring van de leiders der beide<br />
groepen verwierf, een program dat in beginsel niet verschilt van <strong>het</strong> oude program van 1878, doch<br />
hier en daar scherper de beginselen der antirevolutionairen formuleert.’ 191 Hier kan voorzichtig de<br />
conclusie getrokken worden dat de nieuwe partij zichzelf ziet als een vertegenwoordiger van <strong>het</strong><br />
antirevolutionaire gedachtegoed, in tegenstelling tot de ARP van die dagen. In 1903 regeerde Kuyper<br />
namelijk samen met de Rooms-katholieken in een kabinet. Hier tegenover staat de nadruk die de<br />
CHP legde op <strong>het</strong> protestantse karakter van Nederland. 192<br />
Het leiderschap van de nieuwe partij werd verdeeld onder de leiders van de oude partijen: De Visser<br />
en Lohman. Achter hen stond een dagelijks bestuur, ‘bestaande uit de heeren: jhr. mr. D.J. de Geer,<br />
Rotterdam; jhr. mr. A.F. de Savornin Lohman, Den Haag; jhr. C. Röell, penningmeester, Baarn; mr. R.<br />
185<br />
Zoals Colijn die omschrijft. Geciteerd in Algra en Algra, p. 313. Het Réveil was een internationale stroming<br />
van geestelijke opwekking binnen <strong>het</strong> christendom.<br />
186<br />
‘Christelijk-Sociale Partij’ op www.parlement.com 30-11-‘11<br />
187<br />
Idem<br />
188<br />
Idem<br />
189<br />
Nieuwe Tilburgsche Courant, 16 februari 1903<br />
190<br />
Nieuwsblad van Friesland, 16 mei 1903<br />
191<br />
Nieuwe Tilburgsche Courant, 14 mei 1903<br />
192<br />
‘Christelijk-Historische Partij’ op www.parlement.com 30-11-’11<br />
43
44<br />
van Veen, Den Haag; mr. H. Verkouteren, Amsterdam; dr. J. Th. de Visser, Amsterdam. De heer<br />
Verkouteren [was] sekretaris.’ 193<br />
Het succes van de partij is waarschijnlijk voornamelijk te danken aan de achterban van de voormalige<br />
VAR, aangezien hierboven reeds is vermeld dat de CHK geen grote achterban had. De partij heeft<br />
negen vertegenwoordigers gehad in <strong>het</strong> parlement.<br />
De Christelijk-Historische Unie<br />
‘Door de breuk die Kuyper (…) forceerde, ontstond er naast zijn Anti-Revolutionaire Partij de<br />
Christelijk-Historische Unie van A. F. de Savornin Lohman (…). Beide kampen representeerden twee<br />
werelden, twee totaal verschillende mentaliteiten: <strong>het</strong> kamp van de strijd en de krankzinnige<br />
ambitie, <strong>het</strong> kamp van de kleine luyden, tegenover een kamp van gezetenen, van aristocraten en<br />
boeren; <strong>het</strong> kamp van de verzuiling tegenover <strong>het</strong> kamp waarin niet de macht, de status en<br />
erkenning van de eigen groep centraal stond maar <strong>het</strong> belang van de gehele natie (…).’ 194 Het tekent<br />
de sfeer van de CHU. Een sfeer die sterk verschilde van de ARP. Het was de sfeer, die de partij<br />
bijeenhield. ‘De C.H.U. bleef niet bij elkaar door de organisatie, maar door <strong>het</strong> geestelijk klimaat.’ 195<br />
En waar bestond die sfeer, dat klimaat, die mentaliteit uit? ‘Die mentaliteit werd gekenmerkt door<br />
weerzin tegen scherpslijperij en politiek vertoon, gehechtheid aan onderlinge tolerantie en <strong>het</strong><br />
relativeren van eigen gelijk.’ 196 Het succes van <strong>het</strong> voortbestaan van de partij is hiermee verklaard,<br />
maar hoe kwam de partij aan zijn begin?<br />
De Christelijk-Historische Unie is ontstaan uit de fusie tussen de Friese Bond en de CHP. <strong>Op</strong> 1 juli<br />
1908 zag na jarenlang overleg een nieuw beginselprogramma <strong>het</strong> licht. <strong>Op</strong> 9 juli van datzelfde jaar<br />
werd dit door twee vergaderingen, de leden van de Friese Bond en de CHP gescheiden,<br />
bekrachtigd. 197 De fusie van de twee partijen werd een feit. In overeenstemming met de wens van De<br />
Savornin Lohman betrof <strong>het</strong> een fusie, dus geen samengaan in federatief verband. 198 Het<br />
hoofdbestuur van de nieuwe partij werd onder andere gevormd door A.F. de Savornin Lohman, J.<br />
Schokking, J. Th. de Visser en G.H. Wage<strong>naar</strong>. 199<br />
Het beginselprogramma werd op 9 juli 1908 van kracht. Het telt 24 artikelen, waaruit de opvallendste<br />
zaken hierna worden beschreven. Het programma vangt aan met <strong>het</strong> eerste artikel: ‘De regel<br />
waar<strong>naar</strong> <strong>het</strong> gezag in den Staat moet worden uitgeoefend, is de in de H. Schrift geopenbaarde<br />
ordening Gods, onverschillig welke de personen zijn die tijdelijk met eenige staatsbediening zijn<br />
belast. Deze ordening behoort op staatkundig gebied in alles richtsnoer en toetssteen te zijn.<br />
Ter beoordeeling op staatkundig gebied van de vraag, wat die ordening Gods is, worde<br />
gelet, niet alleen op de stellige uitspraken der H. Schrift, maar ook op <strong>het</strong> oordeel der<br />
Christelijke Kerk en op de leiding Gods, waargenomen in de geschiedenis der volken.’ Nederland<br />
moet bestuurd worden als een ‘Christelijke Staat in Protestantschen zin’ (Artikel 4). Het doel van de<br />
CHU is om haar beginselen uit te dragen, niet om koste wat <strong>het</strong> kost macht uit te oefenen (Artikel 7).<br />
De CHU verzet zich tegen ‘een groepering des volks in twee delen <strong>naar</strong> Godsdienstige<br />
onderscheiding’ (Artikel 8) en daarmee dus tegen de Kuyperiaanse antithese. ‘De overheid<br />
behandele de Kerk in haar verschillende vormen als van eigen rechte: niet als een vereeniging, maar<br />
als een openbaring in <strong>het</strong> volksleven sui juris (met eigen rechtskarakter). (…) Zij bescherme ieders<br />
recht om zich van de Kerk los te laten’ (Artikel 12). <strong>Op</strong>vallend is dat hier niet meer wordt<br />
vastgehouden aan de Nederlands Hervormde Kerk als staatskerk, wat bij de CHK nog wel duidelijk te<br />
zien was. Het uitgangspunt bij de vaststelling is in de eerste plaats <strong>het</strong> ‘herstel van de geschonden<br />
gerechtigheid, desnoods door de doodstraf, waartoe <strong>het</strong> recht [de Overheid] in beginsel toekomt’<br />
193<br />
Nieuwsblad van Friesland, 16 mei 1903<br />
194<br />
Spruyt, Als je eenmaal hebt liefgehad, p. 229<br />
195<br />
Scholten, p. 20<br />
196<br />
http://opunie.nl/boeken/chu-geschiedenis-christelijk/ 03-12-‘11<br />
197<br />
Van Spanning, p. 120<br />
198<br />
Suttorp, p. 292<br />
199<br />
Van der Zwaag, Onverkort of gekortwiekt?, p. 382
(Artikel 18). ‘Naar herstel der gilden met hun publiek-rechtelijk karakter moet niet worden gestreefd,<br />
maar wel moeten de samenwerking en saamhorigheid, die in de gilden zich uitspraken, in de hand<br />
gewerkt worden, opdat de sociale vrede, eisch eener Christelijke maatschappij, worde bevorderd’<br />
(Artikel 19). In de laatste artikelen laat <strong>het</strong> beginselprogramma zich uit over belastingwetgeving,<br />
staatsbemoeiing en defensie. 200<br />
Wat betreft de relatie tussen de ARP en de CHU stelt Suttorp in zijn biografie van De Savornin<br />
Lohman twee vragen: wat de verschillen waren tussen de CHU en de ARP en welke van de twee<br />
partijen <strong>het</strong> meest opereerde in de lijn van Groen van Prinsterer. Beide elementen zijn van belang<br />
voor de partijvorming. Allereerst moet een partij zich op inhoud onderscheiden. In de tweede plaats,<br />
als beide partijen zich beroepen op Groen, wie arbeidt dan <strong>het</strong> meest in zijn lijn? De antwoorden die<br />
Suttorp geeft op deze twee vragen mogen hier niet weggelaten worden. Als <strong>het</strong> gaat om <strong>het</strong> verschil<br />
met de ARP, zijn er twee verschillen te constateren. Waar de CHU zich baseert op <strong>het</strong> historisch<br />
gegroeide en dit toetst aan de Bijbel, kiest de ARP in de eerste plaats voor de beginselen. Ten<br />
tweede, de CHU <strong>zoek</strong>t <strong>naar</strong> vereniging, om onder de leiding van de overheid voortdurend te<br />
hervormen. De antirevolutionairen daarentegen richten zich op <strong>het</strong> verdeelde en zijn daarom<br />
afhankelijk van de partijvorming, de partijkracht en <strong>het</strong> politiek overleg. 201<br />
Als antwoord op de tweede vraag komt Suttorp tot de conclusie dat men de geest van Groen <strong>het</strong><br />
meest aantrof bij Lohman (en dus bij de CHU). Hoewel beiden, Lohman en Kuyper, overgingen tot<br />
partijorganisatie, anders dan Groen wilde, liep Kuyper sneller dan Lohman. Verder toetst hij hen<br />
beiden aan de leus van Groen: ‘Een staatsman niet, een evangeliebelijder.’ ‘Lohman heeft zich<br />
blijkbaar (…) ook aangetrokken gevoeld door <strong>het</strong> negatieve element in Groen’s leuze: een staatsman<br />
niet. Kuyper daarentegen accentueerde meer <strong>het</strong> positieve in die uitspraak en vormde ze als <strong>het</strong><br />
ware om tot een: als staatsman een evangeliebelijder.’ 202 Het moge de lezer duidelijk zijn dat deze<br />
argumenten Lohman aanwijzen als meest staande in de lijn van Groen.<br />
Kortom, <strong>het</strong> voortbestaan van de CHU is te danken aan de leiders (Lohman en later De Visser), aan<br />
<strong>het</strong> beginselprogramma (fel tegen de ARP gekant), maar bovenal lag <strong>het</strong> bestaan verankerd in <strong>het</strong><br />
geestelijk klimaat binnen de partij, dat verbond en bleef verbinden.<br />
200 Program van beginselen van de Christelijk-Historische Unie,<br />
http://dnpp.eldoc.ub.rug.nl/FILES/root/Beginselprogrammas/CHU/CHU2019081.pdf 03-12-‘11<br />
201 Zo duidt Lohman zelf <strong>het</strong> verschil, in een brief aan Groeninx van Zoelen, gedateerd 19 februari 1917.<br />
Suttorp, p. 293<br />
202 Ibidem, p. 294-295<br />
45
46<br />
2.3. De partijvorming van de socialisten<br />
‘In 1888 riep de Britse liberaal Sir William Harcourt in <strong>het</strong> Lagerhuis uit: ‘We are all socialist now.’ 203<br />
Als hij dit in 1888 in Nederland had uitgeroepen, zouden velen hem meewarig aangekeken hebben.<br />
Het aantal socialisten in de Tweede Kamer in 1888 kwam niet hoger dan een, te weten Domela<br />
Nieuwenhuis.<br />
Hoe de socialisten zich hebben georganiseerd in succesvolle partijen, is nu aan de orde van<br />
onder<strong>zoek</strong>. Ik hoop achtereenvolgens de oprichting van de Sociaal-Democratische Bond en de<br />
Sociaal-Democratische Arbeiderspartij aan een onder<strong>zoek</strong> te onderwerpen.<br />
De Bond van Christen-Socialisten (BCS), opgericht in 1907, laat ik hier buiten beschouwing, omdat<br />
pas in 1918, tijdens <strong>het</strong> stelsel van evenredige vertegenwoordiging, een afgevaardigde voor deze<br />
partij in <strong>het</strong> parlement kwam. Hetzelfde geldt voor de Sociaal-Democratische Partij (SDP), een<br />
afsplitsing van de SDAP in 1907 en de Friesche Volkspartij (FVP) een Friese organisatie met<br />
standpunten die <strong>naar</strong> <strong>het</strong> socialisme neigden.<br />
De Sociaal-Democratische Bond<br />
‘Verbeeld u eens, stedeling, dat zoo'n baggerman, na een werkdag van 14 à 16 uren , als hij zijn<br />
waterpannekoek gebakken en verslonden heeft, in een houten tent bij walm en rook zijn nest<br />
op<strong>zoek</strong>t; zoo goed als op den grond gaat liggen; hem scheidt slechts een laagje stroo, hooi of ruigte.<br />
Met 5 tot 8 man betrekken zij eene hut of keet, waarvan de voorgevel van steen, de achtergevel van<br />
planken en de zijmuren van plaggen zijn, ½ tot 1 meter hoog. Het geheel is een onbevloerd en<br />
natuurlijk ook zolderloos vertrek, verlicht door 2 kleine vensters in den voorgevel, elk ongeveer 1 ½<br />
decimeter in <strong>het</strong> vierkant. In een hoek zijn twee lagen turf op elkaar gevlijd en daarop ligt een laag<br />
stroo. Dat is de legerstede, waar de arbeiders 's avonds hunne vermoeide leden neer-vlijen. (…)<br />
Wanneer zij geradbraakt door den arbeid te rusten gaan, trekken zij hun kleêren niet uit. Met den<br />
natten boel aan 't lijf vaak kruipt men naast zijn kameraden. Zijn laarzen, die tot over de knieën<br />
reiken, houdt hij maar aan, om althans op de alzoo bedekte plaats geen last van de vlooien te<br />
hebben, die daar zoo talrijk zijn als <strong>het</strong> zand aan den oever der zee. Tegen <strong>het</strong> einde der week walgt<br />
hij van zijn eigen lucht.’ 204 Aan <strong>het</strong> woord is de heer Domela Nieuwenhuis, in een interpellatie over<br />
de werkstaking in de veenkoloniën. Het beeld dat hij sc<strong>het</strong>st is voor de Nederlander anno 2011<br />
inhumaan en door de veenarbeiders zelf werd ze ook als zeer zwaar ervaren, zoals blijkt uit de<br />
woorden van Nieuwenhuis. In Friesland leefden veel mensen in zulke situaties. Friesland kende dan<br />
ook een lange stakingstraditie: tussen 1810 en 1887 werd 76 keer gestaakt. 205 Toch waren er ten tijde<br />
van de oprichting van de SDB weinig socialisten in Friesland, hoewel <strong>het</strong> socialisme vaak ingang vindt<br />
in de arme gebieden. 206<br />
De oprichting van de Sociaal-Democratische Bond (SDB) vond dan ook niet plaats in Friesland, maar<br />
in Amsterdam. <strong>Op</strong> 12 februari 1882 vond <strong>het</strong> eerste congres plaats van de Bond. 207 Deze Bond<br />
vloeide voort uit de verschillende Sociaal Democratische Verenigingen, die in de jaren ervoor waren<br />
gecreëerd. In 1881 werd door deze verenigingen, die niets anders deden dan geregeld vergaderen,<br />
een landelijk bestuur gevormd, dat in 1882 overging tot vorming van de SDB. 208 De eerste leiders van<br />
de SDB waren Willem Ansing en Hendrik Gerhard, maar al snel werd Domela Nieuwenhuis, de<br />
secretaris van de partij, 209 de grote voorman.<br />
203<br />
Zoals geciteerd in Have<strong>naar</strong>, p. 14<br />
204<br />
HTK, 14 mei 1888<br />
205<br />
Schoots, p. 108<br />
206<br />
Wel is hier de kanttekening op zijn plaats dat <strong>het</strong> eerste Kamerlid van de SDB werd gekozen in een Fries<br />
kiesdistrict.<br />
207<br />
Van der Velden, p. 28<br />
208<br />
Ibidem, p. 27<br />
209<br />
Nieuwenhuis was van 1882 tot 1887 secretaris van Centrale Raad en van 1887 tot 1890 tweede secretaris.<br />
Ferdinand Domela Nieuwenhuis Museum, Het leven van Domela Nieuwenhuis, p. 4
Het ‘Programma van de Sociaal-Democratische Bond,’ aangenomen op <strong>het</strong> eerste congres, is<br />
verdeeld in drie onderdelen. In <strong>het</strong> eerste gedeelte overweegt de Bond vier dingen: ‘De arbeid is de<br />
bron van allen rijkdom en beschaving. (…) In de tegenwoordige maatschappij zijn de arbeidsmiddelen<br />
monopolie van de klasse der kapitalisten; de daardoor ontstane afhankelijkheid der arbeidende<br />
klasse is de oorzaak der ellende en knechtschap in alle vormen’ (Overweging I). De SDB streeft <strong>naar</strong><br />
‘den vrijen staat der Socialistische maatschapppij’ (Overweging II) en <strong>naar</strong> opheffing ‘der vrouw uit<br />
den staat van slavernij’ (Overweging III). Tot slot overweegt de partij haar internationale karakter<br />
(Overweging IV). In <strong>het</strong> tweede gedeelte valt te lezen welke grondslagen van de staat de SDB vordert:<br />
1. ‘Algemeen gelijk, direkt kies- en stemrecht met geheime en verplichte stemming door<br />
alle staatsburgers voor alle verkiezingen van staats- en gemeentebestuur.<br />
2. Direkte wetgeving door <strong>het</strong> volk. Beslissing over oorlog en vrede door <strong>het</strong> volk.<br />
3. Algemeene weerplicht en dus afschaffing van staande legers.<br />
4. Afschaffing van alle wetten, die de vrije uiting van meening in pers en vergaderingen, <strong>het</strong><br />
vrije denken en <strong>het</strong> openbaar onder<strong>zoek</strong> beperken.<br />
5. Kostelooze rechtspleging voor en rechtspraak door <strong>het</strong> volk.<br />
6. Verplicht vrij onderwijs, de kosten te dragen door de staat. Onderhoud gedurende den<br />
leertijd, van staats- of gemeentewege, der kinderen die daaraan behoefte hebben.<br />
Scheiding tusschen kerk en staat.<br />
7. Afschaffing van alle wetten, die aan de vrouw minder rechten toekennen dan aan den<br />
man.’<br />
In <strong>het</strong> derde gedeelte van haar beginselprogramma verlangt de SDB ‘ten einde dit doel spoediger te<br />
bereiken’ een progressieve successiebelasting, een progressieve inkomstenbelasting, een onbeperkt<br />
recht van vereniging, een normale arbeidsdag en verplichte rustdag voor iedereen, een verbod op<br />
kinderarbeid en een regeling van vrouwenarbeid, een ‘wet op den arbeid,’ een regeling voor arbeid<br />
en gevangenissen en een ‘eigen bestuur van alle hulp- en ondersteuningskassen voor arbeiders, door<br />
den staat te vormen.’ 210 Het beginselprogramma was dus een typisch parlementairsocialistisch stuk<br />
tekst: <strong>het</strong> pleitte voor algemeen kiesrecht en voor betere omstandigheden van de arbeiders.<br />
Was de partij succesvol? Als we kijken <strong>naar</strong> <strong>het</strong> aantal volksvertegenwoordigers, valt <strong>het</strong> tegen. De<br />
partij kende namelijk maar een Kamerlid, Domela Nieuwenhuis (in de periode 1888-1891). Het<br />
succes dat de partij had op electoraal vlak, was dus behoorlijk klein en begon nog laat in de<br />
geschiedenis van de partij ook.<br />
De invloed van de partij was echter groter. ‘Het vroege Nederlandse socialisme, dat bekend is<br />
gebleven als ‘de oude beweging’, combineerde woede, hoop, romantiek saamhorigheid en<br />
richtingloosheid.’ 211 Naast een electoraal doel kende de partij vooral een doel op <strong>het</strong> gebied van<br />
mentaliteit: <strong>het</strong> zich samen verzetten tegen de kapitalistische overheersing. ‘Het socialisme was<br />
meer dan een politieke richting: <strong>het</strong> was een bijzonder saamhorige gemeenschap.’ 212<br />
Het was de koers van de partij die haar klein liet. Een groep socialisten scheidde zich in 1894 af van<br />
de Socialistenbond 213 en ging de SDAP vormen. 214 Voor deze breuk er kwam, beloofde de SDB veel: ze<br />
telde 150 afdelingen en zeshonderd leden. 215 De SDB had een grote aanhang in Amsterdam, Den<br />
Haag, Friesland, <strong>het</strong> Bildt, Groningen en Twente. 216 De afgescheidenen konden zich echter niet<br />
vinden in de sfeer van de SDB ‘toen deze bij haar ontwikkeling uit de primitief-anarchistischrevolutionaire<br />
fase in de richting koerste van een bewust als anarchisme beleden doelstelling.’ 217 De<br />
210<br />
Het programma van de Sociaal-Democratische Bond, 1882<br />
http://www.rug.nl/dnpp/themas/beginselProgrammas/sdb/1882.pdf 05-12-‘11<br />
211<br />
Schoots, p. 113<br />
212<br />
Ibidem, p. 112<br />
213<br />
Zoals de SDB was gaan <strong>het</strong>en, omdat ‘de SDB verboden werd vanwege <strong>het</strong> propageren van onwettige<br />
middelen om haar doel te bereiken.’ ‘Sociaal-Democratische Bond’ op www.parlement.com 05-12-‘11<br />
214<br />
Zie onder, p. 48<br />
215<br />
De Jong, De Nederlandse Arbeidersklasse <strong>zoek</strong>t haar weg, p. 98<br />
216<br />
http://www.historici.nl/Onder<strong>zoek</strong>/Projecten/BWN/lemmata/bwn3/nieuwenhuis 05-12-‘11<br />
217<br />
De Jong, De Nederlandse arbeidersklasse <strong>zoek</strong>t haar weg, p. 98<br />
47
48<br />
SDB ging kiezen voor de extraparlementaire weg, terwijl de SDAP de parlementaire paden wilde<br />
bewandelen.<br />
Het succes van de partij is dus niet zo belangrijk voor dit onder<strong>zoek</strong>, maar dan blijft wel de vraag<br />
overeind waarom mensen zich verbonden voelden met de SDB, als organisatie van anarchisten.<br />
Allereerst komt dit door de inhoud: de beginselen die de partij propageerde werd nergens anders<br />
gevonden. Noch de confessionelen, noch de liberalen kwamen in grote mate op voor de rechten van<br />
de arbeiders. Het enthousiasme van deze bevolkingsgroep voor de SDB is dan ook gemakkelijk te<br />
begrijpen. In de tweede plaats zorgde de persoon van Domela Nieuwenhuis voor verbondenheid. Het<br />
is namelijk erg opvallend dat de SDB ‘in een algemene staat van ontreddering’ terecht kwam toen<br />
Nieuwenhuis in de gevangenis terecht kwam. 218 Hij werd ook wel ‘Ûs Ferlosser’ 219 genoemd, onze<br />
verlosser, en zo geïdentificeerd met Jezus. Maar waar Jezus <strong>het</strong> begin was van een religie die nog<br />
steeds bestaat, werd <strong>het</strong> anarchisme dat Nieuwenhuis predikte langzaam maar zeker overvleugeld<br />
door de opkomst van de SDAP.<br />
De Sociaal-Democratische Arbeiderspartij<br />
‘Sluit u aaneen en helpt ons een Partij te stichten, die zich voor haar vaandel niet schaamt, in welke<br />
wij met moed, lust en kracht zullen strijden voor de verwezenlijking onzer dierbare beginselen.’ 220<br />
Het was de leus van de ‘twaalf apostelen,’ 221 de twaalf mannen die de Sociaal-Democratische<br />
Arbeiderspartij (SDAP) oprichtten. Deze twaalf oprichters waren L. Cohen, J.A. Fortuyn, A.H. Gerhard,<br />
F. van der Goes, W.P.G. Helsdingen, H. van Kol, H. Polak, J.H. Schaper, H. Spiekman, P.J. Troelstra,<br />
H.H. van der Vegt en W.H. Vliegen. 222 <strong>Op</strong> zondag 26 augustus 1894 werd <strong>het</strong> manifest dat zij<br />
geschreven hadden, besproken op een vergadering ‘tot regeling der organisatie van alle<br />
democratische socialisten, d.w.z. van diegenen, die zowel op politiek als op economisch gebied <strong>het</strong><br />
gemeenschappelijk bezit der productiemiddelen nastreven en die dus ook <strong>het</strong> kiesrecht willen<br />
veroveren en gebruiken als wapen in de klassenstrijd.’ 223 Reeds op deze eerste vergadering zette<br />
men zich af sterk tegen de grote socialistische concurrent, de SDB. ‘Na <strong>het</strong> zingen van <strong>het</strong><br />
Vrijheidslied en onder den kreet ‘Leve de Internationale arbeiderspartij!’ ging men uiteen,’ terwijl<br />
men tevens de stichting van een nieuwe partij kon bezingen. <strong>Op</strong> de dag zelf werd namelijk al bekend<br />
dat verschillende kiesverenigingen zich afzetten tegen de anarchistisch getinte SDB en zich aansloten<br />
bij de parlementaire SDAP. Onder andere de SDB-afdelingen Vlaardingen, Amsterdam, Amersfoort,<br />
Utrecht en Warga hadden getekend op de presentielijst en zich daarmee aangesloten bij de nieuwe<br />
partij. 224<br />
De beginselen van de nieuwe partij zijn te lezen in haar partijprogram, stammend uit 1895. In twaalf<br />
artikelen zet de partij uiteen hoe de maatschappij in elkaar steekt, wat de klassenstrijd inhoudt en<br />
wat <strong>het</strong> doel van de partij is: ‘<strong>het</strong> Nederlandsche proletariaat te doen deelnemen aan dien<br />
internationalen strijd der arbeidende klasse,’ via een parlementaire weg. ‘Uitgaande van deze<br />
overwegingen stelt de Sociaaldemokratische Arbeiderspartij in Nederland <strong>het</strong> volgende:’ algemeen<br />
kiesrecht voor mannen en vrouwen, afschaffing van de Eerste Kamer, volksinitiatief, referendum en<br />
‘[u]itgebreide zelfregeering der gemeenten’ (Artikel I), ‘[v]olledige vrijheid van vereeniging en<br />
vergadering, van woord en schrift’ (Artikel II), wettelijke gelijkstelling van de vrouw (Artikel III), gratis<br />
onderwijs en verplichte leerplicht tot <strong>het</strong> 18 e levensjaar (Artikel IV), ‘[k]ostelooze rechtspleging.<br />
Invoering der Volksjury. Schadeloosstelling van onschuldig veroordeelden en preventief gevangenen’<br />
(Artikel V), invoering van de algemene weerplicht en een internationaal pacifisme (Artikel VI),<br />
scheiding van kerk en staat (Artikel VII), een progressief belastingstelsel (Artikel VIII),<br />
218 Schoots, p. 113<br />
219 Van der Horst, p. 365<br />
220 Joustra e.a., p. 373<br />
221 Van der Horst, p. 365<br />
222 Joustra, e.a., p. 373<br />
223 Algemeen Handelsblad, 27 augustus 1894<br />
224 Idem
landnationalisatie (Artikel IX), nationalisatie van industrie en vervoer, minimum loon en maximum<br />
arbeidstijd voor overheidswerkers, afschaffing van de werkloosheid door werklozen werk te geven<br />
(Artikel X), gratis gezondheidszorg en begraving, waar die wordt verlangd, verhoging van de<br />
volksgezondheid door verbetering van de woonsituaties van arbeiders en een strenge keuring van<br />
levensmiddelen (Artikel XI) en de invoering van een sociale wetgeving (Artikel XII). 225<br />
De partij kende in <strong>het</strong> begin van haar bestaan niet veel succes, volgens De Rooy omdat de arbeiders<br />
van mening waren dat politiek ‘alleen maar ellende gaf.’ 226 Later werd <strong>het</strong> succes echter groter. Bij de<br />
verkiezingen van 1897 haalde de partij twee zetels, in 1901 en 1905 zes zetels, in 1909 zeven zetels,<br />
waarna <strong>het</strong> zetelaantal in 1913 met elf steeg, zodat de SDAP’ers achttien van de honderd zetels<br />
bezetten. In 1917 zakte dit aantal <strong>naar</strong> vijftien zetels. 227 Al met al had de SDAP dus een behoorlijke<br />
rol in <strong>het</strong> parlement, maar ze heeft tijdens <strong>het</strong> districtenstelsel nooit deel uitgemaakt van een<br />
kabinet.<br />
Hoe valt <strong>het</strong> succes van de partij te verklaren? Met name moet dit in de persoon van Troelstra<br />
worden gezocht. De voormalig advocaat, die ‘in de hele provincie activisten verdedigde,’ 228 had grote<br />
‘propagandistische gaven en politieke bekwaamheid’ en had een ‘geweldige kracht’ als parlementair<br />
rede<strong>naar</strong> en politicus. 229 Met deze talenten heeft hij hele massa’s arbeiders bewogen tot de<br />
sociaaldemocratie. Van 1897 tot 1925 was hij met een kleine onderbreking Tweede Kamerlid voor de<br />
SDAP. Wat had Troelstra dat zoveel mensen zich achter hem schaarden? ‘Waarom zag Troelstra in<br />
een kwart eeuw bijna een kwart van <strong>het</strong> Nederlandse volk achter de marxistische gedachte? (…)<br />
Troelstra [heeft] wel [gelet de noodzaak ingezien van een geestelijk klimaat]. Bij Troelstra wist men al<br />
heel gauw dat als men iemand tegenkwam met een bepaald soort hoed, hij dan lid was van de<br />
S.D.A.P. En wanneer men dan nog twijfelde en men zag een fladderdas, dan was men bijna zeker, en<br />
wanneer hij een fluwelen jasje aan had, dan was men aan de 100 procent toe. (…) De groei van de<br />
grootste politieke partij in Nederland is voor <strong>het</strong> belangrijkste deel te danken aan <strong>het</strong> feit dat de<br />
creatieve geesten die de leiding hadden, wisten te zorgen voor een geestelijk klimaat. (…) Er zijn twee<br />
Nederlanders geweest die dit begrepen hebben: Kuyper en Troelstra.’ 230 Troelstra was een man van<br />
de massa, maar gaf er leiding aan. Daarin lag zijn kracht.<br />
Een tweede element in de verklaring van <strong>het</strong> succes is de samenstelling van <strong>het</strong> electoraat. In de<br />
beginjaren kwamen de kiezers vooral uit de intellectuele lagen van de bevolking. Denigrerend 231 is<br />
dan ook wel de benaming van de socialistische partij als de ‘Schoolmeesters, Dominees en<br />
Advocatenpartij.’ 232 Na 1900 gingen zich langzaam maar zeker meer arbeiders aansluiten. Belangrijk<br />
voor deze ontwikkeling zijn zeker de spoorwegstakingen van 1903. 233 Naar aanleiding van <strong>het</strong><br />
handelen van <strong>het</strong> kabinet-Kuyper ging de SDAP opereren onder de leus ‘Kuyper moet weg.’ 234 Dit<br />
legde geen electorale windeieren op.<br />
Een ander element in deze ontwikkeling is dat de SDB langzaam maar zeker overschaduwd werd door<br />
de SDAP. De anarchistische koers van Nieuwenhuis cum suis had weinig concreet resultaat. Arbeiders<br />
zullen daarom op den duur toch gekozen hebben voor de op de lange termijn gerichte parlementaire<br />
weg van de SDAP.<br />
225 Program der Sociaaldemokratische Arbeiderspartij in Nederland, 1895<br />
http://www.rug.nl/dnpp/themas/beginselProgrammas/sdap/1895.pdf 05-12-‘11<br />
226 De Rooy, p. 131<br />
227 Van Velden, p. 225<br />
228 Schoots, p. 108<br />
229 Nieuwsblad van <strong>het</strong> Noorden, 13 mei 1930<br />
230 Scholten, p. 12-13<br />
231 Dit wil zeggen: tegenstrijdig met de beginselen van de partij en daarom denigrerend bedoeld als de partij zo<br />
wordt genoemd.<br />
232 Lucardie, p. 25<br />
233 ‘Sociaal-Democratiche Arbeiderspartij’ op www.parlement.com 05-12-‘11<br />
234 Rüter, p. 577<br />
49
50<br />
Kortom, <strong>het</strong> succes van de SDAP is te danken aan haar politieke retoriek en met name die van haar<br />
leider, Troelstra. Door deze vorm van democratie, namelijk <strong>het</strong> aanspreken van de massa’s, heeft de<br />
SDAP haar positie in <strong>het</strong> parlement weten te verkrijgen, te handhaven en te doen groeien.
2.4. De partijvorming van de liberalen<br />
‘Beginselen zonder organisatie zijn als een wegwijzer zonder weg.’ 235 De grote liberaal Thorbecke<br />
schrijft in een van zijn Historische sc<strong>het</strong>sen deze woorden over <strong>het</strong> staatsburgerschap. In <strong>het</strong> licht van<br />
zijn tijd, beziet hij de wetgeving op <strong>het</strong> gebied van kiesrecht. Dit is <strong>het</strong> recht om vertegenwoordigers<br />
te kiezen, die <strong>het</strong> volk regeren. En wat is regeren? ‘[W]anneer wij de overtuiging [meesteres zien van<br />
volk en troon], dat regeren niet is een bijzonderen wil, maar de wet van <strong>het</strong> geheel, onder vrije<br />
medewerking aller (…).’ 236 <strong>Op</strong> grond van deze beginselen zag Thorbecke partijvorming als ‘uit den<br />
boze.’ 237 Onder druk van de partijvorming van antirevolutionairen en socialisten kwamen de liberalen<br />
uiteindelijk toch tot partijvorming. Deze wil ik in deze paragraaf aan een nader onder<strong>zoek</strong><br />
onderwerpen, door de verschillende partijen in chronologische volgorde te behandelen.<br />
De Liberale Unie<br />
‘Na onderlinge gedachtenwisseling harer Besturen, zijn de Kiesvereenigingen : »Burgerpligt« te<br />
Amsterdam, »Burgerplicht« te Rotterdam, »De Grondwet« te 's-Gravenhage, »De Grondwet« te<br />
Amsterdam en »Vrijzinnige Kiesvereeniging« te Rotterdam te rade geworden, eene Liberale Unie in<br />
<strong>het</strong> leven te roepen (…).’ 238 Deze woorden vormen de aanhef van een circulaire die is rondgezonden<br />
aan liberale kiesverenigingen. Tevens vormt de circulaire een ‘oproeping’ voor een ‘Eerste<br />
Constitueerende vergadering van Afgevaardigden’ op 4 maart 1885. <strong>Op</strong> 5 maart 1885 valt dan ook in<br />
de krant te lezen: ‘De constitueerende vergadering der Liberale unie werd heden geopend door den<br />
heer mr. Levy met een welkomstgroet aan de afgevaardigden. Hij sc<strong>het</strong>ste daarna de aanleidende<br />
oorzaken tot de stichting die gelegen zijn in de jongste gebeurtenissen op <strong>het</strong> staatstoneel, welke<br />
behoefte schiepen tot gemeenschapsoefening, waarvan deze bijeenkomst de afspiegeling is. (…) Uit<br />
<strong>het</strong> daarna uitgebracht verslag bleek, dat tot de Liberale unie zijn toegetreden 62 vereenigingen met<br />
4390 leden, die 102 leden kunnen afvaardigen.’ 239 <strong>Op</strong> de vergadering zelf werd nog niet besloten tot<br />
een huishoudelijk reglement, maar dit werd overgedragen aan een commissie, waarvan prof. Van<br />
Hamel voorzitter werd.<br />
De in ligging zeer uiteenlopende liberalen werden nu allemaal ondergebracht in dezelfde partij. Maar<br />
zoals Lafeber terecht opmerkt, mogen deze woorden niet neergeschreven worden zonder ‘de<br />
kanttekening dat de eensgezindheid zich beperkte tot <strong>het</strong> negatieve.’ 240 De liberalen vonden elkaar<br />
namelijk in <strong>het</strong> afwijzen van invloeden van kerk op de staat en van subsidiëring van bijzonder<br />
onderwijs. Het programma van de partij was dan ook kort: <strong>het</strong> bevatte een concreet punt (de<br />
bestrijding van de staatkundige invloed van de kerkelijke partijen) en een algemene omschrijving<br />
(bevordering van de toepassing der liberale beginselen). Ondanks deze ruime formulering van<br />
beginselen was er al snel onvrede in de gelederen van de Liberale Unie. In 1893 (de Kiesrechtclub),<br />
1894 (Takkianen) en 1901 (VDB) traden liberalen uit de Liberale Unie, zodat weinig meer overbleef<br />
dan een schamel restje Liberale Unie.<br />
Volgens de definitie in de vraagstelling was de Liberale Unie een succesvolle partij. Ze heeft namelijk<br />
veel Kamerleden geleverd. Maar als men <strong>het</strong> voorgaande leest, zal men met mij van mening zijn dat<br />
de partij niet zozeer succesvol mag worden genoemd. <strong>Op</strong>vallend is dat er wel een organisatie is,<br />
maar dat er noch een goed doordacht partijprogramma, noch een leider te bespeuren valt. Of dit de<br />
voorwaarden zijn voor <strong>het</strong> echec van de Unie, valt niet te onderbouwen. Wel valt te onderbouwen<br />
dat de partijorganisatie in ieder geval geen voorwaarde vormde voor <strong>het</strong> succes van de partij: tot en<br />
met 1921 hadden vertegenwoordigers van de Liberale Unie een zetel in <strong>het</strong> parlement.<br />
235 Thorbecke, p. 273<br />
236 Ibidem, p. 272-273<br />
237 Hartmans, p. 44<br />
238 Het Nieuws van den Dag, 31 januari 1885<br />
239 Middelburgsche Courant, 5 maart 1885<br />
240 Lafeber, p. 27<br />
51
52<br />
De Radicale Bond<br />
Een Amsterdamse partij – zo mogen we de Radicale Bond wel noemen. Van de vier Kamerleden die<br />
de partij gehad heeft, zijn er drie verkozen in de stad Amsterdam (districten V, VIII en IX). Het vierde<br />
Kamerlid, K. de Boer Czn., was gekozen in een andere Noord-Hollands kiesdistrict, te weten<br />
Zaandam.<br />
De oorsprong van de partij is ook gelegen in Amsterdam. Het was de liberale kiesvereniging<br />
‘Amsterdam,’ vooruitstrevender dan andere liberale kiesverenigingen, die in juli 1892 de eerste stap<br />
zette om een landelijke radicale organisatie op te zetten. 241 Deze landelijke organisatie kwam er,<br />
maar was voornamelijk beperkt tot Amsterdam. Het grootste gedeelte van <strong>het</strong> electoraat kwam dan<br />
ook uit deze stad en met name waren ‘intellectuelen, journalisten, onderwijzers, middenstanders en<br />
geschoolde arbeiders’ de kiezers. 242<br />
De beginselen waren vrijzinnig liberaal. Over <strong>het</strong> algemeen stemden de beginselen overeen met die<br />
van de socialisten, behalve op <strong>het</strong> punt van <strong>het</strong> bezit van de productiefactoren. 243 Dit centrale dogma<br />
van <strong>het</strong> socialisme zorgde ervoor dat de Radicale Bond liberaal ging <strong>het</strong>en. De Bond had een<br />
positieve instelling ten opzichte van de vakbeweging en de arbeidersorganisatie, waren voor<br />
nationalisatie van monopoliebedrijven als de bedrijven die <strong>het</strong> gas en de paardentram<br />
exploiteerden. 244 Men wilde de staat gebruiken ‘om de zwakken te beschermen tegen<br />
machtsmisbruik door de sterken.’ 245<br />
De centrale figuur binnen de Bond was prof. mr. M.W.F. Treub. Deze man had een geweldige staat<br />
van dienst: hij was kandidaat-notaris, advocaat, universitair docent notarieel, fiscaal en<br />
belastingrecht, hoogleraar staatshuishoudkunde en statistiek, lid van de gemeenteraden van<br />
Amsterdam en Den Haag, wethouder in Amsterdam, Tweede Kamerlid, minister van Landbouw,<br />
Nijverheid en Handel en van Financiën en voorzitter van de Ondernemersraad voor Nederlands-<br />
Indië. 246 Het socialistische blad Voorwaarts roemt hem bij zijn dood op een socialistische manier:<br />
‘slechts weinigen zijn er nog over, die hem gekend hebben in zijn radicalen tijd, toen hij met een<br />
doelbewuste groep van overtuigde burgerlijke democraten een nieuw tijdperk van vooruitstrevende<br />
gemeentepolitiek ging inluiden; (…) Toch stond hij toen reeds afwijzend tegenover<br />
<strong>het</strong> sociaal-democratisch [s]treven. In woord en geschrift trachtte hij Marx' leer en inzicht te<br />
weerleggen en <strong>het</strong> moesten wetenschappelijk wel zeer geharnaste sociaal-democraten als een Frank<br />
v. d. Goes zijn, die zijn weerleggingen op hun beurt konden ontzenuwen.’ 247 Treub was dus een<br />
vernieuwende en een wetenschappelijk onderlegde liberaal.<br />
De conclusie ligt nu voor de hand dat <strong>het</strong> succes van de Radicale Bond te danken is aan de<br />
beperktheid van de partij, namelijk tot de stad Amsterdam en aan de vernieuwende en<br />
verstandelijke persoon van Treub, ééns een figuur. 248<br />
De Vrijzinnig-Democratische Bond<br />
Studenten van <strong>het</strong> Utrechts conservatorium bevinden zich op historische grond. <strong>Op</strong> 3 april 1879 werd<br />
de ARP er opgericht. Maar de ARP is niet de enige partij die stamt uit <strong>het</strong> Utrechtse gebouw: op 18<br />
maart 1901 werd er de Vrijzinnig-Democratische Bond (VDB) opgericht. ‘Daartoe uitgenoodigd door<br />
de besturen der vrijzinnige kiesvereenigingen „Arnhem” te Arnhem en „Eendracht maakt Macht” te<br />
Middelburg, welke poging bij 190 geestverwanten blijkens schriftelijke instemmingsbetuiging<br />
sympathie had ondervonden, werd gister in <strong>het</strong> „Gebouw voor Kunsten en Wetenschappen" te<br />
Utrecht onder leiding van prof. mr. W. L. P. A. Molengraaff een talrijk bezochte vergadering<br />
241<br />
‘Radicale Bond’ op www.parlement.com 05-12-‘11<br />
242<br />
Idem<br />
243<br />
Lafeber, p. 28<br />
244<br />
Van der Horst, p. 358<br />
245<br />
Ibidem, p. 368<br />
246<br />
‘Mr. M.W.F. (Willem) Treub op www.parlement.com 05-12-‘11<br />
247<br />
Voorwaarts, 25 juli 1931<br />
248<br />
Het stuk over <strong>het</strong> overlijden van Treub in Voorwaarts eindigt met de woorden: ‘Toch…. ééns was hij een<br />
figuur.’ Voorwaarts, 25 juli 1931
gehouden, om te komen „tot <strong>het</strong> vormen eener organisatie van alle vrijzinnige democraten in den<br />
lande”.’ 249 Deze ‘vrijzinnige democraten’ waren <strong>het</strong> totaal van de Radicale Bond en <strong>het</strong> links-liberale<br />
gedeelte linkse van Liberale Unie. Deze laatste groep trad uit de Unie, om toe te treden tot de<br />
nieuwe partij.<br />
Wat was <strong>het</strong> verschil tussen de Liberale Unie en de VDB? Dit is gelegen in een woord: democratie. Dit<br />
woord vervulde bij de VDB dezelfde functie als <strong>het</strong> woord socialisme bij de socialisten en vrijheid bij<br />
de liberalen. 250 Het is dan ook niet verwonderlijk dat de partij als voorloper van de naoorlogse<br />
liberale partij Democraten ’66 (D66) wordt beschouwd. 251 In <strong>het</strong> beginselprogramma staan twee<br />
zaken centraal: democratie en gelijkheid. Het zijn de woorden die de kern vormen van <strong>het</strong> twee<br />
artikelen tellende beginselprogramma van de partij. In <strong>het</strong> eerste artikel van dit programma staat<br />
verwoord dat de VDB streeft <strong>naar</strong> algemeen actief en passief kiesrecht voor mannen vrouwen. In <strong>het</strong><br />
tweede artikel valt te lezen dat ‘een krachtige sociale wetgeving’ moet worden gevoerd, om de<br />
‘ontwikkelingsvoorwaarden’ van iedere burger gelijk te laten worden. Het beginselprogramma sluit<br />
af met een oproep tot ‘tempering, niet versterking van den klassenstrijd.’ Daartoe keurt de Bond<br />
enerzijds <strong>het</strong> socialistische dogma van <strong>het</strong> afschaffen van <strong>het</strong> persoonlijk eigendomsrecht op<br />
productiemiddelen af en anderzijds de liberale opvatting dat de staat ‘in <strong>het</strong> economisch leven zijner<br />
burgers slechts noodgedrongen, schoorvoetend behoort in te grijpen.’ 252 De Bond profileert zich dus<br />
als links-liberaal.<br />
In deze context van <strong>het</strong> streven <strong>naar</strong> algemeen kiesrecht, is opvallend dat de VDB van uitermate<br />
belang was voor dit algemeen kiesrecht. De fractievoorzitter van de partij, D. Bos, werd na de<br />
verkiezingen van 1913 formateur, met als opdracht een kabinet te vormen dat was ‘samengesteld uit<br />
de gehele linkerzijde.’ Deze opdracht mislukte en werd een grote persoonlijke teleurstelling. Toch<br />
was zijn werk niet nutteloos geweest: verschillende onderdelen van <strong>het</strong> advies van Bos aan de<br />
koningin werden overgenomen in <strong>het</strong> programma van <strong>het</strong> kabinet-Cort van der Linden. Een van deze<br />
onderdelen was dat er stappen zouden worden ondernomen tot financiering van <strong>het</strong> bijzonder<br />
onderwijs. De commissie die dit onderdeel zou vormgeven, werd voorgezeten door Bos. Het<br />
eindadvies (1916) luidde dat bijzonder en openbaar onderwijs financieel gelijkgesteld zouden<br />
moeten worden. 253 Toen <strong>het</strong> advies in de praktijk werd gebracht (1917) in de zogenoemde<br />
pacificatie, was dit tegelijk een middel om de steun van de confessionelen af te dwingen voor <strong>het</strong><br />
algemeen kiesrecht. Het rapport van Bos heeft dus in grote mate bijgedragen aan <strong>het</strong> tot stand<br />
komen van <strong>het</strong> algemeen kiesrecht.<br />
De belangrijkste rol bij de oprichting van de partij was weggelegd voor prof. mr. M.W.F. Treub. Het<br />
volstaat op deze plaats om slechts te verwijzen <strong>naar</strong> <strong>het</strong> vorige onderdeel, over de Radicale Bond.<br />
Het electoraat was eveneens van dezelfde samenstelling als dat van de Radicale Bond: <strong>het</strong> bestond<br />
voornamelijk uit middenstanders, ambtenaren, onderwijzers en intellectuelen. 254 De meeste aanhang<br />
was te vinden in de steden Amsterdam en Rotterdam, Groningen, Drenthe en <strong>het</strong> Noordelijke<br />
gedeelte van Noord-Holland. 255<br />
Het succes van de partij was dus te danken aan de principes, die zich duidelijk onderscheidden van<br />
enerzijds de socialisten en anderzijds de liberalen. Deze principes spraken ook een bepaald publiek<br />
aan, dat een vrij vast electoraat vormde. Ten slotte moet hier ook de persoon van Treub niet<br />
onderschat worden.<br />
249 De Tijd, 19 maart 1901<br />
250 Linders, p. 112-113<br />
251 Zoals op ‘Vrijzinnig-Democratische Bnod (VDB)’ op www.parlement.com 06-12-‘11<br />
252 Beginselverklaring van de Vrijzinnig-Democratische Bond,<br />
http://dnpp.eldoc.ub.rug.nl/FILES/root/Beginselprogrammas/VDB/VDB20190720_beginselverklaring20en20we<br />
rkprogram_1.pdf 06-12-‘11<br />
253 Koops, Bos, Dirk (1862-1916)<br />
254 ‘Vrijzinnig-Democratische Bond (VDB)’ op www.parlement.com 06-12-‘11<br />
255 Idem<br />
53
54<br />
De Bond van Vrije Liberalen<br />
‘Vooropstellende, dat <strong>het</strong> grondwettig Koningschap is de door de historie aangewezene, voor<br />
Nederland meest gewenschte regeeringsvorm, achten de Vrije Liberalen vóór alles noodig:<br />
eene Regeering krachtig in de handhaving van orde en gezag, eene wetgevende macht door hare<br />
samenstelling en machtsregeling <strong>het</strong> evenwicht handhavende in de behartiging der volksbelangen,<br />
eene onafhankelijke rechtsspraak, de naleving van de wet, zoowel door de burgers, als<br />
door elk orgaan van openbaar gezag, verzekerende.’ 256 Het zijn de beginselen waar de liberalen van<br />
<strong>het</strong> oude stempel, de oud- of vrije liberalen zich rondom schaarden. Waar ze zich noodgedwongen<br />
rond schaarden, dat wel. Aan <strong>het</strong> eind van 1904 gingen de VDB en de Liberale Unie meer en meer<br />
samenwerken. In februari 1905 leidde dit tot een manifest van de oud-liberale zijde, waarin de<br />
principes van de groep stonden uitgewerkt, die fel contrasteerden met de principes van de radicale<br />
liberalen. 257 In 1906 werd er door de liberalen ‘tot dan toe wars (…) van alles wat <strong>naar</strong> organisatie<br />
zweemde,’ 258 een Bond opgericht: de Bond van Vrije Liberalen.<br />
Het verschil tussen de radicale mannenbroeders liberalen en de Bond van Vrije Liberalen is vooral te<br />
zien in de beginselen. Na de aanhef van <strong>het</strong> beginselprogramma, volgen tien artikelen waarin de<br />
principes verder staan uitgewerkt. ‘De Staat heeft de persoonlijke vrijheid van allen te eerbiedigen en<br />
te verzekeren’ (Artikel I) en behoort onafhankelijk te zijn van ‘kerkelijke leerstellingen’ (Artikel II). De<br />
beide Kamers van <strong>het</strong> parlement moeten op verschillende wijze verkozen worden (Artikel III) en<br />
wetgeving uit te vaardigen ‘tot verheffing van <strong>het</strong> stoffelijk, geestelijk en zedelijk peil van <strong>het</strong> gehele<br />
volk,’ <strong>het</strong> vrije initiatief zoveel mogelijk vrij latend (Artikel IV). De Staat dient de economische kracht<br />
te steunen door <strong>het</strong> vrijhandelsstelsel te bevorderen en innovatie te stimuleren (Artikel V). De<br />
overheid moet zorg dragen voor deugdelijk onderwijs en pas financieel bijspringen als <strong>het</strong> onderwijs<br />
deugdelijk is (Artikel VI). De rechtspraak moet zo efficiënt mogelijk (Artikel VII), de defensie zo<br />
deugdelijk mogelijk, rekening houdend met iedere individuele soldaat (Artikel VIII) en de<br />
staatshuishouding moet zo zuinig mogelijk. In de belastingheffing moet de burger worden ontzien en<br />
moet rekening worden gehouden met ieders financiële situatie. Levensmiddelen moeten zo weinig<br />
mogelijk worden belast (Artikel IX). Het koloniale beleid moet gericht zijn op de welstand van de<br />
koloniën. Gestreefd moet worden <strong>naar</strong> zelfstandigheid van en decentralisatie en particuliere<br />
ondernemingsgeest in de koloniën (Artikel X). 259<br />
Verschillende grote namen vinden hun plaats in de Bond. Om er enkele te noemen: De Beaufort en<br />
Van Houten (van <strong>het</strong> kinderwetje). Er was geen absolute leider, zoals Treub bij de Radicale Bond,<br />
Troelstra bij de socialisten of Kuyper bij de antirevolutionairen. Er werden geen massabewegingen<br />
georganiseerd om zich achter de Bond te scharen. Toch is de Bond altijd in haar bestaan<br />
vertegenwoordigd geweest in <strong>het</strong> parlement: in de tijd van <strong>het</strong> districtenstelsel was de partij<br />
vertegenwoordigd met aantallen tussen de vier en tien Kamerleden. Veelal werden stemmen<br />
verkregen door samenwerking met andere liberalen. De breuklijnen in <strong>het</strong> liberale landschap waren<br />
dus niet al te definitief, al zal men wel overwogen hebben te kiezen voor de minst slechte vorm van<br />
samenwerking, in plaats van een goedgesmeerd samen optrekken. Duidelijk wordt dit onder andere<br />
bij de verkiezingen in <strong>het</strong> district Amersfoort in 1913: doordat de Vrijzinnige Democraten De Beaufort<br />
aanbevolen als kandidaat in de tweede ronde, versloeg De Beaufort zijn antirevolutionaire opponent<br />
Van Asch van Wijck, die in de eerste ronde meer stemmen had gehaald en hem in de drie<br />
verkiezingen ervoor had verslagen.<br />
Het succes van de Bond van Vrije Liberalen is dus gelegen in de beginselen die men uitdroeg. Door<br />
scherp <strong>het</strong> verschil aan te wijzen met de vrijzinnige liberalen, heeft men de kiezers gemobiliseerd die<br />
de oude liberale beginselen in hun hart droegen.<br />
256<br />
Beginselprogram van de Bond van Vrije Liberalen<br />
http://dnpp.eldoc.ub.rug.nl/FILES/root/Beginselprogrammas/BvVL/BVL1.pdf 06-12-‘11<br />
257<br />
Voerman, p. 109-110<br />
258<br />
Ibidem, p. 109<br />
259<br />
Beginselprogram van de Bond van Vrije Liberalen<br />
http://dnpp.eldoc.ub.rug.nl/FILES/root/Beginselprogrammas/BvVL/BVL1.pdf 06-12-‘11
2.5. Voorwaarden voor partijvorming<br />
‘De geschiedvorscher kent tenslotte nauwelijks oorzaken, enkel voorwaarden, om er zijn inzicht uit te<br />
vormen en er zijn conclusiën op te bouwen.’ 260 De woorden van de beroemde historicus Huizinga<br />
gelden voor elke beoefe<strong>naar</strong> van <strong>het</strong> geschiedenisvak. Voor <strong>het</strong> oprichten van een partij zijn niet<br />
direct oorzaken aan te wijzen. ‘Men verklaart nu eenmaal geen historische verschijnselen, zooals<br />
men een natuurproces verklaren kan.’ 261 Het is niet zo dat een gebeurtenis logischerwijs volgt uit de<br />
voorliggende gebeurtenis. Het is geheel anders: de voorliggende gebeurtenis schept de ruimte om<br />
een gebeurtenis zoals die erop volgde, te laten gebeuren.<br />
In de context van dit hoofdstuk is de vervolgvraag logisch: welke voorwaarden scheppen ruimte om<br />
een politieke partij op te richten die succesvol is? Nu ik al de succesvolle partijen ten tijde van <strong>het</strong><br />
districtenstelsel langs ben gegaan, wil ik op drie voorwaarden wijzen, in volgorde van gewicht:<br />
1. De leider. Sommige leiders zijn in staat de grijze massa van <strong>het</strong> volk zo te bespelen, dat ze<br />
veel stemmen voor hun partij binnenhalen. Met name denk ik dan aan Kuyper, Nieuwenhuis<br />
en Troelstra. Het waren letterlijk demagogen (in de positieve zin van <strong>het</strong> woord):<br />
volksmenners. Zij hadden de teugels van hun doelgroep in handen en zorgden ervoor dat de<br />
massa niet op hol sloeg en <strong>naar</strong> een andere groepering overliep. Ze zaten als een ruiter op<br />
<strong>het</strong> paard van de kiezers en wisten te komen waar ze wilden komen.<br />
2. De inhoud. Er zijn partijen geweest die zich op inhoud scherp onderscheidden van<br />
tegenspelers. Ik denk dan aan de Bond van Vrije Liberalen en de CHK. Door zich scherp te<br />
profileren stemde men de kiezers tot nadenken en na <strong>het</strong> nadenken tot stemmen.<br />
3. De sfeer. Een electoraat bleef soms verbonden aan een partij vanwege <strong>het</strong> geestelijk klimaat.<br />
De CHU is hier een duidelijk voorbeeld van. De mentaliteit van verfijndheid, verbondenheid<br />
met <strong>het</strong> verleden en verhevenheid heeft zeker een bepaalde doelgroep, de doelgroep van de<br />
CHU, aangesproken. Dit zorgde voor electoraat en daarom voor succes.<br />
4. Politiek pragmatisme. Als de voorgaande factoren niet tot partijvorming kunnen leiden, kan<br />
een politieke partij wel succesvol zijn door <strong>het</strong> politieke spel slim te spelen. Dit is te zien bij<br />
de Friese Bond, die een zetel won door samen te werken met anderen.<br />
Het is niet zo dat een partij aan alle voorwaarden moet voldoen om succesvol te zijn. Met een van de<br />
voorwaarden lukt <strong>het</strong> ook al, zoals blijkt uit de voorbeelden. De voorwaarden zijn wel gerangschikt<br />
op volgorde van importantie. Partijen met een sterke leider zullen eerder veel stemmen krijgen dan<br />
partijen die <strong>het</strong> best doordachte en intellectueel meest doorwrochte beginselprogramma hebben. En<br />
uiteraard geldt ook dat partijen die aan alle voorwaarden voldoen, sterker zullen staan dan partijen<br />
die alleen maar een goede sfeer kunnen creëren.<br />
De voorwaarden kunnen ook aan elkaar verbonden zijn. Een leider kan groot geacht worden,<br />
vanwege zijn kennis van de beginselen, of vanwege de sfeer die hij kan creëren. Een sfeer kan<br />
ontstaan rond beginselen. Beginselen kunnen ontspruiten aan <strong>het</strong> brein van de leider, maar toch<br />
blijft <strong>het</strong> bij een of meerdere voorwaarden die hierboven beschreven staan.<br />
Het doel van een politieke partij is een totalitaire staat. Elke politieke partij heeft als wens dat iedere<br />
burger haar ideeën overneemt en uitdraagt. Wellicht is <strong>het</strong> een utopisch streven, maar elk handelen<br />
van welke politieke partij dan ook is hierop gericht. Partijen die zeggen zich te richten op <strong>het</strong><br />
algemeen belang, richten zich op wat volgens hen belangrijk is voor de hele maatschappij. Daarom<br />
zal men ook proberen zoveel mogelijk kiezers achter zich te krijgen, om zoveel mogelijk invloed te<br />
hebben op de toekomstige stand van <strong>het</strong> land. Om in de geest van <strong>het</strong> motto van dit hoofdstuk te<br />
blijven: elke politieke partij denkt <strong>het</strong>zelfde over haar land: ze wil <strong>het</strong> geheel voor zichzelf hebben.<br />
Dit gold ook voor de conservatieven. Ze wilden <strong>het</strong> land besturen volgens haar opvattingen, die ze<br />
gezond vonden. Ze wilden <strong>het</strong> hele land doen delen in hun <strong>zoek</strong>tocht <strong>naar</strong> <strong>het</strong> <strong>onsterfelijke</strong>. En wat<br />
ze vonden, wilden ze graag toepassen. Het uitgelezen middel daarvoor, een politieke partij, hadden<br />
ze echter niet. De conservatieven werden verdrukt door de politieke partijen van andere stromingen.<br />
Hoe dat kwam? Dat wil ik behandelen in hoofdstuk vier. Voor ik echter de conservatieven in<br />
260 Huizinga, p. 19<br />
261 Ibidem, p. 18<br />
55
56<br />
hoofdstuk vier ga toetsen aan de drie voorwaarden, kijk ik eerst in hoofdstuk drie hoe <strong>het</strong><br />
conservatisme zich ontwikkeld heeft in de periode van 1848 tot 1918.
HOOFDSTUK 3 – DE GESCHIEDENIS VAN HET NEDERLANDSE CONSERVATISME<br />
De omwenteling van 1813 verdreef wel de Franschen, maar niet wat uit Frankrijk was overgeplant. ’t<br />
Kon ook niet anders. De beginselen der revolutie lagen in ’t hoofd van die regt tot spreken hadden, en<br />
anderen zwegen stil.<br />
– MR. G. GROEN VAN PRINSTERER–<br />
‘De koning is aan de eed, door hem op de Constitutie gedaan, niet gehouden, zodra hij oordeelt (en<br />
over dit oordeel is hij voor zijn geweten alleen aansprakelijk) dat de intrekking ervan, <strong>het</strong>zij geheel of<br />
ten dele, geëist wordt ter handhaving van zijn gezag als vader, van zijn waardigheid als vorst, van zijn<br />
verplichting als stedehouder Gods in de wereldlijke besturing van zijn onderdanen, en van zijn<br />
betrekking als christenkoning, die de Hervormde Geloofsbelijdenis, gelijk zijn voorzaten, geroepen is<br />
aan te kleven en te beschermen!’ 262 Deze kunstige volzin van Da Costa vormt een beginselverklaring.<br />
Nee, niet een program van beginselen zoals ik die in <strong>het</strong> vorige hoofdstuk besproken heb, maar een<br />
beginselverklaring in de reinste zin van <strong>het</strong> woord: de verklaring van een nieuw begin. De Franse<br />
Revolutie was <strong>het</strong> begin van een nieuwe periode in de wereldgeschiedenis. Het volk werd mondig –<br />
en de monden van <strong>het</strong> volk, de politici, werden volks. De moderne democratie stak de kop op. Zoals<br />
in <strong>het</strong> eerste hoofdstuk al behandeld is, vormde de Franse Revolutie ook een ander begin: <strong>het</strong> begin<br />
van de tegenbeweging van deze revolutie: de specifieke manifestatie van <strong>het</strong> traditionalisme in <strong>het</strong><br />
conservatisme van de negentiende eeuw.<br />
In dit hoofdstuk hoop ik de vraag te beantwoorden hoe de geschiedenis van <strong>het</strong> conservatisme in<br />
Nederland verloopt. Dit wil ik doen door de facetten van de Nederlandse geschiedenis te beschrijven<br />
die informatie opleveren over de conservatieven en de partijvorming van de conservatieven. Deze<br />
geschiedenis concentreert zich rond vier kabinetten: <strong>het</strong> eerste kabinet-Thorbecke, <strong>het</strong> kabinet-Van<br />
Hall, <strong>het</strong> kabinet-Van der Brugghen en <strong>het</strong> laatste kabinet dat belangrijk is beschreven te worden in<br />
<strong>het</strong> kader van de partijvorming is <strong>het</strong> kabinet-Van Zuylen van Nijevelt. Naast <strong>het</strong> beschrijven van deze<br />
gebeurtenissen zal ik ook nog ingaan op enige aanhangige maar niet minder relevante zaken.<br />
Grondwet en eerste ministerie Thorbecke<br />
‘Revolutie in Frankrijk! Dat was de derde keer.’ 263 De eerste keer was de Franse Revolutie, van 1789.<br />
De tweede revolutie was die in 1830: de Juli-revolutie, waardoor koning Lodewijk Philips de Franse<br />
troon als zetel kreeg. De derde revolutie, de Februari-revolutie, vond plaats in 1848 en resulteerde in<br />
de Franse Republiek. Maar zoals de andere revoluties ook hun invloed uitoefenden op de rest van<br />
Europa, bleef ook de Februari-revolutie niet zonder gevolgen: <strong>het</strong> vuur leek <strong>het</strong> lont in <strong>het</strong> Duitse<br />
kruitvat aan te steken. In allerijl werden in Duitsland nieuwe kabinetten aangesteld en hervormingen<br />
toegezegd, maar genoeg was <strong>het</strong> niet. Het volk eiste meer. De regeringen luisterden en gaven toe: op<br />
9 maart deden ze grote concessies. 264<br />
In Nederland werd al gewerkt aan hervormingen: van de zijde van de regering waren voorstellen<br />
gedaan tot Grondwetswijziging. Maar grote concessies, zoals in Duitsland, bleven uit. De voorstellen<br />
deden niet meer, ‘dan wat plooien gladstrijken.’ 265 De liberalen eisten daarom meer. De dreiging die<br />
van deze eis uitging, werd kracht bijgezet door <strong>het</strong> volk. <strong>Op</strong> 9 maart vond men biljetten opgeplakt,<br />
met de weinig verhullende tekst: ‘Leve de Republiek! Weg met den koning, de ministers en de<br />
Staten-Generaal; <strong>het</strong> zijn bloedzuigers die <strong>het</strong> volk <strong>het</strong> merg uit de beenderen zuigen.’ 266 De<br />
ministers van koning Willem II adviseerden hem om toe te geven aan de oproep om verruiming van<br />
de Grondwet.<br />
262 Da Costa, p. 43-44<br />
263 Algra en Algra, p. 199<br />
264 Brugmans, p. 63<br />
265 Algra en Algra, p. 200<br />
266 Brugmans, p. 63<br />
57
58<br />
Of <strong>het</strong> komt door die ministers, door de liberale roep in <strong>het</strong> parlement, of door de dreiging van <strong>het</strong><br />
volk valt niet meer te achterhalen, maar op 13 maart 1848 vond een politieke wending plaats. Om<br />
een uur in de middag riep de koning de voorzitter van de Tweede Kamer, Jhr. Mr. W. Boreel van<br />
Hogelanden bij zich. Hij had een mededeling te doen: omdat een Kamermeerderheid vond dat de<br />
voorstellen tot wijziging van de Grondwet niet ver genoeg gingen, was hij bereid om nog ‘meer<br />
sacrifices’ te doen, nog meer offers te brengen. 267 Omdat de koning zich rechtstreeks tot de Kamer<br />
wendde en de ministers niet van zijn besluit verwittigde, dienden deze ontslag in. Dit ontslag werd<br />
aanvaard, na overeengekomen te zijn dat de regering aan zou blijven tot er een nieuw ministerie<br />
gevormd was.<br />
<strong>Op</strong> 17 maart werd een koninklijk besluit uitgevaardigd, waarin gezegd werd dat de heren Thorbecke,<br />
Luzac, De Kempenaer, Donker Curtius en Storm een commissie moesten gaan vormen ‘tot herziening<br />
der Grondwet, met overweging van de wenschen der Tweede Kamer, welke commissie ook<br />
voorstellen diende te doen ten aanzien van de tot minister te benoemen personen.’ 268 De voorzitter<br />
was Thorbecke. <strong>Op</strong> 18 maart begon hij de commissie met haar werkzaamheden, die op 27 maart<br />
werden afgerond. <strong>Op</strong> 12 april werden de nieuwe voorstellen overhandigd. 269<br />
Om een lang verhaal, dat vele pagina’s in beslag kan nemen, waarin Thorbecke, koning Willem II,<br />
koning Willem III, Schimmelpenninck, Donker Curtius de Eerste Kamer en de Tweede Kamer de<br />
hoofdrollen bezetten, 270 kort te maken, op 3 november 1848 werd de nieuwe Grondwet<br />
afgekondigd. Het liberale stuk tekst kreeg rechtsgeldigheid en bleef gelden tot op de dag van<br />
vandaag.<br />
Dit wil niet zeggen dat alle Nederlanders achter deze Grondwet stonden. Er stroomden drie<br />
stromingen door de Nederlandse politiek van de negentiende eeuw. 271 Allereerst was er de richting,<br />
met als boegbeeld J.R. Thorbecke, die de liberale richting wordt genoemd. Ze stonden volmondig<br />
achter de Grondwet van 1848 en waren bereid deze Grondwet in de praktijk te gaan uitvoeren. In de<br />
tweede plaats waren er de gematigde conservatieven, moderaten of (sic!) de conservatieven. Zij<br />
accepteerden de Grondwet, zoals die er was, maar niet veel voelden ‘voor de systematische<br />
uitwerking van <strong>het</strong> in de Grondwet vastgelegde stelsel.’ 272 <strong>Op</strong> hen wordt voornamelijk <strong>het</strong> stempel<br />
van pragmatisme gedrukt. Ze voerden oppositie tegen de Grondwet die steeds meer in de praktijk<br />
werd doorgevoerd, niet tegen de Grondwet zelf. Bekende namen bij deze stromingen zijn Mr. F.A.<br />
baron van Hall en Mr. D. Donker Curtius. Tot slot was er <strong>het</strong> protestantse, antiliberale gedeelte van<br />
Nederland, dat zich achter de banier ‘Tegen de revolutie <strong>het</strong> Evangelie,’ van Groen van Prinsterer een<br />
plaats op de barricaden wist te bevechten. Deze groep valt in twee delen uiteen: de anti- en de<br />
contrarevolutionairen. Het verschil zit hem hier in, dat de contrarevolutionairen terug wilden <strong>naar</strong><br />
de periode van voor 1789, terwijl de antirevolutionairen verder wilden na 1848. 273 Bekende personen<br />
zijn bij de contrarevolutionairen de advocaat Bilderdijk, de polemist Bernhardi en de predikant<br />
Kohlbrugge. Boegbeelden van de antirevolutionairen waren Groen van Prinsterer en de tot <strong>het</strong><br />
christendom bekeerde jood Isaäc da Costa.<br />
<strong>Op</strong>merkelijk is dat niemand de Rooms-katholieken een belangrijke plaats toekent in 1848. Deze<br />
hadden ze ook niet. Bij de Aprilbeweging van 1853 kwam duidelijk <strong>naar</strong> voren dat <strong>het</strong> Roomskatholicisme<br />
moest vechten voor acceptatie door de politiek en deze nog niet altijd kreeg ook. Tot<br />
dan toe golden de Roomse Kamerleden vooral als ‘een hulpkorps van de liberalen.’ 274<br />
267<br />
De Wit, p. 110<br />
268<br />
Brugmans, p. 64<br />
269<br />
De Rooy, p. 54<br />
270<br />
Dit verhaal staat uitmuntend beschreven in Brugmans, p. 63-68<br />
271<br />
Deze indeling wordt gemaakt in Zwager, p. 72-74; Spruyt, Lof van <strong>het</strong> conservatisme, p. 60-61; Algra en<br />
Algra, p. 195-197<br />
272<br />
Spruyt, Lof van <strong>het</strong> conservatisme, p. 61; Spruyt, Groen en de conservatieven<br />
273<br />
Voor een duidelijke uitleg van <strong>het</strong> verschil zie men Van der Schans, p. 22-24<br />
274 Algra en Algra, p. 210
In welke stromingen zijn de <strong>zoek</strong>ers <strong>naar</strong> de onsterfelijkheid, de conservatieven te vinden? Ik denk<br />
dat <strong>het</strong> geen argumentatie behoeft de liberalen bij voorbaat uit te sluiten, omdat Nederlands<br />
conservatisme synoniem is voor <strong>het</strong> zich afzetten tegen de liberale interpretatie van de Grondwet<br />
van 1848. De <strong>zoek</strong>ers <strong>naar</strong> de onsterfelijkheid zijn daarom te vinden onder de tweede en derde van<br />
de hierboven beschreven stromingen. Het is met name de tweede groep die door onder meer Ronald<br />
van Raak conservatief wordt genoemd. Toch verschilden ze sterk van <strong>het</strong> Burkiaanse conservatisme,<br />
dat uitgaat van <strong>het</strong> kwaad in de mens. Het is een ‘humanistisch conservatisme,’ dat ‘een groot<br />
vertrouwen in de mens als medeschepper’ stelde. 275 Hoewel <strong>het</strong> dus niet per se <strong>het</strong> kwaad in de<br />
mens en diens onvermogen tot perfectie onderschrijft, mag ik <strong>het</strong> hier niet buiten beschouwing<br />
laten. In deze groep ligt namelijk <strong>het</strong> antwoord gelezen op de hoofdvraag van <strong>het</strong> profielwerkstuk,<br />
zoals u in <strong>het</strong> vervolg van dit hoofdstuk zult gaan merken. En <strong>het</strong> <strong>zoek</strong>en <strong>naar</strong> de onsterfelijkheid<br />
werd ook zeker in deze groep gevonden. Ik voel me gesteund door Groen, als hij zegt dat een deel<br />
van de conservatieven ‘<strong>het</strong> nog niet tot bewustzijn gekomen smaldeel van de antirevolutionaire<br />
partij’ 276 vormt.<br />
Wat betreft de antirevolutionaire stroming: in de gereformeerd-calvinistische traditie ligt een<br />
specifiek Nederlands conservatisme besloten. 277 Met name is dit terug te vinden bij Da Costa en<br />
Groen van Prinsterer. Da Costa is meer contrarevolutionair, 278 Groen van Prinsterer handelt meer in<br />
de Burkiaanse 279 lijn van organische groei en dus antirevolutionair.<br />
In <strong>het</strong> vervolg van <strong>het</strong> hoofdstuk zal ik, om verwarring te voorkomen, in de beschrijving van de<br />
geschiedenis de middengroep van Van Hall aanduiden met conservatief en de groep van Groen<br />
antirevolutionair noemen. Als ik vraag <strong>naar</strong> <strong>het</strong> conservatieve gehalte van een bepaalde persoon of<br />
partij, doel ik op de kaders die in hoofdstuk 1 zijn gesteld.<br />
Ministerie Thorbecke en Aprilbeweging<br />
Nu ik de opstelling ten opzichte van de Grondwet van 1848 heb beschreven, wil ik een aanvang<br />
maken met de geschiedenis van <strong>het</strong> conservatisme. Deze geschiedenis vangt, na de invoering van de<br />
Grondwet en na de kortstondige duur van <strong>het</strong> kabinet-Schimmelpenninck en de niet veel langere tijd<br />
van <strong>het</strong> kabinet-De Kempenaer/Donker Curtius aan met <strong>het</strong> kabinet-Thorbecke. <strong>Op</strong> 1 november 1849<br />
start dit kabinet, onder <strong>het</strong> motto van Thorbecke: ‘Wacht op onze daden!’ 280 En deze daden kwamen<br />
er. ‘Een nieuw fundament (…) [werd] gelegd.’ 281 Het ministerie ontwierp de provinciale wet, de<br />
gemeentewet, de kieswet, de wet op <strong>het</strong> recht van enquête, regelingen ter bevordering van de<br />
vrijhandel, wetten op de posterijen, de telegrafie, <strong>het</strong> Nederlanderschap, de onteigening, de jacht en<br />
visserij en <strong>het</strong> muntstelsel. 282 Het waren onderwerpen die voortvloeiden uit de Grondwet,<br />
zogenaamde organieke wetten. Maar ‘[d]e grote strijd moest nog komen.’ 283 Bepalingen bij de<br />
Grondwet hadden namelijk voorgeschreven dat tijdens <strong>het</strong> kabinet-Thorbecke een nieuwe<br />
onderwijswet en een nieuwe armenwet moesten komen. Deze twee wetten waren nu juist de<br />
onderwerpen waarover op de meest principiële wijze zou kunnen worden gedebatteerd. Maar toen<br />
er een wet op <strong>het</strong> armbestuur was ontworpen, dat overigens erg nadelig was voor de kerken, omdat<br />
hun bevoegdheden werden overgeheveld <strong>naar</strong> de staat, was <strong>het</strong> kabinet gevallen voordat <strong>het</strong><br />
wetsontwerp in behandeling kon worden genomen. <strong>Op</strong> <strong>het</strong> gebied van onderwijs is <strong>het</strong> nooit<br />
gekomen tot een wetsontwerp en is er dus in <strong>het</strong> parlement ook nooit over van gedachten gewisseld.<br />
275<br />
Van Raak, p. 42<br />
276<br />
Zoals geciteerd in Spruyt, Lof van <strong>het</strong> conservatisme, p. 69<br />
277<br />
Cliteur, p. 288<br />
278<br />
Al gaat hij in de loop van zijn leven over tot de antirevolutionaire richting.<br />
279<br />
Over Burke schrijft Groen: ‘Leest en herleest zijn geschriften: gij zult er in vinden nooit overtroffen<br />
helderheid van betoog, waardoor, wat voor anderen voorwerp is van raden en gissen, reeds tot zekerheid<br />
gebracht is.’ Groen van Prinsterer, Ongeloof en Revolutie, p. 35<br />
280<br />
‘Kabinet-Thorbecke I (1849-1853)’ op www.parlement.com 12-12-‘11<br />
281<br />
Zwager, p. 95<br />
282<br />
‘Kabinet-Thorbecke I (1849-1853)’ op www.parlement.com 12-12-‘11<br />
283 Algra en Algra, p. 210<br />
59
60<br />
Het grote principiële debat is dus nooit gevoerd. Wat wel is gevoerd, is succesvolle oppositie. Deze<br />
spitste zich vooral toe op <strong>het</strong> gebied van de Rooms-katholieke kerk en luidde uiteindelijk de val van<br />
<strong>het</strong> kabinet in. Ik wil me nu gelijk gaan bezighouden met de val van <strong>het</strong> kabinet, omdat in de rest van<br />
de kabinetsperiode niets heeft plaatsgevonden dat als bouwsteen van de conclusie gemist kan<br />
worden.<br />
In de Grondwet van 1848 werd in artikel 170 een opmerking gemaakt over kerken: ‘De<br />
tusschenkomst der Regeering wordt niet vereischt bij de briefwisseling met de hoofden der<br />
onderscheidene kerkgenootschappen, noch… bij de afkondiging van kerkelijke voorschriften.’ 284 Wat<br />
dit inhield? Dat de staat de kerk als <strong>het</strong> ware vrij liet in <strong>het</strong> afkondigen (en dus bekrachtigen) van<br />
voorschriften. Naast de protestantse kerken, werd deze vrijheid eveneens aan de Rooms-katholieke<br />
kerk verleend. Dit maakte de weg vrij om de bisschoppelijke hiërarchie in Nederland te herstellen. Als<br />
dit zou gebeuren, zou <strong>het</strong> een manifestatie zijn van ultramontaans gedachtegoed. Het woord<br />
ultramontanisme betekent, vrij vertaald, <strong>het</strong> ‘aan gene zijde van de [Italiaanse] bergen’ willen<br />
brengen van de Roomse organisatie. 285 De Roomse organisatie in Nederland zou zelfstandig worden.<br />
In plaats van door een Italiaanse functionaris, zouden de Rooms-katholieken door Nederlanders<br />
bestuurd gaan worden, in vier bisdommen en een aartsbisdom. Onder <strong>het</strong> protestantse volksdeel<br />
bracht dit besluit een enorme commotie teweeg. Het simpele feit werd door Thorbecke <strong>naar</strong> voren<br />
gebracht in de interpellatie rond deze kwestie. Grondwettelijk gezien was <strong>het</strong> volgens hem ook<br />
volkomen juist. Een kanttekening plaatste hij echter wel: <strong>het</strong> was niet onbegrijpelijk dat er commotie<br />
ontstaan was. ‘[V]an onze zijde [is] meermalen <strong>het</strong> verlangen te kennen gegeven om voorloopige<br />
mededeeling te ontvangen van de wijze waarop, en de tijd wanneer tot de kerkelijke organisatie<br />
zoude worden overgegaan: had <strong>het</strong> Hof van Rome aan dit verlangen gevolg gegeven, dan zoude<br />
welligt, door eene gepaste raadgeving voorkomen zijn <strong>het</strong> minder voegzame dat men in den nu<br />
gebezigden vorm aantreft en waardoor bij zeer velen onzer landgenooten een ongunstige indruk is<br />
ontstaan, dien <strong>het</strong> zoo heilzaam zou zijn geweest te vermijden.’ 286<br />
Hoewel <strong>het</strong> kabinet blijkbaar geen mededeling van de paus had gehad, verscheen er op 4 maart een<br />
pauselijke breve, Ex qua die. In dit schrijven werden de bisdommen ingesteld in Nederland, <strong>het</strong> land<br />
waarin de ‘calvinistische ketterij’ 287 een grote plaats innam. De stad van de enige aartsbisschop zou<br />
Utrecht zijn. Maar ‘in Utrecht begon <strong>het</strong>.’ 288 ‘Een welbekend hoogleeraar, wiens haat tegen<br />
Thorbecke meer algemeen bekend was dan zijn ijver voor <strong>het</strong> Protestantisme, ontrolde de vaan der<br />
beweging. Hij stelde zich in verbinding met een predikant, die als een heftig antipapist (…) bekend<br />
stond; -en zij beiden ontwierpen <strong>het</strong> plan, dat men, <strong>naar</strong> aanleiding van <strong>het</strong> herstel der<br />
bisschoppelijke hiërarchie, adressen aan den persoon des Konings moest opzenden.’ 289 Het betrof de<br />
hoogleraar scheikunde G.J. Mulder, een ‘humanistische conservatief’ die zich in verbinding stelde<br />
met dominee Christiaan Montijn, te Utrecht. En de koning moest wel heel doof zijn, wilde hij <strong>het</strong><br />
geroep uit <strong>het</strong> land niet horen: een landelijke petitie werd binnen twee weken ondertekend door<br />
200.000 personen (terwijl <strong>het</strong> aantal kiezers ongeveer 80.000 personen bedroeg!). 290 Het ‘volk achter<br />
de kiezers’ 291 liet zijn stem horen aan de koning, waar ze zo aan gehecht waren. De koning bleek nog<br />
goed te kunnen horen. <strong>Op</strong>merkelijk genoeg werd <strong>het</strong> adres aan hem gericht, niet aan de regering of<br />
<strong>het</strong> parlement dat de regering controleerde. In <strong>het</strong> parlement werd wel gedebatteerd over de<br />
kwestie, maar dit was geen debat waarin de emoties hoog opliepen. 292 Nee, <strong>het</strong> werd aan de koning<br />
284 Zoals geciteerd in Jansen, p. 103<br />
285 Van Raak, p. 210-211, noot 7<br />
286 HTK, 13 april 1853<br />
287 Letterlijke tekst: calviniana haeresis. Oorspronkelijke stond er: calvinianae haeresis gladius ac furor: <strong>het</strong><br />
zwaard en de woestheid van de calvinistische ketterij. Jansen, p. 108<br />
288 Algra en Algra, p. 215<br />
289 De Gids, januari 1854. Zoals geciteerd in Van Raak, p. 70-71<br />
290 De Rooy, p. 68<br />
291 Ibidem, p. 71<br />
292 Dit debat was meer een principieel debat over de interpretatie van de Grondwet, over de consequenties die<br />
men uit de Grondwet kon trekken. Om met Thorbecke te spreken: ‘Alleen hebben eenige sprekers beweerd,
gevraagd of hij de bisdommen tegen wilde houden. Voor hij de handtekeningen onder ogen kreeg,<br />
schijnt Willem III niet van plan te zijn geweest om een duidelijk ‘nee’ uit te spreken tegen de<br />
Roomsen: hij vond dat ze dezelfde rechten hadden als de andere religieuze richtingen. Maar toen<br />
hem <strong>het</strong> adres werd aangeboden, werd hij getroffen in zijn innerlijk. 293 Of dit komt door zijn<br />
adviseurs (waaronder Mulder) is niet met zekerheid vast te stellen. Wat wel met zekerheid is vast te<br />
stellen, is de reactie van de koning op de protesten uit <strong>het</strong> land, de Aprilbeweging. 294 Tijdens zijn<br />
jaarlijkse be<strong>zoek</strong> aan Amsterdam zou hij de Amsterdamse petitie (ondertekend door 51.000<br />
Amsterdammers 295 ) tegen de bisdommen aannemen. Namens <strong>het</strong> ministerie-Thorbecke werd hem<br />
een briefje gestuurd waarop keurig stond verwoord wat zijn reactie op deze petitie moest zijn. 296<br />
Maar of hij dat zou gaan doen, was de vraag die als een zwaard van Damocles boven <strong>het</strong> kabinet<br />
hing. Volgens Jacob baron van Zuylen van Nijevelt was de koning de dag voordat hij <strong>naar</strong> Amsterdam<br />
zou vertrekken ‘in een staat van buitengewone drift en opgewondenheid.’ 297 Toen hij in deze<br />
toestand op de Dam van Amsterdam werd toegesproken door een vriend, de dominee Bernard ter<br />
Haar, sloeg deze drift en opgewondenheid niet door. De woorden die een kabinetsval veroorzaakten,<br />
waren in hun geheel in lijn met de Grondwet. In de toespraak die werd uitgesproken door de Koning,<br />
ging hij <strong>het</strong> advies van Thorbecke wel voorbij: ‘Mijn regering leverde menige treurige ogenblikken (…)<br />
en deze dag heeft den band tusschen <strong>het</strong> Huis van Oranje en <strong>het</strong> Vaderland nog hechter<br />
vastgesnoerd.’ 298 De ministers voelden zich verongelijkt. Ze stelden de koning voor een keus: of de<br />
rede terugnemen, of <strong>het</strong> ontslag van de ministers aanvaarden. Toen de koning voor de tweede optie<br />
koos, was de val van <strong>het</strong> eerste kabinet-Thorbecke een feit. De conservatieve oppositie had<br />
gezegevierd. Frappant is dat de dag voor <strong>het</strong> ontslag de Tweede Kamer nog volmondig had verklaard<br />
achter <strong>het</strong> kabinet te staan. 299<br />
Hoe valt dit succes te verklaren? In de eerste plaats werd er een grote groep onderteke<strong>naar</strong>s van de<br />
petitie gemobiliseerd op basis van ‘religieuze sentimenten.’ 300 Protestanten, die bang waren voor een<br />
papisme dat vaste grond onder de voeten kreeg, ondertekenden massaal de adressen.<br />
Aangewakkerd door pamflettisten als Bernhardi, werden vele handtekeningen gezet om zich te<br />
beroepen op de koning. 301 De gebeurtenissen van 1853 werden vaak geassocieerd met de<br />
Nederlandse <strong>Op</strong>stand, wat <strong>het</strong> gevoel van onvrijheid aanwakkerde onder de calvinisten. 302 Maar men<br />
moet <strong>het</strong> niet alleen <strong>zoek</strong>en in de religieuze betrokkenheid van de Henk en Ingrid van de<br />
negentiende eeuw. Ook de houding van de politici heeft zeker een rol gespeeld. ‘[C]onservatieven<br />
die 1848 betreurden,’ zagen hun kans schoon. 303 De wrevel die bestond tegen de persoon van<br />
Thorbecke, heeft de conservatieven aangewakkerd om de oppositie te verstevigen. En <strong>het</strong> resultaat<br />
mocht er zijn: Thorbecke was weg. Waar <strong>het</strong> eigenlijk om te doen was, <strong>het</strong> tegenhouden van de<br />
Roomse bisdommen, is echter niet gelukt: in april nog werden personen benoemd tot bisschop en<br />
aartsbisschop. 304<br />
Wat erg opvalt, is de houding van Groen van Prinsterer in dezen. Toen ik de bronnen las, ging ik er<br />
vanzelfsprekend van uit dat hij ook wel meegedaan zal hebben. Dit bleek niet zo te zijn. Groen wordt<br />
dat de Regering te ver is gegaan, dat zij al te consequent is geweest.’ HTK, 18 april 1853. Eveneens in Algra en<br />
Algra, p. 216<br />
293<br />
Van der Zwaag, Jean Louis Bernhardi, p. 267<br />
294<br />
Deze beweging wordt zo genoemd vanwege de maand waarin de meest pamfletten verschenen: april 1853<br />
295<br />
Van Raak, p. 77<br />
296<br />
Algra en Algra, p. 215<br />
297<br />
Zoals geciteerd in Van Raak, p. 78<br />
298<br />
Zoals geciteerd in Jansen, p. 110 en Van der Zwaag, Jean Louis Bernhardi, p. 268<br />
299 Algra en Algra, p. 217<br />
300 Van Raak, p. 70<br />
301 Van der Zwaag, Jean Louis Bernhardi, p. 266-267<br />
302 Van Raak, p. 72-73<br />
303 Jansen, p. 106<br />
304 Van Raak, p. 83<br />
61
62<br />
wel omschreven als ‘den sterksten antipapist van heel Nederland.’ 305 De lezer zij met mij verbaasd als<br />
hij de volgende woorden van Groen leest: ‘dit alleen wensch ik, dat <strong>het</strong> antwoord in verband zij met<br />
de geheele roeping van <strong>het</strong> Huis van Oranje (…) om te beschermen de gewetensvrijheid, door<br />
beteugeling van al datgene waardoor op <strong>het</strong> regt der gezindheden inbreuk zou worden gemaakt.’<br />
Geheel in de lijn van Burke vervolgt hij: ‘Ook op Engeland in 1688 zou ik u kunnen wijzen. Men heeft<br />
zich niet door valsche voorstellingen van verdraagzaamheid laten verblinden om eene vrijheid te<br />
schenken, waardoor de algemeene gewetensvrijheid bedreigd werd. Aldus, door die handhaving der<br />
gewetensvrijheid, is <strong>het</strong> mogelijk geworden dat anderhalve eeuw later, ook de volkomen<br />
emancipatie der Katholieken tot stand gebragt werd.’ 306 Zien we hier een breuk tussen de<br />
conservatieven, de contrarevolutionairen en de antirevolutionaire Groen? Allereerst zien we een<br />
scheiding van geesten tussen de conservatieve en de antirevolutionaire interpretatie van de<br />
Grondwet. Waar de conservatieven terug willen <strong>naar</strong> vroeger, <strong>naar</strong> de tijd dat de koning boven de<br />
regering verheven was (waarom ze hem direct aanspraken, in plaats van de regering of <strong>het</strong><br />
parlement), of in ieder geval niet wilden dat de constitutie meer invloed kreeg, stond Groen voor de<br />
constitutionele monarchie. 307 Dit is een factor die ook in later tijden nog steeds een rol speelt en<br />
daarom ook later een inhoudelijke breuk inhield met de moderaten. Ten aanzien van de<br />
contrarevolutionairen is er een duidelijke breuk te ontdekken in de Aprilbeweging: waar Groen stond<br />
voor <strong>het</strong> ‘regt voor allen,’ voor alle gezindheden, wezen de contrarevolutionairen dit pertinent af en<br />
stonden voor een protestants-christelijk karakter van Nederland. 308<br />
Van Hall<br />
‘In 1853 deed de antipapistische commotie ons <strong>het</strong> fabuleuze aantal van zeven bereiken,’ 309 schreef<br />
Groen. De Aprilbeweging legde de antirevolutionairen geen windeieren. Hetzelfde geldt voor de<br />
conservatieven, zodat de kracht van de liberalen werd verkleind. 310 Nadat <strong>het</strong> kabinet-Thorbecke<br />
gevallen was, stond er al een nieuw kabinet klaar. <strong>Op</strong> 19 april 1853 werd <strong>het</strong> nieuwe kabinet, <strong>het</strong><br />
kabinet-Van Hall/Donker Curtius, beëdigd. Voor de val van Thorbecke had de koning al aan Van Hall<br />
gevraagd of hij een nieuw kabinet wilde formeren. Dit wilde hij, zodat de koning met een gerust hart<br />
ontslag verleende aan de ministers van Thorbecke. ‘De leiding van de strijd tegen <strong>het</strong> liberalisme<br />
kwam nu in handen van de opportunist, van de conservatief, de man van <strong>het</strong> handige compromis, en<br />
in plaats van <strong>het</strong> principiële getuigenis kwam de handigheid van een conservatieve praktijk.’ 311 Maar<br />
niet alleen <strong>het</strong> kabinet wijzigde, ook de Kamer werd ontbonden, om plaats te maken voor een<br />
nieuwe groep parlementariërs. Na een sterke verkiezingsstrijd werd er een nieuwe Kamer gekozen,<br />
waarin de liberalen opmerkelijk veel kracht moesten inboeten, maar wel een krachtige<br />
oppositieleider hadden in de gestalte van de grote Johan Rudolf. Zowel oppositieleider als<br />
regeringsleider lieten hun karakter sterk uitkomen. Van Hall deed dit door een pragmatische wet op<br />
de kerkgenootschappen in te voeren, die inhoudelijk niet veel voorstelde, maar <strong>het</strong> goed deed onder<br />
<strong>het</strong> volk. Thorbecke liet zijn principiële stem horen door de wet te scharen onder ‘verwerpelijk<br />
305<br />
Zoals geciteerd in Diepenhorst, Groen van Prinsterer, p. 315<br />
306<br />
HTK, 18 april 1853<br />
307<br />
Van den Berg, p. 65. Zelf schrijft hij: ‘Nooit zag men mij de hand reiken aan de voorstanders van de<br />
autocratie van den Vorst en zijn persoonlijke staatsbestuur. Integendeel, standvastig hield ik staande, dat de<br />
Vorst moet regeren en besturen door middel van een homogeen en verantwoordelijk ministerie, dat hem tot<br />
orgaan dient, om doeltreffend te kunnen optreden en tevens een slagboom vormt tegen onvoorzichtigheid of<br />
hartstocht van de zijde van den Vorst. (…) Ik wenste een koninklijk gezag op verstandige wijze beperkt door de<br />
organisatie van de wetgevende macht en door de rechten des volks (…).’ Groen van Prinsterer, De antirevolutionaire<br />
en confessionele partij in de Nederlands Hervormde Kerk, p. 153<br />
308<br />
Van der Zwaag, Jean Louis Bernhardi, p. 162<br />
309<br />
Letterlijk: ‘En 1853, la commotion anti-papiste nous fit atteindre le chiffre fabuleux de sept.’ Zoals geciteerd<br />
in Jansen, p. 112<br />
310 Algra en Algra, p. 217<br />
311 Ibidem, p. 216
opportunisme.’ 312 Het wetsvoorstel paste goed in de algemene lijn van Van Hall: die van<br />
‘apaisement,’ bevrediging. 313 Principiële discussie werden gevoerd op drie onderdelen: die van de<br />
wet op de kerkgenootschappen, zoals boven omschreven, een wet op de armenzorg en een wet op<br />
<strong>het</strong> onderwijs. De wet op <strong>het</strong> armenbestuur verscheen in juni 1854. Met tegenstand van Thorbecke<br />
en Groen werd toch een wet aangenomen die zou blijven bestaan tot 1912. Deze wet hield in dat<br />
armenzorg slechts door de overheid zou worden verleend als de arme niet door andere vormen van<br />
zorg zou kunnen worden ondersteund. Als de overheid dan armenzorg zou verlenen, zou dit niet<br />
meer mogen zijn dan noodzakelijk was voor primaire levensbehoeften. 314 Met dank aan <strong>het</strong> politieke<br />
pragmatisme wist minister Van Reenen dit wetsvoorstel door <strong>het</strong> parlement te loodsen. Het kabinet<br />
slaagde er echter niet om een wet over de onderwijskwestie door <strong>het</strong> parlement te loodsen. Minister<br />
Van Reenen diende een ontwerpwet in, die aansloot bij de Grondwet: in elke gemeente moest een<br />
voldoende aantal openbare scholen komen. <strong>Op</strong> deze scholen moest godsdienst en zedelijkheid<br />
worden bevorderd, maar mocht geen godsdienstonderwijs worden gegeven. 315 Groen was <strong>het</strong> hier<br />
niet mee eens: hij stelde verdere eisen. En niet alleen Groen was tegen de wet: ook onder <strong>het</strong> volk<br />
kwam een beweging op gang, die, evenals in de Aprilbeweging, een petitie op touw zette. In<br />
Friesland werden adressen door wel 4000 personen getekend. Hervormde predikanten dienden<br />
onder leiding van ds. O.G. Heldring een adres in, waarin werd opgeroepen <strong>het</strong> wetsvoorstel in te<br />
trekken. De koning raakte onder de indruk. Aan de minister schreef Willem III dat hij meer<br />
bevrediging (dus: apaisement) wenste, die recht deed aan de gestelde eisen. De antirevolutionairen<br />
wensten namelijk openbare volksscholen, voor de verschillende richtingen. 316 Toen bleek dat ook de<br />
grote groep protestanten in de Kamer, die de Aprilbeweging had gesteund, tegen <strong>het</strong> wetsontwerp<br />
zou stemmen, eindigde de onderwijskwestie in een ontslagaanvraag door <strong>het</strong> ministerie-Van<br />
Hall/Donker Curtius, dat werd ingewilligd: <strong>het</strong> politiekpragmatische kabinet kwam op 1 juli 1856 ten<br />
einde.<br />
De koning en de kiesverenigingen<br />
Nu moest worden gezocht <strong>naar</strong> een nieuwe oplossing. Voor ik deze ga beschrijven, wil ik eerst<br />
stilstaan bij de invloed van de conservatieven. Het verhaal van Van Hall is wel mooi om te lezen,<br />
maar zegt <strong>het</strong> ons ook iets over de politieke geschiedenis van de conservatieven? Hoe oefenden zij<br />
invloed uit in <strong>het</strong> politieke domein?<br />
<strong>Op</strong> twee zaken zal ik nader ingaan, die Van Raak ook uitvoerig en gedetailleerd behandelt: de druk<br />
die de conservatieven uitoefenden op de koning en de invloed die ze uitoefenden door middel van<br />
kiesverenigingen. In de eerste plaats de koning. 317 In de negentiende eeuw bedienden de koningen<br />
zich naast de formele, ook van informele adviseurs. Willem III zocht zijn adviseurs vooral in de hoek<br />
van de conservatieven. Een van de meest invloedrijke informanten is wel Gerrit Jan Mulder geweest,<br />
die zo-even al beschreven werd. Hij onderhield nauwe contacten met de andere adviseurs. <strong>Op</strong> die<br />
manier wisten de conservatieven invloed uit te oefenen op <strong>het</strong> hof. Men spreekt ook wel van de<br />
‘conservatieve camarilla.’ De bekendste raadsmannen van de koning waren naast Mulder de<br />
volgende personen: jhr. L. van Bronkorst (intendant van Het Loo, regent van de koningsschool), H.<br />
baron Forstner van Dambenoy (minister van Oorlog en minister van Marine in de kabinetten<br />
Thorbecke, Van Hall en Van der Brugghen), jhr. D.Th. Gevers van Endegeest (Kamerlid en minister<br />
van Buitenlandse Zaken in <strong>het</strong> kabinet-Van der Brugghen), W.J. van Hoytema (regent van de<br />
koningsschool), jhr. F.L.W. de Kock (particulier secretaris van de koning en directeur van <strong>het</strong> Kabinet<br />
des Konings), A.G.A. ridder van Rappard (directeur van <strong>het</strong> Kabinet des Konings en minister van<br />
Erediensten (behalve de Rooms-Katholieke) en minister van Binnenlandse Zaken in de kabinetten<br />
312<br />
Van der Horst, p. 332<br />
313<br />
Algra en Algra, p. 217<br />
314<br />
De Vries, Ministeries onder liberale invloed, 1853-’66, p. 181<br />
315<br />
Algra en Algra, p. 218<br />
316<br />
De Vries, Ministeries onder liberale invloed, 1853-’66, p. 181<br />
317<br />
De gegevens voor deze alinea zijn ontleend aan Van Raak, p. 115-124 en Spruyt, Groen en de conservatieven<br />
63
64<br />
Van Hall en Van der Brugghen), W.A. baron Schimmelpenninck van der Oye (opperhofmaarschalk en<br />
Kamerlid), G. Simons (regent van de koningsschool en minister van Binnenlandse Zaken in <strong>het</strong><br />
kabinet-Van der Brugghen) en A. Vrolik (minister van Financiën in de kabinetten Van Hall en Van der<br />
Brugghen). Deze personen waren dus mensen van hoge rang, die soms direct invloed hadden op<br />
beleid. <strong>Op</strong>merkelijk is dat bepaalde personen als minister in verschillende kabinetten plaats hebben<br />
gehad. Dit duidt erop dat de koning bij <strong>het</strong> benoemen van ministers wel degelijk geestverwanten<br />
plaatste in de kabinetten. Maar er loopt niet alleen een lijntje van de koning <strong>naar</strong> de ministers, ook<br />
van de ministers <strong>naar</strong> de koning is duidelijk een lijn te trekken. Toen van Hall moest aftreden, schreef<br />
hij dat zijn val was veroorzaakt door ‘de geheime intrigues van eenige lieden.’ 318 Hij doelde hiermee<br />
op de ‘hofkliek’ rondom Willem III, die zich voornamelijk richtte tegen de personen van de ministers<br />
Van Hall en Van Reenen. Als men in beschouwing neemt dat Mulder ook weer een invloedrijke rol<br />
speelde in de massa van petities die werden aangeboden tegen de onderwijswet van Van Reenen, is<br />
een en een twee: door druk uit te oefenen door middel van petities en door adviezen te geven die in<br />
een bepaalde richting wezen, werd de val van <strong>het</strong> kabinet-Van Hall bespoedigd door de<br />
conservatieve oppositie rond de koning.<br />
De middengroep van de conservatieven oefende niet alleen invloed uit op de koning. Ze<br />
organiseerden zich ook door kiesverenigingen, lokale organisaties die zich ten doel stelden om<br />
personen kandidaat te stellen voor de verkiezing van de gemeenteraden, Provinciale Staten en<br />
Tweede Kamer. In conservatieve bewoordingen: kiesverenigingen moesten zorg dragen ‘voor moreel<br />
ontwikkelde en politiek deskundige afgevaardigden.’ 319 Een programma was niet echt van belang, <strong>het</strong><br />
draaide meer om de personen die verkozen werden. 320 De oprichter van de eerste conservatieve<br />
kiesvereniging, Koning en Vaderland te Utrecht, was de persoon van Mulder. Hij speelt dus op<br />
verschillende fronten een dominante rol. Van Raak geeft in zijn dissertatie een overzicht van de<br />
vertakking van de conservatieve kiesverenigingen: de verwante verenigingen van ‘Koning en<br />
Vaderland’ te Utrecht waren ‘Koning en Vaderland’ in Delft, Gouda, Arnhem, Middelburg, Rotterdam<br />
en Winschoten, ‘Vaderland en Koning’ te Alkmaar, ’s-Gravenhage en Zwolle en ‘Vaderland en<br />
Oranje’ te Leiden en Leeuwarden. Aangezien ik zelf onder<strong>zoek</strong> heb gedaan in <strong>het</strong> archief van de<br />
kiesvereniging ‘Vaderland en Koning’ te Den Haag, hoop ik aan de hand hiervan de conservatieve<br />
oppositie te sc<strong>het</strong>sen. Later in dit hoofdstuk hoop ik nog meer over deze kiesvereniging te zeggen. De<br />
eerste vergadering vond plaats op ‘2 Junij 1853 des avonds ten 6 ½ ure’ in de tegenwoordigheid van<br />
35 leden. In deze eerste vergadering werd <strong>het</strong> bestuur van de kiesvereniging gekozen, dat een<br />
duidelijk aristocratisch karakter droeg: van de vijftien leden droegen twee de titel ridder, een<br />
persoon was baron en vijf personen mochten Jhr. voor hun naam zetten. 321 <strong>Op</strong> 9 juni werd als<br />
kandidaat voor de Tweede Kamer gesteld ‘Den Heer J.C. Rijk.’ 322 In de verkiezingen die volgden, werd<br />
hij ook daadwerkelijk als lid van de Tweede Kamer gekozen. Het optreden van ‘Vaderland en Koning’<br />
had dus daadwerkelijk invloed op de samenstelling van de Kamer. In 1856 werd ook Groen van<br />
Prinsterer afgevaardigd door de kiesvereniging. 323 De kiesvereniging was dus niet alleen beperkt tot<br />
de middengroep van conservatieven: ze was medeafhankelijk van de antirevolutionaire kiezers, maar<br />
leverde wel steeds de afgevaardigde voor Den Haag. 324 Deze afgevaardigde werd vastgesteld door de<br />
kiesvereniging. Dit wil niet zeggen dat <strong>het</strong> elke avond koek en ei was. Het bestuur werd er zelfs van<br />
verdacht dat <strong>het</strong> zijn kandidaat in <strong>het</strong> geheim door wilde drukken. Daarom werd in 1861 besloten dat<br />
voor een algemene vergadering ‘telkens zal worden medegedeeld, wie de candidaat van <strong>het</strong> Bestuur<br />
318<br />
Zoals geciteerd in Van Raak, p. 115<br />
319<br />
Ibidem, p. 108<br />
320<br />
Spruyt, Groen en de conservatieven<br />
321<br />
AVK, inv. nr. 1, 2 juni 1853<br />
322<br />
AVK, inv. nr. 1, 9 juni 1853<br />
323<br />
AVK, inv. nr. 1, 7 september 1853<br />
324 Van Raak, p. 94
is, opdat <strong>het</strong> Bestuur den schijn vermijde zijne keuze geheimelijk te willen doen ingang vinden.’ 325<br />
Hier blijkt wederom dat <strong>het</strong> primaire doel van de kiesverenigingen is om personen af te zonderen.<br />
Van der Brugghen<br />
Nu <strong>het</strong> kabinet-Van Hall gevallen was, moest een oplossing worden gezocht. De enige oplossing was<br />
die van een minderheidskabinet. 326 Het belangrijkste onderwerp waar <strong>het</strong> nieuwe kabinet zich over<br />
zou moeten buigen, zou <strong>het</strong> onderwijs zijn. De koning benaderde de antirevolutionaire voorman<br />
Groen van Prinsterer, maar evenals de later benaderde conservatief J.C. Baud wees hij de<br />
formatieopdracht af. 327 De directeur van <strong>het</strong> Kabinet des Konings, De Kock, een invloedrijk persoon in<br />
de kabinetsformaties, benaderde vervolgens Simons, een van de andere adviseurs van de koning. Hij<br />
was een conservatief in hart en nieren. Maar samen met De Kock was hij <strong>het</strong> erover eens dat een<br />
kabinet dat alleen uit Mulderianen zou bestaan, geen steun van <strong>het</strong> parlement zou krijgen. Daarom<br />
ging men op <strong>zoek</strong> <strong>naar</strong> een gematigde antirevolutionair. 328 De keus viel op de ‘vaag calvinistische’ 329<br />
Justinus van der Brugghen. Zijn kabinet werd zeer gedomineerd door de conservatieven die zich<br />
groepeerden rond de koning. Naast de minister van Justitie (Van der Brugghen), waren er de<br />
conservatieve ministers van Binnenlandse Zaken (Simons), Financiën (Vrolik), Oorlog (Forstner van<br />
Dambenoy), Buitenlandse Zaken (Gevers van Endegeest), Hervormde Erediensten (Van Rappard) en<br />
Koloniën (Pieter Mijer). Het kabinet wordt ook wel een ‘koninklijk’ kabinet genoemd. 330<br />
Het kabinet kwam met een onderwijswet. Eerst verdedigde Simons een ontwerp. Hij stond lijnrecht<br />
tegenover Groen van Prinsterer, die had verklaard: ‘Ik verdedig <strong>het</strong> ministerie niet.’ 331 Omdat zijn<br />
begroting werd verworpen en een Kamerontbinding niet werd uitgevoerd door de koning, trad<br />
Simons af. Hij werd opgevolgd door Van Rappard, die met een nieuw ontwerp kwam van een wet op<br />
<strong>het</strong> onderwijs. Dit ontwerp zou tegemoet moeten komen aan de bezwaren die in de petities die de<br />
val van Van Hall inluidden, werden vermeld. Maar <strong>het</strong> nieuwe ontwerp kwam er niet aan<br />
tegemoet. 332 Het hield een openbare school in, die zich moest bezig moest houden met christelijke<br />
en maatschappelijke deugden (dus niet met de christelijke godsdienst). Bijzondere scholen kregen<br />
slechts in speciale gevallen recht op subsidie. Voor elke subsidie moest een nieuwe wet worden<br />
aanvaard. De wet leidde tot een volledige breuk tussen de antirevolutionairen Groen en Van der<br />
Brugghen. Dit is ook niet verwonderlijk als Thorbecke verklaart ‘dat de redevoeringen van de minister<br />
blijkbaar een uiteenzetting waren geworden van liberale beginselen.’ 333 Groen wist waar <strong>het</strong> aan ligt:<br />
aan de ethisch-irenische grondslag van Van der Brugghen. Wat dat wil zeggen? De ethisch-irenische<br />
richting was van mening dat geloof iets persoonlijks was en dat de staat neutraal moest zijn. Groen<br />
daarentegen wilde dat de staat christelijk onderwijs aanbood. Dit principiële verschil van mening<br />
leidde niet alleen tot de breuk tussen Groen en Van der Brugghen, 334 ook tot <strong>het</strong> vertrek van Groen<br />
uit de Kamer. Toen de wet op 20 juli 1857 met 47 tegen 13 stemmen was aangenomen, liep Groen<br />
de zaal uit, terwijl <strong>het</strong> volgende schrijven achterliet: ‘Mijnheer de Voorzitter! Nu de beraadslaging<br />
over de wet op <strong>het</strong> Lager Onderwijs is afgeloopen, neem ik met smart, doch uit persoonlijk<br />
plichtsbesef en na rijp beraad, mijn ontslag als lid van de Tweede Kamer der Staten-Generaal. Gelief,<br />
325<br />
AVK, inv. nr. 1, 21 oktober 1861<br />
326<br />
De situatie van 2011, een missionair minderheidskabinet, is dus niet zo uniek als ze lijken mag, met dien<br />
verstande dat de gedoogconstructie nog nooit is voorgekomen.<br />
327<br />
Van Raak, p. 125<br />
328<br />
Idem<br />
329<br />
Van der Horst, p. 338<br />
330<br />
Van Raak, p. 125-126<br />
331<br />
Zoals geciteerd in De Vries, Ministeries onder liberale invloed, 1853-’66, p. 182<br />
332 Algra en Algra, p. 222<br />
333 Idem<br />
334 Groen verklaarde: ‘In 1856, toen de crisis, ontstaan door de organisatie van <strong>het</strong> Lager Onderwijs haar<br />
hoogtepunt had bereikt, op <strong>het</strong>zelfde ogenblik dat alles op een naderend succes scheen te wijzen, werden wij<br />
in den steek gelaten door verscheidenen van hen, die tevoren onze zaak tot de hunne maakten.’ Groen van<br />
Prinsterer, De anti-revolutionaire en confessionele partij in de Nederlands-Hervormde Kerk, p. 7<br />
65
66<br />
Mijnheer de Voorzitter, de uitdrukking mijner hoogachting te ontvangen en ook aan de Kamer over<br />
te brengen mijn dank voor de welwillendheid, die mij bij menig verschil in zienswijze, van de meeste<br />
leden ten deel viel. GROEN VAN PRINSTERER.’ 335 De volgende dag kreeg hij een brief je van Aeneas<br />
baron van Mackay, waarin onder andere <strong>het</strong> volgende stond: ‘Ik sprak Reede later, die met mij van<br />
oordeel is, dat gij niets meer kunt antwoorden dan uwe woorden enz. enz., blijvende bij al <strong>het</strong> door u<br />
aangevoerde, gelijk Van der Brugghen ook niets van de fonds der kwestie opgeeft, zooals hij had<br />
behooren te doen.’ 336<br />
Even voor deze gebeurtenis was ook een andere conservatieve bobo uit de politiek getreden: de<br />
dominerende G.J. Mulder. Toen Simons aftrad, nadat zijn ministerschap een debacle was geworden,<br />
ruimde ook Mulder <strong>het</strong> veld en ging zich richten op <strong>het</strong> wetenschappelijke werk. Hij bleef achter als<br />
een gedesillusioneerd man. 337 Dit gedesillusioneerde gold niet alleen voor Mulder: ook de andere<br />
conservatieven hadden niet meer zoveel pit als ze bij de Aprilbeweging aan de dag hadden gelegd.<br />
Van der Brugghen werd teleurgesteld door de ontstane situatie, ‘diende nog enige maanden Vorst en<br />
Volk uit plichtsbesef,’ 338 maar 1 maart 1858 werd <strong>het</strong> kabinet demissionair verklaard. Hierop volgden<br />
de kabinetten Rochussen, Van Hall, Van Zuylen van Nijevelt, Thorbecke II en Fransen van de Putte.<br />
Behalve dat van Thorbecke, noemt Van Raak <strong>het</strong> ‘gematigde en wat kleurloze kabinetten die weinig<br />
ruimte lieten voor een conservatieve oppositie.’ 339 Deze opmerking was geheel terecht. In deze<br />
periode vernemen we dan ook weinig van de conservatieven, behalve dat enkele kiesverenigingen<br />
worden opgeheven: Koning en Vaderland in Utrecht (1856), Delft (1859) en Gouda (1860). De Haagse<br />
vereniging Vaderland en Koning werd <strong>het</strong> centrum van de conservatieven. Dit vindt echter niet zijn<br />
weerslag in de notulen.<br />
Wat zegt de periode-Van der Brugghen over de conservatieven en partijvorming? In de eerste plaats<br />
moet vastgesteld worden dat de conservatieven wel degelijk invloed hebben gehad op <strong>het</strong><br />
landsbestuur. In de tweede plaats is er geen duidelijke antiliberale oppositie gevoerd: de<br />
conservatieven werkten eerder mee aan de implementatie van de liberale Grondwet (uitgezonderd<br />
hun visie op de positie van de koning) dan dat ze zich er fel tegen verzetten. Wellicht ligt dat ook aan<br />
de houding van Groen, die de antirevolutionairen niet mobiliseerde tot een antiliberaal front. Al<br />
heeft hij daar wel zijn redenen voor. In 1860 schrijft hij: ‘De conservatieve partij vermijdt, wanneer ze<br />
een krachtige oppositie voorziet, gaarne den strijd en legt <strong>het</strong> hoofd in den schoot.’ 340 Tot slot leren<br />
de vijftiger jaren van de negentiende eeuw ons dat de antirevolutionairen soms zelfs scheidden van<br />
de conservatieven, in plaats van met hen samen te werken.<br />
Van Zuylen van Nijevelt, of: de barstjes worden breuken<br />
Waar in de jaren ’50 al breuklijnen zichtbaar waren tussen de conservatieven en de<br />
antirevolutionairen, groeiden deze breuklijnen in de jaren ’60 uit tot een heuse breuk. <strong>Op</strong> 1 april<br />
1866 werd <strong>het</strong> kabinet-Van Zuylen van Nijevelt beëdigd. Het kabinet bestond grotendeels uit<br />
conservatieven. 341 De bakermat van dit kabinet was een qua internationale politiek roerige periode.<br />
Er moest een nieuw beleid ontwikkeld worden ten aanzien van de koloniale politiek en er waren<br />
grote spanningen tussen Pruisen en Oostenrijk. 342 Maar de breuk tussen de conservatieven en<br />
antirevolutionairen werd veroorzaakt door binnenlandse spanningen. De eerste grote barst werd<br />
335<br />
Zoals geciteerd in Diepenhorst, Groen van Prinsterer, p. 131<br />
336<br />
Gerretson en Goslinga, p. 275<br />
337<br />
Van Raak, p. 132<br />
338<br />
De Vries, Ministeries onder liberale invloed, 1853-’66, p. 184<br />
339<br />
Van Raak, p. 135. Groen schrijft over deze periode, als <strong>het</strong> gaat om de onderwijskwestie: ‘Van 1857 tot 1862<br />
doorgaans diep stilzwijgen. Van 1862 tot 1865, nu en dan een afgedwongen dialoog met den Minister, nu en<br />
dan eenig (…) parlementair parlage. Voor zoover welstaanshalve noodzakelijk was; totdat <strong>het</strong> spreken<br />
overbodig, en om de (zachter woord zou onjuist zijn) stokdoofheid van de Kamer en de apathie van <strong>het</strong> publiek,<br />
ongerijmd werd.’ Zoals geciteerd in Diepenhorst, Groen van Prinsterer, p. 134<br />
340<br />
Groen van Prinsterer, De anti-revolutionaire en confessionele partij in de Nederlands Hervormde Kerk, p. 179<br />
341<br />
‘Kabinet-Van Zuylen van Nijevelt (1866-1868)’ op www.parlement.com 15-12-‘11<br />
342 Algra en Algra, p. 231
uiten <strong>het</strong> parlement geslagen. Het was 11 dagen na <strong>het</strong> aantreden van <strong>het</strong> kabinet, 12 juli 1866. 343<br />
Toen Groen van Prinsterer de voordeur van zijn huis aan de Korte Vijverberg in Den Haag dichttrok,<br />
heeft hij de importantie van deze dag waarschijnlijk niet voorzien. Nog op de Korte Vijverberg komt<br />
hij de minister van Buitenlandse Zaken en naamgever van <strong>het</strong> kabinet, Mr. J.Ph.J.A. graaf van Zuylen<br />
van Nijevelt tegen. ’s Avonds schrijft hij een briefje aan hem. Vanwege <strong>het</strong> belang van dit briefje, sta<br />
de lezer <strong>het</strong> me toe <strong>het</strong> geheel te citeren: ‘Hooggeschatte Vriend! Ik wensch U ook in deze dagen<br />
aldus te blijven noemen, omdat ik mij overtuigd houd dat de parlementaire verdediger der<br />
Christelijk-historische rigting, de schrijver van Agitatie of Pligtsbetrachting, niet met voorbedachten<br />
rade maar door de overhaasting der Kabinetsformatie, tot uitkomsten gebragt is, m.i. zeer schadelijk<br />
aan de belangen van Kerk en Vaderland. Ik heb ze U, als onvermijdelijk gevolg der benoeming van<br />
den Heer Heemskerk Azn. voorspeld. – Hoe aangenaam en gewenscht mij steeds Uwe be<strong>zoek</strong>en<br />
geweest zijn, en, zoo ik hoop, in later tijd zullen zijn, zou ik thans beter achten zamenspreking te<br />
vermijden. Zij kan nu nergens toe leiden. De smart zou mij welligt uitdrukkingen, die U en ook mij<br />
leed zouden doen, laten ontvallen. Verdere omgang met mij zou U thans verdacht maken, en ik zou<br />
er door belemmerd worden in de volkomen vrijheid van oppositie tegen een bewind, dat, in de<br />
onderwijsquaestie U <strong>het</strong> stilzwijgen oplegt, en tegen mij partij kiest. Zonder de hoop te willen<br />
opgeven dat wij nog eenmaal naast elkander zullen staan, verblijf ik, met U bekende gevoelens,<br />
UHEGestr.’s dw, dr. en vriend.’ 344 De onderwijskwestie leverde dus wederom een scheiding tussen<br />
Groen en een vriend. In 1857 tijdens <strong>het</strong> kabinet-Van der Brugghen, in 1866 tijdens <strong>het</strong> kabinet-Van<br />
Zuylen van Nijevelt. Groen van Prinsterer koos voor de ‘vrijheid van oppositie’ tegen <strong>het</strong> kabinet, dat<br />
onder druk van de ethisch-irenische, conservatieve beweging weinig wenst te veranderen aan de<br />
onderwijswet. De scheiding was nu definitief: nu werd ‘zamenspreking’ vermeden.<br />
Verderop in <strong>het</strong> jaar werd nogmaals de verdeeldheid tussen conservatief en antirevolutionair<br />
zichtbaar. Ditmaal in <strong>het</strong> parlement. De kortste motie ooit liet de oppositie van de Groenianen<br />
duidelijk zien. <strong>Op</strong> 17 september 1866 werd de minister van Koloniën, Pieter Mijer, benoemd tot<br />
Gouverneur-Generaal. Aan een herziening van <strong>het</strong> koloniale stelsel had hij niets gedaan. Tien dagen<br />
later diende de antirevolutionair Keuchenius een motie in: ‘De Kamer, de gedragslijn van <strong>het</strong> Kabinet<br />
ten opzichte van de uittreding van den Minister van Koloniën, Mr. P. Mijer, afkeurende, gaat over tot<br />
de orde van de dag.’ 345 Toen de motie met 39 stemmen voor en 23 stemmen tegen werd<br />
aangenomen, was een crisis bereikt. In de ‘constitutionele strijd tussen regering en parlement,’ 346 die<br />
vervolgens ontstond, ontbond Willem III de Tweede Kamer en schreef nieuwe verkiezingen uit. De<br />
uitslag veranderde echter weinig: de liberalen bleven in de meerderheid. Toen na enige jaren<br />
gesteggel over de positie van de constitutie, de koning en <strong>het</strong> parlement, de Kamer in 1868 weer<br />
werd ontbonden door de koning, 347 werd de meerderheid van de liberalen alleen nog maar groter.<br />
Na <strong>het</strong> kabinet-Van Zuylen van Nijevelt werden dan ook drie liberale kabinetten geformeerd. ‘Het<br />
electoraat gaf de halsstarrige koning een duidelijk signaal af.’ 348<br />
De Algemeene Kiesvereniging<br />
Eindelijk, in 1874, kwam er weer een conservatief kabinet: <strong>het</strong> kabinet-Heemskerk/Van Lynden van<br />
Sandenburg. Zo-even zagen we al dat Groen in zijn brief aan Van Zuylen van Nijevelt wees op deze<br />
Heemskerk. Wie was deze Heemskerk? 349 Mr. Dr. Jan Heemskerk Azn. werd op 30 juli 1818 geboren<br />
in Amsterdam. In 1839 promoveerde Heemskerk bij de hoogleraar Van Heusde op een proefschrift<br />
over Montesquieu. In <strong>het</strong> eerste gedeelte van zijn leven was hij liberaal: hij voerde oppositie tegen<br />
343<br />
Zie ook de uitwerking van <strong>het</strong> interview met B.J. Spruyt, bijlage 1<br />
344<br />
Gerretson en Goslinga, p. 828-829<br />
345<br />
Zoals geciteerd in Algra en Algra, p. 233<br />
346<br />
Van Raak, p. 172<br />
347<br />
Toen de begroting van Buitenlandse Zaken was verworpen, diende de regering haar ontslag in. De koning<br />
weigerde dit echter en ging over tot ontbinding van de Kamer.<br />
348<br />
Van der Horst, p. 332<br />
349<br />
Biografische gegevens zijn ontleend aan Van Raak, p. 169-188 en ‘Mr. Dr. J. Heemskerk Azn.’ op<br />
www.parlement.com 15-12-‘11<br />
67
68<br />
<strong>het</strong> conservatieve kabinet-Van der Brugghen. Maar van bewonderaar werd hij een opposant van<br />
Thorbecke. Tenslotte poogde hij in de ministersrollen die hij vervulde de conservatieve interpretatie<br />
van de Grondwet in de realiteit te brengen. In tegenstelling tot Mulder, tot wiens opvolger hij door<br />
Van Raak wordt benoemd, kiest Heemskerk niet voor de hofkliek om <strong>het</strong> beleid te beïnvloeden.<br />
Heemskerk richt zich namelijk op de partijvorming. <strong>Op</strong> 12 december 1868 werd de Algemeene<br />
Kiesvereeniging opgericht, 350 om een aanloop te nemen op de verkiezingen van 1869. De landelijke<br />
vereniging richtte zich alleen maar op de verkiezingen van de Tweede Kamer. 351 Ze was wel nauw<br />
verbonden met de conservatieve kiesverenigingen in den lande, zoals ‘Vaderland en Koning’ te Den<br />
Haag. In <strong>het</strong> archief van deze vereniging treffen we dan ook <strong>het</strong> beginselprogramma aan van de<br />
Algemeene Kiesvereeniging, zoals dat was afgedrukt in <strong>het</strong> Dagblad van Zuid-Holland en ’s-<br />
Gravenhage. 352 In tien artikelen worden de beginselen van <strong>het</strong> ‘Wegstervend conservatisme’<br />
uiteengezet: trouw aan <strong>het</strong> Huis van Oranje (Artikel 1) en de ‘internationale verdragen welke de<br />
grondslag uitmaken van <strong>het</strong> bestaan van <strong>het</strong> Koninkrijk’(Artikel 2). ‘Erkenning van godsdienst,<br />
onderwijs, kunst en wetenschap als onmisbare factoren voor den bloei des Rijks,’ die echter slechts<br />
door de staat moeten worden ondersteund, niet verzorgd (Artikel 3). Handhaving van de rechten van<br />
de Kroon (Artikel 4), decentralisatie (Artikel 5), een krachtige koloniale politiek, gericht op versterking<br />
van de economie (Artikel 6), handhaving van de directe belastingen en eventueel een aanvulling van<br />
de indirecte belastingen (Artikel 7), neutraliteit door een ‘voldoend en goed geoefend leger,’<br />
invoering van de dienstplicht, ‘ook als factor van de volksopvoeding’ (Artikel 8) en ‘toepassing van<br />
eene handelsstaatkunde, welke, naast den handel, ook aan den landbouw en de nijverheid ten goede<br />
komt’ (Artikel 9). Tot slot spreekt <strong>het</strong> program zich uit voor een ‘krachtige sociale staatkunde’ waarin<br />
de staat pas ingrijpt na <strong>het</strong> aanwakkeren van <strong>het</strong> particuliere initiatief (Artikel 10). Wederom zien we<br />
de sterke nadruk op <strong>het</strong> koningschap. Zojuist hebben we al uitgelegd dat Groen cum suis een<br />
voorstander was van de constitutionele monarchie. Het wekt dan ook geen verbazing dat Groen ook<br />
tegen de Heemskerkse Algemeene Kiesvereeniging inging. Hij schreef een tiental brochures, waarin<br />
hij de zelfstandigheid van de antirevolutionairen ten opzichte van de conservatieven benadrukte. 353<br />
Tegen deze brochures kwam reactie van de conservatieve richting, geschreven door A.J.C. Kremer. Er<br />
wordt zelfs enigszins in gedreigd: ‘Dat de anti-revolutionaire partij, wanneer ze geheel op zich zelve<br />
handelt iets – <strong>het</strong> geringste zal vermogen – de heer Groen van Prinsterer zal zich dat toch wel niet<br />
verbeelden, of zoo <strong>het</strong> werkelijk gemeend is; wanneer hij beweren mogt dat in <strong>het</strong> isolement de<br />
kracht zijner partij zoude liggen – dan is die kracht – de kracht – al zeer gering, niemand make zich<br />
daaromtrent illusies. Slechts door aansluiting aan de conservatieven kan de anti-revolutionaire partij<br />
met vrucht beider vijand, <strong>het</strong> moderne radicalisme bestrijden, en rekenen hare wenschen, ten<br />
minste voor een gedeelte, vervuld te zien.’ 354 Waar Groen van Prinsterer echter op tegen was, was<br />
een nationale partij. Hij was niet per se gekant tegen een antiliberale coalitie (waarin ieder zijn<br />
zelfstandigheid zou bewaren). 355 Maar wat betreft partijvorming bleef Groen bij zijn isolement. Het<br />
was een zelfgekozen isolement, maar uiteindelijk niet vruchteloos. Toen hij dit standpunt en deze<br />
koers de rest van zijn leven had uitgedragen en uiteindelijk stierf in 1876, werd zijn antirevolutionaire<br />
richting een antirevolutionaire partij, de ARP. 356 De barstjes die we eerst zagen bij de Aprilbeweging,<br />
vervolgens bij <strong>het</strong> kabinet-Van der Brugghen en uiteindelijk definitief werden bij <strong>het</strong> kabinet-Van<br />
Zuylen van Nijevelt en die de antirevolutionairen isoleerden van de conservatieven, waren de<br />
350 De Jong noemt dit ‘de eerste politieke partij van Nederland,’ maar geeft zelf al aan dat de partij gebrek had<br />
aan succes (De Jong, De Algemeene Kiesvereeniging, 1868-1875, p. 240). Om die reden vond ik <strong>het</strong> ook<br />
gerechtvaardigd om de partij niet te behandelen in hoofdstuk 2, waar de vraagstelling zich richt op succesvolle<br />
partijen.<br />
351 De Jong, De Algemeene Kiesvereeniging, 1868-1875, p. 245<br />
352<br />
AVK, inv. nr. 7, zonder datum<br />
353<br />
Spruyt, Groen en de conservatieven<br />
354<br />
Kremer, p. 8<br />
355<br />
Spruyt, Groen en de conservatieven<br />
356 Zie boven, p. 35
arstjes die ook de positie van de conservatieve middengroep ondermijnden. Deze heeft zich<br />
namelijk nooit weten te manifesteren in een succesvolle politieke partij.<br />
Het eindspel van <strong>het</strong> conservatisme<br />
Hoe verging <strong>het</strong> deze conservatieven dan? Langzaam maar zeker werden ze verdrongen door de<br />
andere groeperingen. De Algemeene Kiesvereeniging kende sowieso geen succes: in 1869 daalde <strong>het</strong><br />
aantal conservatieven in de Kamer van 23 <strong>naar</strong> achttien. Heemskerk, een van de belangrijkste leiders<br />
van de vereniging, koos voor een minder partijgebonden koers en profileerde zich meer als<br />
onafhankelijk politicus. 357 Hij kwam aan <strong>het</strong> hoofd van twee kabinetten te staan die <strong>naar</strong> hem<br />
werden genoemd: <strong>het</strong> kabinet-Heemskerk/Van Lynden van Sandenburg (1874-1877) en <strong>het</strong> kabinet-<br />
Heemskerk Azn. (1883-1888). Dit kabinet werd opgevolgd door <strong>het</strong> kabinet-Mackay, dat een coalitie<br />
was tussen de antirevolutionairen en de Rooms-katholieken. De conservatieven vervreemdden<br />
steeds meer van de confessionelen en zochten toenadering tot de liberalen. Hoewel de meeste<br />
conservatieven geen Burkiaanse <strong>zoek</strong>ers <strong>naar</strong> de onsterfelijkheid waren, heeft Spruyt wel degelijk<br />
gelijk als hij vermeldt dat de conservatieven van de negentiende eeuw geraakten in een ‘diaspora’<br />
onder de liberalen en de confessionelen. 358 Zowel onder de liberalen als onder de antirevolutionairen<br />
vinden we de zucht <strong>naar</strong> <strong>het</strong> <strong>onsterfelijke</strong> terug.<br />
Onder de liberalen: in 1908 werden de liberalen 359 bij monde van jhr. Willem Hendrik de Beaufort<br />
opgeroepen om ‘conservatisme in de politiek’ te brengen door de ‘besluitvorming voortdurend [te]<br />
toetsen aan <strong>het</strong> algemeen belang, dat door hem werd vereenzelvigd met de historische orde.’ 360 Een<br />
Burkiaanse opvatting dus en een <strong>zoek</strong>tocht <strong>naar</strong> wat boven <strong>het</strong> sterfelijke uitgaat.<br />
Onder de confessionelen: onder Kuyper en Lohman. Kuyper, een conservatief? Ja, maar geen<br />
conservatief die wil vasthouden aan <strong>het</strong> bestaande of aan <strong>het</strong> oude. Aan <strong>het</strong> eind van <strong>het</strong> boekje ‘Het<br />
calvinisme’ vinden we die stelling onderschreven: ‘En als ik dan een loon voor deze studie mag<br />
ontvangen, laat <strong>het</strong> dan dit zijn: dat althans <strong>het</strong> jonge Nederland de laster van onze ouderen niet<br />
naspreekt en dat niemand meer zal zeggen dat wij, Nederlandse calvinisten, een reactionaire partij<br />
zijn!’ 361 Kuyper stond voor de organische verandering van Burke 362 en – hoewel zeer verschillend met<br />
Groen – voor <strong>het</strong> antirevolutionaire gedachtegoed dat zocht <strong>naar</strong> een christelijke maatschappij. ‘Het<br />
heden ligt bij Kuyper ingebed tussen gisteren en morgen en <strong>het</strong> is sub specie aeternitatis, beschouwd<br />
niet meer dan een moment.’ 363 Dat is <strong>het</strong> werkelijke <strong>zoek</strong>en <strong>naar</strong> de onsterfelijkheid! Niet <strong>het</strong> heden<br />
is <strong>het</strong> belangrijkst, maar <strong>het</strong> heden in de bedding van gisteren en morgen. De eeuwigheid overtreft<br />
de tijd. De eeuwigheid was voor hem een eeuwigheid in christelijk perspectief. Maar christendom<br />
sloot voor hem conservatisme, zoals behandeld in hoofdstuk 2, absoluut niet uit. 364<br />
Lohman, een conservatief? De Christelijk-Historische Unie was evenals Kuyper een conservatieve<br />
partij. Laat de lezer overtuigd worden door de conservatieven zelf: de leden van de kiesvereniging<br />
‘Vaderland en Koning’ te Den Haag kregen op 1 juni 1912 de volgende, vertrouwelijke brief in de bus:<br />
‘Hierbij hebben wij de eer U mede te deelen, dat in de ledenvergadering van 23 Mei 1912 besloten is<br />
de Kiesvereeniging te ontbinden en <strong>het</strong> bestuur met de vereffening te belasten. Dit besluit is<br />
genomen <strong>naar</strong> aanleiding van <strong>het</strong> besluit der partijvergadering der Nationaal-Historische partij, om<br />
deze partij te ontbinden en zich aan te sluiten bij de Christelijk-Historische Unie, waarvan U bij<br />
357 Van Raak, p. 183<br />
358 Spruyt, Lof van <strong>het</strong> conservatisme, p. 50<br />
359 Het betreft de eerste algemene vergadering van de Bond van Vrije Liberalen. Zie boven, p. 52<br />
360 Van Raak, In naam van <strong>het</strong> volmaakte, p. 185-186<br />
361 Kuyper, p. 120<br />
362 Hij zegt zelf: ‘Zoals Burke nu, willen ook de Hollandse calvinisten zijn: vóór de vrijheid, maar tégen <strong>het</strong><br />
ondersteboven keren van elke orde van de natuur. Voor de vrijheid en dus geen calvinisten in die zin dat<br />
terugkeer <strong>naar</strong> oude toestanen ons zou kunnen redden.’ Kuyper, p. 117.<br />
363 Harinck, Abraham Kuyper, p. 398<br />
364 Deze stelling wordt geheel ondersteund door Harinck, Abraham Kuyper als conservatief cultuurdenker en<br />
Harinck, Abraham Kuyper<br />
69
70<br />
rondschrijven werd kennis gegeven.’ 365 Uiteindelijk ging dus <strong>het</strong> voormalige centrum van<br />
conservatief Nederland, op in de confessionele richting.<br />
Conservatieven waren er niet meer, <strong>zoek</strong>ers <strong>naar</strong> de onsterfelijkheid nog wel. Liberale en<br />
antirevolutionaire <strong>zoek</strong>ers: <strong>het</strong> is ze niet gelukt, om samen te <strong>zoek</strong>en, door middel van een<br />
partijorganisatie. Wat wel is gelukt, is <strong>het</strong> invloed uitoefenen op de politiek. Hoe onparlementair de<br />
stijl dan ook geweest mag zijn, hoe unfair <strong>het</strong> spel soms ook werd gespeeld, hoezeer <strong>het</strong> <strong>zoek</strong>en <strong>naar</strong><br />
<strong>het</strong> <strong>onsterfelijke</strong> ook in de weg werd gestaan door sterfelijke beslommeringen, uiteindelijk is er maar<br />
een conclusie mogelijk op de deelvraag van dit hoofdstuk: de geschiedenis van de conservatieven in<br />
Nederland verliep conservatief: constant op <strong>zoek</strong> <strong>naar</strong> <strong>het</strong> sterfelijke, <strong>naar</strong> <strong>onsterfelijke</strong> zaken. Hoe<br />
<strong>het</strong> komt dat dit <strong>zoek</strong>en zich niet in een partij heeft geïnstitutionaliseerd, hoop ik in <strong>het</strong> volgende<br />
hoofdstuk nader uit te werken.<br />
365 AVK, inv. nr. 7, brief van 1 juni 1912
HOOFDSTUK 4 – OBSTAKELS VOOR PARTIJVORMING<br />
Die gemeine Kritiek der Welt wird dir nicht, was dir gelungen, sondern was du verfehlt hast,<br />
nachrechnen.<br />
– A. SCHOPENHAUER–<br />
Conservatisme: <strong>zoek</strong>en <strong>naar</strong> de onsterfelijkheid. Partijvorming: een proces, waaraan een of<br />
meerdere voorwaarden ten grondslag liggen, die terug zijn te voeren tot vier basisvoorwaarden.<br />
Conservatisme in de negentiende eeuw: een geschiedenis van succesvolle oppositie, maar ook van<br />
conflicten, breuken met de antirevolutionairen en uiteindelijk een tot op de dag van vandaag niet<br />
opgeheven diaspora onder de liberalen en antirevolutionairen. De drie eerste hoofdstukken zijn zo in<br />
zeer beknopte vorm samen te vatten. Elk van deze drie hoofdstukken vormt een hoopje bouwstenen.<br />
Er liggen nu drie hoopjes naast elkaar, maar nuttig zijn ze niet. Wat er moet gebeuren, is de drie<br />
hoopjes samen te voegen tot een bouwwerk. Dat is de functie van dit hoofdstuk. Ik wil namelijk<br />
bezien waarom <strong>het</strong> onmogelijk was voor de conservatieven om tot een succesvolle politieke partij te<br />
komen.<br />
Het antwoord op deze vraag kan op twee manieren worden verkregen. In de eerste plaats wil ik de<br />
geschiedenis van de conservatieven toetsen aan de vier voorwaarden van hoofdstuk twee. In de<br />
tweede plaats wil ik de onder<strong>zoek</strong>svraag benaderen uit de drie historische dimensies: economie,<br />
samenleving (sociaal en cultureel) en politiek.<br />
De conservatieven getoetst aan de vier voorwaarden<br />
In hoofdstuk twee heb ik geconcludeerd dat er vier voorwaarden zijn die kunnen leiden tot een<br />
politieke partij: leiderschap, beginselen, geestelijk klimaat en bedrevenheid in <strong>het</strong> politieke spel. In<br />
<strong>het</strong> volgende wil ik deze vier voorwaarden een voor een behandelen.<br />
1. De leider. Kenden de conservatieven van de negentiende eeuw grote leiders? Waren er<br />
conservatieven die een groot electoraat konden opbouwen? Het antwoord op deze vraag is<br />
een volmondig ja. Wie denkt niet gelijk aan een van de eerste populisten (in de positieve zin<br />
des woords) van <strong>het</strong> moderne Nederland, Abraham Kuyper? Hij was ‘de rebelse<br />
minoriteitenleider die stap voor stap de tegenstanders dwingt <strong>het</strong> aandeel van <strong>het</strong><br />
antirevolutionaire volksdeel in staat en samenleving te erkennen.’ Hij zou in staat geweest<br />
zijn om een brede conservatieve beweging aan <strong>het</strong> volk te verkopen. Desondanks bleek hij<br />
niet de leider van de conservatieven te zijn. Waarom? Omdat hij koos voor <strong>het</strong><br />
antirevolutionaire, in plaats van <strong>het</strong> brede conservatieve. Dit zien we duidelijk terug in <strong>het</strong><br />
conflict met De Savornin Lohman, zoals Harinck ons leert. ‘Lohman verweet Kuyper diens<br />
keuze voor democratisering en voor sociale wetgeving en bepleitte daar tegenover een<br />
conservatisme op christelijke grondslag. <strong>Op</strong> grond van dit conservatisme diende de ARP<br />
volgens Lohman niet op te komen voor de belangen van een volksdeel, maar van de natie als<br />
geheel. (…) Van dit type conservatisme nam Kuyper inderdaad afstand.’ 366 Kuyper richtte zich<br />
teveel op de calvinisten om leider te worden van de brede, conservatieve beweging.<br />
Waren er nog andere personen die een leidersrol konden vervullen? Voor echte<br />
leidersfiguren moeten we verder terug in de tijd dan Kuyper: conservatieven die een<br />
leidersrol zouden kunnen vervullen zijn met name de Utrechtse hoogleraar G.J. Mulder en<br />
Heemskerk Azn. Beiden zijn ook daadwerkelijk leider geweest. Mulder heeft jarenlang een<br />
zeer dominante rol gespeeld in de beweging van de conservatieven. Waarom heeft hij dan<br />
geen succesvolle politieke partij kunnen oprichten? Twee redenen:<br />
1. Mulder richtte zich vooral op de koning. Om met Van Raak te spreken: ‘Het politieke<br />
belang dat Mulder hechtte aan de koning, kwam ook <strong>naar</strong> voren tijdens een officieel<br />
be<strong>zoek</strong> van Willem III aan Utrecht in september 1853. Bij deze gelegenheid probeerde<br />
366 Harinck, Abraham Kuyper, p. 385-386<br />
71
72<br />
Mulder de koning te binden aan de conservatieven (…).’ 367 Hij speelde <strong>het</strong> politieke spel<br />
meer in de richting van <strong>het</strong> hof dan in de richting van <strong>het</strong> parlement.<br />
2. De kiesverenigingen die Mulder oprichtte, waren in de eerste plaats bedoeld om<br />
‘verkiezingen op districtsniveau in goede banen te leiden en een al te grote versnippering<br />
van stemmen te voorkomen.’ 368 Mulder richtte zich met zijn kiezersverenigingen vooral<br />
op <strong>het</strong> lokale niveau, met aandacht voor de lokale situatie. Een landelijke partij is wellicht<br />
misschien nooit in zijn hoofd opgekomen.<br />
Iemand die wel een politieke partij wilde oprichtten, was Heemskerk Azn. In hoofdstuk drie is<br />
verteld hoe hij overging tot de oprichting van de Algemeene Kiesvereeniging. Maar ook <strong>het</strong><br />
echec van die partij is daar behandeld: ze kende alleen maar verliezen. ‘Heemskerk moest al<br />
snel erkennen dat de vorming van een conservatieve partij op niets uitliep. Na 1873<br />
ontpopte hij zich dan ook steeds meer als een onafhankelijke politicus en steeds minder als<br />
leider van de conservatieven.’ 369 De reden dat Heemskerk dan ook geen conservatieve leider<br />
geworden is, is dan ook tweeledig: enerzijds zorgde <strong>het</strong> verlies van de conservatieve partij<br />
voor teleurstelling bij Heemskerk, anderzijds koos Heemskerk er zelf voor om de<br />
conservatieven te verlaten.<br />
Zijn er geen andere mensen te vinden die leider konden worden? De andere ‘kandidaten’<br />
kunnen we in twee groepen onderverdelen: mensen die voor Kuyper leefden, maar zich<br />
fixeerden op de eigen achterban (zoals Groen, die koos voor een antirevolutionair isolement)<br />
en mensen die pas politiek belangrijk werden toen Kuyper de niet-calvinistische<br />
conservatieven buiten zijn politieke beweging gesloten had (zoals De Savornin Lohman, die<br />
wel tegen Kuyper ‘in opstand’ kwam, maar niet over genoeg leiderscapaciteiten beschikte<br />
om Kuypers ARP aan zich te binden).<br />
Kortom, er waren duidelijke leidersfiguren, maar door de keuzes die zij maakten en de<br />
instellingen die zij hadden werd niet voldaan aan de voorwaarde van leiderschap die een<br />
conservatieve partij mogelijk zou maken.<br />
2. De inhoud. Hadden de conservatieven een inhoud die zo scherp onderscheid maakte tussen<br />
hun inhoud en die van de liberalen en de socialisten dat er een politieke partij op gebouwd<br />
kon worden? Ik denk dat ook aan deze voorwaarde niet voldaan kon worden door Kuyper.<br />
Zijn stelling van de antithese (de grote politieke scheiding tussen gelovigen en ongelovigen)<br />
zorgde ervoor dat de antirevolutionaire conservatieven zich nooit zouden verbinden met de<br />
niet-calvinistische conservatieven, hooguit met de Rooms-katholieken. Een brede<br />
conservatieve partij werd dus door Kuyper onmogelijk gemaakt.<br />
En voor Kuyper? Was er toen wel een eenduidige inhoud? Ook op deze vraag is een<br />
antwoord van drie letters te geven: nee. Zoals we dat al duidelijk bij Groen zagen, was er een<br />
grote scheiding tussen <strong>het</strong> gedachtegoed van de Groenianen en de Mulderianen, de<br />
moderaten.<br />
Er was dus geen gemeenschappelijke inhoud die de basis van een brede, conservatieve partij<br />
kon gaan vormen: 370 door inhoudelijke verschillen zou <strong>het</strong> gebouw van deze partij<br />
ondermijnd worden.<br />
3. De sfeer. Heerste er een geestelijk klimaat in de conservatieve gelederen dat een politieke<br />
partij sterk zou maken? Heerste er een klimaat van eensgezindheid en verbondenheid? 371<br />
Ook hier moet ik weer een ontkennend antwoord geven: er heerste meer een sfeer van<br />
elkaar de tent uitvechten dan van ‘een voor allen, allen voor een.’ Het duidelijkst blijkt dit uit<br />
de relatie tussen Groen en de conservatieven: ‘Ten slotte verheugt zich de heer Groen in <strong>het</strong><br />
367 Van Raak, p. 98<br />
368 Ibidem, p. 83<br />
369 Ibidem, p. 183<br />
370 Zie ook Ibidem, p. 191<br />
371 Hoezeer de partijen van Troelstra en Lohman ook verschilden, ze hadden wel gemeen dat er een eenheid<br />
van geesten heerste.
uiteenvallen der conservatieve partij, eene gebeurtenis die hij aanstaande acht. De heer<br />
Groen en ieder die <strong>het</strong> wel meent met Koning en Vaderland moge God bidden dat ze blijve<br />
bestaan,’ 372 schrijft Kremer. Het moge de lezer duidelijk zijn dat de elkaar bevechtende<br />
conservatieven niet in staat zouden zijn een politieke partij in stand te houden door middel<br />
van een gemeenschappelijke sfeer, zodat ook aan de derde voorwaarde niet werd voldaan.<br />
4. Politiek pragmatisme. Was <strong>het</strong> voor de conservatieven mogelijk om, hoewel zonder leider,<br />
eenduidige beginselen en sfeer, <strong>het</strong> politieke spel zo te beheersen dat er een succesvolle<br />
politieke partij zou kunnen ontstaan? Bij slechts een partij was te zien dat deze zich door<br />
pragmatisme in stand hield: de Friese Bond. Door middel van stembusakkoorden kwam er<br />
een vertegenwoordiger van de Friese Bond in de Tweede Kamer. Was dit voor de<br />
conservatieven op landelijk niveau ook mogelijk geweest?<br />
Wat we zien in de geschiedenis van de conservatieven, is dat dezen <strong>het</strong> politieke spel fijn<br />
beheersten. De verschillende kiesverenigingen in den lande wisten door middel van<br />
samenwerking met andere groeperingen steeds afgevaardigden in de Tweede Kamer te laten<br />
deelnemen. Hier wordt echter wel gelijk een kanttekening geplaatst: de kiesverenigingen<br />
konden <strong>het</strong>. Politiek pragmatisme was dus vooral een lokale aangelegenheid, zoals ook te<br />
zien valt bij de Friese Bond. Toen de landelijke partijen opkwamen, verdween echter ook de<br />
conservatieve middengroep. Ze werden overschaduwd door de landelijke partijorganisaties.<br />
Politiek pragmatisme kon dan misschien wel goed zijn om een kleine partij op te baseren,<br />
maar een landelijke partij heeft <strong>het</strong> niet vol kunnen houden op basis van politiek<br />
pragmatisme, zelfs de conservatieven niet. Ze konden er misschien wel een lokale partij op<br />
baseren, maar een landelijke partij die gebaseerd was op <strong>het</strong> politieke spel, was zelfs voor de<br />
conservatieven onhaalbaar.<br />
De conservatieve partijvorming bekeken uit de drie historische dimensies<br />
Over <strong>het</strong> algemeen kan de historie vanuit drie dimensies worden benaderd: de economische<br />
dimensie, de sociaal-culturele dimensie en de politieke dimensie. In deze paragraaf wil ik de<br />
partijvorming van de conservatieven vanuit elke hoek bekijken, zodat een beeld ontstaat van de<br />
reden van falen van deze partijvorming.<br />
1. Economisch. Wat valt er vanuit economische hoek te zeggen over de partijvorming van de<br />
confessionelen? Niet veel. Waar wel wat over te zeggen valt, is over <strong>het</strong> electoraat dat de<br />
conservatieven konden aanspreken. Toen de parlementaire democratie werd<br />
geïnstitutionaliseerd, stond de wereld nog aan <strong>het</strong> begin van de Industriële Revolutie. De<br />
wereld moest nog gaan veranderen. ‘In feite wijzigde er in de 150 jaar tussen pakweg 1770<br />
en 1920 meer dan in alle eeuwen daarvoor. Europa veranderde van een agrarische,<br />
aristocratische en statische wereld in een stedelijke samenleving met een explosieve<br />
bevolkingsgroei en een enorme sociale, politieke en culturele vernieuwing. (…) Je hoeft geen<br />
marxist te zijn om de simpele optelsom te maken: zonder industrie geen burgerij en geen<br />
proletariaat en zonder deze twee nieuwe groepen geen politieke partijen en ook geen<br />
democratie.’ 373 De industrialisatie diende dus tot een enorme emancipatie van Jan met de<br />
pet: ‘Toen Kuyper zich roerde, in de jaren zeventig, kón <strong>het</strong> kiezersvolk in beweging komen<br />
omdat <strong>het</strong> door de maatschappelijke en economische verschuivingen rijp was voor<br />
mobilisatie, omdat toen pas de vrij statische samenleving in beweging kwam.’ 374 Twee zaken<br />
lagen hieraan ten grondslag: de gemiddelde man kreeg steeds meer vermogen, zodat hij<br />
eerder voldeed aan de eisen om kiesgerechtigd te zijn en <strong>het</strong> kiesrecht werd enkele malen<br />
verruimd, zodat er sprake was van een dubbele oorzaak van groei van <strong>het</strong> aantal<br />
kiesgerechtigden.<br />
372 Kremer, p. 16<br />
373 Melching, p. 98<br />
374 Von der Dunk, Conservatisme in vooroorlogs Nederland, p. 23<br />
73
74<br />
Toen de samenleving industrialiseerde, verdween <strong>het</strong> conservatisme. Allereerst lag dit<br />
misschien aan de conservatieven zelf, maar in de tweede plaats werd wel de doelgroep<br />
steeds kleiner. Conservatieven worden door de sociologe Verweij-Jonker getypeerd als<br />
exclusivisten, van mening dat slechts een beperkt deel van de samenleving mag deelnemen<br />
aan de politiek. 375 Achter deze boodschap zal de gewone man zich niet snel scharen, laat<br />
staan dat hij een stem uitbrengt aan de voorstanders van deze mening. De toenemende<br />
materiële welvaart 376 was dus funest voor de conservatieve partijvorming: <strong>het</strong> electoraat<br />
nam langzaam maar zeker af.<br />
2. Sociaal-cultureel. Een van de grootste bestandsdelen van de sociaal-culturele geschiedenis<br />
vormt wel de religie. En deze religie werd juist funest voor de conservatieven. ‘Alle andere<br />
kwesties worden in den grond der zaak door kwesties, den godsdienst rakend, beheerst; haar<br />
verborgen en diepgaande invloed is onberekenbaar; nu eens is die invloed minder groot, dan<br />
weer groter, dan weer vreest of hoopt of spant den meest onzichtbaren en meest<br />
onontkoombaren valstrik aan de wereldlijke politiek.’ 377 Het is Groen die deze woorden<br />
citeert als hij schrijft over de kracht van de antirevolutionaire partij. Let wel, de<br />
antirevolutionaire partij, niet de conservatieve partij. Groen besefte dat vele arbeiders de<br />
politiek maar zozo vonden: <strong>het</strong> waren de hoge heren, die over hun leven beslisten, die de<br />
politiek bepaalden. Maar waar de gewone man wel wat om gaf, was zijn geloof! De religie<br />
raakte <strong>het</strong> hart van de arbeider en <strong>het</strong> hart van <strong>het</strong> land. Werd dit niet zichtbaar in de<br />
Aprilbeweging? ‘De omvang van de Aprilbeweging toont aan dat ook ‘<strong>het</strong> volk achter de<br />
kiezers’ te mobiliseren was, zij <strong>het</strong> op grond van religieuze overtuigingen.’ 378 Groen besefte,<br />
toen de conservatieven niet ingingen op zijn wensen, onder andere <strong>naar</strong> aanleiding van <strong>het</strong><br />
onderwijs, in 1866, hij in zijn isolement zich vooral moest gaan richten op de religie. Dan zou<br />
de burger zich werkelijk betrokken voelen bij de politiek. En dat gebeurde: in 1879 werd de<br />
antirevolutionaire partij opgericht, die zich baseerde op de antithesegedachte. Kuyper<br />
mobiliseerde hele bevolkingsgroepen door die groepen aan te spreken op hun geloof. En<br />
toen <strong>het</strong> aantal kiesgerechtigden toenam, stemden dezen eerder voor de op religie<br />
gebaseerde ARP dan dat ze op een brede conservatieve beweging zouden stemmen, als die<br />
dan naast de ARP zou bestaan. Het zou dus ongeloofwaardig zijn geweest om een<br />
conservatieve partij op te richten (die zich ook op <strong>het</strong> protestantse volksdeel zou richten), als<br />
een andere partij dit potentiële electoraat al aansprak op haar diepste drijfveer, haar religie.<br />
3. Politiek. Maakten de conservatieven ook politieke fouten als <strong>het</strong> gaat om de partijvorming?<br />
Ik ben van mening dat er een kardinale fout is aan te wijzen, die niet te vergeven is als men<br />
een partij op zou willen richten (deze voorwaarde a priori gesteld). De conservatieve wijze<br />
van politiek bedrijven was er namelijk een ‘waarbij niet <strong>het</strong> programma maar de persoon<br />
centraal stond.’ 379 De Rooy acht dit de hoofdreden van <strong>het</strong> niet bestaan van een<br />
conservatieve partij: de conservatieven ‘hechtten (…) te veel aan <strong>het</strong> persoonlijke en losse<br />
karakter van politieke bemoeienis. De beweging verliep dan ook snel.’ 380 Doordat de<br />
conservatieven zich teveel richtten op de persoon in plaats van <strong>het</strong> beginsel, hadden ze ook<br />
geen goede basis voor een nieuwe politieke partij.<br />
De Jong, als hij schrijft over de teloorgang van de Algemeene Kiesvereeniging, noemt nog een<br />
andere, politiekinhoudelijke reden van ondergang: de onderwijswet van 1868. In deze<br />
375 Van Raak, p. 14<br />
376 Hoezeer velen soms in armoede leefden, buiten beschouwing gelaten, want er zijn schrijnende gevallen van<br />
armoede bekend uit de negentiende eeuw. Over <strong>het</strong> algemeen echter zien we dat mensen sociaal en<br />
economisch meer gemobiliseerd raken.<br />
377 Vinet (Groen geeft geen bron), zoals geciteerd in Groen, De anti-revolutionaire en confessionele partij in de<br />
Nederlands Hervormde Kerk, p. 179<br />
378 De Rooy, p. 71<br />
379 Spruyt, Groen en de conservatieven<br />
380 De Rooy, p. 70
onderwijswet, door de conservatieven gesteund, werd de openbare school namelijk een<br />
‘droevige noodzakelijkheid’ genoemd. De conservatieven kregen nu <strong>het</strong> imago van<br />
‘handlangers van een antinationale, want uit Rome geleide, beweging.’ 381 En weer speelt hier<br />
<strong>het</strong> religieuze gevoel van de gewone man parten: <strong>het</strong> antipapisme was nog levendig genoeg<br />
om de Algemeene Kiesvereeniging ten onder te laten gaan. Het was daadwerkelijk bewezen<br />
dat <strong>het</strong> oprichten van een succesvolle politieke partij in Nederland niet (meer) kon.<br />
381 De Jong, Algemeene Kiesvereeniging, p. 245<br />
75
CONCLUSIES<br />
Conservatisme valt op twee manieren te verklaren. In de eerste plaats is <strong>het</strong> te zien als een tijdloze<br />
attitude. Dan beschouwt men echter <strong>het</strong> traditionalisme. Dit is in drie soorten onder te verdelen,<br />
<strong>naar</strong>gelang de norm van deze wereldbeschouwing. Als deze in <strong>het</strong> verleden ligt, is er sprake van<br />
verledenconservatisme, indien de norm in <strong>het</strong> heden genomen wordt, is er sprake van <strong>het</strong><br />
hedenconservatisme en ten slotte is er <strong>het</strong> toekomstconservatisme, dat de toekomst als norm<br />
neemt. Men kan conservatisme ook politiekhistorisch zien: een van de drie grote reacties in de<br />
negentiende eeuw op de Verlichting, die uitgaat van <strong>het</strong> kwaad in de mens dat moet worden<br />
ingedamd met een ‘beverdam’ van ‘inner’ en ‘outer’ control. Het echte conservatisme is meer: <strong>het</strong> is<br />
een vermenigvuldiging van de psychisch-sociale en de politiekhistorische wijze van zien: <strong>het</strong> is een<br />
traditionalistisch <strong>zoek</strong>en <strong>naar</strong> de onsterfelijkheid in de sterfelijke context van de negentiende eeuw.<br />
In de negentiende eeuw was dit conservatisme ook in Nederland aanwezig: <strong>het</strong> was aan te treffen<br />
onder gematigde liberalen en onder antirevolutionairen, die sceptisch stonden ten aanzien van de<br />
Grondwet van 1848. Naargelang <strong>het</strong> jaartal hoger wordt, wordt ook de breuk tussen beide<br />
groeperingen groter: <strong>het</strong> eerste barstje valt te bespeuren bij de Aprilbeweging (1853) dit barstje<br />
groeit verder uit tijdens <strong>het</strong> kabinet-Van der Brugghen en <strong>het</strong> kabinet-Van Zuylen van Nijevelt, beide<br />
keren op <strong>het</strong> gebied van onderwijs, beide keren bewerkstelligd door Groen van Prinsterer. Ten slotte<br />
groeit de antirevolutionaire beweging uit tot een geïsoleerde antirevolutionaire partij (ARP) in 1879.<br />
Als deze oprichting vergeleken wordt met de oprichting van de andere succesvolle politieke partijen<br />
in Nederland tussen 1848 en 1918, is de conclusie dat vier zaken als voorwaarde dienen om een<br />
politieke partij op te richten: er moet een duidelijke leidersfiguur zijn, of een inhoud die de partij<br />
scherp van andere partijen onderscheidt, of een geestelijk klimaat zijn dat de boel bij elkaar houdt, of<br />
een partij moet zich door politiek pragmatisme kunnen handhaven. Als deze voorwaarden naast de<br />
geschiedenis van de conservatieven gelegd worden, zijn de volgende conclusies gerechtvaardigd:<br />
1. De mannen die een duidelijke leidersfiguur zouden kunnen spelen (Mulder, Heemskerk Azn.<br />
en Kuyper) hebben er zelf voor gekozen om zich niet in te zetten voor de oprichting van een<br />
brede conservatieve partij.<br />
2. Door onderlinge verdeeldheid kon inhoud niet als basis dienen voor een nieuwe politieke<br />
partij.<br />
3. Er was geen sprake van een verbindend geestelijk klimaat: calvinistische en nietcalvinistische<br />
conservatieven wilden elkaar liever de tent uitvechten dan zich samen in een<br />
partij te voegen.<br />
4. Het politieke pragmatisme was niet sterk genoeg om een politieke partij op te richten, want<br />
<strong>het</strong> conservatisme werd uiteindelijk verdrongen door de moderne politieke partijen.<br />
Een beoefe<strong>naar</strong> van <strong>het</strong> geschiedenisvak kijkt vanuit drie dimensies <strong>naar</strong> de historie. Als hij <strong>naar</strong> de<br />
conservatieven van de negentiende eeuw kijkt, ziet hij <strong>het</strong> volgende:<br />
1. <strong>Op</strong> economisch vlak zorgde de industrialisatie voor democratisering, met als gevolg dat de<br />
elitaire doelgroep van de conservatieven relatief steeds kleiner werd.<br />
2. <strong>Op</strong> <strong>het</strong> sociaal-culturele vlak zorgde de importantie van religie voor de Nederlandse kiezer<br />
ervoor dat men zijn stem eerder verleende aan een op religie gebaseerde partij dan aan een<br />
brede, antiliberale partij.<br />
3. <strong>Op</strong> politiek gebied stonden de conservatieven voor een stijl die zich meer richtte op de<br />
poppetjes dan op de inhoud van <strong>het</strong> politieke spel. Dit is funest als <strong>het</strong> gaat om de oprichting<br />
van een politieke partij. Tevens werd <strong>het</strong> conservatisme door politiekinhoudelijke verschillen<br />
afgeschilderd als een vijand van de natie, zodat ook dat de positie van een nieuwe politieke<br />
partij zou ondermijnen.<br />
Het falen van een succesvolle politieke partij is dus, vrijwel geheel in overeenstemming met mijn<br />
hypotheses, maar breder dan die, te wijten aan een aantal interne en externe factoren. Enerzijds kon<br />
men door onderlinge verdeeldheid niet komen tot gebroederlijk optreden. Aan de andere kant<br />
werden de <strong>zoek</strong>ers <strong>naar</strong> de onsterfelijkheid overschaduwd door de sterfelijke structuren van andere<br />
partijen, waartegen ze zich niet konden verzetten.<br />
77
TEN BESLUITE<br />
Dit profielwerkstuk was als een fietstocht door Zuid-Limburg: soms gaat <strong>het</strong> moeilijk en moet je alles<br />
eraan doen om iets te bereiken, als dat doel hoog ligt. Soms gaat <strong>het</strong> makkelijk en bereik je doel<br />
gemakkelijk, als je erachter komt dat na <strong>het</strong> eerste hobbeltje de weg alleen nog maar <strong>naar</strong> beneden<br />
gaat en op je fiets blijven zitten <strong>het</strong> enige is wat je moet doen. Maar hoe makkelijk of moeilijk <strong>het</strong><br />
ook is, waar je ook kijkt: <strong>het</strong> is alles even mooi.<br />
Zo ook dit profielwerkstuk. Toen ik eraan begon, wist ik niet wat ik op mijn route zou tegenkomen. Ik<br />
wist alleen mijn doel: een antwoord op de hoofdvraag. Soms ging <strong>het</strong> moeilijk, toen ik er uren over<br />
deed om de bronnen door te werken, of toen <strong>het</strong> vele uren duurde om maar enkele kantjes te vullen.<br />
Soms ging <strong>het</strong> makkelijk, schoot ik in een vaart door de bronnen heen en was <strong>het</strong> schrijven <strong>het</strong>zelfde<br />
als kantjes vullen met de snelheid van de Niagara-watervallen. Maar hoe <strong>het</strong> ook ging, <strong>het</strong> was een<br />
periode van genot. Ja, <strong>het</strong> oversteeg <strong>het</strong> genot. Dit profielwerkstuk was een periode van in zekere<br />
mate gelukkig zijn door <strong>het</strong> conservatisme van de negentiende eeuw, door de <strong>zoek</strong>ers <strong>naar</strong> de<br />
onsterfelijkheid. Waar zij <strong>naar</strong> vroegen, was de vraag van alle eeuwen: wat overstijgt dit korte,<br />
sterfelijke leventje? Ons lot is sterfelijk, maar wat niet sterfelijk is, is waar wij <strong>naar</strong> vragen. En ja, ook<br />
in dit profielwerkstuk zijn enkele van die vragen beschreven: hoe moeten we omgaan met <strong>het</strong><br />
verleden? Wat is de waarde van macht? Van organisatie?<br />
Het zijn vragen die ook nu, in de eeuw van de verindividualiseerde en verseculariseerde<br />
samenlevingen, de eenentwintigste eeuw, nog niets aan kracht hebben ingeboet. En dit<br />
profielwerkstuk geeft enkele antwoorden op deze vragen. Nee, niet dat dit een filosofisch<br />
meesterwerk is, zelfs geen poging daartoe. Ik geef slechts door wat anderen vinden en vonden,<br />
zeggen en zeiden. Maar de mening van die anderen, geeft antwoord op de vragen. Met name<br />
hoofdstuk een is <strong>het</strong> hoofdstuk waarin antwoorden worden gegeven. Antwoorden, waar we mijns<br />
inziens anno nu noodzakelijk kennis van hebben te nemen. Veel vragen die nu spelen worden<br />
beantwoord door <strong>het</strong> conservatisme. Om maar een selectie te noemen: de vraag <strong>naar</strong> de oplossing<br />
van de eurocrisis kan beginnen met een bezinning op de functie van de staat. De vraag <strong>naar</strong> de<br />
kwaliteit van <strong>het</strong> onderwijs als onderdeel van de kenniseconomie kan beginnen met de vraag wat de<br />
functie is van <strong>het</strong> onderwijs. De vraag <strong>naar</strong> de functie van kerken en gezinnen in onze eeuw is niet te<br />
beantwoorden zonder een visie op de natuurstaat van de mens.<br />
Het zijn vragen die de politiek overstijgen. In feite gaan ze over ieder mens. Het antwoord is ook<br />
universeel geldig: sterfelijk is ons lot, maar ieder van ons streeft <strong>naar</strong> iets onsterfelijks, iets<br />
eeuwigdurends.<br />
Ja, beste lezer, ik ben <strong>het</strong> helemaal met u eens, wij kunnen ons niet vereenzelvigen met de<br />
conservatieven van de negentiende eeuw. De vraag <strong>naar</strong> hun partijvorming is er dan ook een die niet<br />
gelijk kan worden toegepast op de wereld van nu. Maar van de vragen achter deze vraag kunnen wij<br />
nog heel veel leren. Dat heb ik geleerd van dit profielwerkstuk: iets specifiek historisch kan breder<br />
worden getrokken. Dan gaat <strong>het</strong> niet meer zozeer om de hoofdvraag, maar over de vragen <strong>naar</strong> de<br />
hoofdzaken.<br />
Toen ik begon, heb ik nooit gedacht dat mijn profielwerkstuk zou uitgroeien tot wat <strong>het</strong> nu is. Door<br />
de tijd heen ben ik me meer en anders verbonden gaan voelen met de <strong>zoek</strong>ers <strong>naar</strong> de<br />
onsterfelijkheid. Ik hoop dat ook u, lezer, u verbonden gaat voelen met mensen die zochten <strong>naar</strong> iets<br />
onsterfelijks en dat u lering mag trekken van mensen, sterfelijke wezentjes, die zich weliswaar niet in<br />
een partij hebben georganiseerd, maar die desalniettemin hun ideeën in de tijd van <strong>het</strong><br />
districtenstelsel hebben overdacht, uitgekristalliseerd en geconserveerd.<br />
Dit profielwerkstuk was als een fietstocht in Zuid-Limburg: al fietsend ben je soms niet meer met <strong>het</strong><br />
fietsen bezig, maar met alles rondom <strong>het</strong> fietsen. Dit blijkt ook uit dit slotwoord: <strong>het</strong> is me op den<br />
duur niet meer zozeer gegaan om de partijvorming. Maar uiteindelijk, als iemand aan de fietser<br />
vraagt wat hij gedaan heeft, zal hij altijd antwoorden: ‘Ik heb gefietst.’<br />
Zo ervaar ik <strong>het</strong> ook: ik heb nagedacht over abstracte zaken, maar als iemand mij vraagt waar dit<br />
profielwerkstuk over gaat, is mijn enige antwoord: over partijvorming van conservatieven. Ik heb<br />
toch een stuk werk geleverd dat gaat over iets heel sterfelijks: over partijvorming. Naar welke mate<br />
79
80<br />
van <strong>het</strong> <strong>onsterfelijke</strong> ik ook mag streven, <strong>het</strong> sterfelijke stond centraal. Want hoe zal iemand de<br />
onsterfelijkheid begrijpen als hij niet weet wat sterfelijkheid is? De conclusies die ik heb getrokken<br />
over partijvorming, zijn voor mij dan ook niet van generlei waarde. Het zijn belangrijke conclusies,<br />
want ze geven antwoord op de vraag die ik heb gesteld. Denk dan ook niet dat dit profielwerkstuk<br />
een middel was om me filosofisch bezig te houden. Nee, <strong>het</strong> was een doel om me op <strong>het</strong> historische<br />
te richten.<br />
Dit profielwerkstuk was als een fietstocht in Zuid-Limburg: op den duur raakt <strong>het</strong> ten einde. Zo is ook<br />
dit werk ten einde gekomen. <strong>Op</strong> <strong>het</strong> moment dat ik dit neerschrijf, is <strong>het</strong> klaar. Achteroverleunend<br />
heb ik alleen nog maar om te zien <strong>naar</strong> dit werkstuk en verder te denken over de inhoud ervan.<br />
Als ik terugzie, moet ik ook erkennen (en ik doe <strong>het</strong> met een dankbaar hart) dat dit niet alleen mijn<br />
werk was. Ja, <strong>het</strong> zijn misschien wel mijn woorden die u op de pagina’s hiervoor aantreft, maar <strong>het</strong> is<br />
geen werk van mij alleen. Verschillende personen hebben me bijgestaan en hebben zo meegewerkt<br />
aan dit werkstuk. Na Hem, Die me krachten gaf om dit werk te volbrengen, ben ik in de eerste plaats<br />
dank verschuldigd aan mijn begeleider, dhr. R.X. Teunissen, die mijn werk punctueel bekeek en voor<br />
de opbouwende kritiek die hij leverde, ten goede komend aan <strong>het</strong> resultaat. Naast een bevlogen<br />
docent bleek hij ook een betrokken begeleider te zijn. Mijn dank gaat tevens uit <strong>naar</strong> dr. B.J. Spruyt,<br />
voor <strong>het</strong> interview dat ik hem mocht afnemen en voor de achtergrondinformatie die hij me nog per<br />
e-mail toestuurde. Dank, aan de medewerkers van de studiezaal van <strong>het</strong> Haagse gemeentearchief,<br />
voor hun enthousiasme en de zeer goede service die geleverd werd. Dank, aan mijn broer Frans, voor<br />
de tips die hij als beschrijver van een andere geschiedenis mij gaf. Ja Frans, je boeken krijg je eindelijk<br />
terug. Dank aan iedereen die eens vroeg hoe <strong>het</strong> met mijn werk stond en interesse aan de dag legde<br />
voor een onderwerp dat door velen als saai en stoffig wordt beschouwd. Het deed me waarlijk goed.<br />
Ik wil dit slotwoord afsluiten met een woord van dank richting mijn ouders, die zagen hoe ik werd<br />
opgeslokt door <strong>het</strong> conservatisme, toen ik probeerde er een hapje van te proeven. Wellicht zult u me<br />
nog dikwijls horen over de fascinerende wereld van de negentiende eeuw of over de nog<br />
schitterendere wereld van <strong>het</strong> conservatisme. Maar zeker zult u met mij blij zijn dat de fietstocht van<br />
dit werkstuk nu ten einde is.<br />
17 december 2012,<br />
Marius de Kok
BIJLAGE 1 – ‘DOORMODDEREN VOOR HET KONINKRIJK VAN GOD,’ UITWERKING VAN HET<br />
INTERVIEW MET BART-JAN SPRUYT<br />
Columnist voor Elsevier, Nederlands Dagblad en Binnenlands Bestuur. Voorzitter van de Edmund<br />
Burke Stichting. Lid van <strong>het</strong> bestuur van <strong>het</strong> Christelijk Conservatief Beraad. Leraar op de Guido de<br />
Brès. Het is een indrukwekkende lijst van functies. Met de man die deze functies vervult, had ik een<br />
interview over conservatisme in Nederland, in café De Zalm in Gouda. Met uitzicht op de markt van<br />
Nederlands stroopwafelstad spraken we over conservatisme, democratie en christendom. Over<br />
Verhagen, Dalrymple en Wilders. Bart-Jan Spruyt, mijn gespreksgenoot, gaat met mij de diepte in, op<br />
<strong>zoek</strong> <strong>naar</strong> de grondslagen van conservatisme en de les voor christenen om dienstbaar te zijn in Gods<br />
Koninkrijk. ‘Wat ik doe, is van relatief belang.’<br />
Als u een definitie zou mogen geven van conservatisme, hoe zou u die dan invullen?<br />
‘Er zijn een heleboel problemen zijn in onze maatschappij. De kern van <strong>het</strong> conservatisme bestaat uit<br />
<strong>het</strong> inzicht dat maatschappelijke problemen niet primair van sociale of politieke aard zijn, maar<br />
cultureel. Onder de samenleving ligt namelijk een cultureel fundament. Dit wordt primair gevormd<br />
door de opvoeding en <strong>het</strong> onderwijs.’<br />
Is <strong>het</strong> dan niet vechten tegen de bierkaai om tegen de problemen te strijden?<br />
‘Het wordt alleen maar erger als je er geen aandacht aan besteedt! Waar we nu tegen moeten<br />
vechten, is de repressie van doorgeschoten vrijheidsbegrippen. We moeten staan in de traditie om<br />
afhankelijk van God te zijn en te gehoorzamen aan vaders en wetten. Wat je nu vaak ziet, is dat er<br />
een probleem gecreëerd wordt, dat door de overheid moet worden beteugeld.<br />
Het conservatieve program begint echter met bewustwording. Wat nodig is, is Selbstzwang, jezelf<br />
een maat stellen. Zo beschaaf je jezelf. Dit wordt geleerd krachtens de opvoeding, maar wordt<br />
heilzaam begrensd door de wetten.’<br />
Wat is de functie van <strong>het</strong> onderwijs hierin?<br />
‘De functie van onderwijs is om leerlingen te vormen. Nu is <strong>het</strong> onderwijs vaak gericht op <strong>het</strong><br />
eindexamen en <strong>het</strong> bijbrengen van kennis. Maar haar taak is breder: <strong>het</strong> gaat om de vorming van <strong>het</strong><br />
karakter en <strong>het</strong> geweten. <strong>Op</strong> 19 november hebben we met <strong>het</strong> Christelijk Conservatief Beraad en<br />
bijeenkomst in de synagoge in Gouda, waar we ons gaan buigen over deze vraag. Hoe moet je de<br />
vorming vormgeven? Dat is moeilijk, maar <strong>het</strong> is wel nodig.’<br />
Is deze visie op <strong>het</strong> onderwijs er een uit de 21 e eeuw? Of is <strong>het</strong> een veel oudere visie?<br />
‘Vroeger was deze visie veel belangrijker op scholen dan nu. Dat komt omdat men toen een<br />
tegengesteld mensbeeld kenden aan dat van nu. Nu gaat <strong>het</strong> vooral om activerende didactiek. Het<br />
staat er daarom ernstig voor met ons onderwijs.’<br />
En <strong>het</strong> conservatisme? Is dat ook ouder dan nu? Was dat er al voor de 19 e eeuw?<br />
‘Als politieke ideologie is <strong>het</strong> conservatisme pas ontstaan in de 19 e eeuw. Het was namelijk een<br />
reactie op de Franse Revolutie. Maar de ideeën van <strong>het</strong> conservatisme bestaan al veel langer. Die<br />
gaan terug <strong>naar</strong> vroeger, <strong>naar</strong> <strong>het</strong> klassieke denken van vroeger.’<br />
Welke personen hebben dit conservatisme vormgegeven? Wie zou in aanmerking komen voor een<br />
titel als ‘de conservatief aller tijden?’<br />
‘In de eerste plaats denk ik dan natuurlijk aan Edmund Burke. Hij zag dat de Franse Revolutie een<br />
absolute breuk wilde voltrekken. Alles wat op traditie berustte, moest worden afgeschaft. Het was<br />
een geest van democratie en moderniteit. Burke zegt: ‘The age of chivalry has gone’: de eeuw van de<br />
ridderlijkheid is voorbij. Hij zag dat <strong>het</strong> aristocratische ideaal zou verdwijnen. Wat hij voor zich zag,<br />
was de barbarij van de moderne massamens. Dat blijkt duidelijk uit de titel van een van zijn boeken.<br />
81
82<br />
Hij schreef niet alleen de Reflections on the revolution in France, maar een ander boek van hem heet<br />
Brieven over vrede, gebaseerd op een koningsmoord. Zie je de paradox? Het gaat om vrede, die<br />
gebaseerd is op moord.<br />
Maar ik denk ook aan iemand als Alexis de Tocqueville. Hij zag dat de democratie over Europa heen<br />
spoelde. Het was een onomkeerbare verandering. Maar zijn antwoord hierop was dat we deze<br />
democratie in goede banen moesten leiden.<br />
In Nederland zien we <strong>het</strong> conservatisme met name bij Groen van Prinsterer. Hij streed in ons land<br />
tegen <strong>het</strong> ongeloof en tegen de revolutie. In zijn boeken zie je dat hij over <strong>het</strong> algemeen genomen<br />
best veel citeert van Burke en van Tocqueville. Maar toch weet hij er een Nederlandse invulling aan<br />
te geven.’<br />
U sprak net over de onomkeerbaarheid van de democratie. Maar is conservatisme überhaupt te<br />
verenigen met democratie?<br />
‘Het idee van de democratie past niet binnen <strong>het</strong> conservatisme. Met de regeringsvorm is echter<br />
niets mis. Democratie bewaart namelijk voor vechten, want <strong>het</strong> volk vergadert. In een goede<br />
democratie is er een meerderheid die regeert. Maar deze meerderheid houdt wel rekening met een<br />
minderheid.<br />
En dan komen we weer terug bij dat culturele fundament. In een democratie regeert namelijk <strong>het</strong><br />
volk. En over wie doet zij dat? Juist, over zichzelf. Kan zij dat? Ja, maar dan is er wel een voorwaarde:<br />
<strong>het</strong> volk dat over zichzelf regeert, moet een goede opvoeding hebben. Dan kan zij de orde in stand<br />
houden.’<br />
Is David Cameron iemand die dit inziet? Na de rellen in de Engelse steden sprak hij over zo’n<br />
fundament. Over zonen zonder vaders en over <strong>het</strong> zich laten leiden door genot.<br />
‘Ja, dat was wel een aardige speech. Wat je bij hem duidelijk <strong>naar</strong> voren zag komen, was de analyse<br />
die Theodore Dalrymple gemaakt heeft. De boeken van deze man kan ik echt aanraden. Het is de<br />
schrijversnaam van een man die zich heeft beziggehouden met de cultuur van de onderklasse. Hij zag<br />
dat er iets fout zat. En hij wijt dit aan een moreel probleem.<br />
Dezelfde analyse zie je bij Pim Fortuyn, in een boek als De verweesde samenleving. Er speelt een<br />
moreel probleem. En dat kan je niet zozeer oplossen met regeltjes, maar juist zoals David Cameron<br />
zei, moet je insteken op de cultuur, <strong>het</strong> karakter en <strong>het</strong> geweten van de mensen.’<br />
Dus dan moeten politici juist regels af gaan schaffen in plaats van ze op te leggen?<br />
‘Inderdaad, maar dat is wel moeilijk voor politici. Zij worden namelijk kritisch gevolgd door burgers<br />
en journalisten. En deze mensen zijn oplossingsgericht. Zij denken dat je iets kunt veranderen door<br />
<strong>het</strong> systeem te veranderen.<br />
Conservatieven daarentegen hebben een tragisch levensgevoel. Zij gaan er vanuit dat <strong>het</strong> kwaad niet<br />
in een structuur zit, maar in de mens zelf.’<br />
Wat moeten politici dan doen?<br />
‘Politici moeten ervoor zorgen dat er goed onderwijs wordt gegeven en zij hebben goede wetten en<br />
regels te maken die heilzaam zijn voor de samenleving.<br />
Eens vroeg iemand aan Churchill: u bent een goede politicus, dan zult u vast ook wel een goede<br />
politieke filosofie hebben? En Churchill antwoordde: mijn filosofie bestaat uit drie letters: KMT. Keep<br />
Muddling Through. Heb je dat? Keep Muddling Through. Gewoon doormodderen!<br />
Ik heb thuis een wand vol boeken over Churchill. En in die wand staat één dun boekje over zijn<br />
politieke filosofie. De inhoud hiervan is kernachtig: <strong>het</strong> probleem zit in de mensen en is door de<br />
overheid niet te bestrijden.’<br />
Is een conservatief niet een roepende in de woestijn? Maakt conservatisme een kans in de<br />
samenleving?
‘Ik ben nu 10 jaar bezig met <strong>het</strong> conservatisme. In 2001 werd de Edmund Burkestichting opgericht.<br />
Toen was <strong>het</strong> echt vechten tegen de bierkaai. Maar we hebben doorgezet! We hebben boeken en<br />
artikelen geschreven. En we zien langzaam maar zeker een stukje erkenning komen.’<br />
In de vorm van conservatieve politici?<br />
‘Ja, die zien we ook. Een voorbeeld hiervan is Maxime Verhagen. In zijn speech op <strong>het</strong> christelijksociaal<br />
congres kon je een echt conservatief verhaal horen. Ik heb er ook een column aan gewijd in<br />
Elsevier.<br />
Maar er zijn er meer. Het conservatisme kent een diaspora onder de verschillende politieke partijen.<br />
Bij de SGP vindt je conservatieven als Van der Staaij, Holdijk en Dijkgraaf is er ook wel een. Bij de CU<br />
zijn er enkelen, bij de VVD en <strong>het</strong> CDA tref je ze aan. Maar de conservatieven zijn niet verenigd in een<br />
partij. Toen Geert Wilders uit de VVD ging, dacht ik dat hij in staat was een nieuwe, fatsoenlijke,<br />
rechts-conservatieve partij op te richten. Dit is niet gebeurd. Het conservatisme is ook niet <strong>het</strong><br />
nieuwe verhaal van <strong>het</strong> CDA. Soms kom ik wel eens bij die partij om mee te denken en mijn mening<br />
te geven, maar ik merk dat <strong>het</strong> niet in toebereide aarde valt.’<br />
Wat doet u nog meer om <strong>het</strong> conservatisme te promoten?<br />
‘Eigenlijk doe ik vier dingen. Allereerst schrijf ik elke week een column in Elsevier en in <strong>het</strong><br />
Binnenlands Bestuur. In de tweede plaats werk ik voor de Edmund Burke Stichting. Deze stichting<br />
richt zich vooral op de conservatieve vorming van studenten. Toen we begonnen in 2001 mocht ik<br />
een keer kijken in een reader van een student politicologie aan de Universiteit van Amsterdam. Het<br />
ging over politieke filosofen van Plato tot de moderne liberalen. Er stond één A4’tje in over Edmund<br />
Burke. Een miniem portretfotootje en daarnaast: ‘Edmund Burke, Brits politicus. Grondlegger van <strong>het</strong><br />
conservatisme. Daarom niet meer van belang.’ Snap je: dat ‘daarom’ drukt heel wat uit. Toch merken<br />
we langzamerhand weer wat meer erkenning van <strong>het</strong> conservatisme.<br />
In <strong>het</strong> Conservatief Café, dat we altijd boven dit café houden, bieden we een plek van ontmoeting.<br />
Ten slotte is er <strong>het</strong> Christelijk Conservatief Beraad. Daarmee willen we artikelen gaan publiceren.’<br />
Is dat wel verenigbaar, christendom en conservatisme?<br />
‘Nou, in Nederland is dit nu niet verenigd. En daarbij komen we eigenlijk bij de hoofdvraag van je<br />
profielwerkstuk. Ik zal een voorbeeld geven om mijn antwoord te ondersteunen.<br />
In Amerika heb je de Republikeinen. Dat is een heel divers gezelschap. Waarom gaat dat goed? Grof<br />
gezegd komt dit omdat de christenen in Amerika rechts zijn. Zij hebben echt die mentaliteit van ‘wij<br />
zorgen voor onszelf.’ De eigen verantwoordelijkheid is daar erg belangrijk. Als iemand in de<br />
problemen komt, wordt hij door de samenleving geholpen. Allereerst door de familie, dan door de<br />
kerk en pas op <strong>het</strong> laatst door de overheid.<br />
Een keer was er in Grand Rapids een vrouw die in armoe terecht was geraakt en steeds verder<br />
afdreef. In Nederland zou je zeggen: die vrouw sturen we <strong>naar</strong> de gemeente, <strong>naar</strong> de overheid. In<br />
Grand Rapids is <strong>het</strong> anders gegaan. Met geld van de diaconie is daar een oud huis gekocht. De<br />
gemeenteleden hebben <strong>het</strong> huis met elkaar opgeknapt en iemand die een bedrijf had, heeft die<br />
vrouw een baan gegeven. Zonder dat ze die vrouw eerst kenden! Dat is echt christelijk-sociaal.<br />
Conservatisme is dus echt wel te combineren met <strong>het</strong> christendom.<br />
Maar in Amerika is er ook nog een ander soort van rechtse mensen. Dat zijn de niet-christelijke<br />
rechtsen. De christenen zijn positief in hun richting. En ook vice versa: de niet-christenen staan<br />
positief tegenover <strong>het</strong> geloof. Het zijn vrienden. Ze vormen een natuurlijk bondgenootschap. Een<br />
keer was ik op een congres van Republikeinen. Iemand stond er fel van leer te trekken tegen de<br />
natuurwet, zoals Paulus die verwoordt in de Romeinenbrief. Er ontstond een heftige discussie. Maar<br />
na de discussie sloegen ze elkaar op de schouders.’<br />
Het principe van Carl Schmitt.<br />
‘ Ja, en dat zijn we kwijtgeraakt in Nederland. In Nederland zijn christenen links en progressief, terwijl<br />
<strong>het</strong> rechtse front wordt gevormd door liberalen, die vaak a-religieus en soms zelfs anti-religieus zijn.<br />
83
84<br />
In Nederland zijn religie en politiek eigenlijk als water en vuur.’<br />
Wanneer is dat gebeurd?<br />
‘Dit is gebeurd in 1848. Tocqueville zei al: een samenleving is gezond als vrijheid en geloof hand in<br />
hand gaan. Vrijheid mag <strong>het</strong> geloof niet beperken, maar omgekeerd mag <strong>het</strong> geloof de vrijheid ook<br />
niet beperken. In 1848 zijn vrijheid en geloof aan elkaar tegengesteld geworden.’<br />
Daarvoor speelde dat nog niet? In de Franse tijd bijvoorbeeld?<br />
‘Voor de Franse tijd zag je vooral een twist tussen regenen en orangisten. Maar toch gingen vrijheid<br />
en geloof hand in hand. Toen kwam echter de Bataafse Revolutie en daarmee <strong>het</strong> verlichtingsdenken<br />
in Nederland. Liberalisme en christendom kwamen tegenover elkaar te staan. Nee, je kunt niet<br />
spreken van een oorlog. Er is een wapenstilstand. Maar dit wil niet zeggen dat er geen strijd kan<br />
komen. Bas van der Vlies zei <strong>het</strong> al: onze vrijheden zijn een onrustig bezit.’<br />
Ds. W. Visscher schrijft dat christendom zich richt op bekering, terwijl niet christelijke conservatieven<br />
zich alleen maar op de klassieke vorming richten.<br />
‘Dit is inderdaad zo. Maar dat betekent nog niet dat we politiek niet mogen samenwerken! Het is<br />
mijn overtuiging dat we met zoveel mogelijk mensen moeten samenwerken om <strong>het</strong> fundament van<br />
de samenleving in stand te houden. En waarom? Om de kwaliteit van onze vrijheden. Van de vrijheid<br />
van godsdienst. Van de vrijheid van onderwijs. Dat is de bedding, waardoor <strong>het</strong> christendom kan<br />
stromen. Menselijkerwijs gesproken kan dan Gods Koninkrijk zich uitbreiden. Dan kan de prediking in<br />
vrijheid gedaan worden. Dan kan <strong>het</strong> christendom geleerd worden op de catechisaties en op de<br />
scholen. Als de vrijheden blijven bestaan, kan <strong>het</strong> Koninkrijk van God voortgang hebben. Dat is <strong>het</strong><br />
belangrijkste! De Burkestichting is voor mij een platform, om dat doel te dienen.’<br />
U zegt dat christenen in Nederland vooral links zijn. Wordt u wel eens tegengewerkt door hen? Door<br />
ds. Visscher wellicht?<br />
‘Wat ds. Visscher doet, is een valse tegenstelling sc<strong>het</strong>sen tussen conservatisme en christendom.<br />
Maar dit is niet zo. Conservatisme is geen politiek programma. De politiek kan hoogstens<br />
voorwaarden stellen, maar kan geen innerlijke veranderingen bewerkstelligen.’<br />
Dus dan is <strong>het</strong> niet echt erg dat er geen conservatieve partij bestaat?<br />
‘Aan de ene kant is dit wel erg, want er is een zwart gat. Er is nog steeds geen partij die goed<br />
staatsrechtelijk handelt. Een conservatieve partij zou een hartstikke goede rol kunnen vervullen.<br />
Maar <strong>het</strong> is niet doorslaggevend dat ze niet bestaat. Conservatisme is een cultureel-pedagogisch<br />
ideaal. Je hebt de politiek nodig om dingen te veranderen. Nogmaals: <strong>het</strong> is niet doorslaggevend dat<br />
ze niet bestaat.’<br />
Kan christelijk Nederland nog verrechtsen?<br />
Met een glimlach: ‘Dit kan. Maar voor de kerst zal <strong>het</strong> niet gebeuren.’<br />
Waarom zouden de linkse christenen zich dan niet willen veranderen? Christendom en conservatisme<br />
kunnen toch uitstekend hand in hand gaan?<br />
‘Ik weet dit niet. Misschien hebben we <strong>het</strong> niet goed uitgelegd. Misschien staat mijn eigen persoon in<br />
de weg. Misschien is <strong>het</strong> angst, dat hun eigen clubs zullen verdwijnen. Dan wordt <strong>het</strong> voortbestaan<br />
van die clubs een doel op zich.’<br />
Raakt u hier nooit door ontmoedigd?<br />
‘Ja, ik ben wel eens ontmoedigd geweest. Maar toch: wat ik doe is van relatief belang. Ten diepste<br />
gaat <strong>het</strong> om Gods Koninkrijk.’<br />
Merken uw leerlingen dat aan u?
‘Nee. Voor de klas heb ik <strong>het</strong> hier bewust niet over. Ik ben de leraar die de lesstof behandelt. Het is<br />
eigenlijk best raar: een linkse leraar zou zich er niet van weerhouden voelen om de overeenkomsten<br />
tussen socialisme en christendom aan te wijzen. Maar ik doe <strong>het</strong> niet.’<br />
Hadden de conservatieven in de 19 e eeuw dezelfde bedoelingen?<br />
‘Groen van Prinsterer was bang voor <strong>het</strong>zelfde als Tocqueville en Burke: dat door de democratie de<br />
massamens losbandig zou worden. Dat hij zelfgericht zou worden en welvaart en genot als doel<br />
stelden. Als dat zo is, ik heb <strong>het</strong> in mijn boek over Doornenbal beschreven, krijg je een ochlocratie. En<br />
daarna bestaat er maar een keus: anarchie of dictatuur. Daar waren ze bang voor.’<br />
En die ochlocratie is de waan van 2011?<br />
‘Zeker. Ons land verochlocratiseert. De mensen vluchten daarom in populisme. Om de grondslagen<br />
van onze samenleving bekommert niemand zich meer. In onze samenleving raakt <strong>het</strong> christelijk<br />
geloof in de verdrukking. Er is geen affiniteit meer met welke vorm van religie dan ook en dit<br />
radicaliseert.’<br />
Wat is de taak van de conservatieve politicus hierin?<br />
‘Het adagium van de conservatieve en christelijke politicus moet zijn Delay is life: uitstel is leven. Het<br />
doel van christelijke politiek is godsdienstvrijheid en onderwijsvrijheid. De klassieke grondrechten<br />
moeten beschermd worden. De kerk moet de kerk kunnen blijven, met haar verenigingen en met<br />
haar onderwijs.’<br />
Geldt dit ook voor de vrijheid van drukpers? Isaäc da Costa stelt in zijn Bezwaren tegen de geest der<br />
eeuw dat deze niet mag bestaan.<br />
‘Dat is ook wel een heel contrarevolutionair boekje. Wat je in je achterhoofd moet houden, is dat<br />
onze grondwet zich nergens expliciet uitspreekt voor <strong>het</strong> christendom. Maar de gedachte erachter is<br />
wel christelijk. Vrijheid is niet doen wat je wilt doen, maar vrijheid is doen wat je behoort te doen.<br />
Het wordt dus begrensd door fatsoen en moraal. Het staat ook in onze grondwet: ‘Behoudens ieders<br />
verantwoordelijkheid voor de wet.’<br />
De vrijheid van drukpers moeten we zeker houden, maar we moeten er conservatief mee omgaan.’<br />
Van Raak zegt in zijn boek dat <strong>het</strong> conservatisme een schuit is met heel veel vlaggen.<br />
‘In Amerika is dat sowieso aan de hand. Je hebt <strong>het</strong> neoconservatisme van mensen als Bush.<br />
Daarnaast is er <strong>het</strong> conservatisme van de christenen. En dan is er ook nog <strong>het</strong> middle of the road<br />
conservatisme.<br />
De vorm die Van Raak in zijn boek beschrijft, is een rare vorm. Daar is eigenlijk de samenwerking<br />
tussen Groen en de conservatieven op vastgelopen. Groen heeft op <strong>het</strong> punt gestaan om een antimoderne<br />
coalitie te vormen, maar de conservatieven waren toen zulke rare jongens dat <strong>het</strong> is<br />
misgelopen. De minister van onderwijs bijvoorbeeld, vond zich allereerst een die<strong>naar</strong> van de Kroon.<br />
Het was dan ook niet echt zijn streven om ‘conservatief onderwijs’ te bewerkstelligen.<br />
<strong>Op</strong> een zekere dag, kwam Groen <strong>het</strong> trapje van zijn huis af en liep die minister tegen <strong>het</strong> lijf. En dat<br />
moment, op die plaats, bij dat stoepje, is de samenwerking misgelopen. Toen Groen ’s avonds<br />
thuiskwam heeft hij een brief over <strong>het</strong> onderwerp geschreven. En vanaf dat moment is Groen zich<br />
gaan richten op een anti-revolutionaire partij.<br />
Daarom is dat boek van Van Raak waardeloos, omdat hij hier geheel aan voorbijgaat.’<br />
Dus de verzuiling hebben we aan Groen van Prinsterer te danken?<br />
‘Ja.’<br />
Heemskerk heeft toch ook nog een poging gedaan om een conservatieve partij op te richten?<br />
‘Ja, maar ook dat is mislukt. Dat wordt mooi geïllustreerd door een spotprent uit die tijd. Je ziet daar<br />
<strong>het</strong> conservatisme als een drenkeling in <strong>het</strong> water liggen. Maar aan de kant loopt Groen van<br />
85
86<br />
Prinsterer er met een afgewend hoofd aan voorbij. Dat is de situatie na de breuk die ik zojuist<br />
beschreef.’<br />
In uw boek Lof van <strong>het</strong> conservatisme schrijft u: ‘Dit is <strong>het</strong> conservatieve moment.’ Wat bedoelde u<br />
daarmee?<br />
‘Mijn bedoeling was om aandacht te vragen voor <strong>het</strong> conservatisme als politieke ideologie. In de VVD<br />
had je mannen als Bolkestein en Boekestijn. In <strong>het</strong> CDA had je Van Agt en Hillen. Toen kwam Wilders<br />
in 2004. De illusie dat hij een conservatieve partij zou oprichten, bestond heel 2005. Maar <strong>het</strong> bleek<br />
dat Wilders <strong>het</strong> alleen voor zichzelf deed: Ik, Geert Wilders, tegen de islam.’<br />
Hoe moeten we met deze islam omgaan? Moeten we er maatregelen tegen nemen?<br />
‘Onze grondwet geeft impliciete verboden. Je gaat geen meisjes besnijden. Als moslims echter<br />
voorrechten misbruiken om een andere samenleving te krijgen, moeten we zeker maatregelen<br />
nemen.’<br />
U bedoelt een islamitische theocratie?<br />
‘Ja.’<br />
Maar wat vindt u van <strong>het</strong> principe van theocratie? Van een christelijke theocratie?<br />
‘De christelijke theocratie is de meest ideale samenlevingsvorm: de staat beschermt de kerk. Het<br />
front hiervan wordt gevormd door een staat, die de kerk vrijlaat. Daar mag je over dromen. En als dat<br />
gegarandeerd is, kan de staat de kerk gaan ondersteunen, zodat de kerk haar maatschappelijke taak<br />
kan blijven vervullen. De staat privilegieert dan de kerk.’<br />
Blijft in die situatie de godsdienstvrijheid bestaan?<br />
‘Ja, <strong>het</strong> standpunt van de vrijheid van godsdienst staat buiten kijf.’<br />
U noemt de islam ook wel een blok graniet in de polder. Wat moeten we er tegen doen?<br />
‘Allereerst moeten we de wetten handhaven. Maar ook moeten we met de islamieten in debat. De<br />
multiculturele samenleving moeten we niet omarmen. Ik geloof in een samenleving met een<br />
Leitkultur. De overheid beschermt dan de cultuur. Je kunt <strong>het</strong> ook wel grondwetspatriottisme<br />
noemen.’<br />
Dat klinkt als de pas verschenen integratienota van Donner.<br />
‘Ja, dat was een erg mooi conservatief boekje.’<br />
Tot slot: als u een Utopia zou mogen schrijven, hoe zou die eruit zien?<br />
‘Nou, je moet niet direct een Utopia gaan schrijven. Maar bij mij zou <strong>het</strong> een kleine samenleving zijn,<br />
met hechte gezinnen en een kleine overheid. Het is echter onze taak niet. Onze taak is om gewoon<br />
door te modderen en geen Utopia’s te schrijven.’
BIJLAGE 2 – PORTRETTEN<br />
Biografen van <strong>het</strong> conservatisme<br />
Thierry Baudet (1983) Prof. dr. P.B. Cliteur (1955)<br />
Prof. dr. H.W. von der Dunk (1928)<br />
Prof. dr. E.H. Kossmann (1922-2003)<br />
Prof. dr. A.A.M. Kinneging (1962)<br />
Dr. A.A.G.M. van Raak (1969)<br />
87
88<br />
Dr. B.J. Spruyt (1964)
Belangrijke Europese voorlopers van <strong>het</strong> Nederlandse conservatisme van de negentiende eeuw<br />
Edmund Burke (1729-1797) François René de Chateaubriand (1768-1848)<br />
Hughes Félicité Robert de Lamennais (1782-1854)<br />
89
90<br />
Belangrijke personen bij <strong>het</strong> oprichten van Nederlandse politieke partijen<br />
Mr. W.H. de Beaufort (1845-1918) A.W. Bronsveld (1839-1924)<br />
Dr. Ph. J. Hoedemaker (1868-1908)<br />
F. Domela Nieuwenhuis (1846-1919)<br />
Dr. A. Kuyper (1837-1920)<br />
Jhr. Mr. A.F. Savornin Lohman (1837-1924)
Mr. J. Schokking (1864-1941) Mr. M.W.F. Treub (1858-1931)<br />
Mr. P.J. Troelstra (1860-1930)<br />
Dr. J.Th. de Visser (1857-1932)<br />
91
92<br />
Hoofdrolspelers in de geschiedenis van <strong>het</strong> Nederlands conservatisme<br />
Mr. J.J.L. van der Brugghen (1804-1863) Mr. D. Donker Curtius (1792-1864)<br />
Mr. Dr. G. Groen van Prinsterer (1801-1876)<br />
Mr. Dr. J. Heemskerk Azn. (1818-1897)<br />
Mr. F.A. baron van Hall (1791-1866)<br />
Mr. F.L.W. baron de Kock (1818-1881)
Mr. P .Mijer (1812-1881) Prof. dr. G.J. Mulder (1802-1880)<br />
Dr. mr. J.R. Thorbecke (1798-1872)<br />
Koning Willem III (1817-1890)<br />
Koning Willem II (1792-1849)<br />
93
94<br />
BIJLAGE 3 – PERSOONLIJK LOGBOEK VAN MARIUS DE KOK
100
101
102<br />
BRONVERMELDING EN ILLUSTRATIEVERANTWOORDING<br />
Archieven<br />
Archief van de kiesvereniging ‘Vaderland en Koning’ te Den Haag, Gemeentearchief ’s-<br />
Gravenhage, nummer 0109-01.<br />
Literatuur<br />
Aalders, dr. W. (1976), “Kohlbrugge en <strong>het</strong> neo-calvinisme”, in: Aalders & Van Heyst,<br />
“Hermann Friedrich Kohlbrugge”, Den Haag: J.N. Voorhoeve, pp. 151-164.<br />
Abma, G. (2001), “Schokking, Jan”, in: Houtman e.a. (red.), “Biografisch lexicon voor de<br />
geschiedenis van <strong>het</strong> Nederlands protestantisme, deel 4”, Kampen: Kok, p. 451.<br />
Algra, A. & H. Algra (onbekend), “Dispereert niet”, deel 3, Franeker: T. Wever .<br />
Amelink, Agnes (2001), “De Gereformeerden”, Amsterdam: Bert Bakker.<br />
Augustinus, Aurelius, vert.: Dr. A. Sizoo (onbekend), “Confessiones”, Delft: W.D. Meinema.<br />
Bakker, Ruben (2011), “Laat <strong>het</strong> CDA zich richten op immateriële thema’s”, in:<br />
Reformatorisch Dagblad 24-10-’11.<br />
Banning, Prof. dr. W. (1960), “Karl Marx”, Utrecht/Antwerpen: Het Spectrum.<br />
Baudet, Thierry & Michiel Visser (red.) (2011), “Revolutionair verval en de conservatieve<br />
vooruitgang in de achttiende en negentiende eeuw”, Amsterdam: Bert Bakker.<br />
Baudet, Thierry & Michiel Visser (red.) (2010), “Conservatieve vooruitgang”, Amsterdam:<br />
Bert Bakker.<br />
Berg, Mr. Dr. J.T. van den (1998), “Groen van Prinsterer en de grondwet van 1848”, in: Van<br />
Dijk & Massink (red.), “Groen en de grondwet”, Heerenveen: Groen.<br />
Bolkestein, Frits (2011), “De Goede Vreemdeling”, Amsterdam: Bert Bakker.<br />
Bornewasser, J.A. (1968), “De katholieke partijvorming tot de eerste wereldoorlog”, in:<br />
Scholten e.a., “De confessionelen”, Utrecht: Ambo, pp. 23-40.<br />
Bosma, Martin (2010), “De schijn-élite van de valse munters”, Amsterdam: Bert Bakker.<br />
Brugmans, I.J. (1955), “De opkomst van <strong>het</strong> liberalisme in Nederland (1840-1848)”, in: Van<br />
Houtte e.a. (red.), “Algemene geschiedenis der Nederlanden”, deel X, Utrecht: W. de Haan,<br />
pp. 33-68<br />
Cliteur, Paul (2005), “Natuurrecht, cultuurrecht, conservatisme”, Leeuwarden: Universitaire<br />
Pers Fryslân.<br />
Colijn, H. & C.M. den Hartogh (red.) (1929), “Schrift en historie”, Kampen: J.H. Kok.<br />
Costa, Isaäc da (1974), “Bezwaren tegen de geest der eeuw”, Bleiswijk: Tolle lege.<br />
Deursen, A.Th. van (2010), “Hooggeleerden en goede boeken”, in: Van Deursen, “De geest is<br />
meer dan <strong>het</strong> lichaam”, Amsterdam: Bert Bakker, pp. 116-121.<br />
Diepenhorst, Prof. dr. P.A. (1929), “De Antirevolutionaire partij in de Staten-Generaal”, in:<br />
Colijn & Den Hartogh (red.), “Schrift en historie”, Kampen: J.H. Kok, pp. 231-287<br />
Diepenhorst, Prof. dr. P.A. (1941), “Groen van Prinsterer”, Kampen: J.H. Kok.<br />
Doornenbal, Ds. J.T. (1990), “Leven en werk van Wulfert Floor”, Houten: Den Hertog.<br />
Dunk, H.W. von der (1975), “Conservatisme in vooroorlogs Nederland”, in: Bijdragen en<br />
Mededelingen betreffende de Geschiedenis der Nederlanden, volume 90, pp. 15-37.<br />
Dunk, Prof. dr. H.W. von der (1976), “Conservatisme”, Bussum: Fibula-Van Dishoeck.
Fabius, Prof. Mr. D.P.D. (1929), “Groen van Prinsterer over staatkundige partijen”, in: Colijn &<br />
Den Hartogh (red.), “Schrift en historie”, Kampen: J.H. Kok, pp. 202-221.<br />
Fennema, Meindert (2010), “Geert Wilders, Tove<strong>naar</strong>sleerling”, Amsterdam: Bert Bakker.<br />
Ferdinand Domela Nieuwenhuis Museum (onbekend), “Het leven van Domela Nieuwenhuis”,<br />
Heerenveen: Ferdinand Domela Nieuwenhuis Museum.<br />
Fieret, dr. W. (1990), “De Staatkundig Gereformeerde Partij 1918-1948. Een bibliocratisch<br />
ideaal”, Houten: Den Hertog<br />
Floor, Wulfert (1998), “Uit <strong>het</strong> zaaivat”, Kampen: De Groot Goudriaan.<br />
Gerretson, Dr. C. & Dr. A. Goslinga, “Groen van Prinsterer. Schriftelijke nalatenschap. Vierde<br />
deel”, ’s-Gravenhage: Martinus Nijhoff.<br />
Goslinga, Dr. A. (1937), “Briefwisseling van Mr. G. Groen van Prinsterer met Dr. A. Kuyper<br />
1864-1876”, Kampen: J.H. Kok.<br />
Groen van Prinsterer, Mr. G. (1848), “Aan G. Graaf Schimmelpenninck, minister van staat,<br />
enz., over de vrijheid van onderwijs”, ’s-Gravenhage: W.P. van Stockum.<br />
Groen van Prinsterer, Mr. G. (1871), “Handboek der Geschiedenis van <strong>het</strong> Vaderland”, ’s-<br />
Gravenhage: D.A. Daamen.<br />
Groen van Prinsterer, Mr. G. (1954), “De Anti-Revolutionnaire en confessionele partij in de<br />
Nederlands Hervormde Kerk”, Goes: Oosterbaan & Le Cointre.<br />
Groen van Prinsterer, Mr. G. (1976), “Ongeloof en Revolutie. Een reeks historische<br />
voorlezingen”, Franeker: T. Wever.<br />
Harinck, George (2003), “Abraham Kuyper als conservatief cultuurdenker”, in: Radix,<br />
jaargang 29, nummer 1, pp. 37-50.<br />
Harinck, George (2011), “Abraham Kuyper”, in: Baudet en Visser (red.), “Revolutionair verval<br />
en de conservatieve vooruitgang in de achttiende en negentiende eeuw”, Amserdam: Bert<br />
Bakker, pp. 381-400.<br />
Hartmans, Rob (2010), “De coup van Pieter Oud”, in: Historisch Nieuwsblad, jaargang 19,<br />
nummer 7, pp. 42-48.<br />
Have<strong>naar</strong>, Ronald (2006), “Twee soorten conservatisme”, Amsterdam: Vossiuspers UvA.<br />
Hippe, J. (1983), “De Hervormd (Gereformeerde) Staatspartij”, in: Jaarboek van <strong>het</strong><br />
Documentatiecentrum van Nederlandse Politieke Partijen, 1983, pp. 107-128.<br />
Hobbes, Thomas (1651), “Leviathan or the Matter, Forme, & Power of a Common-wealth<br />
Ecclesiastical and civill”, London: Andrew Crooke.<br />
Horst, Han van der (2010), “Nederland”, Amsterdam: Bert Bakker.<br />
Huizinga, J. (1941), “Nederland’s beschaving in de zeventiende eeuw. Een sc<strong>het</strong>s”, Haarlem:<br />
H.D. Tjeenk Willink.<br />
Jansen, H.P.H. (1955), “Het herstel van de kerkelijke hiërarchie. De Aprilbeweging”, in: Van<br />
Houtte e.a. (red.), “Algemene geschiedenis der Nederlanden”, deel X, Utrecht: W. de Haan,<br />
pp. 33-68<br />
Jong Edz., F. de (1956), “De Nederlandse arbeidersklasse <strong>zoek</strong>t haar weg, 1870-1903”, in: Van<br />
Houtte e.a. (red.), “Algemene geschiedenis der Nederlanden”, deel XI, Zeist: W. de Haan, pp.<br />
83-111.<br />
Jong, Dr. L. de (1969), “Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog. Deel 1,<br />
Voorspel”, ’s-Gravenhage: Staatsuitgeverij.<br />
103
104<br />
Jong, R. de (1999), “De Algemeene Kiesvereeniging, 1868-1875. De eerste politieke partij van<br />
Nederland”, in: Jaarboek van <strong>het</strong> Documentatiecentrum Nederlandse Politieke Partijen,<br />
1999, pp. 240-250.<br />
Jonge, A.A. de (1976), “Geschiedschrijving over de Nederlandse politieke partijen”, in:<br />
Bijdragen en Mededelingen betreffende de Geschiedenis der Nederlanden, volume 91, pp.<br />
94-105.<br />
Joustra, Arendo, Jeroen Langelaar & Jos Widdershoven (2010), “Negenmanne, Oranjes &<br />
Matpartijen”, Amsterdam: Elsevier.<br />
Kaam, Ben van (1964), “Parade der mannenbroeders”, Wageningen: Zomer & Keuning.<br />
Kinneging, Dr. A.A.M. (2000), “Het conservatisme: kritiek van de Verlichting en de<br />
moderniteit”, oorspronkelijk verschenen in: Philosophia Reformata, najaar 2000.<br />
Kossmann, E. (1956), “De groei van de anti-revolutionaire partij”, in: Van Houtte e.a. (red.),<br />
“Algemene geschiedenis der Nederlanden”, deel XI, Zeist: W. de Haan, pp. 1-23.<br />
Kossmann, E.H. (1987), “Over conservatisme. Johan Huizinga-lezing 1980”, in: Kossmann,<br />
“Politieke theorie en geschiedenis”, Amsterdam: Bert Bakker, pp. 9-25.<br />
Kremer, A.J.C. (1869), “Mr. Groen van Prinsterer. Brochures I en II aan de conservatieve partij<br />
overwogen”, Arnhem: voor rekening van den schrijver.<br />
Kuyper, Dr. Abraham (2004), “Het calvinisme”, Kampen: Kok.<br />
Lafeber, C.V. (onbekend), “Oefent architectonische kritiek op de menselijke sociëteit. Zeven<br />
vaderlandse problemen en hun oplossing (1880-1920), Tilburg, uitgever onbekend.<br />
Levinas, Emmanuel (2005), “Over de ontsnapping, voorafgegaan door Enkele beschouwingen<br />
over <strong>het</strong> hitlerisme”, Kampen/Kapellen: Ten Have/Pelckmans.<br />
Linders, A. (1997), “Vier fronten, één strijd: mr. N.S. Corry Tendeloo in <strong>het</strong> spanningsveld<br />
tussen continuïteit en verandering 1945-1956”, in: P. Luykx, P. Slot (red.), “Een stille<br />
revolutie?”, zonder plaats, pp. 109-129.<br />
Lucardie, Paul (1996), “Nederland Stromenland”, Assen: Van Gorcum.<br />
Melching, Willem (2011), “Zonder industrie geen democratie”, in: Historisch Nieuwsblad,<br />
jaargang 20, nummer 6, pp. 96-105.<br />
Ouden, R.A. den (1929), “De Antirevolutionaire Partij in den lande”, in: Colijn & Den Hartogh<br />
(red.), “Schrift en historie”, Kampen: J.H. Kok, pp. 306-329.<br />
Parleviet, Theo (2010), “Christopher Dawson”, in: Baudet & Visser (red.): Conservatieve<br />
vooruitgang, Amsterdam: Bert Bakker, pp. 171-188.<br />
Presser, Prof. dr. J. (1975), “De Tachtigjarige Oorlog”, Amsterdam/Brussel: Elsevier.<br />
Raak, Ronald van (2001), “In naam van <strong>het</strong> volmaakte”, Amsterdam: Wereldbibliotheek.<br />
Rooy, Piet de (2005), “Republiek van rivaliteiten. Nederland sinds 1813”, Amsterdam: Mets &<br />
Schilt.<br />
Rüter, A.J.C. (1935), “De spoorwegstakingen van 1903”, Leiden: E.J. Brill.<br />
Schans, Drs. A.A. van der (1993), “Kuyper en Kersten. IJveraars voor de herkerstening van<br />
onze samenleving.”, Den Haag/Leiden: Groen.<br />
Scholten, L.W.G. (1968), “De protestantse partijvorming tot de eerste wereldoorlog”, in:<br />
Scholten e.a., “De confessionelen”, Utrecht: Ambo, pp. 9-22.<br />
Schoots, Hans (2011), “Frielsand rukte aan de kluisters”, in: Historisch Nieuwsblad, jaargang<br />
20, nummer 6, pp. 106-113.
Smilde, Arend (2010), “C.S. Lewis”, in: Baudet & Visser (red.): Conservatieve vooruitgang,<br />
Amsterdam: Bert Bakker, pp. 113-128.<br />
Spanning, Hans van (2001), “Van vrij-antirevolutionairen <strong>naar</strong> CHU”, in: Harinck e.a. (red.),<br />
“De Antirevolutionaire partij 1829-1980”, Hilversum: Verloren, pp. 113-122.<br />
Spruyt, Bart-Jan (2003), “Lof van <strong>het</strong> conservatisme”, plaats onbekend: Balans.<br />
Spruyt, Bart-Jan (2009), “Als je eenmaal hebt liefgehad. Over ds. J.T. Doornenbal, geloof,<br />
cultuur en politiek”, Zoetermeer: Boekencentrum.<br />
Störig, Hans Joachim, vert: dr. P. Brommer & J.K. van den Brink (1990), “Geschiedenis van de<br />
filosofie, deel 2”, Utrecht: Het Spectrum.<br />
Suttorp, Dr. L.C. (1948), “Jhr Mr Alexander Frederik de Savornin Lohman 1837-1924. Zijn<br />
leven en werken”, ‘s-Gravenhage: A.A.M. Stols.<br />
Thorbecke, Mr. J.R. (1980), “Over <strong>het</strong> hedendaagse staatsburgerschap:, in: De Wit,<br />
“Thorbecke en de wording van de Nederlandse natie”, Nijmegen: Socialistische Uitgeverij<br />
Nijmegen, pp. 266-278.<br />
Velden, Sjaak van der (2010), “Links: PvdA, SP en GroenLinks”, Amsterdam: Aksant.<br />
Voerman, G. (1989), “Liberalen op een tweesprong: Liberale Unie, Vrijzinnig Democratische<br />
Bond en Bond van Vrije Liberalen aan <strong>het</strong> begin van deze eeuw (1901-1921)”, in: Jaarboek<br />
van <strong>het</strong> Documentatiecentrum Nederlandse Politieke Partijen, 1989, pp. 102-130.<br />
Vries, C.W. de (1955), “Ministeries onder liberale invloed, 1853-‘66”, in: Van Houtte e.a.<br />
(red.), “Algemene geschiedenis der Nederlanden”, deel X, Utrecht: W. de Haan, pp. 173-187.<br />
Vrijsen, Eric (2010), “Wilt u niet aan mijn jasje trekken!”, Amsterdam: Balans.<br />
Wit, Dr. C.H.E. de (1980), “Thorbecke en de wording van de Nederlandse natie”, Nijmegen:<br />
Socialistische Uitgeverij Nijmegen.<br />
Zwaag, Dr. K. van der (1999), “Onverkort of gekortwiekt? Artikel 36 van de Nederlandse<br />
Geloofsbelijdenis en de spanning tussen overheid en religie. Een systematisch-historische<br />
interpretatie van een ‘omstreden’ geloofsartikel”, Heerenveen: Groen.<br />
Zwaag, W. van der (1987), “Jean Louis Bernhardi (1811-1873). Een leketheoloog uit de<br />
school van Kohlbrugge en Bilderdijk”, Houten: Den Hertog.<br />
Zwager, H.H. (1955), “Een nieuw fundament in <strong>het</strong> Noorden”, in: Van Houtte e.a. (red.),<br />
“Algemene geschiedenis der Nederlanden”, deel X, Utrecht: W. de Haan, pp. 69-95<br />
Kranten<br />
Algmeen Handelsblad<br />
De Tijd<br />
Het Nieuws van den dag<br />
Middelburgsche courant<br />
Nieuwe Tilburgsche Courant<br />
Nieuwsblad van Friesland<br />
Nieuwsblad van <strong>het</strong> Noorden<br />
Voorwaarts<br />
105
106<br />
Websites<br />
Aalders, Dr. M.J. (2005), “In memoriam dr. W. Aalders”,<br />
http://www.mjaalders.nl/wetenschappelijk-werk-othermenu-33/publicaties-op-<strong>het</strong>-webothermenu-38/56-in-memoriam-dr-w-aalders<br />
29-12-‘05<br />
Anoniem (1999), “Wet subsidiëring politieke partijen”, http://www.wetboekonline.nl/wet/Wet%20subsidi%26%23235%3Bring%20politieke%20partijen.html#1<br />
onbekend<br />
Anoniem (2011), “Aantal doden in Noorwegen bijgesteld”, http://nos.nl/op3/artikel/258910aantal-doden-noorwegen-bijgesteld.html<br />
25-07-‘11<br />
Anoniem (2011), “Liveblog: 85 doden bij bloedbad op Noorse eiland Utoya”,<br />
http://www.refdag.nl/nieuws/buitenland/liveblog_85_doden_bij_bloedbad_op_noorse_eila<br />
nd_utoya_1_578238 25-07-‘11 22-07-‘11<br />
Anoniem (onbekend), “Canadese bever”,<br />
http://nl.wikipedia.org/wiki/Canadese_bever#Beverdammen 10-09-‘11<br />
Anoniem (onbekend), “Reactionair”, http://nl.wikipedia.org/wiki/Reactionair#Chateaubriand<br />
19-12-‘11<br />
Anoniem (onbekend), “Wat is conservatisme?”, http://www.conservatiefcafe.nl/wat-isconservatisme<br />
onbekend<br />
Documentatiecentum Nederlandse politieke partijen (onbekend), “Beginselprogramma’s van<br />
de politieke partijen in Nederland”,<br />
http://www.rug.nl/dnpp/themas/beginselprogrammas/index 08-08-‘11<br />
Ham, Boris van der (2011), “Moorden in Noorwegen, en de inspiratiebron”,<br />
http://www.borisvanderham.nl/weblog/moorden_in_noorwegen_en_de_inspiratiebron 23-<br />
07-’11<br />
Jong, R. de (2008), “Nieuwenhuis, Ferdinand (1846-1919)”,<br />
http://www.historici.nl/Onder<strong>zoek</strong>/Projecten/BWN/lemmata/bwn3/nieuwenhuis 13-03-‘08<br />
Koops, W.R.H. (2008), “Bos, Dirk (1862-1916)”,<br />
http://www.historici.nl/Onder<strong>zoek</strong>/Projecten/BWN/lemmata/bwn2/bos 13-03-‘08<br />
Langelaar, Jeroen (2011), “Geert Wilders beschuldigd van inspireren Noorse terrorist”,<br />
http://www.elsevier.nl/web/Nieuws/Politiek/307844/Geert-Wilders-beschuldigd-vaninspireren-Noorse-terrorist.htm?rss=true<br />
23-07-‘11<br />
Langelaar, Jeroen (2011), “Noorse krant publiceert foto’s schietpartij en arrestatie”,<br />
http://www.elsevier.nl/web/Nieuws/Buitenland/307895/Noorse-krant-publiceert-fotosschietpartij-en-arrestatie.htm?rss=true<br />
23-07-‘11<br />
Langelaar, Jeroen (2011), “Zeker 84 doden bij schiepartij Noors eiland Utoya”,<br />
http://www.elsevier.nl/web/Nieuws/Buitenland/307822/Zeker-84-doden-bij-schietpartij-<br />
Noors-eiland-Utoya.htm?rss=true 23-07-’11.<br />
Meppelen, Martijn van (2010), “Geschiedenis van de Christelijk-Historische Unie – Marcel ten<br />
Hooven”, http://opunie.nl/boeken/chu-geschiedenis-christelijk/ 28-08-‘10<br />
Parlementair Documentatie Centrum van de Universiteit Leiden (onbekend), “Parlement &<br />
Politiek”, www.parlement.com onbekend<br />
Spruyt, Bart-Jan (2001), “Groen van Prinsterer en de conservatieven”,<br />
http://www.bitterlemon.nu/archief/6185/groen-van-prinsterer-en-de-conservatieven 22-02-<br />
‘01
Illustratieverantwoording<br />
Foto’s voorpagina:<br />
http://fotocompetitie.upc.nl/seo/foto/531875/na_regen_komt_zonneschijn/zon_vakantie_<br />
water_wolken_lucht.html en http://forum.fok.nl/topic/1690547/2/25.<br />
Schema paragraaf 1.2.: overgenomen uit Lucardie, Nederlands Stromenland, p. 7.<br />
Portret Baudet: http://admin.nrcboeken.nl/interview/%E2%80%98beschaving-vergtonderhoud%E2%80%99;<br />
Portret Cliteur: http://www.carelbrendel.nl/2010/12/27/paulcliteur-vloekt-in-de-rechtse-kerk/;<br />
Portret Von der Dunk:<br />
http://www.geschiedenis24.nl/dossiers/Dunk-Herman-W-von-der-1928.html; Portret<br />
Kinneging: http://www.metronieuws.nl/nieuws/proces-wilders-enkelverliezers/SrZkfw!G80a7YwpVDC6E/;<br />
Portret Kossmann:<br />
http://www.rug.nl/let/onder<strong>zoek</strong>/onder<strong>zoek</strong>centra/ernstkossmanninstituut/kossm/index;<br />
Portret Van Raak: http://www.sp.nl/ronaldvanraak/; Portret Spruyt:<br />
http://www.refdag.nl/nieuws/binnenland/spruyt_bij_nos_wilders_indirect_verantwoordelijk<br />
_voor_drama_noorwegen_1_578838.<br />
Portret Burke: http://nl.123rf.com/photo_8510653_edmund-burke-1729-1797-onengraving-from-the-1800s-anglo-irish-statesman-author-orator-political-the.html;<br />
Portret<br />
Chateaubriand: http://www.frenchplaces.com/places+essays/essays%20texts/romantic%20writers.htm;<br />
Portret Lammenais:<br />
http://en.wikipedia.org/wiki/File:Hugues_Felicit%C3%A9_Robert_de_Lamennais.PNG.<br />
Portret De Beaufort:<br />
http://www.<strong>het</strong>utrechtsarchief.nl/collectie/beeldmateriaal/fotografische_documenten/1900<br />
-1910/103962; Portret Bronsveld:<br />
http://www.geheugenvannederland.nl/?/nl/items/CBG01:3046; Portret Hoedemaker:<br />
http://www.refdag.nl/kerkplein/kerknieuws/op_de_bres_voor_jan_rap_en_zijn_maat_1_48<br />
6272; Portret Kuyper: http://alpha.redeemer.ca/~dkoyzis/kuyper.html; Portret Domela<br />
Nieuwenhuis: http://www.sp.nl/nieuws/spanning/200901/rijke_rode_leven.shtml; Portret<br />
De Savornin Lohman: http://www.jenneken.nl/bekijk/1900VOORVRIJHEIDENVORST.htm;<br />
Portret Schokking: http://nostalgisch.koudum.nl/kerk/predikantenportretten.htm; Portret<br />
Treub:<br />
http://www.ga<strong>het</strong>na.nl/collectie/afbeeldingen/fotocollectie/<strong>zoek</strong>en/start/9/weergave/detail<br />
/tstart/0; Portret Troelstra:<br />
http://www.wittebrugpark.nl/wandelingen/westbroekpark/wbptroelstra/wbptroelstra.htm;<br />
Portret De Visser: http://schrijfspecialist.wordpress.com/2011/09/29/vergetenvolksvertegenwoordigers-dr-j-th-de-visser/.<br />
Portret Van der Brugghen:<br />
http://www.dbnl.org/tekst/algr001disp03_01/algr001disp03_01_0015.php; Portrert Donker<br />
Curtius: http://nl.wikipedia.org/wiki/Bestand:Dirk_Donker_Curtius.jpg; Portret Groen van<br />
Prinsterer: http://hennepe.jouwweb.nl/johan-gijsbert-verstolk-van-soelen-groen-vanprinsterer-de-marktkoopman;<br />
Portret Van Hall:<br />
http://www.dbnl.org/tekst/rogi002invr01_01/rogi002invr01_01_0006.php; Portret<br />
Heemskerk: http://www.geheugenvannederland.nl/?/nl/items/NCRD01:156641496; Portret<br />
De Kock: http://nl.wikipedia.org/wiki/Bestand:Frederik_Lodewijk_Willem_de_Kock.jpg;<br />
Portret Mijer: http://www.geheugenvannederland.nl/?/nl/items/RIJK01:SK-A-3806; Portret<br />
107
108<br />
Mulder:<br />
http://www.<strong>het</strong>utrechtsarchief.nl/collectie/beeldmateriaal/tekeningen_en_prenten/1860-<br />
1870/39045; Portret Thorbecke: http://nl.wikipedia.org/wiki/Johan_Rudolph_Thorbecke;<br />
Portret Willem II: http://www.historietilburg.nl/tijdschrift/15/453.htm; Portret Willem III:<br />
http://www.frieslandzoals<strong>het</strong>was.nl/?q=1&z=1&aflnr=14&artid=6.