ONDERZOEK KRITISCHE ILLUSTRATIES - Stefan Fincken

ONDERZOEK 

KRITISCHE 

STEFAN FINCKEN 

GRAFISCH ONTWERP 4 

2011/2012 

ILLUSTRATIES

ONDERZOEK KRITISCHE ILLUSTRATIES 

Katholieke Hogeschool Limburg | MAD-fac 

C-Mine 5 

3600, Genk 

België 

Docenten: 

P. Lefèvre 

Wim de Buck 

Wouter Soudan 

Wout Olaerts 

Met dank aan: 

Kim Duchateau 

Evi Duson, Press Cartoon Belgium 

Stefan Fincken 

Bredeweg 502 

6044 XE, Roermond 

Nederland 

StefanFincken@gmail.com 

Grafisch Ontwerp 

2011/2012 

3

INHOUD 

INLEIDING 6 

FOCUS ONDERZOEK 6 

ONDERZOEKSVRAAG 6 

METHODOLOGIE 6 

SOORTEN CARTOONS 8 

AUTEURSTRIP 8 

CARTOON 8 

POCKET CARTOON 8 

KARIKATUUR 8 

STRIP(VERHAAL) 8 

GAG(STRIP) 10 

STOPCOMIC 10 

GRAPHIC NOVEL (AUTEURSTRIP VS) 10 

GENRESTRIP (STRIPREEKS) 10 

VERVOLG VERHAAL 10 

KORT VERHAAL 10 

STANDAARD VERHAALLENGTE 10 

LANG VERHAAL 10 

ALBUMPUBLICATIE 10 

TERMINOLOGIE IN DEZE PAPER 10 

LITERATUUR STUDIE 12 

TERMINOLOGIE VAN HET BEELDVERHAAL 12 

VOORLOPERS 12 

PIONIERS 12 

INFANTALISATIE 12 

SLUIMERING 14 

KINDERSTRIP 14 

KRUISBESTUIVING 14 

PROPAGANDA 14 

GOUDEN KLASSIEKERS 14 

BELGISCHE BLOEITIJD 14 

GROEIENDE STRIPCULTUUR 14 

FRANSE BLOEIPERIODE 14 

GRAFISCHE VERNIEUWING 14 

GENRE-INDELING 14 

REPRESANTATIVE FORM AND THE VISUAL IDEOGRAPH 16 

RECONSIDERING THE DECLINE OF THE EDITORIAL CRATOON 18 

IS THE PEN MIGHTIER THEN THE WORD? 20 

GESPREK MET KIM DUCHATEAU 22 

SOORTEN CARTOONS VOLGENS KIM 22 

ADVIES 22 

BEELDONDERZOEK 24 

DAN PERJOVSCHI 24 

GAL 24 

GARY LARSON 24 

GLEN BAXTER 24 

GUMMBAH 24 

JEROOM 24 

PETER VAN STRAATEN 24 

STEVE MICHIELS 25 

ZAK 25 

BEELDANALYSE DAN PERJOVSCHI 26 

BEELDANALYSE GAL 28 

BEELDANALYSE GARRY LARSON 30 

BEELDANALYSE GLEN BAXTER 32 

BEELDANALYSE GUMMBAH 34 

BEELDANALYSE JEROOM 36 

BEELDANALYSE PETER VAN STRAATEN 38 

BEELDANALYSE STEVE MICHIELS 40 

BEELDANALYSE ZAK 42 

EXPERIMENTEEL ONDERZOEK DOOR ZELF TE ILLUSTREREN 44 

ENQUÊTE 46 

RESULTATEN ENQUÊTE 47 

CONCLUSIE ENQUÊTE 48 

CONCLUSIE ONDERZOEK 50 

ONDERZOEKSVRAGEN BEANTWOORDEN 50 

UITGEWERKTE KRITISCHE ILLUSTRATIES 52 

EVALUATIE KRITISCHE ILLUSTRATIES 54 

TOTAAL OVERZICHT VORMELIJKE ANALYSE 56 

TOTAAL OVERZICHT INHOUDELIJKE ANALYSE 58 

RESULTATEN: TWEE OUTPUTS 62 

POSTKAARTEN 62 

MAGAZINE 63 

DISCUSSIE 66 

DANKWOORD 67 

BIBLIOGRAFIE 68 

DISCLAIMER 70 

KRITISCHE ILLUSTRATIE: 

ONTBOSSING SUMATRA BEDREIGD 

OVERLEVING OLIFANT 

2012 STEFAN FINCKEN [1.] 

GEBASEERD OP EEN ARTIKEL 

VAN HET WWF OVER DE DOOR 

ONTBOSSING BEDREIGDE 

OLIFANTEN VAN SUMATRA. [2.]

6 

INLEIDING 

Kritische illustraties spreken mij vaak aan. In één beeld worden de 

actualiteiten kritisch onderzocht. Elke kritische illustratie onderzoekt, 

vervormt, verdraait, vervangt, verkleint of vergroot onderdelen van 

het onderwerp om zo een kritische noot aan het discours te geven, 

autoriteit in vraag te stellen, aandacht te vestigen op corruptie en sociale 

misstanden of zelfs te oordelen over een bepaald onderwerp, beleid, 

persoon of stand van zaken. 

Tijdens dit project ga ik op een aantal manieren onderzoek doen naar 

kritische illustraties en cartoons. Denk daarbij aan een literatuur studie, 

een korte enquête en onderzoek door te pogen zelf kritische illustraties 

te produceren. 

FOCUS ONDERZOEK 

De focus van dit onderzoek ligt bij redactionele of kritische illustraties. 

Ik vind dit een interessant onderwerp aangezien dergelijke illustraties, 

die ook wel cartoons worden genoemd, gebruikt worden om op 

amusante wijze kritiek te leveren op actualiteiten, sociale constructies 

en de politiek. 

ONDERZOEKSVRAAG 

HOOFDVRAAG: 

• Welke inhoudelijke en vormelijke kenmerken kan ik het beste 

toepassen bij het produceren van kritische illustraties? 

DEELVRAGEN: 

• Wat kan ik als beste als inspiratie gebruiken om de illustraties op te 

baseren? 

• Welke inhoudelijke kenmerken kan ik het beste handhaven? 

• Welke vormelijke kenmerken kan ik het beste handhaven? 

• Met welke twee outputs kan ik de illustraties het best presenteren? 

METHODOLOGIE 

Voor dit onderzoek heb ik een literatuur studie gedaan waarin ik gebruik 

maak van boeken, papers en online bronnen. Ook heb ik advies 

gevraagd van Vlaamse cartoonist en striptekenaar Kim Duchateau en 

heb ik een kleine enquête afgenomen. Tevens ben ik zelf aan de slag 

gegaan met het produceren van kritische illustraties. Dit laatste is een 

vorm van experimenteel onderzoek. De geproduceerde illustraties 

worden gepresenteerd in de vorm van postkaarten, en in een magazine 

ter illustratie van de oorspronkelijke tekst waarop de afzonderlijke 

illustraties gebaseerd zijn. 


KUIK YEAH 



OP TECHZINE.NL OVER DE 

CENSURERING VAN WEBSITES 

DOOR BREIN. [3.]

8 

SOORTEN CARTOONS 

Er is een redelijke verscheidenheid aan soorten cartoons, strips en 

kritische illustraties. De terminologie voor deze soorten lopen in de 

realiteit vaak door elkaar heen. Soms is het onderscheid moeilijk 

te maken tussen bijvoorbeel een ‘editorial cartoon’ en een ‘political 

cartoon’ aangezien de connotaties die bij de verschillende termen horen 

vaak samen zijn terug te vinden binnen hetzelfde werk. Ook worden de 

termen cartoon, spotprent, karikatuur en stripverhaal vaak door elkaar 

gebruikt. De betekenissen van deze woorden liggen vaak dicht bij elkaar 

of overlappen elkaar. Het is dan ook zeker niet onverstandig eerst meer 

duidelijkheid te krijgen over de terminologie die in de praktijk gebruikt 

word. Hieronder een lijst met wat verschillende bronnen zeggen over 

de termen. 

AUTEURSTRIP 

• “Subgenre van Vormgerichte indeling waarbij de auteur doelbewust 

een afgerond verhaal maakt binnen een album en de vertelling 

meer het karakter van een roman heeft, eenmalig optredende 

hoofdpersoon en zonder dat er een vervolg komt (graphic Novel, 

One Shot, Striproman).” [4.] 

CARTOON 

• “Humoristische tekening” [5.] , “Spotprent” [5.][6.] 

• “Getekende mop, Grappig plaatje” [7.] 

• “Caricatuur, Karikatuur, Geestige tekening, Getekende 

grap, Getekende mop, Getekende rolprent, Grappig plaatje, 

Humoristische tekening, Komische tekening, Satirische tekening, 

Schertsbeeld” [8.] 

• “Een “cartoon” of “spotprent” is een humoristische tekening. 

Dit kan bijvoorbeeld een karikatuur van een bekend persoon, 

een persiflage van een actuele situatie of simpelweg een afbeelding 

van een komische situatie zijn. Veel kranten en tijdschriften 

publiceren cartoons. In kranten gaat het vooral om politieke 

spotprenten.” [9.] 

• “Een humoristische tekening met of zonder tekst.” [10.] 

• “Een enkel plaatje, al dan niet voorzien van tekst, ook wel cartoon 

genoemd.” [11.] 

• “Afbeelding met een op zich zelfstaande prent of maximaal twee 

panels, waarin een bepaald onderwerp (politiek, sport enz.) op 

humoristische, satirsche wijze wordt uitgebeeld.” [4.] 

POCKET CARTOON 

• “Een ‘pocket cartoon’ is een vorm van ‘editorial cartoon’ die bestaat 

uit een topische illustratie in eentallig paneel en met eentallig collum. 

Deze vorm is geïntroduceerd door Osbert Lancaster in 1939 in de 

krant Daily Express.” [12.] Zie de verwijzing na deze zin voor een 

voorbeeld. [13.] 

• “Een enkel plaatje, al dan niet voorzien van tekst, ook wel cartoon 

genoemd.” 

KARIKATUUR 

• “Afbeelding die iets of iemand belachelijk maakt.” [14.] 

• “Een spottende, overdreven voorstelling van de karaktertrekken van 

een persoon of zaak.” [15.] 

• “Oorspronkelijk uit de beeldende kunst afkomstige aanduiding voor 

een portrettekening waarin de trekken van een bepaald, als bekend 

verondersteld personage komisch vervormd of overdreven worden. 

Als zodanig is de karikatuur in de beeldende kunst wat de parodie is 

in de literatuur.” [16.] 

• “Koddige, Ironische afbeelding.” [17.] 

• “Spotprent” [15.] 

• “Overdreven voorstelling, waardoor het belachelijk wordt.” [18.] 

• “Een karikatuur is een humoristische voorstelling van een persoon 

of zaak, waarbij de meest kenmerkende trekken sterk overdreven 

worden. Ze kunnen zowel ter amusement of ter belediging bedoeld 

zijn.” [19.] 

STRIP(VERHAAL) 

• “Getekend verhaal met korte teksten.” [10.] 

• “Beeldroman, Beeldverhaal, Strip.” [20.] 

• “Het stripverhaal (ook beeldverhaal of strip(album) genoemd) is 

een van de oudste vormen van literatuur. Rob Godthelp geeft 

de volgende definitie: “Een stripverhaalis een periodiek in druk 

verschijnende reeks afbeeldingen (soms direct in boekvorm), 

doorgaans voorzien van taal, met een identieke hoofdpersoon 

in elke aflevering, terwijl de afbeeldingen een onderlinge 

samenhang vertonen, zodat de lezer/kijker een bepaald verloop 

van gebeurtenissen meegedeeld wordt.” Een stripverhaal wordt 

gevormd door een aantal van afbeeldingen die een verhaal vormen. 

Een stripverhaal wordt gemaakt door een striptekenaar en een 

scenarioschrijver. Soms schrijft de tekenaar tevens het scenario, 

soms werken er meerdere personen aan het tekenwerk (schetsen, 

inkten, letteren) of aan het verhaal. Een typisch Amerikaanse vorm 

van een stripverhaal is de comic, een bekende Japanse versie is de 

manga.” [21.] 


WAR LIES 


GEBASEERD OP ARTIKELEN OP 

DEEPJOURNAL.COM OVER HET 

DISCOURS TUSSEN DE V.S. 

EN IRAN. [22.]

10 

GAG(STRIP) 

• “Subgenre van Vormgerichte indeling waarin een grap in één strook 

of halve plaat, of gehele pagina tot een climax komt, minimaal 

weergegeven in 3 panels en maximaal één pagina lang (gagplaat, 

een-pagina-strip, stopstrip).” [4.] 

• “Een gag of stop-comic is een korte strip van enkele plaatjes of 

hooguit één pagina. In een gag wordt een grap visueel uitgewerkt. 

Ook cartoonreeksen worden tot de gagstrip gerekend.” [23.] 

• “Een (meestal horizontale) strook bestaande uit een of meer plaatjes 

die een kort verhaal uitbeelden.” [11.] 

STOPCOMIC 

• “Subgenre van Vormgerichte indeling waarbij in een strookje van 3 

tot 4 plaatjes zonder tekst een visuele grap wordt verbeeld, meestal 

als dagstrip in een krant.” [4.] 

GRAPHIC NOVEL (AUTEURSTRIP VS) 

• “Subgenre van Vormgerichte indeling met beeldverhalen die 

kenmerken van een roan vertonen: het beschrijven van de 

handelingen van personen in verband met hun karakter en innerlijk 

leven, dwz. Amerikaanse term voor auteurstrips (Striproman).” [4.] 

GENRESTRIP (STRIPREEKS) 

• “Subgenre van Vormgerichte indeling van beeldverhalen rondom 

één hoofdpersoon, welke in albumvorm worden uitgegeven als een 

doorlopende reeks met een zelfde tekenstijl, waarbinnen afgeronde 

verhalen, miniseries of een continue rode draad mogelijk is.” [2.] 

VERVOLG VERHAAL 

• “Subgenre van Vormgerichte strip met een stripverhaal dat in 

delen peridodiek verschijnt in een tijdschrift of dagblad; veelal 

enkele stroken, hele pagina of een aantal pagina’s van een 

compleet verhaal met karakteristieke kenmerken voor montage en 

verhaalopbouw.” [4.] 

KORT VERHAAL 

• “Subgenre van Vormgerichte strip betreft een beeldverhaal met een 

lengte die langer is dan één pagina, maar niet de lengte heeft van 

een doorsnee verhaal.” [4.] 

STANDAARD VERHAALLENGTE 

• “Subgenre van Vormgerichte strip met een in Europa algemeen 

voorkomende verhaallengte voor stripalbums van 48 blz. per album, 

tot stand gekomen door de meest gunstige kwaliteitsprijs verhouding 

en het benodigde aantal katerns voor een album.” [4.] 

LANG VERHAAL 

• “Subgenre van Vormgerichte strip betreft een beeldverhaal met een 

niet gelimiteerd aantal pagina’s, langer dan de standaardlengte van 

48 pagina’s.” [4.] 

ALBUMPUBLICATIE 

• “Subgenre van Vormgerichte strip met een albumuitgave van een 

beeldverhaal dat eerst voorgepubliceerd werd in een tijdschrift of 

krant.” [4.] 

TERMINOLOGIE IN DEZE PAPER 

In deze paper zal ik afwisselend gebruik maken van de term 

“cartoon” en “kritische illustratie.” De connotatie van deze twee 

termen verschillen. Een cartoon is meer humoristisch terwijl een 

kritische illustratie meer de serieuze kant op gaat. Dit wil trouwens 

niet zeggen dat een cartoon niet serieus kan zijn of dat een 

kritische illustratie geen humor kan bevatten. 


CHINA OIL DRAGON 


GEBASEERD OP EEN ARTIKEL OVER 

DE GROEIENDE OLIE CONSUMPTIE 

VAN CHINA IN HET JAAR VAN DE 

DRAAK. [24.]

12 

LITERATUUR STUDIE 

Voor het literair onderoek heb ik geprobeerd om een aantal bronnen te 

verzamelen over cartoons. Niet elke paper die relevant was voor mijn 

onderzoek heb ik bestudeerd in verband met de kosten die aan de 

aanschaf van die papers verbonden was. Gelukkig kon ik via Pascal 

Lefèvre drie papers bemachtigen over het onderwerp. Deze papers 

bleken uiteindelijk in beperkte mate relevant voor mij onderzoek. 

De drie papers die ik heb weten te bemachtigen zijn: 

1. Janis L. Edwards & Carol K. Winkler: Representative Form and 

the Visual Ideograph: The Iwo Jima Image in Editorial Cartoons. 

[25.] 

2. Ilan Danjoux: Reconsidering the Decline of the Editorial Cartoon. 

[26.] 

3. Emmett H. Buell, Jr. & Mike Maus: Is the Pen Mightier than the 

Word? Editorial Cartoons and 1988 Presidential Nominating 

Politics. [27.] 

Daarnaast heb ik nog twee boeken aangeschaft die mij interessant 

en relevant leken om te lezen. Deze boeken, waarvan ik de laatste op 

aanraden van Kim Duchateau bemachtigd heb, zijn: 

4. Alex Sliepenbeek: Terminologie van het beeldverhaal. [4.] 

5. Press Cartoon Belgium: Belgium & Europe 2011. [28.] 

TERMINOLOGIE VAN HET BEELDVERHAAL [4.] 

Dit boekje bevat allerhande termen en begrippen die te maken hebben 

met cartoons en met name strips. Aangezien cartoons en strips twee 

uitingen zijn die een gezamelijke achtergrond delen, leek dit boekje mij 

interessant om te lezen. Niet alleen om beter bekend te raken met de 

terminologie die gebruikt word als men over strips en cartoons spreekt, 

maar ook om wat kennis op te doen over hoe ze geclassificeerd en 

onderverdeeld worden. 

Een van de indelingen die in het boekje uit de doeken wordt gedaan 

is de periode-indeling. Deze indeling verteld ons meteen iets over de 

geschiedenis van stripverhalen. In Europa kennen we de volgende 

periode-indeling: 

6. Voorlopers: 1700 - 1826 

7. Pioniers: 1827-1899 

8. Infantilisatie: 1900-1909 

9. Sluimering: 1910 - 1919 

10. Kinderstrip: 1920 - 1929 

11. Kruisbestuiving: 1930 - 1939 

12. Propaganda: 1940 - 1944 

13. Gouden Klassiekers: 1945 - 1949 

14. Vlaamse Bloeiperiode: 1950 - 1959 

15. Groeiende Stripcultuur: 1960 - 1969 

16. Franse Bloeiperiode: 1970 - 1979 

17. Grafische Vernieuwing: 1980 - 1989 

Deze verschillende perioden kunnen als volgt worden toegelicht en 

geven zo een beknopte geschiedenis van de strip weer: 

VOORLOPERS: 

“Stripperiode 1700 - 1826 waarin volksprenten door de uitvinding van 

de drukpers (ca. 1440 Johann Gutenberg) en de industriële revolutie 

in de tweede helft van de 19 e eeuw, bereikbaar werden voor een groot 

publiek (offsetdruk 1878). De tekst bij de prenten werd uitgebreid tot 

tekstblokken, vaak op rijm. Mannekensbladen, Bilderbogen enz.” [4.] 

PIONIERS: 

“ Stripperiode 1827 - 1899. Sinds 1800 ontstonden er al stripachtige 

uitgaven, maar in 1827 leverde Rodolphe Töpffer met “L’Histoire de 

Mr. Vieux-Bois” het eerste getekende verhaal af dat aan een strip doet 

denken, in 1828 verscheen van hem “Aventures du Docteur Festus” en 

in 1829 verscheen in “l’illustration” de strip “Les avontures de Monsieur 

Cryptogame.” Anderen volgden: Bush, Doré, Steinler, Caran d’Ache. 

Rond 1840 werden volksprenten en stripverhalen opgenomen in de 

periodieke pers en vond de strip zijn weg naar dagbladen, weekbladen 

en andere periodieken.” [4.] 

INFANTALISATIE: 

“Stripperiode 1900 - 1909. Na een ontwikkeling van het beeldverhaal 

naar een breder publiek, in de voetsporen van Töpffer, met 

kinderprenten, spotprenten en politieke satire, zette rond de 

eeuwwisseling een infantilisatie proces in. De onbekendheid van 

uitgevers met de expressie mogelijkheden van beeldverhalen en de 

hypocriete morele inslag van de toenmalige strips, is er de oorzaak van 

dat stripverhalen alleen voor kinderen beschouwd werden. Het aantal 

picture stories in kranten en tijdschriften was aanzienlijk toegenomen, 

maar de doelgroep beperkte zich steeds meer tot kinderen. Tot de jaren 

dertig bleef dit voortduren, en ook heden ten dage zijn er nog grote 

bevolkinsgroepen die het idee hebben dat strips alleen voor kinderen 

bedoeld zijn. Hoogtepunten uit deze periode zijn: 1900 Korporaal 

Achilles, Aanleiding tot den Engelsch-Transvaalschen oorlog (ned.); 

1900 Un Testamento(xaudarò, Spanje); 1902 Mannen som gör vad 

som faller honem in (Andersson, Zweden); 1905 Bçassine (Pinchon, 

Frankrijk); 1908 Les Pieds Nickelés (Forton, Frankrijk).” [4.] 


IMF RECESSIE 


GEBASEERD OP EEN ARTIKEL OP 

NU.NL OVER DE VERWACHTING VAN 

RECESSIE DOOR HET IMF. [29.]

14 

SLUIMERING: 

“Stripperiode 1910 - 1919 waarin 

ondanks de snelle ontwikkelingen 

in de VS de strip blijft sluimeren 

en zich vooral richt op kinderen. 

eerste stripbladen verschijnen, 

steunend op volksprenten: 

Mannekensblad (1911), 

Kindervriend (1911).” [4.] 

KINDERSTRIP: 


de kinderstrip zich explosief begint 

te ontwikkelen, Amerikaanse 

inspiratiebronnen zoals “Willie 

Winkle” stimuleren Europese 

auteurs tot strips als “Zig et Puce” 

(Alain St. Ogan 1925), “Pip Squeak 

and Wilfred” (A.B. Payne 1919), 

“Bulletje en Boonestaak” (G. van 

Raemdonck 1922).” [4.] 

KRUISBESTUIVING: 


Opera Mundi (1929) met het 

stripblad “Journal de Mickey” 

Amerikaanse strips in Europa 

verspreidt. Strips krijgen een 

enorme impuls door Kuifje, Britse 

comics, stripbladen als Doe Mee 

(1936), Sjors (1936) en Bravo 

(1936).” [4.] 

PROPAGANDA: 


het nazi-regiem Amerikaanse 

comics verbiedt (1942) en 

Europese tekenaars afgebroken 

strips voortzetten. Bijvoorbeeld 

E.P. Jacobs zet “Flash Gordon” 

voort. Door strenge censuur vanaf 

1943 gingen tekenaars in het 

verzet of maakten propaganda 

voor de Nazi’s.” [4.] 

GOUDEN KLASSIEKERS: 


Europa in korte tijd een eigen 

stripindustrie ontwikkelde. 

Tijdschrift Robbedoes (1938 

Spirou) en Kuifje Weekblad (1946 

Tintin) werden een kweekvijver 

voor nieuw talent. Censuur van de 

overheid maakte een einde aan 

onbelemmerde fantasie.” [4.] 

BELGISCHE BLOEITIJD: 

“Stripperiode 1950 - 1959 

waarin de Vlaamse volkse 

en humoristische strip zich 

ontwikkelde tot grote hoogte 

(Vandersteen, Sleen, De Moor, 

Pom) als een (pseudo-) familiestrip 

met een eigen mengeling van 

humor en avontuur in een losse en 

ronde stijl. Haar populariteit bleef 

zeker tot het einde van de jaren 

zestig voortduren.” [4.] 

GROEIENDE STRIPCULTUUR: 


de stripcultuur een enorme 

groei doormaakt en zich ontdoet 

van de strakke moraal. Nieuwe 

initiatieven worden ontplooid: 

Fanzines, Tentoonstellingen, 

infotijdschriften, eerste stripbeurs 

(1965 Bordighera) en moderne 

stripbladen zoals “Pilote”(1959) en 

Hara-Kiri (1960).” [4.] 

FRANSE BLOEIPERIODE: 

Stripperiode 1970 - 1979 waarin 

het stripblad “Pilote” onder 

leiding van Goscinny op een 

hoogtepunt is gekomen onder 

invloed van het vrijheidsstreven 

van de Mei-revolutie in Parijs 

in 1968. Desondanks voelen 

veel auteurs zich beknot in 

de mogelijkheden om hun 

denkbeelden te uiten.” Auteurs 

verlaten Pilote en beginnen een 

eigen stripblad, zoals “l’Echo 

des Savannes” (1972), “Metal 

Hurlant” 1975 (en “A Suivre” 

(1978)). Het genre Sciencefiction 

wordt hoog gewaardeerd en met 

de strip “Ravian”(1970 Mezières 

en Christin) wordt de Franse strip 

volwassen. Door het afzetten 

tegen de gevestigde waarden 

in de jaren zestig, onstaan de 

eerste underground tijdschriften 

uit de tegencultuur: “Tante Leny 

Presenteert” (1970), “Modern 

Papier” (1971). Stripbladen verlaten 

de moraliserende formule en 

experimenteren met nieuwe 

grafische / narratieve technieken.” 

[4.] 

GRAFISCHE VERNIEUWING: 


de auteursstrip zijn intrede 

doet, het scenario ondervindt 

een herwaardering met vele 

onderwerpen, terwijl er geen 

dominante genres of stijlen zijn. 

Door het verlaten van traditionele 

opvattingen onstaan veel 

meesterwerken.” [4.] 

GENRE-INDELING: 

Er zijn twee grote systemen om 

strips in te delen. Het “TEGGEB- 

Systeem” en het “DEGGEB- 

Systeem.” Het eerste staat voor 

“Thematische Gedefinieerde 

Genre-indeling van Beeldverhalen. 

Dit systeem ordent strips onder 

verschillende genres en doet 

dit door een Hoofdgenre, een 

Hoofdgroep en een Subgroep toe 

te kennen aan een strip. Zo zou 

de strip van “Astérix de Galliër” 

ingedeeld kunnen worden onder 

het Hoofdgenre; Cultuurhistorisch, 

Hoofdgroep; Historie Striphelden, 

Subgroep; Historische Avonturiers. 

Andere hoofdgenres in het 

TEGGEB-Systeem zijn; Fictie, 

Ontspanning, Drama, Seksualiteit, 

Experimenteel en Spiritualiteit. 

Deze hoofdgenres zijn weer onder 

te verdelen in hoofdgroepen. 

Onder het hoofdgenre Fictie vallen 

bijvoorbeeld de hoodgroepen 

Fantasy, Horror, Science Fiction, 

Actie en Spanning, Superhelden. 

Deze hoofdgroepen zijn weer 

onder te verdelen in subgroepen. 

Onder de hoofdgroep Superhelden 

bevinden zich bijvoorbeeld de 

volgende subgroepen; Teams, 

Atomic Heroes, Super Animals, 

Bad Girls, Black Comics, 

Patriottische Helden, Magical 

Girls, Powergirls, Parallelle 

Universums, Wereldheerschappij, 

Kidgang. 

Voor het hele TEGGEB-Systeem 

verwijs ik u naar “Terminologie 

van het Beeldverhaal” door Alex 

Sliepenbeek. 

De kritische illustraties waar deze 

paper met name over gaat kunnen 

beter ingedeeld worden met het 

tweede systeem, het DEGGEB- 

Systeem. DEGGEB Staat voor 

Doelgericht Gedefinieerde 

Genre-indeling van Beeldverhalen. 

Niet het thema, maar het doel en 

de intentie waarmee een strip of 

cartoon geproduceerd is bepaald 

de indeling. 

De kritische illustratie, ookwel 

cartoon of politieke/editoriale 

prent genoemd valt onder de 

hoofdgroep Vormgericht en de 

subgroep Auteurstrip. Andere 

hoofdgroepen zijn; Doelgroep 

Gericht, Reclame Gericht, 


EURO DEATH 



DE ONDERGANG VAN DE EURO 

MUNTEENHEID. [30.]

16 

Mediacrossing, Educatiestrip, 

Propaganda Gericht, Protest 

Gericht, collector Items, 

Verschijningsvorm, Tekstgebruik. 

Deze hoofdgroepen hebben allen 

weer een waslijst aan subgroepen. 

Voor de complete lijst verwijs 

ik u door naar “Terminologie 

van het Beeldverhaal” van Alex 

Sliepenbeek. 

Het is goed te weten waar kritische 

illustraties of cartoons worden 

ingedeeld onder het DEGGEB 

systeem. De kritische illustratie, 

ookwel cartoon of politieke/ 

editoriale prent, valt onder de 

hoofdgroep Vormgericht en de 

subgroep Auteurstrip. [4.] 

REPRESENTATIVE FORM AND 

THE VISUAL IDEOGRAPH [25.] 

Deze paper gaat over het klassieke 

beeld, gefotografeerd door Joe 

Rosenthal in 1945, van een 

aantal soldaten en een marinier 

die de Amerikaanse vlag planten 

op de vulkanische berg van het 

eiland Iwo Jima in de Pacifische 

oceaan, en hoe dit beeld door de 

jaren in redactionele cartoons is 

hergebruikt. 

De originele foto, genomen op de 

berg Suribachi, geeft ons een heel 

sterk beeld. Het is duidelijk dat de 

soldaten boven op het puntje van 

een berg staan. Hun gezichten 

zijn niet te zien en iemand die 

het beeld ziet kan zich makkelijk 

verplaatsen in een van de 

karakters. Zich voorstellen hoe het 

moet zijn geweest om het eiland 

te veroveren. De manschappen 

werken samen om de vlag te 

plaatsen. Zoals ze samen hebben 

gewerkt om de berg te veroveren. 

De vlag, hét Amerikaanse icoon, 

straalt patriotisme uit. Ze zijn 

een eenheid die met dit beeld 

het militarisme verheerlijken. De 

driehoeks compositie heeft in 

zijn eenvoud een grote kracht die 

beweging en vitaliteit suggereert. 

Als een soort van glorieus moment 

en ideaalbeeld is de foto ingezet 

om fondsen te werven tijdens de 

oorlog en nieuwe recruiten aan te 

spreken. 

Voor de soldaten die daar 

waren zal het beeld hele andere 

associaties oproepen dan bij 

mensen die niet aanwezig waren. 

Cartoonisten moeten culturele 

referenties gebruiken die de lezer 

makkelijk begrijpt. Aangezien het 

Iwo Jima beeld zoveel gebruikt is 

na de oorlog herkennen de meeste 

mensen deze scene. Zelfs hier, in 

de benelux, zullen er weinig zijn 

die het beeld of een parodie erop 

nog nooit gezien hebben. 

Het oorspronkelijke beeld 

valt te ontleden in een aantal 

onderdelen. Men ziet de vlag, 

het icoon dat staat voor Amerika 

en haar normen en waarden 

over vrijheid en gelijke kansen. 

Het landschap, dat men zonder 

voorkennis niet kan linken aan 

een geografische locatie. De 

soldaten, de belichaming van het 

leger. Hun individualiteit verloren 

in het vechten voor een grotere en 

heldhaftige zaak. 

In de paper van Edwards en 

Winkler word omschreven hoe 

cartoonisten de formele elementen 

van de Iwo Jima foto verstoren, 

verdraaien en elementen worden 

vervangen om een parodie te 

creëren. De soldaten worden 

vervangen door olifanten, ratten of 

veteranen in rolstoelen. 

De vlag vervangen door een lepel, 

honkbalknuppel, kerstboom of 

een benzinepomp in een andere 

geografische locatie, zoals de 

olierijke zanden van Saudi Arabië. 

Hoe de manipulatie van het 

origineel wordt uitgevoerd en 

waardoor onderdelen worden 

vervangen bepaald de nieuwe 

betekenis van het beeld. Laat 

de soldaten een benzinepomp 

oprichten op de zandvlaktes van 

Saudi Arabië en het beeld gaat 

opeens over de olie belangen 

van de V.S. in het buitenland. 

Laat de soldaten in plaats van 

een vlag planten, een gesloten 

kastdeur met man en macht 

dichthouden, dan gaat de cartoon 

over homoseksualiteit in het leger. 

Richten ze in plaats van een vlag 

een grote lepel op zien we dat de 

betekenis verschuift van oorlog 

naar ontwikkelingshulp. 

De soldaten refereren in deze 

gevallen niet meer naar de 

oorspronkelijke situatie op het 

eiland Iwo Jima, maar naar een 

algemeen beeld van het leger. De 

verschillende elementen hebben 

allen hun eigen connotatie en 

associatie. Zonder voorkennis zal 

het beeld voor veel mensen niet 

te ontcijferen zijn. Cartoonisten 

moeten voorzichtig zijn in hun 

keuze van elementen. Zijn de 

elementen voor veel mensen 

begrijpelijk? Of snappen alleen 

mensen die zich intensief met 

het onderwerp bezig houden 

de betekenis van een cartoon. 

Zo kan het zijn dat bepaalde 

cartoons moeijlijk te begrijpen 

zijn voor de gemiddelde persoon, 

gewoonweg omdat deze niet op 

de hoogte is van bepaalde feiten of 

gebeurtenissen. 

Het voorbeeld in de paper over 

het klassieke Iwo Jima beeld van 

Joe Rosenthal en hoe het door de 

jaren heen door illustratoren en 

cartoonisten is gebruikt, aangepast 

© JOE ROSENTHAL: 

RAISING THE FLAG 

ON IWO JIMA [31.] 


STOP ACTA 



OVER HET ADVIES VAN AMNESTY 

INTERNATIONAL OM HET ACTA 

VERDRAG NIET TE TEKENEN. [32.]

18 

en vervormd is een zeer duidelijk 

voorbeeld van hoe men te werk 

kan gaan bij het produceren 

van kritische illustraties. Neem 

iets waar veel mensen bekend 

mee zijn, verander een of 

meerdere onderdelen, vergroot, 

verklein, vervorm en verdraai 

tot er een kritische boodschap 

gecommuniceerd wordt door het 

beeld. 

RECONSIDERING THE 

DECLINE OF THE EDITORIAL 

CARTOON [26.] 

In Reconsidering the Decline of 

the Editorial Cartoon bespreekt 

Ilan Danjoux eerst kort de 

geschiedenis van de cartoon. 

Volgens hem is een van de 

eerste politiek kritische cartoons 

ontdekt in Egypt rond 1360 v.C. 

De afbeelding, gemaakt door 

een onbekende artiest, laat de 

oom van Tutankhamen, Ikhnaton, 

zien die niet bepaald populair 

was in zijn tijd. Dit is slechts één 

van vele satirische aanvallen op 

Egyptische leiders van Cleopatra 

tot lagere ambtenaren. Karikaturen 

zijn ook gevonden op oud Grieks 

aardewerk. Afbeeldingen van 

politieke leiders tot Olympische 

goden met overgewicht zijn hier 

te vinden. Ook politieke elites in 

India en hun goden waren niet 

veilig voor de kritische kunstenaar 

volgens Danjoux. 

Dankzij het uitvinden van de 

drukpers kregen kritische 

cartoons een medium waarmee 

hun boodschappen gemakkelijk 

verspreid kon worden. Al waren 

de oplagen in die tijd relatief 

klein. Zogenaamde ‘broadsheets’ 

werden regelmatig gedrukt met 

daarop nieuwtjes en weetjes 

over actualiteiten. Cartoons 

droegen hieraan bij door met 

karikaturen en metaforen de tekst 

te ondersteunen en begrijpelijk 

te maken voor het ongeletterde 

volk. De voordelen van een 

cartoon zijn duidelijk, ze maken 

de voorloper van de krant 

interessanter voor een veel breder 

publiek. Ondertussen geeft het 

cartoonisten een vast platform om 

regelmatig werk voor te maken. 

Technologische ontwikkelingen 

zorgden ervoor dat de 

drukkwaliteit verbeterde en de 

oplages omhoog konden. Dit 

veranderde het landschap voor 

de redactionele cartoon. Nu het 

publiek met de komst van kranten 

groeide, moest de cartoon ook 

voor meer mensen begrijpbaar 

zijn. Elitisme in cartoons wordt 

steeds minder en meer mensen 

begrijpen wat er bedoeld wordt. 

Het veranderde landschap had als 

voordeel voor cartoonisten dat ze 

een meer betrouwbare bron van 

werk en inkomsten hadden. Als 

nadeel zou men kunnen stellen 

dat de redactionele invloeden ook 

steeds groter werden. Aangezien 

een krant zoveel mogelijk winst 

wil maken mag een cartoon niet 

teveel mensen in het harnas jagen, 

uit angst dat deze de krant niet 

meer kopen. De artistieke vrijheid 

van cartoonisten werd dan ook 

flink beperkt, en het zou steeds 

regelmatiger voorkomen dat 

cartoons geweigerd werden. 

De kritische toon komt hiermee in 

het geding. Tegenwoordig word het 

internet regelmatig ingeschakeld 

om voor de krant té kritische 

cartoons toch te kunnen publiceren. 

Danjoux reikt in zijn paper een 

interessant voorbeeld aan van 

de impact die politieke cartoons 

kunnen hebben. In 1999 ging een 

deligatie van de Anti-Defamation 

League naar de V.S. waar ze een 

boek aan de Egyptische president 

Hosni Mubarak gaven. Gevuld met 

antisemitische cartoons vroegen 

ze de president waarom dergelijke 

cartoons gemaakt mogen worden. 

De enige reactie van Mubarak 

was de Joden te presenteren met 

een Israëlisch boek vol met anti- 

Arabische cartoons. 

Recentelijker kennen we het 

voorbeeld van de woede, rellen en 

doodsbedreigingen die volgden 

op de publicatie van twaalf 

cartoons met de profeet Mohamed 

afgebeeld in de Deense krant 

Jyllands-Posten. 

Over het algememeen weten 

de meeste politieke leiders 

de kritische streek van de 

cartoonisten pen te verdragen. 

Al had Vise President Yitzhak 

Rabin er schijnbaar genoeg van 

toen hij de krant Davar sloot. 

Deze aandacht heeft waarschijnlijk 

te maken met het feit dat cartoons 

vaak een grote rol spelen in 

onrustige tijden in de politiek. 

De mogelijkheid van cartoons 

om de legitimiteit van leiders te 

ondermijnen en hun imago te 

beïnvloeden geeft ze hun kracht. 

Zowel Aristoteles als Aristophanes 

beschrijven hoe een cartoonist 

genaamd Pauson gemarteld werd 

voor zijn aanval op de Griekse 

elite. Dit is slechts een van de vele 

voorbeelden in de geschiedenis 

die bewijzen dat het ondermijnen 

van gezag een serieuze bedreiging 

is. Adolf Hitler beval dat de naam 

van de Engelse cartoonist David 

Low op de exterminatie lijst v.d. 

Gestapo belande. 

In 1998 belande Dogan Güzel 

zestien maanden in de gevangenis 

voor het maken van vier cartoons 

waarin hij Trukije als een zwakke 

staat afschilderde. Per cartoon 

werden tien maanden geëist, 

uiteindelijk heeft hij zestien 

maanden gezeten. [33.] 

Een van de beroemste gevallen 

waarin een cartoonist de mond 

gesnoerd werd is het geval van 

de Palestijnse Naji Ali die om zijn 

kritische cartoons over Israël is 

vermoord. [34.] 

Cartoonisten zijn niet de enige die 

het slachtoffer worden van mensen 

of groepen die niet tegen kritiek 

kunnen. Ook kranten en editoren 

die kritische illustraties publiceren 

zijn door de geschiedenis heen het 

doelwit geweest van wraakacties. 

In 1995 vielen dertig gewapende 

leden van Preventive Security de 

drukkerij van de Palestijnse krant 

Al Uma binnen. Ze namen de 

drukplaten waarop een kritische 

cartoon van toenmalige leider 

Yassar Arafat in beslag. Toen 

de eigenaren van de krant hun 

beklag deden bij mensenrechten 

organisaties werd het gebouw van 

de krant in brand gestoken om 

vervolgens nooit meer een krant 

te drukken. Een cartoon van Mana 

Neyestani zorgde voor rellen op 

straat toen hij een kakkerlak in 

Azeri, de taal van een ethnische 

groep, liet spreken. Dit leide ertoe 


SUPER TRAWLER 


GEBASEERD OP EEN ARTIKEL VAN 

GREENPEACE OVER HET GEVAAR 

VAN SUPER TRAWLERS VOOR 

DE VISSTAND. [35.]

20 

EEN FLYER VERSPREID 

DOOR ISRAËLISCHE 

VLIEGTUIGEN 

BOVEN LIBANON. 

WEERGEGEVEN IS 

HET HOOFD VAN 

HEZBOLLAH, HASSAN 

NASRALLAH, ALS EEN 

COBRA DIE BEIRUT 

BEDREIGD. DE TEKST 

VERTAALD ZEGT: 

“AAN DE LIBANESE 

BEVOLKING, PAS OP, HIJ 

LIJKT EEN BROEDER, 

MAAR IS EEN SLANG.” 

ARTIEST ONBEKEND. 

[37.] 

dat de krant Iran Friday gesloten 

werd en de hoofd redacteur 

Mehrdad Qasemfar door de Press 

and Information Department of 

the Culture and Islamic Guidance 

Ministry gearresteerd werd. 

Dergelijke voorbeelden 

zijn niet uitgezonderd voor 

democratische landen. Zowel de 

staat Pennsylvania als California 

hebben de productie van 

politieke cartoons ooit verboden. 

Amerikaanse cartoonist Paul 

Conrad werd beroemd omdat 

Nixon hem op zijn “enemies list” 

had geplaatst. [36.] 

Het moge duidelijk zijn dat de 

relevantie van politieke en kritische 

cartoons af te lezen is aan de 

energie die gestoken word in het 

proberen deze uitingen de mond 

te snoeren. Zo nu en dan proberen 

de politieke elites de cartoons 

in te schakelen voor hun eigen 

doeleinden. Napoleon moedigde 

Franse kunstenaars aan cartoons 

te creëren die zijn beleid goed 

keurde. Tijdens oorlogen zijn 

cartoons altijd ingezet om eigen 

troepen te verheerlijken en de 

vijand te demoniseren. Tijdens 

de Spaans Amerikaanse oorlog 

vroeg krantenmagnaat William 

Hearst cartoonisten om gruwelijke 

Spaanse oorlogsmisdaden te 

tekenen, ook al waren deze niet 

echt gebeurd. Meer recent zien 

we het voorbeeld waarin Israël 

cartoons over Libanon dropte 

waarin Hezbollah als slang werd 

afgebeeld die het bestaan van 

Libanon bedreigde. Cartoons 

worden vaak als propaganda 

ingezet. 

Het plaatsen van redactionele 

cartoons werd in eerste instantie 

gedaan om de verkoop van 

kranten te vergroten. Naarmate de 

verschillende kranten langzaam 

werden overgenomen door grote 

media magnaten daalde de vraag 

naar cartoons. Niet alleen moest 

een cartoon voor veel mensen 

acceptabel zijn. Nu veel kranten 

vaak door één moederbedrijf 

geproduceerd worden, wordt een 

bepaalde cartoon vaak in al die 

kranten gebruikt. 

Een krantenmagnaat selecteert 

één cartoon voor al zijn kranten 

uit een enorme database van 

cartoons die dankzij digitale media 

overal beschikbaar is. Het is niet 

meer nodig om per krant een 

cartoonist in dienst te hebben. 

Tevens, wil je als cartoonist 

geselecteerd worden, mag je 

cartoon niet té kritisch zijn en moet 

deze mensen het liefst aan het 

lachen maken. 

Dit heeft ervoor gezorgd dat 

cartoons inhoudelijk verwaterd 

zijn. Ze zetten mensen minder snel 

aan het denken als dat ze mensen 

aan het lachen maken. 

Persoonlijk vind ik dit treurig 

aangezien zeer belangrijke en 

complexe zaken om deze rede 

vaak niet in kritische illustraties 

terug zijn te vinden. In de 

illustraties die ik zelf produceer 

tijdens dit onderzoek hecht ik zelf 

minder waarde aan “de makkelijke 

grap” en meer waarde aan een 

boodschap die ik persoonlijk 

belangrijk vind. Ook al is deze 

boodschap voor het gemiddelde 

publiek misschien moeilijk te 

begrijpen. Dit neem ik graag 

voor lief. Een voorbeeld van een 

illustratie die ik zelf gemaakt heb 

en die voor de meeste mensen 

wellicht lastig te begrijpen is, is de 

illustratie met de ESM wensput 

(pagina 57). Nieuws over het 

ESM verdrag is namelijk zeer 

schaars in traditionele media. 

Ondanks dat het verdrag grote 

gevolgen kan hebben voor de 

Europese bevolking. Vandaar dat 

veel mensen bij het zien van deze 

illustratie niet zullen begrijpen 

waar het over gaat. Toch ben 

ik van mening dat een kritische 

illustratie de ogen van sommigen 

kan openen. Lezers van deze 

paper die de illustratie van de 

ESM wensput niet begrijpen raad 

ik aan het ESM verdrag eens te 

lezen en nader te bekijken. Zie de 

bibliografie voor een verwijzing. 

[38.] 

Gelukkig geven nieuwe digitale 

media die voor deze verwatering 

gezorgd hebben ook nieuwe 

kansen aan kritische illustratoren. 

Wordt een te kritische cartoon 

nu niet meer in een krant 

gepubliceerd, dan kan een 

cartoonist er wel voor zorgen 

dat hij of zij deze zelf publiceerd 

door deze online te plaatsen. Op 

zijn eigen website of de talloze 

sites die cartoons verzamelen en 

herpubliceren. 

IS THE PEN MIGHTIER THAN 

THE WORD? [27.] 

In deze paper wordt onderzoek 

gedaan naar politieke cartoons 

en hun invloed tijdens de 

verkiezingen van 1988 in de 

Verenigde Staten. Buell en Maus 

onderzoeken de frequentie 

waarmee de presidentskandidaten 

in verscheidene cartoons worden 

afgebeeld. 

De meeste illustraties in hun 

selectie geven de zogenaamde 

“frontrunners” (koploppers) van 

de verkiezingsrace of “oddities” 

(buitenbeentjes) weer. 

Deze koplopers genereren 

meer nieuws en leveren voor 

de illustratoren op die manier 

meer materie om te vervormen. 

Presidentskandidaten die in het 

begin van de verkiezingen weinig 

aan bod kwamen, maar later toch 

in populariteit stegen werden 


ESM-WENSPUT 



HET VERDRAG VAN HET EUROPEES 

STABILITEITS MECHANISME. [39.]

22 

tegelijk vaker afgebeeld in kritische 

illustraties. Kandidaten die geen 

succesvolle campagne voerden 

en steeds minder media aandacht 

kregen kwamen na verloop van tijd 

ook veel minder voor in politieke 

cartoons of illustraties. 

Er lijkt slechts een marginaal 

effect te zijn wat betreft de 

invloed die kritische illustraties uit 

oefenen op opinieresultaten of de 

verkiezingsuitslag. 

Over de invloeden van kritische 

illustraties aan de personen 

die eraan worden blootgesteld 

is weinig te zeggen aangezien 

concrete informatie ontbreekt. 

Hoogstwaarschijnlijk wordt de 

GESPREK MET KIM DUCHATEAU 

Op advies van Wout Olaerts heb ik een afspraak gemaakt met Vlaams 

striptekenaar Kim Duchateau op donderdag 22 maart om 09.30u. 

aan de PHL te Hasselt om mijn master project te bespreken, hem wat 

gerichte vragen te stellen en mijn werk te tonen. 

Ik vertelde dat ik nog een klein beeld onderzoek wil doen en vroeg of 

Kim mij kon adviseren en helpen met selecteren van een kleine selectie 

van cartoonisten en illustratoren die goed de verscheidenheid in het 

spectrum van stijlen tonen. Uit ons gesprek kwam de volgende lijst van 

illustratoren voort: 

• Steve Michiels 

• Gal 

• Gary Larson 

• Zak 

• Gummbah 

• Jeroom 

• Peter Van Straat 

• Glen Baxter 

• Dan Perjovschi 

aangebode informatie van een 

illustratie, net zoals de informatie 

uit andere media, verworpen of 

getransformeerd naar een positief 

beeld door de voorstanders van 

de desbetreffende kandidaat, 

als waarheid aangenomen door 

tegenstanders van de kandidaat 

en genegeerd of snel vergeten 

door de onoplettenden of 

gedesinteresseerden. 

In hoeverre kritische illustraties 

invloed uitoefenen op de resultaten 

is dus moeilijk te zeggen. Wel 

weten we uit de voorbeelden 

van “Reconsidering the Decline 

of the Editorial Cartoon” dat er 

nog steeds een vrees is voor de 

schade die een kritische illustratie 

Het werk van bovenstaande cartoonisten ga ik nader bekijken en 

analyseren. 

aan het imago van een persoon of 

bedrijf kan aanrichten. 

SOORTEN CARTOONS VOLGENS KIM 

Tijdens ons gesprek hebben we het gehad over de classificatie van 

cartoons. Dit kan op verschillende manieren. Een classificatie op inhoud 

of vormelijke stijl. Is een illustratie serieus of ludiek? Kim gaf de volgende 

soorten aan: 

• Absurdistisch (bijvoorbeeld Gummbah) 

• Actueel & Serieus (kritische illustraties) 

• Actueel & Ludiek (cartoon) 

Een ander boekje waarvan Kim aangaf dat het wellicht interessant zou 

zijn om aan te schaffen is de “Press Cartoon Belgium & Europe” die 

elk jaar door Press Cartoon Belgium wordt uitgegeven. [40.] Met PCB 

heb ik contact opgenomen. Zij hebben mij het boekje van 2011 gratis 

toegestuurd. 

ADVIES 

Kim heeft mij over een aantal zaken geadviseerd. Ook had hij nog wat 

tips voor me. Deze som ik hier op: 

• Probeer tekst zelf te schrijven, geen font gebruiken. 

• Houd je stijl aan. 

• Vermijd tekstballonnen, zet de tekst liever boven of onder de illustratie.

• Wil je toch een tekstballon, kies dan een met rechte lijnen. 

• De illustraties hoeven niet zwaar geladen zijn. Dit mag natuurlijk 

wel. Een luchtigere lading hoeft echter niet te betekenen dat het 

onderwerp niet serieus is. 

• Zonder het artikel waarop de illustratie gebaseerd is zijn sommige 

illustraties moeilijk te begrijpen als je geen voorkennis hebt. Veel van 

mijn onderwerpen komen uit persoonlijke interesse en zijn alleen 

begrijpelijk met het artikel erbij, of als iemand net zoveel kennis heeft 

van het desbetreffende onderwerp als mij. De vraag is, of dit een 

probleem is. Kim gaf aan dat dit soms een probleem kan zijn. Zeker 

als men voor een krant iets moet maken, moet het voor de meeste 

mensen begrijpelijk zijn. Toch zegt ook hij dat dit niet altijd moet. Het 

is soms beter een werk te maken dat goed is en maar door een klein 

percentage begrepen wordt dan een werk dat cliché of te makkelijk 

is en dat wel door iedereen begrepen wordt. Ook blijft het werk 

interessant als je eigen interesses erin kunt verwerken. Probeer een 

balans te zoeken. 

• Zoals ik zelf al eerder dacht, en leraren op school aangaven, zegt 

ook Kim dat de term “cartoon” beter kan laten vallen voor mijn eigen 

werk en ze beter “kritische illustraties” kan noemen. 

• Kies eens een meer algemeen onderwerp. Koop een krant en 

selecteer daaruit een artikel om een illustratie over te maken. 

• Werk dat voortkomt uit persoonlijke woede is volgens Kim vaak 

van mindere kwaliteit dan werk waar “koel en berekenend” is over 

nagedacht. 

• “ 70% Van het werk is concept bedenken, 30% is uitvoeren.” 

• “Humor is verrassing, zet mensen op het verkeerde been.” 

• Banale onderwerpen in het nieuws kan ik bekritiseren en duidelijk 

maken dat “dit geen nieuws is.” 

Kim was verder opgevallen dat er een verschil zit tussen de Vlaamse en 

Wallonische Cartoons. Dankzij cultuur verschil en de taalbarrière. 

Ook viel hem op dat mensen vaak niet het verschil weten tussen een 

(gag)strip en cartoon/kritische illustratie. 

KIM DUCHATEAU. 

FOTO DOOR: STRIP 

TURNHOUT / © BART 

VAN DER MOEREN [41.] 

23

24 

DAN PERJOVSCHI. 

DOOR ONBEKENDE 

FOTOGRAAF. [42.] 

BEELDONDERZOEK 

In het beeldonderzoek worden 

verscheidene illustratoren die 

in overleg met Kim Duchateau 

geselecteerd zijn nader bekeken. 

Een selectie van ten minste acht 

beelden per illustrator worden met 

elkaar vergeleken op inhoudelijk 

en vormelijk niveau. 

Inhoudelijk kijken we of een 

afbeelding eerder “serieus” 

bedoeld is of juist “humoristisch” 

en of het om iets “reëels” gaat of 

“absurdistisch.” 

Vormelijk zetten we “gedetailleerd” 

tegenover “simplistisch” en delen 

we de illustratoren verder onder 

tussen “waarheidsgetrouw” of 

“gestileerd.” 

Voordat we beginnen worden hier 

eerst de illustratoren besproken 

wiens werk ter analyse in het 

beeldonderzoek naast elkaar 

gelegd zijn. 

DAN PERJOVSCHI 

Dan Perjovschi (1961) is 

een schrijver, kunstenaar en 

cartoonist uit Roemenië. Zijn 

werk bestaat uit tekeningen die 

hij voornamelijk produceert voor 

exposities en musea die zijn 

werk willen tentoonstellen. Zijn 

laatste tentoonstellingen waren 

o.a. bij; “Museo Universitario de 

Arte Contemporaneo te Mexico 

City, Musee d’Art Moderne Alger, 

Mussee cantonal des Beaux 

Arts Lausanne.” Vaak tekent hij 

zijn werk voor exposities met 

aanwezigheid van publiek. Met zijn 

tekeningen geeft hij commentaar 

op actuele en politieke 

gebeurtenissen. [43.] 

GAL 

Ook wel bekend als Gerard 

Alsteens (1940) is een Belgische 

cartoonist die onder het 

pseudoniem GAL werkt als politiek 

tekenaar en kunstschilder. Zijn 

werk is o.a. gepubliceerd in “De 

Nieuwe,” “De Zwijger,” “Knack,” 

“De Post” en meer. Naar eigen 

zeggen noemt hij zichzelf geen 

cartoonist omdat hij niet zomaar 

alleen een grap wilt maken. [44.] 

GERARD ALSTEENS ALIAS GAL. 

DOOR ONBEKENDE FOTOGRAAF[45.] 

“Heeft verscheidene prijzen in 

de wacht gesleept, o.m. de Louis 

Paul Boonprijs (1980), de Arkprijs 

van het Vrije Woord (1994) en 

de prijs Regine Beer (1998). 

Was drie keer laureaat op het 

Cartoonfestival in Knokke-Heist, 

vier keer op de Cartoonale in 

Hoeilaart, vertegenwoordigde 

België op de Biënnale van Venetië 

(1980) en werd bekroond voor de 

beste politieke tekening in Havana 

(1991).” [45.] 

GARY LARSON 

Gary Larson (1950) is de maker 

van “The Far Side,” een serie zeer 

bekende cartoons die door vele 

kranten zijn gepubliceerd. Zijn 

werk is gebundeld in 23 boeken. 

“Nature’s Way,” de voorbode van 

“The Far Side,” werd vanaf 1979 in 

“the Seattle Times” gepubliceerd. 

Vanaf 1980 ging de cartoon verder 

als “The Far Side” in de krant “The 

San Francisco Chronicle.” 

Met surrealistische thema’s en 

antropomorfistische karakters 

weet Larson steeds weer 

humoristische cartoons te 

produceren. [46.] 

GLEN BAXTER 

Glen Baxter (1944), is een 

Engelse cartoonist die bekend 

staat vanwege zijn absurdistische 

tekeningen. Hij studeerde af 

aan de Leeds College of Art. 

Zijn beelden en ondertitels 

zijn geïnspireerd door pulp en 

avonturenstrips en hebben een 

filosofische ondertoon. Zijn werk 

verscheen o.a. in “The New 

Yorker,” “Vanity Fair” en “The 

Independent.” [47.] 

GUMMBAH 

Gummbah is het pseudoniem van 

Gertjan van Leeuwen (1967), 

een Nederlandse cartoonist, 

striptekenaar, humorist en 

absurdist. Zijn werk staat 

bekend om het hoge gehalte van 

absurdisme. 

In 1993 bracht hij zelf een tijdschrift 

uit met de naam “God,” waarin zijn 

eigen strips en cartoons stonden. 

Ook publiceerde hij in bladen 

als “Sick” en “Zone 5300.” Later 

verschenen zijn tekeningen 

in onder meer “Humo,” 

“De Volkskrant,” “Propria Cures” en 

“Nieuwe Revu.” 

Er zijn van Gummbah 

verschillende boekjes uitgegeven 

met verzamelingen prenten. 

Alleen al de namen van sommige 

van deze boekjes zijn vaag, 

vreemd en grappig. Enkele 

voorbeelden zijn; “De Tijd Vliegt 

Slecht” uit 1998, “Het Geheim 

van het Verdwenen Mysterie” uit 

1999 en “Echte Nachten, Stugge 

Vachten” uit 2002. [48.] 

JEROOM 

Jeroom Snelders (1977) is een 

Belgische cartoonist. Hij studeerde 

grafische vormgeving aan St. 

Lucas te Gent maar stapte over 

naar de opleiding Illustratie 

waarna hij illustrator en tekenaar 

werd. Hij publiceert sinds januari 

1998 in het tijdschrift “Humo.” 

Tevens levert hij werk aan “Mojo” 

(Engeland), “NRC Handelsblad,” 

“Kreuzer” (Duitsland) en 

“Strapazin “ (Zwitserland). 

Zijn bekendste cartoonfiguren 

zijn o.a. “Tettenman” en 

“Reetman.” Daarnaast maakt 

hij in samenwerking met Jonas 

Geirnaert, Hugo Matthysen, Guy 

Mortier en Bert Delapierre ook de 

collagecartoons in de satirische 

rubriek “Het Gat van de Wereld” in 

“Humo.” In 2002 won hij de BPCprijs. 

[49.] 

PETER VAN STRAATEN 

(1935) studeerde af aan de 

Kunstnijverheidschool in 

Amsterdam. Zijn eerst tekening 

verscheen op 26 juli 1958 in Het 

Parool. Na verloop van tijd volgde

ook politieke tekeningen. In 1968 

startte hij met de strip Vader en 

Zoon. Deze politieke strip was 

zo populair dat ze tot in de jaren 

tachtig in Het Parool verschenen. 

Veel van zijn tekeningen werden 

gebundeld in een serie “Zorgelijke 

Grappen.” De eerste bundel in 

deze serie, “Moeder ik ben niet 

gelukkig,” kwam uit in 1973. 

Dezelfde stijl wordt aangehouden 

in de “Zeurkalender,” een 

scheurkalender die sinds 1993 

(“Peter’s Zeurkalender” 1994) 

jaarlijks wordt uitgegeven. Peter 

heeft ook werk geleverd voor 

de “Humo,” “Penthouse” en “Vrij 

Nederland.” 

“In 1970 kreeg Van Straaten de 

Lucas Oomsprijs, in 1983 de 

Stripschapprijs, in 1994, 1997 en 

2003 de Inkspotprijs voor de beste 

politieke tekening van het jaar. In 

1996 ontving hij een koninklijke 

onderscheiding, Ridder in de Orde 

van de Nederlandse Leeuw en in 

2006 de Gouden Ganzeveer. In 

2010 ontving hij de Jacobus Van 

Looyprijs en de Inktspotprijs. En 

in februari 2011 is Peter Eredoctor 

van de Universiteit Leiden 

geworden. Peter van Straaten 

is getrouwd met schilderes Els 

Timmerman en woont en werkt in 

Amsterdam.” [50.] 

STEVE MICHIELS 

Steve Michiels (1970) is een 

Vlaamse cartoonist met een 

zeer eigen stijl. Op zijn website 

zijn cartoons te vinden die in 

Belgische en Nederlandse kranten 

verschenen tussen 1993 en 2008. 

De rode draad doorheen deze 

afbeeldingen is de ontdekking van 

humor in ongemakkelijke situaties. 

Zijn illustraties zijn o.a. 

gepubliceerd in “Focus/Knack,” 

“Trends,” “De Tijd,” 

“De Standaard,“ “De Morgen,” 

“NRC-Handelsblad,” 

“Vrij Nederland,” “VPRO-Gids” en 

“Fluide Glacial.” In 2002 en 2005 

ontving hij een eervolle vermelding 

tijdens de jaarlijkse uitreiking 

van de PCB-awards van PCB in 

Knokke. In 2007 ontving hij de 

BeNe prijs voor de beste cartoon 

in België en Nederland. [51.] 

ZAK 

Zak is de alias van Jacques 

Moeraert huistekenaar van 

“De Morgen” maar tekent ook 

in “De Tijd.” In Nederland levert 

ZAK aan “De Volkskrant” en 

“De Groene Amsterdammer,” in 

Frankrijk aan “Le Point.” Tevens 

heeft hij werk gemaakt voor 

“Knack,” “Panorama” en 

“De Zwijger.” Bij “Houtekiet” 

publiceert Zak sinds 1997 en ieder 

jaar brengt hij de “Zakagenda” uit. 

Hij is winnaar van verschillende 

prijzen waaronder de Arkprijs van 

het Vrije Woord die hij in 2000 won. 

In 1999 was ZAK de eerste grote 

prijswinaar van de PCB. Twee 

jaar later won hij de Inktspotprijs in 

Nederland van de stichting Pers 

& Prent dat vergelijkbaar is met 

PCB. In 2003 won hij weer de 

grote PCB-prijs alsmede de eerste 

BeNe-prijs voor beste cartoon 

uit de Belgische en Nederlandse 

pers. In de PCB 2010 wordt hij 

eervol vermeld terwijl hij in de PCB 

van 2011 met maar liefst dertien 

werken vermeld word. [53.] 

JACQUES MOERAERT 

ALIAS ZAK. 

DOOR ONBEKENDE 

FOTOGRAAF. [52.] 

25

26 

DE LINKER GRAFIEK 

GEEFT EEN ANALYSE 

WEER VAN DE 

VORMGEVING. 

DE KLEUREN IN 

DE GRAFIEKEN 

CORRESPONDEREN 

MET DE KLEUREN VAN 

DE OMLIJNINGEN VAN 

DE AFBEELDINGEN OP 

DE VOLGENDE PAGINA. 

1. SIMPLISTISCH 

2. WAARHEIDSGETROUW 

3. GEDETAILLEERD 

4. GESTILEERD 

BEELDANALYSE DAN PERJOVSCHI 

De, naar mijn mening, geniale 

tekeningen van Perjovschi zijn 

qua vormgeving allemaal zeer 

simplistisch en gestileerd. Zijn 

illustraties horen daardoor allemaal 

links onderin het spectrum van 

de grafiek die poogt de vormelijke 

aspecten van de illustraties te 

analyseren. 

Gewapend met slechts een 

zwarte marker creëert Perjovschi 

inhoudelijk ijzersterke illustraties. 

Het merendeel van deze werken 

is doodserieus. Al zit in de 

selectie een illustratie, lichtblauw 

omkaderd, die ik persoonlijk meer 

humor vind bevatten dan een 

serieuze inhoud. Natuurlijk is het 

Vormelijk: WaarheidsgetrouwVormelijk: 

Waarheidsgetrouw 

dan 

niet zo dat mannen alleen maar 

aan seks denken en vrouwen 

alleen aan romantische liefde. 

Deze illustratie is dan ook duidelijk 

minder serieus bedoeld dan de 

anderen in de selectie. 

Zijn illustraties zijn inhoudelijk 

over het algemeen serieus en 

realistisch. Eén van de mooiste 

in de selectie is naar mijn mening 

de illustratie met donkerblauwe 

omkadering. Op een hele 

makkelijke manier, in een soort 

van iconische stijl, toont het ons 

een serieus en reëel probleem van 

onze tijd. Een probleem dat dankzij 

internet gelukkig steeds minder 

groot wordt, maar nog steeds 

overduidelijk aanwezig is. Namelijk 

Gestileerd 

het feit dat de mensen met geld 

en instanties met de financiële 

middelen het zich kunnen het 

veroorloven hun mening of 

boodschap te verkondigen 

terwijl de mensen of instanties 

zonder deze financiën gedoemd 

zijn alleen te kunnen luisteren 

of passief consumeren van de 

gegeven informatie zonder zelf 

deel te nemen in het discours. 

Wat mij verder opviel aan zijn 

werk is zijn handschrift dat in 

sommige gevallen nog maar net 

leesbaar is. Dit doet verder geen 

afbreuk aan de kwaliteit van de 

boodschap. Kim Duchateau wees 

mij erop dat het gebruik van het 

eigen handschrift de voorkeur 

geeft aan een gestandaardiseerd 

script of lettertype. Het werk van 

Perjovschi lijkt dit te bevestigen 

aangezien ik zijn handschrift nu 

niet bepaald mooi of leesbaar 

vind. Dit kan ik ook over mijn eigen 

handschrift zeggen. Schijnbaar is 

een slecht leesbaar, rommelig en 

wellicht zelfs lelijk handschrift in 

het geheel geen probleem als het 

om cartoons of kritische illustraties 

gaat. Het geeft de tekst karakter 

zullen we maar zeggen. Vandaar 

dat ik in mijn eigen illustraties, 

na het gesprek met Kim en het 

zien van het werk van Perjovschi 

ook mijn eigen handschrift heb 

toegevoegd in plaats van een het 

font, “Ashley Script,” dat ik in eerste 

instantie wilde gebruiken. 

Inhoudelijk: Serieus 

DE RECHTER 

GRAFIEK GEEFT 

EEN INHOUDELIJKE 

ANALYSE WEER. 

DE CIJFERS IN 

DE GRAFIEKEN 


MET DE CIJFERS IN DE 

KOLOMMEN NAAST DE 

GRAFIEKEN. 

tisch Simplistisch Gedetailleerd Absurdistisch Gedetailleerd Absurdistisch Realistisch 

Realistisch 

Gestileerd 


2. 6. 

1. 3. 5. 

7. 

5. ABSURDISTISCH 

6. SERIEUS 

7. REALISTISCH 

8. HUMORISTISCH 

4. 8. 

Humoristisch 

Humoristisch 

Vormelijk: WaarheidsgetrouwVormelijk: Waarheidsgetrouw Inhoudelijk: Serieus Inhoudelijk: Serieus

[54.] 

[55.] 

[56.] 

[57.] 

[58.] 

[59.] 

[60.] 

[60.] 

[61.] 

4. 8. 

EEN SELECTIE VAN 

NEGEN ILLUSTRATIES 

DOOR DAN 

PERJOVSCHI TER 

ANALYSE. 

DE KLEUREN VAN 

DE OMLIJNINGEN 


MET DE BRON- 

VERWIJZINGEN LINKS 

EN MET DE KLEUREN IN 

DE GRAFIEKEN OP DE 

VORIGE PAGINA. 

27



28 

dan 



WEER VAN DE 

VORMGEVING. 

DE KLEUREN IN 

DE GRAFIEKEN 









4. GESTILEERD 

BEELDANALYSE GAL 

Het werk van Gerard Alsteens, 

die onder pseudoniem GAL zijn 

illustraties publiceert, zijn een 

stuk gedetailleerder en veel 

meer waarheidsgetrouw dan 

de tekeningen van bijvoorbeeld 

Perjovschi. Een gedeelte bevindt 

zich zelfs geheel aan de andere 

kant van het spectrum dan de 

tekeningen van Perjovschi. Toch 

heeft ook GAL zo nu en dan werk 

dat meer gestileerd is. Zoals het 

profiel van het hoofd van Bart 

de Wever. Vormelijk heeft GAL 

meer variatie in zijn tekenstijl dan 

Perjovschi. De bolletjes liggen 

verder uit elkaar in de grafiek dan 

de vierkantjes in de grafiek van 

Perjovschi. 

Inhoudelijk zien we dat ook GAL 

meer de serieuze kant bestrijkt dan 

de humoristische kant. Wat niet 

wil zeggen dat humor helemaal 

ontbreekt. De onderwerpen zitten 

inhoudelijk vaak tussen realistisch 

en absurdistisch in en neigen 

de indeling wellicht iets anders 

aangepakt. Mijn persoonlijk gevoel 

en interpretatie van het werk heeft 

geleid naar de grafieken zoals ze 

hieronder staan weergegeven. 

GAL zijn werk spreekt me 

soms net iets meer naar het niet allemaal aan. Ik vind het 

absurdisme als we de illustraties bijvoorbeeld inhoudelijk minder 

letterlijk opvatten. 

sterk dan de illustraties van 

De achterliggende gedachte is Perjovschi. Aan de andere kant 

vaak wel gebaseerd op serieuze spreekt de meer gedetailleerde 

zaken. Zo is het natuurlijk absurd uitwerking mij wel aan. 

dat een gigantische lul uit een kerk 

explodeerd, de achterliggende 

gedachte is wel degelijk serieus. 

Het is dan ook best lastig om te 

bepalen waar in het spectrum 

een bepaalde illustratie thuis 

hoort. Een ander persoon had 


Realistisch 

Gestileerd 

gal 

Gestileerd 



Gestileerd 


Humoristisch 


Humoristisch 


DE RECHTER 

GRAFIEK GEEFT 


ANALYSE WEER. 

DE CIJFERS IN 

DE GRAFIEKEN 




GRAFIEKEN. 


Realistisch 

Gestileerd 


2. 6. 

1. 3. 5. 

7. 


6. SERIEUS 



4. 8. 

Humoristisch 

Humoristisch 


[62.] 

[28.] 

[28.] 

[28.] 

[28.] 

[28.] 

[28.] 

[28.] 

4. 8. 


ACHT ILLUSTRATIES 

DOOR GERARD 

ALSTEENS TER 

ANALYSE. 




MET DE BRON- 





29

30 

Gestileerd Gestileerd Humoristisch 

Humoristisch 



gal 



WEER VAN DE 

VORMGEVING. 

DE KLEUREN IN 

DE GRAFIEKEN 

CORRESPONDEREN gary l 








4. GESTILEERD 

BEELDANALYSE GARY LARSON 

Gary Larson werkt met een 

redelijke consistente vormgeving. 

Zijn illustraties zijn verre van 

waarheidsgetrouw en ook zeker 

niet heel gedetailleerd. Zoch zitten 

ze niet zo ver op het randje van het 

spectrum zoals de illustraties van 

Perjovschi. 

Inhoudelijk zien we dat zijn werk 

richting absurdisme gaat met een 

flinke dosis humor. Niet elke grap 

is geniaal maar ook hier weet hij 

redelijk consistent werk te leveren. 

Persoonlijk vind ik zijn werk 

vermakelijk maar mis ik de 

maatschappelijke en politieke 

kritiek waar ik zelf erg van houd 

in dergelijke illustraties. Ik zie 

veel liever werk dat mensen aan 

het denken zet over de huidige 

stand van zaken op gebieden van 

politiek beleid, milieu, economie en 

andere maatschappelijk relevante 

onderwerpen. 


Realistisch 

y l 

Gestileerd 

Gestileerd 



Gestileerd 


Humoristisch 


Humoristisch 


DE RECHTER 

GRAFIEK GEEFT 


ANALYSE WEER. 

DE CIJFERS IN 

DE GRAFIEKEN 




GRAFIEKEN. 


Realistisch 

Gestileerd 


2. 6. 

1. 3. 5. 

7. 


6. SERIEUS 



4. 8. 

Humoristisch 

Humoristisch 


[63.] 

[64.] 

[65.] 

[66.] 

[67.] 

[68.] 

[69.] 

[70.] 

[71.] 

4. 8. 



DOOR GARY LARSON 

TER ANALYSE. 




MET DE BRON- 





31

y l 

32 


Humoristisch 



gary l 



WEER VAN DE 

VORMGEVING. 

DE KLEUREN IN 

DE GRAFIEKEN 









4. GESTILEERD 

BEELDANALYSE GLEN BAXTER 

Het werk van Glen Baxter is 

over het algemeen een stuk 

gedetailleerder dan het werk van 

Larson en nog meer vergeleken 

met Perjovschi. Tevens zijn ze 

iets meer waarheidsgetrouw dan 

Larson en Perjovschi maar minder 

dan bijvoorbeeld GAL of mijn eigen 

illustraties. 

Inhoudelijk gezien is het 

merendeel van zijn werk vooral 

absurdistisch. Een deel is zeker 

humoristisch terwijl het andere 

deel niet bepaald grappig is maar 

ook zeker niet serieus. 

De filosofie van het absurdisme 

is regelmatig terug te vinden in 

cartoons al neigen sommige 

illustratoren er meer naar dan 

anderen. Dit zien we o.a. bij 

Jeroom en Gummbah. 

Persoonlijk vind ik dat absurdisme 

soms een goed hulpmiddel kan 

zijn om een punt te maken. Ik 

zie dit meer in het motto van 

“overdrijven maakt duidelijk.” 

Echter wanneer er geen punt, 

geen zin is, aan wat zich afspeelt 

in een cartoon, zoals fatsoenlijk 

absurdisme betaamd, gaat de 

functie niet verder dan alleen 

absurdisme te tonen. Wat 

dat betreft ben ik zelf meer 

voorstander om absurdisme een 

hogere functie te geven om zo een 

boodschap te brengen. 

Gestileerd 

Een voorbeeld is de illustratie 

waarop een houthakker staat 

afgebeeld die in het been van 

een olifant aan het zagen is om 

aan te tonen dat door houtkap 

het leefgebied van deze beesten 

verdwijnt waardoor hun bestaan in 

gevaar is (pagina 5). 



Realistisch 

len 

tisch 

Gestileerd 



glen 

Simplistisch 

Gestileerd 

Gestileerd 


Humoristisch 


2. 6. 

Humoristisch 


DE RECHTER 

GRAFIEK GEEFT 


ANALYSE WEER. 

DE CIJFERS IN 

DE GRAFIEKEN 




GRAFIEKEN. 

1. 3. 5. 

7. 


6. SERIEUS 



Absurdistisch Absurdistisch Realistisch 

Realistisch 

4. 8. 

Humoristisch 

Humoristisch

[72.] 

[73.] 

[74.] 

[75.] 

[76.] 

[77.] 

[77.] 

[78.] 

[79.] 



DOOR GLEN BAXTER 

TER ANALYSE. 




MET DE BRON- 





33

len 

tisch 

mbah 

34 


Humoristisch 



glen 

Simplistisch 

Gestileerd 



WEER VAN DE 

VORMGEVING. 

gummbah 

DE KLEUREN IN 

DE GRAFIEKEN 









4. GESTILEERD 

BEELDANALYSE GUMMBAH 

Gummbah is een meester in 

het absurdisme. Vormelijk is 

zijn werk verre van realistisch. 

De tekeningen zien er wat ruw 

uit en bevatten niet veel detail. 

Omgevingen en karakters zijn 

sterk gestileerd en redelijk 

simplistisch weergegeven. 

Inhoudelijk gezien is veel werk van 

Gummbah absurdistisch al zijn er 

uitzonderingen. Zo vind ik de prent 

met het stel dat naar een abstract 

schilderij kijkt uiterst vermakelijk. 

De een zegt namelijk tegen de 

ander: “Ik vind dit verschrikkelijk 

mooi, als ik mij niet vergis...” 

Het spreekt namelijk gedachten 

uit die iedereen die een museum 

bezocht heeft wel eens ervaren 

heeft. Je ziet iets dat je mooi 

vind, maar kan eigenlijk niet goed 

uitleggen waarom. Deze illustratie 

zou zo een observatie uit de 

werkelijkheid kunnen zijn. Ook de 

illustratie waarin “Rudolf” de “ouwe 

kostenpost” word uitgenodigd te 

gaan zitten vind ik heerlijk grof. 

De suggestie wordt gewekt dat de 

beste man ontslagen gaat worden. 

De illustratie spreekt uit wat in de 

werkelijkheid regelmatig gebeurd. 

Een werkgever met een greintje 

fatsoen zal iemand geen “ouwe 

kostenpost” noemen net voordat 

deze persoon ontslagen wordt, al 

zullen er vast werkgevers zijn die 

dat denken. Gummbah legt de 

Gestileerd 



kwestie dat winst vaak belangrijker 

Gestileerd 


is voor een bedrijf dan het welzijn 

van haar werknemers keihard 

bloot. Dat kan ik zeer waarderen. 

Wel kan ik ook bij Gummbah zoals 

bij Baxter stellen dat het aburdisme 

puur alleen om het absurdisme mij 

veel minder interesseerd. 


Absurdistisch Absurdistisch Realistisch 

Realistisch 

Humoristisch 

Humoristisch 


DE RECHTER 

GRAFIEK GEEFT 


ANALYSE WEER. 

DE CIJFERS IN 

DE GRAFIEKEN 




GRAFIEKEN. 


Realistisch 

Gestileerd 


2. 6. 

1. 3. 5. 

7. 


6. SERIEUS 



4. 8. 

Humoristisch 

Humoristisch

[80.] 

[81.] 

[82.] 

[83.] 

[84.] 

[85.] 

[85.] 

[85.] 

[86.] 

4. 8. 



DOOR GUMMBAH TER 

ANALYSE. 




MET DE BRON- 





35

mbah 

36 


Humoristisch 



gummbah 



WEER VAN DE 

VORMGEVING. 

DE KLEUREN IN 

DE GRAFIEKEN 









4. GESTILEERD 

BEELDANALYSE JEROOM 

De vormgeving die Jeroom toepast 

kan nog wel eens verschilen maar 

grofweg kunnen we spreken van 

twee stijlen. Collages waarin hij 

bijvoorbeeld afbeeldingen van 

hebben zal dit beeld meer naar 

rechts en naar boven geplaatst 

worden. In de werken waarin 

uitsluitend strip-achtige beelden 

voorkomen zit een stuk minder 

detail, deze verschijnen dan ook 

Jezus taferelen bewerkt en teksten meer naar links en beneden in de 

toevoegd. Tevens heeft hij ook 

een meer strip-achtige stijl. Ook 

grafiek. 

hierbij werkt hij soms met collage- Inhoudelijk gezien is zijn werk 

technieken. Waar in de grafiek verre van serieus en behoorlijk 

een beeld van Jeroom terecht absurdistisch. Ook kunnen we 

komt ligt heel erg aan de gebruikte vaststellen dat in de beelden 

stijl. We zien dat er twee kleine humor wordt toegepast, al is 

klusters in de grafiek ontstaan. Het deze nogal plat en flauw in veel 

ligt vooral aan het bronmateriaal 

dat Jeroom gebruikt waar een 

beeld terecht komt in de grafiek. 

Maakt hij gebruik van foto’s of 

schilderwerken die veel detail 

gevallen. 


Realistisch 

room 

Gestileerd 

jeroom 

Gestileerd 



Gestileerd 


Humoristisch 


Humoristisch 


DE RECHTER 

GRAFIEK GEEFT 


ANALYSE WEER. 

DE CIJFERS IN 

DE GRAFIEKEN 




GRAFIEKEN. 


Realistisch 

Gestileerd 


2. 6. 

1. 3. 5. 

7. 


6. SERIEUS 



4. 8. 

Humoristisch 

Humoristisch

[87.] 

[88.] 

[88.] 

[89.] 

[89.] 

[88.] 

[90.] 

[90.] 

[90.] 

4. 8. 



DOOR JEROOM TER 

ANALYSE. 




MET DE BRON- 





37

oom 

38 


Humoristisch 



jeroom 



WEER VAN DE 

VORMGEVING. 

DE KLEUREN IN 

DE GRAFIEKEN 









4. GESTILEERD 

BEELDANALYSE PETER VAN STRAATEN 

De stijl van Peter Van Straaten is 

redelijk waarheidsgetrouw maar 

ook zeker gestileerd. Details zijn 

terug te vinden maar grotendeels 

word een versimpelde weergave 

van relatief waargetrouwe 

omgevingen en karakters getoond. 


Realistisch 

ter 

Gestileerd 

peter 

Inhoudelijk gaat Van Straaten 

alle kanten op. Onderwerpen 

variëren van serieus naar licht 

humoristisch en van realistisch 

naar absurdistisch. 

Van Straaten heeft een erg 

consequente vormgeef stijl maar is 

inhoudelijk een alleskunner. 

Gestileerd 



Gestileerd 


Humoristisch 


Humoristisch 


DE RECHTER 

GRAFIEK GEEFT 


ANALYSE WEER. 

DE CIJFERS IN 

DE GRAFIEKEN 




GRAFIEKEN. 


Realistisch 

Gestileerd 


2. 6. 

1. 3. 5. 

7. 


6. SERIEUS 



4. 8. 

Humoristisch 

Humoristisch

[28.] 

[28.] 

[91.] 

[92.] 

[92.] 

[93.] 

[94.] 

[94.] 

[94.] 

4. 8. 



DOOR PETER VAN 

STRAATEN TER 

ANALYSE. 




MET DE BRON- 





39

ter 

40 


Humoristisch 



peter 



WEER VAN DE 

VORMGEVING. 

DE KLEUREN IN 

DE GRAFIEKEN 









4. GESTILEERD 

BEELDANALYSE STEVE MICHIELS 

Steve Michiels tekent een 

gestileerde versie van de 

werkelijkheid die in veel respecten 

waarheidsgetrouw is maar in 

net zoveel aspecten niet. Zo 

balanceren zijn illustraties op de 

grens van waarheidsgetrouw en 

gestileerd. Overduidelijk is dat het 

merendeel van zijn werk meer 

simplistisch is dan gedetailleerd. 


Realistisch 

e 

Gestileerd 

steve 

Zoals te zien is in de grafiek 

varieert de inhoud van zijn 

illustraties wel eens al leunt het 

meeste werk wel richting de kant 

van het absurde en humoristische. 

Gestileerd 



Gestileerd 


Humoristisch 


Humoristisch 


DE RECHTER 

GRAFIEK GEEFT 


ANALYSE WEER. 

DE CIJFERS IN 

DE GRAFIEKEN 




GRAFIEKEN. 


Realistisch 

Gestileerd 


2. 6. 

1. 3. 5. 

7. 


6. SERIEUS 



4. 8. 

Humoristisch 

Humoristisch

[95.] 

[96.] 

[97.] 

[98.] 

[99.] 

[100.] 

[101.] 

[101.] 

[101.] 

4. 8. 



DOOR STEVE MICHIELS 

TER ANALYSE. 




MET DE BRON- 





41 

41

e 

42 


Humoristisch 



steve 



WEER VAN DE 

VORMGEVING. 

DE KLEUREN IN 

DE GRAFIEKEN 









4. GESTILEERD 

BEELDANALYSE ZAK 

Wat mij als eerste opviel aan de 

illustraties van ZAK is dat hij zijn 

handtekening deel maakt van 

de tekening. Meestel aan het 

einde van een lijn, bijvoorbeeld 

de horizonlijn, “plakt” hij zijn 

handtekening. Vormelijk is zijn 

zeer simplistisch en gestileerd. Dit 

houd hij doorheen zijn werk heel 

consequent aan. 

Inhoudelijk gezien zijn de 

onderwerpen die ZAK aankaart 

grotendeels van maatschappelijk 

belang. Humor speelt zeker een 

rol in zijn werk en absurditeiten 

komen ook voor. De boventoon 

word echter gevoerd door scherpe 

kritiek op mens, maantschappij, 

politiek, samenleving en oorlog. 

Zijn werk spreekt mij persoonlijk 

dan ook meer aan dan het werk 

van Jeroom, Larson en Baxter. 


Realistisch 

Gestileerd 

zak 

Gestileerd 



Gestileerd 


Humoristisch 


Humoristisch 


DE RECHTER 

GRAFIEK GEEFT 


ANALYSE WEER. 

DE CIJFERS IN 

DE GRAFIEKEN 




GRAFIEKEN. 


Realistisch 

Gestileerd 


2. 6. 

1. 3. 5. 

7. 


6. SERIEUS 



4. 8. 

Humoristisch 

Humoristisch

[28.] 

[28.] 

[28.] 

[28.] 

[28.] 

[28.] 

[28.] 

[28.] 

[28.] 

4. 8. 



DOOR ZAK TER 

ANALYSE. 




MET DE BRON- 





43

44 

EXPERIMENTEEL ONDERZOEK DOOR ZELF TE ILLUSTREREN 

Als onderdeel van het onderzoek 

ben ik zelf kritische illustraties gaan 

produceren. Op de rechter pagina 

staat een selectie van schetsen en 

conceptuele ideeën die onderdeel 

zijn van dit onderzoek. Er kan veel 

tijd en werk zitten in het bedenken 

van een concept terwijl sommige 

ideeën zich op een dienblad lijken 

te presenteren na het lezen van 

bepaalde actualiteiten. Tijdens 

dit expirimenteel onderzoek is 

gebleken dat het lezen van actueel 

nieuws en artikelen op alternatieve 

media of bronnen als Greenpeace 

of het WWF zeer goede bronnen 

van inspiratie zijn. De illustratie 

waarin een Volkswagen een 

ijsbeer omver rijd (pagina 59) en de 

illustratie waarop Rutte naast een 

groen nuclear teken is afgebeeld 

(pagina 53) zijn gebaseerd op 

artikelen van Greenpeace [102.] 

[103.] terwijl de illustratie met 

de ESM-Wensput (pagina 21) 

gebaseerd is op een artikel op de 

alternatieve nieuwssite van 

www.courtfool.info en het 

daadwerkelijke ESM verdag dat 

te downloaden is van de website 

van de Europese Raad. [38.][39.] 

Black Friday 

Een deel van de schetsen op 

de rechter pagina hebben het 

uiteindelijk gered om uitgewerkt te 

worden tot een kritische illustratie. 

Deze uiteindelijke versies zijn in 

deze paper en in het magazine in 

het midden van deze paper terug 

te vinden. 

Buiten het onderzoek met pen, 

potlood en papier heb ik ook 

een aantal digitale probeersels 

geproduceerd. Vier voorbeelden 

hiervan staan op deze pagina. 

Iraq 

Afghanistan 

Pakistan 

Even the lightbulbs are 

sold out of their ttings!? 

Tijdens dit experimentele 

onderzoek zijn ook de illustraties 

geproduceerd die in de vragen 

van de enquête gebruikt zijn. 

De afbeeldingen waarop de 

Amerikaanse president Obama 

op afgebeeld zijn variëren in 

stijl om uit te proberen welke 

vormgeving het beste bij dit soort 

concepten past. De schets voor 

de versies die hieronder staan 

staat op de rechter pagina. 

Tevens is daar een potloodtekening 

weergegeven met 

een meer realistische uitwerking. 

De resultaten van de enquête 

die in het volgende hoofdstuk 

besproken worden hebben tot 

deze meer realistische uitwerking 

geleid. 

Iraq 

Afghanistan 

Pakistan 

A matter of perspective. 

DE BOVENSTE TWEE 

ILLUSTRATIE GEVEN 

PRESIDENT OBAMA 

WEER DIE MET DE 

NOBEL VREDESPRIJS IN 

DE HAND EEN PISTOOL 

AFVUURT. 

LINKSONDER EEN 

ILLUSTRATIE OVER 

“BLACK FRIDAY,” DE 

DRUKSTE WINKELDAG 

IN DE VERENIGDE 

STATEN. 

RECHTSONDER EEN 

VERGELIJKING TUSSEN 

CHÉ GUEVARA EN 

OSAMA BIN LADEN. 

EENTJE GEROEMD 

VOOR ZIJN DADEN, 

DE ANDER GEHAAT 

TERWIJL HET BEIDE 

GUARILLASTRIJDERS 

ZIJN DIE VOCHTEN 

VOOR WAT ZE 

GELOOFDEN.

EEN SELECTIE 

VAN SCHETSEN EN 

EERSTE OPZETTEN 

VOOR KRITISCHE 

ILLUSTRATIES MET 

ALS DOEL HET VINDEN 

VAN INTERESSANTE 

ONDERWERPEN EN 

CONCEPTEN. 

SOMMIGEN VAN 

DEZE SCHETSEN 

HEBBEN HUN WEG 

GEVONDEN NAAR 

EEN UITGEWERKTE 


ILLUSTRATIE. EEN 

GROOT GEDEELTE 

IS BIJ EEN SCHETS 

GEBLEVEN. 

VAN LINKSBOVEN 

NAAR RECHTSONDER 

VERSCHILLENDE 

CONCEPTEN EN 

IDEEËN OVER: 

• IMF EISEN. 

• OCCUPY MOVEMENT. 

• JOINT STRIKE 

FIGHTER. 



• SCOOTMOBIEL FILES. 

• HET LOON VAN 

TOEZICHTHOUDERS 

IN DE ZORG. 

• OCCUPY MOVEMENT 

• STOP SEKSUELE 

VOORLICHTING 

BASISSCHOLEN. 

• VAN ROMPUY PRAAT 

ONZIN (ZOALS 

GEWOONLIJK). 

• CRISIS GRIEKENLAND. 

• CRISIS GRIEKENLAND. 

• OLIE EN OORLOG 

IN LIBIË. 

• EURO OP STERVEN 

NA DOOD. 

• KWALITEIT 

DRINKWATER 

VERSLECHT DOOR 

OVERBEMESTING 

• BEZUINIGINGEN IN DE 

KINDEROPVANG. 

• PINK RIBBON HELPT 

VOORAL ZICHZELF. 

• START SEKSUELE 

VOORLICHTING VOOR 

GEESTELIJKEN. 

• OBAMA VREDESPRIJS. 

45

46 

ENQUÊTE [104.] 

ONDERZOEK NAAR KRITISCHE CARTOONS 

Als deel van het onderzoek is een enquête afgenomen. Deze zal hier 

volgen waarna per vraag de resultaten getoond worden om uiteindelijk 

een conclussie te trekken. 

DE ENQUÊTE 

Ik doe een klein onderzoek naar kritische cartoons gericht op hoe vorm 

en stijl invloed hebben op de boodschap die gecommuniceerd word. 

Hieronder volgt een korte enquête met een aantal vragen. Ik zou het 

heel erg waarderen als u mij helpt met het afronden van mijn opleiding 

en even de tijd neemt de vragen in te vullen. (± 2-3 minuten) 

1. Welk van de onderstaande cartoons brengt volgens u de 

boodschap het beste over? 

2. Waarom brengt juist die cartoon de boodschap het beste over? 

3. Geef uw mening over waarom juist de cartoon die u selecteerde 

de boodschap het beste over brengt. 

4. Wat is de boodschap van de cartoon? 

Beschrijf wat volgens u de boodschap van de cartoon is. 

5. Via medium denkt u dat de cartoon het meeste indruk maakt? 

• Klein in een krant. 

• Paginagroot in een krant. 

• Groot op een reclamebord. 

• Heel groot op een muur/gevel in de stad. 

• Verspreid als sticker en zichtbaar op veel plaatsen. 

6. Is er een beter medium om kritische cartoons op te plaatsen? 

Indien u een alternatieve manier weet die meer indruk 

maakt dan de media genoemd in de vorige vraag, 

gelieve deze hier te noemen. 

7. Geslacht 

Wat is uw geslacht? 

8. Leeftijd 

Hoe oud bent u?

RESUTLATEN ENQUÊTE 

De resultaten van de enquête zal ik hier per vraag bespreken en 

toelichten. 

WELK VAN DE ONDERSTAANDE CARTOONS BRENGT VOLGENS U DE BOODSCHAP HET BESTE OVER? 

Van de 34 respondenten, waarvan 17 mannen en 17 vrouwen, vond het 

merendeel versie twee het beste. Maar liefst 23 van de 34 stemden op 

deze cartoon. 

Cartoon: Stemmen: 

1 3 

2 23 

3 3 

4 5 

Ik kan uit de reacties concluderen dat de cartoon die het meeste detail 

bevat door de meeste mensen als het beste gezien word. Hoe meer 

detail, hoe beter meer cartoon aanspreekt. 

WAAROM BRENGT JUIST DIE CARTOON DE BOODSCHAP HET BESTE OVER? 

Hier zal ik een selectie van de antwoorden die mensen gaven tonen. 

Mensen die cartoon 1 selecteerden zeiden: 

• “De tekstballon is in deze cartoon van groot belang, en die komt 

het beste uit in cartoon 1.” 

• “Puur boodschap is belangrijk, niet kleur, details etc. Zou zelf 

minder details mogen hebben en meer een agressieve directe 

tekenstijl.” 

• “Mij bevalt het meer getekende beter, kleur vind ik in deze 

irrelevant.” 


• “Omdat de kleuren erg sprekend zijn en gelijk je aandacht trekken. 

Je hebt ook gelijk het idee om wie het gaat, de karakters zijn 

herkenbaarder zo.” 

• “Het is de meest in het oog springende van de vier en daardoor 

zullen meer mensen ernaar kijken en erover nadenken.” 

• “De combinatie van kleur en detail zorgt voor een duidelijk beeld.” 

• “Het kleurgebruik laat de cartoon beter over komen. De lezer 

herkent onmiddelijk de drie kleuren van de Amerikaanse vlag. 

Daarnaast geeft het een goed contrast tussen de blanke Bush en 

donkere Obama. In de zwart/witcartoons zie je dat contast niet.” 


• “Gestileerd, maar toch herkenbaar.” 

• “Heeft meer zeggingskracht.” 


• “4 Is meer to the point, de kleuren leiden bij de andere foto’s meer 

af. Zwart wit is tijdlozer en toegankelijker. Ik neem foto 4 serieuzer, 

ik denk omdat hij grauwer is, minder schreeuwerig. De details bij 

foto 1 en 2 zijn wel mooi overigens! Maar wederom de simpelheid 

bij foto 4 treft zijn doel!” 

47

48 

WAT IS DE BOODSCHAP VAN DE CARTOON? 

Niet iedereen begreep de boodschap van de cartoon zoals ik hem 

oorspronkelijk bedoelde. Zo waren er vier personen, waarvan een man 

en drie vrouwen, die niet wisten waar de afkorting ‘WMD’ voor stond. 

Namelijk ‘Weapons of Mass Destruction.’ Als men niet weet waar WMD 

voor staat dan is de rest van de cartoon ook niet te begrijpen. Ook al 

worden in veel cartoons afkortingen gebruikt, is het waarschijnlijk beter 

om het gebruik van afkortingen te minimaliseren om verwarring te 

voorkomen. 

Mijn bedoeling was om de overeenkomsten tussen Bush en Obama hun 

discours weer te geven. Toch dachten negen van de 34 respondenten 

dat het juist om de verschillen tussen deze twee presidenten ging. Hun 

taalgebruik is zowel in de cartoon als in het dagelijkse leven anders, 

hun beleid dat ze voeren is nagenoeg gelijk. Obama gaat in veel 

gevallen zelfs een stap verder dan Bush. Obama ging de verkiezingen 

in met de belofte tot verandering. Uiteindelijk is hier vrijwel niets van 

terechtgekomen. Door Bush en Obama als een soort van tweekoppige 

draak weer te geven wilde ik dit duidelijk maken. Schijnbaar was dit voor 

negen van de 34 respondenten toch niet duidelijk. De vraag is waar dit 

precies aan ligt. Zijn deze mensen niet op de hoogte van de politieke 

situatie, of ligt het aan de manier waarop de cartoon is samengesteld? 

Wat verder opviel was dat zeven van de negen personen die de 

cartoon niet begrepen, en de nadruk legde op de verschillen en niet de 

overeenkomsten van de twee presidenten, vrouwen waren. 

Ook waren er twee personen, beide vrouwen, die niet door hadden dat 

de Bush sprak over Irak en Obama over Iran. Ze lazen of alleen Iran, of 

alleen Irak. Als je dit niet door hebt dan is de bedoelde boodschap van 

de cartoon ook een stuk moeilijk te achterhalen. 

OP WELK MEDIUM DENKT U DAT DE CARTOON HET MEESTE INDRUK MAAKT? 

Bij deze vraag konden mensen uit vijf opties kiezen: 

1. Klein in een krant 

2. Paginagroot in een krant 

3. Groot op een billboard 

4. Heel groot op een gevel of muur 

5. Op een sticker die op veel plaatsen zichtbaar is 

De meeste respondenten leken de voorkeur te geven aan “hoe groter, 

hoe beter.” Het merendeel stemde op groot op een muur of gevel. Op de 

tweede plaats komt paginagroot in een krant. 

IS ER EEN BETER MEDIUM OM KRITISCHE CARTOONS OP TE PLAATSEN? 

Bij de vraag of er een beter medium is voor kritische cartoons 

reageerden de meeste respondenten met het internet en sociale 

media. Een enkeling dacht dat t-shirts een goed media waren en twee 

personen vonden een spandoek of banner op een bekend gebouw een 

beter medium. 

CONCLUSIE ENQUÊTE 

Er vallen een aantal dingen te 

concluderen na afloop van deze 

enquête. 

Iets minder dan de helft van de 

respondenten was tussen de 21 

en 25 jaar oud. Ongeveer een 

derde tussen 26 en 30 jaar oud. 

Daarnaast was er slechts een 

tussen 16 en 20 jaar en zest ussen 

36 en 50 jaar oud. 

Om een duidelijker beeld te krijgen 

zal ik bij een volgend onderzoek 

een betere leeftijdsverdeling 

moeten realiseren. 

Wat ook opviel is dat van de vijftien 

personen die de boodschap van 

de cartoon niet goed begrepen 

er maarliefst twaalf van het 

vrouwelijk geslacht waren. Wat 

hiervan precies de oorzaak is, is 

onduidelijk. Dit is echter wel een 

gegeven dat mogelijk interessant 

is om tijdens een ander project 

verder te onderzoeken. 

Tevens is één cartoon in vier stijlen 

nogal weinig. Het onderzoekje 

dat ik nu heb uitgevoerd is te 

klein en niet uitgebreid genoeg 

om met grote zekerheid 

conclussies te trekken. Als ik 

dan toch een conclussie uit dit 

onderzoek zou moeten trekken 

dan is het wel dat de cartoon 

die het meest is uitgewerkt, de 

meest gedetailleerde tekening in 

combinatie met een groot formaat 

de meeste indruk zal maken. 


SCOOTMOBIEL FILE 



TOENEMENDE OVERLAST DOOR 

SCOOTMOBIELEN 

IN DE ZORG. [105.]

50 

CONCLUSIE ONDERZOEK 

Als we het over kritische illustraties 

en cartoons hebben zijn er een 

hoop termen die regelmatig door 

elkaar gebruikt worden. Uit het 

onderzoek blijkt dat definities vaak 

gedeeltelijk met elkaar overlappen 

en dat termen in de praktijk wel 

eens door elkaar gehaald worden. 

De term die ik voor mijn eigen 

producties hanteer is “kritische 

illustratie” aangezien het hier 

meer om editoriale illustraties 

gaat met een meer serieuze dan 

humoristische lading. 

De keuze om inhoudelijk voor een 

meer serieuze lading in plaats 

van een humoristische lading 

te gaan stroomt voort uit het 

onderzoek dat Ilan Danjoux doet 

in “Reconsidering the Decline of 

the Editorial Cartoon.” Danjoux 

beargumenteert namelijk dat 

de kritische toon dankzij massa 

media en moderne communicatie 

middelen over het hele spectrum 

van kritische illustraties is 

afgenomen. Het onderscheid 

in doelgroepen die kranten 

aanspreken werd steeds groter 

met de komst van de moderne 

druktechnieken. Cartoons 

moesten daarom steeds meer 

mensen aanspreken en steeds 

minder mensen tegen het zere 

been trappen. 

Puur absurdistische illustraties 

wil ik vermijden. Absurdisme dat 

een bepaald punt versterkt of 

de boodschap duidelijker maakt 

heeft een functie en pas ik wel 

toe indien het concept dit toelaat. 

Over het algemeen is het echter 

mijn streven een serieuze kritische 

boodschap te brengen met de 

kritische illustraties. 

Deze inhoudelijke keuze heeft 

invloed op de uiteindelijke 

vormgeving van de illustraties. 

Karikaturen, sterk gestileerde of 

versimpelde beelden brokkelen de 

ernst van de boodschap af. Ik kies 

dan ook bewust voor een meer 

waarheidsgetrouwe uitwerking. 

Uit de resultaten van de enquête 

bleek verder dat het overgrote 

deel van de respondenten aangaf 

dat een meer gedetailleerde 

uitwerking een diepere indruk 

achter laat dan een illustratie met 

maar weinig detail. Ik zal streven 

naar illustraties met detaillering die 

boven het gemiddelde ligt. 

Het onderzoek heeft mij tevens 

gestuurd naar twee manieren 

om de kritische illustraties te 

publiceren: 

1. Als postkaarten die men via 

mijn website kan bestellen 

of downloaden om zelf af te 

drukken. 

2. Gepubliceerd in een 

magazine samen met 

de artikelen waarop de 

illustraties zijn gebaseerd. 

Naar aanleiding van het onderzoek 

is voor deze uitingen gekozen. 

Danjoux spreekt over illustraties 

die tè kritisch zijn en daardoor 

niet door kranten gepubliceerd 

worden uit angst dat verkoopcijfers 

dalen. Illustratoren wijken uit naar 

het internet om hun werk toch te 

kunnen tonen en verspreiden. 

Vandaar dat ik de postkaarten via 

mijn website wil aanbieden. Om 

de verspreiding van de beelden 

te vergemakkelijken zal ik ze 

publiceren onder een Creative 

Commons licentie genaamd 

“Attribution-NonCommercial- 

ShareAlike 3.0 Unported (CC 

BY-NC-SA 3.0).” Dit wil zeggen 

dat eenieder vrij is de afbeelding 

te delen, verspreiden, uitzenden 

en aanpassen zolang het resultaat 

ook onder een Creative Commons 

licentie gedeeld wordt en zolang 

het resultaat niet voor commerciële 

doeleinden gebruikt wordt. [1.] 

De tweede uiting, het magazine, 

stroomt voort uit de grote 

verscheidenheid aan bronnen die 

als inspiratie hebben gediend voor 

de illustraties. De illustraties kunnen 

namelijk goed als ondersteuning 

van het oorspronkelijke artikel 

dienen. Tevens zal het artikel meer 

duidelijkheid verschaffen aan die 

mensen die niet op de hoogt zijn 

van de achtergrondinformatie 

waarop een illustratie gebaseerd 

is. Het magazine is te vinden in het 

midden van deze paper. 

ONDERZOEKSVRAGEN 

BEANTWOORDEN 

Dankzij het onderzoek zijn de 

hoofd- en deelvragen nu te 

beantwoorden en eindproducten 

ter finalisering van het project 

te extraheren. De resultaten 

zal ik hier beknopt bespreken 

beginnende met de deelvragen. 

DEELVRAGEN: 

• Wat kan ik als beste als 

inspiratie gebruiken om de 

illustraties op te baseren? 

• Welke inhoudelijke kenmerken 

kan ik het beste handhaven? 

• Welke vormelijke kenmerken 

kan ik het beste handhaven? 

• Met welke twee outputs kan ik de 

illustraties het best presenteren? 

ANTWOORD DEELVRAGEN: 

• Uit het experimenteel 

onderzoek blijkt dat ik 

gemakkelijk geïnspireerd 

kan worden door het lezen 

van actualiteiten, nieuws, 

alternatieve media en artikelen 

op websites van organisaties 

als Greenpeace. 

• Inhoudelijk gezien blijkt uit 

de literatuur studie en mijn 

eigen voorkeur dat ik in de 

illustraties beter naar een 

serieuze ten opzichte van een 

humoristische inhoud en beter 

naar een realisrealistische dan 

een absurdistische inhoud kan 

streven. 

• Vormelijk gezien blijkt uit de 

keuze voor een serieuze en 

meer realistische inhoud dat 

ik beter kan streven naar 

een waarheidsgetrouwe dan 

een gestileerde stijl. Uit de 

resultaten van de enquête 

blijkt dat gedetailleerd werk 

meer indruk maakt dan werk 

met een meer simplistische 

uitstraling. 

• Als postkaarten die ik zelf kan 

verzenden of weggeven aan 

mensen, en als magazine. 

HOOFDVRAAG: 

• Welke stijl kritische illustraties 

kan ik het beste toepassen? 

ANTWOORD HOOFDVRAAG: 

• De stijl die ik het beste kan 

toepassen is die van de 

editoriale kritische illustratie 

met een meer serieuze 

dan humoristische en meer 

realistische dan absurdistische 

boodschap. 


KING OF THE HILL 



CONFLICTEREND BELEID IN DE 

V.S. BETREFFENDE PLUTONIUM 

PRODUCTIE. [106.]

52 

UITGEWERKTE KRITISCHE ILLUSTRATIES 

De uitgewerkte illustraties zijn in 

deze paper terug te vinden op de 

volgende pagina’s: 

• Ontbossing Sumatra bedreigd 

overleving olifant 

• Kuik Yeah 

• war lies 

• china oil dragon 

• Imf recessie 

• euro death 

• stop acta 

• super trawler 

• ESM-wensput 

• scootmobiel file 

• king of the hill 

• Groene stroom 

De keuze voor inhoud en stijl 

is, zoals in het vorige hoofdstuk 

te lezen is, voortgevloeid uit de 

verschillende facetten van het 

onderzoek en de antwoorden op 

de onderzoeksvragen. 


GROENE STROOM 



OVER DE BOUW VAN EEN TWEEDE 

KERNCENTRALE IN NEDERLAND. 

[107.]

54 


Humoristisch 



zak 



WEER VAN DE 

VORMGEVING. 

DE KLEUREN IN 

DE GRAFIEKEN 









4. GESTILEERD 

EVALUATIE KRITISCHE ILLUSTRATIES 

BEELDANALYSE STEFAN FINCKEN 

Als laatste heb ik ook een selectie 

van mijn eigen illustraties in de 

grafieken geplaatst zodat ik 

kan evalueren waar mijn werk 

staat ten opzichte van het werk 

van de selectie gevestigde 

illustratoren en of het voldoet aan 

de doelstellingen die voortvloeide 

uit het beantwoorden van de 

onderzoeksvragen. 

Als we kijken naar waar de 

illustaties uit de selectie in 

de grafiek staan zien we dat 

het merendeel een meer 

gedetailleerde vormgeving heeft 

die aardig waarheidsgetrouw is. 

Vijf illustraties uit de selectie 

hebben een meer absurdistische 

dan realistische inhoud. 

Desondanks is het wel altijd 

absurdisme met een functie. 

De illustraties een meer serieuze 

dan humoristische lading te geven 

is goed gelukt. 


Realistisch 

an 

Gestileerd 

stefan 

Over het algemeen ben ik zeer 

tevreden met de uitwerking van 

de kritische illustraties. 

Gestileerd 



Gestileerd 


Humoristisch 


Humoristisch 


DE RECHTER 

GRAFIEK GEEFT 


ANALYSE WEER. 

DE CIJFERS IN 

DE GRAFIEKEN 




GRAFIEKEN. 


Realistisch 

Gestileerd 


2. 6. 

1. 3. 5. 

7. 


6. SERIEUS 



4. 8. 

Humoristisch 

Humoristisch

SELECTIE STEFAN FINCKEN 

4. 8. 



DOOR STEFAN FINCKEN 

TER ANALYSE. 




MET DE BRON- 





55

56 




4. GESTILEERD 

Vormelijk: Waarheidsgetrouw 

TOTAAL OVERZICHT VORMELIJKE ANALYSE 

Gestileerd 

DAN PERSJOVSCHI 

GAL 

GARY LARSON 

GLEN BAXTER 

GUMMBAH 

JEROOM 


STEVEN MICHIELS 

ZAK 


Simplistisch Gedetailleerd Absurdis 

1. 

2. 

4. 

3. 


ESM-WENSPUT 



HET VERDRAG VAN HET EUROPEES 

STABILITEITS MECHANISME. [39.]

58 


6. SERIEUS 




TOTAAL OVERZICHT INHOUDELIJKE ANALYSE 

Absurdistisch Realistisch 

5. 

6. 

8. 

Humoristisch 

7. 

DAN PERSJOVSCHI 

GAL 

GARY LARSON 

GLEN BAXTER 

GUMMBAH 

JEROOM 


STEVEN MICHIELS 

ZAK 



VOLKSWAGEN VS IJSBEER 



HET LOBBYEN VAN VOLKSWAGEN 

TEGEN NIEUWE MILIEUWETGEVING. 

[102.]

60 

VOORZIJDE POSTKAART.

ACHTERZIJDE POSTKAART 

UITWERKING TWEE OUTPUTS 

POSTKAARTEN 

De eerste output die gemaakt 

is na het onderzoek en tijdens 

het maken van de uitgewerkte 

kritische illustraties zijn de 

postkaarten in A5 formaat. 

De postkaarten hebben allen 

dezelfde layout. De illustratie op 

de voorzijde van de kaart en op de 

achterzijde een eenvoudig layout 

met plaats voor postzegel, adres 

en ruimte voor een boodschap. 

In het horizontale verdeellijntje is 

de url naar mijn website geplaatst 

en een copyleft vermelding. 

Onderaan de kaart staan mijn logo 

en een met tinyurl.com verkleinde 

url naar het oorspronkelijke artikel 

waarop de illustratie is gebaseerd. 

Hier zal ik slechts één voorbeeld 

tonen aangezien de kaarten 

veel op elkaar lijken en alleen de 

voorzijde en de korte omschrijving 

en de link naar het artikel verschilt. 

Een pakketje met alle postkaarten 

zal apart verpakt worden en 

samen met deze paper worden 

geleverd. 

© 2012 STEFAN FINCKEN WWW.STEFANFINCKEN.COM 

Illustration based on the European Stability Mechanism Treaty: http://tinyurl.com/cbbpl33 

61

62 

DE KRITISCHE 

ILLUSTRATIES ZIJN TE 

BEZICHTIGEN OP MIJN 

PORTFOLIO WEBSITE. 

TEVENS ZIJN ZE 

DAAR GRATIS TE 

DOWNLOADEN 

ONDER EEN CREATIVE 

COMMONS LICENTIE. 

MEN KAN ER ECHTER 

OOK VOOR KIEZEN 

GEDRUKTE VERSIES 

VAN DEZE KAARTEN TE 

BESTELLEN VIA MAIL. 

ALS EXTRA OPTIE 

MAG MEN EEN DONATIE 

DOEN VIA PAYPALL ALS 

MEN DE ILLUSTRATIES 

GEBRUIKT. 

DE BOVENSTE 

AFBEELDING TOONT 

DE HOME PAGINA 

VAN MIJN PORTFOLIO 

WEBSITE EN DE 

MENUSTRUCTUUR. 

DE MIDDELSTE 


DE SUBPAGINA 

MET KRITISCHE 

ILLUSTRATIES WAAROP 

MEN OOK DE PDF KAN 

DOWNLOADEN EN EEN 

DONATIE KAN MAKEN. 

DE ONDERSTE 


DEZELFDE PAGINA 

ALS DE TWEEDE 

AFBEELDING AL ZIJN 

WE HIER IETS NAAR 

BENEDEN GESCROLD.

MAGAZINE 

De tweede output bestaat uit de 

kritische illustraties in combinatie 

met de oorspronkelijke artikelen 

waarop de illustraties zijn 

gebaseerd. Een tijdschrift, ook wel 

magazine genoemd, is een ideaal 

kanaal om kritische illustraties te 

presenteren. De illustraties zijn 

perfect voor het vervullen van de 

editoriale taak van het begeleiden 

van een oorspronkelijke tekst. 

Mensen met verstand van zaken 

weten bij het zien van het beeld 

waar het beeld over gaat terwijl 

anderen via de illustratie wel al een 

inschatting kunnen maken over de 

inhoud van de tekst. 

De eerste opzet van de layout is 

op deze pagina te zien. De twee 

spreads hier naast zijn vlak na 

elkaar gemaakt en tonen de eerste 

setup. Men ziet aan het gebruik 

van de tekstballon en het gebruikte 

font, “Ashley Script,“ dat deze opzet 

gemaakt is voordat het gesprek 

met Kim Duchateau plaatsvond. 

De layout is later aangepast net als 

het papier formaat. In overleg met 

Wouter Soudan ben ik overgestapt 

naar een liggend A4 formaat 

voor de paper. Voor het tijdschrift 

ontwerp word het formaat 297 bij 

297 millimeter. Op de volgende 

pagina’s staan een afbeelding van 

de cover en één spread uit het 

magazine. 

De uitgewerkte versies van 

deze paper, het magazine en 

de postkaarten zijn allen te 

downloaden van mijn portfolio 

website. [109.] 

Testpagina #1. Politiek en media gaan voorbij 

aan feiten bij rapport Iran 

Door Daan de Wit 

Bovenstaande illustratie is 

gebaseerd op het lopende 

discours tussen de Verenigde 

Staten en Iran. Grote 

inspiratiebron waren met 

name de goed geschreven en 

uitermate goed onderbouwde 

artikelen van Daan de Wit. 

Hieronder een voorbeeld. 

In een artikel vol verregaande 

uitspraken van Kamerleden 

over Iran, schrijft Nu.nl: 

‘Uit de bevindingen van de 

IAEA blijkt dat Iran bezig is 

12 

met de ontwikkeling van een 

nucleair wapen.’ Maar wat 

zijn de feiten? Na lezing van 

het IAEA-rapport schrijven 

twee voormalig Midden- 

Oostendeskundigen van de 

Amerikaanse Veiligheidsraad, 

Flynt Leverett en Hillary Mann, 

dat er inclusief de opstellers 

van het rapport nog nooit 

iemand is geweest die ‘ever 

produced a shred of evidence 

that Iran has ever actually tried 

to build a nuclear weapon or 

taken a decision to do so.’ 

De discrepantie tussen de 

opgewonden meningen van de 

Kamerleden en de feiten zoals 

gepresenteerd door Leverett, 

Mann, mijn boek De Volgende 

Oorlog en deze DeepJournalserie 

over Iran is erg groot. 

‘Het bewijs dat 

het Internationaal 

Atoomenergieagentschap 

(IAEA) zegt te hebben over een 

Iraans kernwapenprogramma 

is gefabriceerd’, zegt de Iraanse 

minister van Buitenlandse 

Zaken Ali Akbar Salehi. Wat 

Salehi beweert, is bepaald 

niet onmogelijk. Sterker, het 

zou niet voor het eerst zijn 

dat er bewijs is gefabriceerd 

Testpagina #2. Kabinet-Rutte trotseert verzet 

kernenergie na ramp Japan 

Door: Ivo Bökkerink 

en Mathijs Schiffers 

donderdag 14 april 2011 

Het kabinet-Rutte gaat door 

met de inplanning van een 

nieuwe kerncentrale in 

Nederland. Daarmee trotseert 

de minderheidsregering 

de antinucleaire lobby die 

aan kracht won na problemen 

met de kerncentrale in 

het Japanse Fukushima, en 

die de Duitse regering ertoe 

verleidde alle ambities met 

kernenergie te bevriezen. 

‘Het kabinet ziet nog steeds 

14 

een belangrijke rol weggelegd 

voor kernenergie voor 

een betaalbare, zekere 

energievoorziening’, schrijft 

minister Maxime Verhagen 

van Economische Zaken, 

Landbouw en Innovatie in 

een brief aan 

de Tweede 

Kamer. ‘De 

lessen die uit 

Japan getrokken 

worden, zullen in de 

specifieke technische eisen 

voor nieuwe kerncentrales 

in Nederland worden 

neergelegd.’ 

GroenLinks riep 

zelfs op tot 

een referendum 

Het kabinet van VVD en CDA 

wil dus vaart maken om 

er zeker van te zijn dat in 

deze regeerperiode, dat wil 

zeggen vóór najaar 2014, een 

vergunning voor een nieuwe 

kerncentrale vergeven kan 

worden. Het 

wordt daarin 

gesteund door 

gedoogpartner 

PVV. De linkse 

oppositiepartijen grepen de 

laatste tijd juist het momentum 

aan om hun aversie 

tegen kernenergie over het 

voetlicht te brengen. Groen- 

door het Westen om een 

militair conflict te forceren. 

Concrete voorbeelden hiervan 

heb ik uitgebreid beschreven 

in mijn boek De Volgende 

Oorlog – De aanval op Iran 

– Een voorbeschouwing. De 

voorbeelden gaan deels over 

de voorbereidende fase voor 

de oorlog met Irak, maar gaan 

vooral over de aanloop naar 

de volgende oorlog, die tegen 

Iran: ‘Met de aanloop naar 

de Irakoorlog nog vers in het 

geheugen, is het opvallend 

om te zien hoe de afgelopen 

jaren met betrekking tot Iran 

Links riep zelfs op tot een 

referendum. 

De nieuwe centrale waar 

het kabinet op inzet, moet 

in het Zeeuwse Borssele 

komen. Daar staat de enige 

kerncentrale die Nederland 

nu heeft en er is volgens 

Verhagen ruimte voor een 

tweede. De minister had ingenieursbedrijf 

Arcadis laten 

uitzoeken of het mogelijk is 

om ter plaatse tegelijkertijd 

twee nieuwe centrales in te 

passen. Maar daar blijkt geen 

ruimte voor. 

Ook die conclusie is precair, 

Warlies 

warlies 

eenzelfde weg wordt bewandeld 

als in de aanloop naar de 

oorlog met Irak.’ Het boek 

toont aan hoe de inmiddels 

beruchte strategie die is 

toegepast bij de Irakoorlog nu 

wordt gebruikt om een oorlog 

met Iran te realiseren. Wat 

afwijkt, is het tijdspad bij deze 

oorlog. Dat is veel langer dan 

bij de Irak-oorlog, maar daar is 

ook alle reden toe. Redenen die 

in het boek uitvoerig ter sprake 

komen. 

Nobelprijswinnaar Mohamed 

ElBaradei, het vorige hoofd van 

het IAEA, weigerde gebruik te 

maken van inlichtingen die hij 

niet zelf had verzameld. Dat 

is iets waar zijn opvolger, de 

omdat er twee aanvragen 

voor een nieuwe kerncentrale 

liggen: eentje van het 

Zeeuwse nutsbedrijf Delta en 

eentje van ERH, een vennootschap 

van gemeenten 

en provincies die in 2009 

energiebedrijf Essent aan 

Japanner Amano, geen moeite 

mee heeft. The Guardian las 

de door WikiLeaks gelekte 

Amerikaanse ambassadedocumenten 

over zijn nipt 

gewonnen aanstelling en 

kopte, de Amerikanen citerend: 

‘New nuclear chief a ‘once-adecade’ 

chance to shake up 

UN bureacracy’. Amerikaanse 

diplomaten noteren enthousiast 

dat hun eerste ontmoeting 

‘illustrates the very high degree 

of convergence between 

his priorities and our own 

agenda at the IAEA.’ De goed 

ingevoerde Flynt Leverett 

schrijft: ‘An October 2009 

cable from the U.S. mission to 

the IAEA, published last year by 

Wikileaks, see here, reported 

Bronnen zeggen 

dat partijen 

achter de 

schermen werken 

aan een oplossing 

that Amano had “reminded 

[the U.S. Ambassador to the 

IAEA] on several occasions 

that he would need to make 

concessions” at times to 

developing countries, “but 

that he was solidly in the U.S. 

court on every key strategic 

decision”, including “the 

handling of Iran’s alleged 

nuclear weapons 

program.”’ 

Justin 

Raimondo, die 

de kwestie Iran al langer volgt, 

schrijft terecht: ‘While the 

report attributes its information 

to “Member States,” why 

will I not be surprised if this 

“intelligence” comes from the 

same folks who brought us 

the Niger uranium forgeries?’ 

‘Member states’ betekent 

grotendeels Israël en de VS, 

landen met grote belangen. 

Over de inhoud van het rapport 

schrijft Raimondo: ‘If you 

wade through the International 

Atomic Energy Agency’s 

much-awaited report [.pdf] on 

Iran’s alleged pursuit of nuclear 

weapons technology – a fate 

I wouldn’t wish on anyone – 

what you’ll find is a studious 

ambiguity. “May,” “might,” and 

“could” are words that modify 

practically every assertion of 

Iranian perfidy.’ Daarbij wijst 

Leverett erop dat niets wat 

Iran doet op nucleair gebied de 

grenzen overschreidt van het 

non-proliferatieverdrag. 

‘Het bewijs dat het 

IAEA zegt te hebben 

over een Iraans 

kernwapenprogramma 

is gefabriceerd’ 

het Duitse RWE verkochten. 

Delta ligt voorop in de procedure, 

maar het is onduidelijk 

of dat ook betekent dat het 

bedrijf de meeste kans maakt 

op de felbegeerde vergunning. 

De overheid spreekt 

geen voorkeur uit voor een 

van beide aanvragen, stelt 

Verhagen in zijn brief. 

Het is overigens de vraag 

hoe serieus de plannen 

van ERH zijn. Het bedrijf is 

samen met Delta eigenaar 

van de kerncentrale die al 

in Borssele staat en partijen 

hebben daarover een conflict. 

ERH wil zijn belang in 

deze kerncentrale verkopen 

aan RWE, dat daar € 950 

mln voor overheeft, maar 

Delta heeft dat via de rechter 

voorkomen. 

Het plan van ERH om dan 

ook maar een vergunning 

voor een tweede kerncentrale 

aan te vragen, lijkt 

een louter strategische zet: 

mocht ERH onverhoopt die 

vergunning krijgen, en niet 

Delta, dan zijn de Zeeuwen 

misschien geneigd alsnog 

met ERH en RWE om de 

tafel te gaan zitten. Bronnen 

zeggen dat partijen achter de 

schermen werken aan een 

oplossing voor het conflict. 

Delta heeft gezegd begin 

2012 klaar te zijn om de aanvraag 

voor een vergunning 

voor een tweede kerncentrale 

in te dienen. Het werkt 

al samen met de Franse 

kernenergiespecialist EDF. De 

bouw kan op zijn vroegst in 

2015 beginnen, gaf Verhagen 

Iran ontkent 

de nieuwe 

aantijgingen 

in het IAEArapport, 

ontkent het bezit van een 

kernwapen te ambiëren, 

heeft er zelfs een fatwa tegen 

uitgevaardigd en zegt te 

werken aan kernenergie. Dat 

gegeven wordt met het oog 

op de gas- en olievoorraad 

van het land overigens vaak 

met scepsis ontvangen, maar 

de vraag is of dit terecht is, 

daar recent bekend werd dat 

olieproducent Saoedie-Arabië 

16 kernreactoren gaat bouwen. 

http://deepjournal.com/ 

p/43/a/nl/3016.html 

13 

eerder al aan. In dat geval 

moet het streven om de centrale 

vóór 2020 in gebruik te 

nemen, volgens de minister 

haalbaar zijn. 

http://lists.laka.org/pipermail/ 

kernenergienieuws/2011- 

April/000507.html 

15 

63

64 

DE COVER VOOR 

HET UITEINDELIJKE 

ONTWERP 1VAN 

DE MAGAZINE 

KRITISCHE ILLUSTRATIES 2012 STEFAN FINCKEN 

KRITISCHE ILLUSTRATIES 1 

TIJDSCHRIFT VOOR 

KRITISCHE ILLUSTRATIES 

MEI - JUNI “12 

KABINET-RUTTE 

TROTSEERT VERZET 

KERNENERGIE NA 

RAMP JAPAN 


ILLUSTRATIE 

VOLKSWAGEN 

VS IJSBEER 

2012 STEFAN 

FINCKEN 

© 

IN DEZE EDITIE: 

JOIN THE REBELLION AND 

TURN VW AWAY FROM THE 

DARK SIDE 

GREENPEACE HOUDT 

MONSTERTRAWLER AAN WAL 

POLITIEK EN MEDIA 

GAAN VOORBIJ AAN 

FEITEN BIJ RAPPORT IRAN 

MONSTERTRAWLER AAN WAL 

DEATH OF A CURRENCY AS 

EUROGEDDON APPROACHES 

‘FILES’ IN ZORGINSTELLING 

DOOR SCOOTMOBIEL 

HABITAT LOSS DRIVES 

SUMATRAN ELEPHANTS STEP 

CLOSER TO EXTINCTION 

DICTATORIAAL BEWIND VAN 

HET ESM 

MESTBELEID FUNEST VOOR 

DRINKWATER 

AMNESTY: TEKEN ACTA NIET 

STICHTING BREIN SPEELT VOOR 

EIGEN RECHTER 

IMF VERWACHT DIT JAAR 

EUROPESE RECESSIE 

CHINA’S OIL DEMAND TO 

SURPASS IEA FORECASTS, 

BARCLAYS SAYS

4 

JOIN THE REBELLION AND TURN 

VW AWAY FROM THE DARK 

SIDE 

By Andrew Davies - june 28, 2011 © [1] 

It’s not every day you’re called to step up in 

defence of your planet – but today is one of 

those days. A few moments ago we launched a 

new global campaign to change Volkswagen by 

turning them away from the Dark Side, and we 

need your help. 

Despite the green image it likes 

to portray, VW is at the heart of 

a group of companies lobbying 

against new laws which we 

need to cut CO2 emissions, reduce our oil use 

and protect places like the Arctic from climate 

change. 

“...THEIR BOSSES HAVE 

BEEN SEDUCED BY THE 

DARK SIDE...” 

Only a rebellion can stop them – a mass of 

people from all across the globe –demanding 

that they change. We need you to be part of that 

rebellion. 

On the streets across Europe our activists are 

busy showing Volkswagen for what it really is: a 

regressive company using its influence to prevent 

us getting the laws we need to protect our planet 

and boost our economy. 

And VW’s political lobbying has dire 

consequences for fragile environments like the 

Arctic, where sea ice is already melting fasting 

than predicted. Our best chance of stopping 

climate change and saving the Arctic is to reduce 

the CO2 emissions that heat 

up our planet and threaten 

everything from biodiversity to 

agriculture. 

We know how dangerous the 

situation is getting. Greenpeace activists have 

only just returned from the Arctic, where they 

were putting their bodies in the way of the new 

oil rush, where companies like Cairn Energy are 

drilling in the deep seas under the newly-melted 

ice. 

But VW doesn’t just spend money on lobbyists. 

Volkswagen has been running an ad campaign 

showing a cute kid in a Darth Vader costume 

turning on one of their cars. It’s 

“VOLKSWAGEN ADDS 

A HUGE PRICE MARK- 

UP FOR ITS GREENER 

VEHICLES...AS IT TRIES 

TO CASH IN ON YOUR 

GREEN CONSCIENCE.” 

been a big hit but for a company 

that’s essentially threatening the 

future of all of our children, we 

thought it was ripe for a remake. 

The symbolism of Star Wars is far better suited 

to the kind of destruction Volkswagen’s policies 

threaten to wreak on our planet, than to a fluffy 

advert to sell more of their cars. 

Which – incidentally – are not as efficient as you 

might think. For every ‘greener’ vehicle VW sells, 

there are around 15 others which emit much more 

C02. Volkswagen adds a huge price mark-up for 

its greener vehicles - way above the cost of the 

technology – as it tries to cash in on your green 

conscience. 

Right now, politicians across Europe are debating 

whether to raise our target for CO2 cuts from 20 

to 30 per cent (based on 1990 levels) by 2020. 

It’s such a necessary increase that many people 

and organisations - from the UK government to 

Google, from Ikea to Unilever - agree that we 

should do it. 

But not Volkswagen - and it gets 

worse. Along with spending 

millions on groups lobbying 

against the 30 per cent target, 

THE ORIGINAL ARTICLE CAN BE FOUND 

HERE: HTTP://TINYURL.COM/BW7JQ5S 

VW is also opposing new 

fuel efficiency targets. These 

would cut CO2 emissions, 

save drivers money and 

reduce our dependence on 

oil. 

“BUT – MOST 

IMPORTANTLY – 

THERE’S A PLANET 

TO PROTECT.” 


VOLKSWAGEN VS IJSBEER 

2012 STEFAN FINCKEN [2] 

It’s that dependence that drives oil drillers to 

the Arctic, where companies routinely use 

giant water cannons to break up icebergs in 

the way of their operations. But all is not lost. 

We feel the good in Volkswagen. They have 

the engineers and the technology to make 

some of the most efficient vehicles on Earth. 

But their bosses have been seduced by the 

Dark Side and are employing henchmen to 

lobby against the strong emissions cuts that 

we need. The time has come when we have 

no choice but to raise a rebellion to confront 

them. 

Sign up to join the international rebellion to 

turn VW away from the dark side. 

There are films to watch, lightsabers to build 

and Ewoks to adopt. But – most importantly – 

there’s a planet to protect. 

EEN VAN DE SPREADS 

UIT HET MAGAZINE. 

65

66 

NAWOORD 

Aan de start van dit project was 

mijn kennis betreffende kritische 

illustraties en cartoons onbenullig. 

Weinig illustratoren wist ik bij 

naam. Het was lastig om een start 

te maken, want waar begin je met 

zoeken? 

De focus van het onderzoek 

lag bij kritische illustraties en 

cartoons. Desondanks vond ik 

het geen slecht idee te beginnen 

met een bredere visie. Dankzij 

deze aanpak ben ik uitgekomen 

bij het werk van Alex Sliepenbeek 

over “De Terminologie van het 

Beeldverhaal.” Veel informatie 

die in deze en andere bronnen 

stonden was achteraf niet 

bijzonder relevant. Toch heb ik 

uit al deze bronnen de informatie 

kunnen halen die naar de twee 

eindproducten geleid hebben. 

Het besluit voor meer realistisch, 

gedetailleerder werk met een meer 

serieuze dan humoristische lading 

stroomt, zoals te lezen is in deze 

paper, voort uit de resultaten van 

de enquête en mijn persoonlijke 

voorkeur voor het brengen van 

een boodschap die kan bijdrage 

aan de discussie over relevante 

maatschappelijke, politieke en 

economische onderwerpen. 

Een ander resultaat uit de enquête 

is dat men over het algemeen 

vind dat hoe groter een illustratie 

gepresenteerd wordt, hoe dieper 

de indruk is die achter gelaten 

wordt. Er valt te discussiëren of 

een gigantisch uitwerking beter 

is dan de outputs waarvoor 

gekozen is. Bijvoorbeeld alle 

illustraties zo groot als een huis 

in het straatbeeld plaatsen. Hier 

heb ik van afgezien in overleg 

met de begeleidende docenten 

en dankzij de informatie die in de 

paper “Reconsidering the Decline 

of the Editorial Cartoon“ van 

Ilan Danjoux staat. Namelijk dat 

internet een goed kanaal is om 

kritische illustraties te publiceren. 

Vanuit dit gedachtegoed is ook 

bewust gekozen voor een Creative 

Commons licentie. Zonder 

copyright restricties is de kans 

groter dat de illustraties verspreid 

worden. Hoge resolutie versies 

zijn te downloaden van mijn 

website en mensen hebben zelfs 

de mogelijkheid, mochten ze die 

behoefte hebben, een donatie 

te doen in ruil voor het gebruiken 

van de illustraties. Dit is natuurlijk 

geen must! 

De keuze om de illustraties op 

postkaarten en in een magazine 

te illustreren sta ik achter. 

De postkaarten zijn te bestellen 

via mijn website en makkelijk te 

versturen naar andere mensen. 

In plaats van een nietszeggend 

kaartje kan men nu een kaart 

versturen die een zinnige 

boodschap heeft. Nieuwsgierig 

gemaakt door de illustratie 

gaan de ontvangers hopelijk het 

oorspronkelijke artikel lezen. 

Het magazine ben ik ook tevreden 

over aangezien het tekst en 

illustratie bij elkaar brengt in een 

mooi geheel. 

De onderzoeksvragen zijn 

allemaal beantwoord. 

Goede onderzoeksvragen 

verzinnen vond ik een uitdaging. 

In overleg met verschillende 

docenten zijn deze gedurende 

het onderzoek zo nu en dan 

bijgesteld om uiteindelijk te worden 

wat ze nu zijn. 

Het maken van kritische illustraties 

kan een leuke bezigheid zijn. Al 

zie ik mezelf niet dag in en dag uit 

kritische illustraties maken. Zo nu 

en dan, voor de afwisseling, is het 

echter geweldig om te doen.

DANKWOORD 

Graag wil ik nog een aantal 

mensen bedanken zonder wie 

deze paper niet op tijd en naar 

behoren afgerond had kunnen 

worden. Ten eerste mijn docenten, 

Pascal Lefèvre, die mij adviseerde 

over de enquête en papers voor 

mijn onderzoek heeft geleverd, 

Wim de Buck, Wouter Soudan, 

Wout Olaerts, Paul Sochacki, 

Roger Opdekamp, Ilse bollens, 

Dirk Reynders en Roland Coninx 

die mij allen in meer of mindere 

mate met verscheidene facetten 

van het onderzoek of de uitwerking 

begeleid hebben. Tevens wil ik 

graag Kim Duchateau bedanken 

voor het geduldig beantwoorden 

van mijn vragen en voor het delen 

van zijn expertise met mij. 

Tevens bedank ik Anke Hahn voor 

het proeflezen van deze scriptie 

en het helpen corrigeren van al die 

vervelende spelfouten. 

Een speciaal woord van dank 

gaat uit naar Evi Duson van Press 

Cartoon Belgium. Zij was zo 

vriendelijk mij het press cartoon 

Belgium & Europe boekje 2011 

gratis door te sturen. 

67 67

68 

BIBLIOGRAFIE 

[1.] HTTP://CREATIVECOMMONS.ORG/LICENSES/BY-NC-SA/3.0/ 

[2.] HTTP://WWF.PANDA.ORG/WWF_NEWS/?203227 

[3.] HTTP://WWW.TECHZINE.NL/NIEUWS/28740/STICHTING-BREIN-SPEELT-VOOR-EIGEN-RECHTER.HTML 

[4.] ALEX SLIEPENBEEK (2003): TERMINOLOGIE VAN HET BEELDVERHAAL. KERKRADE, LICOM PRINT 

[5.] HTTP://WWW.WOORDEN.ORG/WOORD/CARTOON 

[6.] HTTP://WWW.ENCYCLO.NL/LOKAAL/10760 

[7.] HTTP://WWW.WOORDEN-BOEK.NL/WOORD/CARTOON 

[8.] HTTP://WWW.ENCYCLO.NL/BEGRIP/CARTOON 

[9.] HTTP://NL.WIKIPEDIA.ORG/WIKI/CARTOON 

[10.] HTTP://WWW.KARIKATURIST.NL/KARIKATUREN-CARTOONS-EN-STRIPS 

[11.] HTTP://NL.WIKIPEDIA.ORG/WIKI/STRIPVERHAAL#VERSCHILLENDE_VORMEN_VAN_STRIPVERHALEN 

[12.] HTTP://EN.WIKIPEDIA.ORG/WIKI/EDITORIAL_CARTOON#POCKET_CARTOONS 

[13.] HTTP://WWW.CARTOONS.AC.UK/BROWSE/CARTOON_ITEM/ANYTEXT=OSBERT%20LANCASTER?PAGE=3 

[14.] HTTP://WWW.WOORDEN.ORG/WOORD/KARIKATUUR 

[15.] HTTP://WWW.ENCYCLO.NL/ZOEK.PHP?WOORD=KARIKATUUR 

[16.] HTTP://WWW.DBNL.ORG/TEKST/BORK001LETT01_01/BORK001LETT01_01_0012.PHP#K021 

[17.] HTTP://WWW.DBNL.ORG/TEKST/CALI003NIEU01_01/CALI003NIEU01_01_0014.PHP 

[18.] HTTP://WWW.MUISWERK.NL/WRDNBOEK/LTR_K/W7325.HTM 

[19.] HTTP://NL.WIKIPEDIA.ORG/WIKI/KARIKATUUR 

[20.] HTTP://WWW.ENCYCLO.NL/ZOEK.PHP?WOORD=STRIPVERHAAL 

[21.] HTTP://NL.WIKIPEDIA.ORG/WIKI/STRIPVERHAAL 

[22.] HTTP://DEEPJOURNAL.COM/P/43/A/NL/3016.HTML 

[23.] HTTP://NL.WIKIPEDIA.ORG/WIKI/GAG_(STRIP) 

[24.] HTTP://WWW.BLOOMBERG.COM/NEWS/2011-11-23/CHINA-S-OIL-DEMAND-TO-SURPASS-IEA-FORECASTS-BARCLAYS-SAYS-1-.HTML 

[25.] JANIS L. EDWARDS & CAROL K. WINKLER (1997): REPRESENTATIVE FORM AND THE VISUAL IDEOGRAPH: THE IWO JIMA IMAGE IN EDITORIAL CARTOONS, 

QUARTERLY JOURNAL OF SPEECH, 83:3. 289-310 

[26.] ILAN DANJOUX: RECONSIDERING THE DECLINE OF THE EDITORIAL CARTOON, PSONLINE 

[27.] EMMETT H. BUELL, JR. & MIKE MAUS (1988): IS THE PEN MIGHTIER THAN THE WORD? EDITORIAL CARTOONS AND 1988 PRESIDENTIAL NOMINATING 

POLITICS, POLITICAL SCIENCE AND POLITICS, VOL. 21, NO. 4, PP. 847-858 

[28.] PRESS CARTOON BELGIUM (PCB) (2011): BELGIUM & EUROPE 2011. LEUVEN, UITGEVERIJ VAN HALEWYCK 

[29.] HTTP://WWW.NU.NL/ECONOMIE/2723130/IMF-VERWACHT-JAAR-EUROPESE-RECESSIE.HTML 

[30.] HTTP://WWW.TELEGRAPH.CO.UK/FINANCE/COMMENT/JEREMY-WARNER/8913884/DEATH-OF-A-CURRENCY-AS-EUROGEDDON-APPROACHES.HTML 

[31.] HTTP://NL.WIKIPEDIA.ORG/WIKI/JOE_ROSENTHAL 

[32.] HTTP://NOS.NL/ARTIKEL/339703-AMNESTY-TEKEN-ACTA-NIET.HTML 

[33.] HTTP://WWW.IFEX.ORG/TURKEY/1998/08/04/CARTOONIST_DOGAN_G_ZEL_DETAINED/ 

ILAN DANJOUX: RECONSIDERING THE DECLINE OF THE EDITORIAL CARTOON, PSONLINE 

[34.] HTTP://EN.WIKIPEDIA.ORG/WIKI/NAJI_AL-ALI 

ILAN DANJOUX: RECONSIDERING THE DECLINE OF THE EDITORIAL CARTOON, PSONLINE 

[35.] HTTP://WWW.GREENPEACE.ORG/BELGIUM/NL/NIEUWS-BLOGS/NIEUWS/TRAWLER-AAN-DE-KETTING/ 

[36.] HTTP://EN.WIKIPEDIA.ORG/WIKI/PAUL_CONRAD 

[37.] HTTP://WWW.PSYWAR.ORG/ISRAELLEBANON.PHP 

[38.] HTTP://WWW.EUROPEAN-COUNCIL.EUROPA.EU/MEDIA/582895/10-TESM2.NL12.PDF 

[39.] HTTP://WWW.COURTFOOL.INFO/NL_ESM_RATIFICATIE_BESLUIT_PARLEMENT.HTM 

[40.] HTTP://WWW.PRESSCARTOON.COM

[41.] HTTP://WWW.STRIPTURNHOUT.BE/STRIPGIDS/INHOUD-STRIPGIDS-1-5 

[42.] HTTP://WWW.ASSOCIAZIONEAMUSE.IT/MOD/FORUM/DISCUSS.PHP?D=181 

[43.] HTTP://WWW.PERJOVSCHI.RO/ 

HTTP://EN.WIKIPEDIA.ORG/WIKI/DAN_PERJOVSCHI 

[44.] HTTP://WWW.YOUTUBE.COM/WATCH?V=04ELX2H-_8K 

HTTP://NL.WIKIPEDIA.ORG/WIKI/GERARD_ALSTEENS 

[45.] HTTP://WWW.PRESSCARTOON.COM/NL/CARTOONISTS/27 

[46.] HTTP://EN.WIKIPEDIA.ORG/WIKI/GARY_LARSON 

[47.] HTTP://WWW.GLENBAXTER.COM 

HTTP://EN.WIKIPEDIA.ORG/WIKI/GLEN_BAXTER 

[48.] HTTP://NL.WIKIPEDIA.ORG/WIKI/GUMMBAH 

[49.] HTTP://WWW.JEROOM.BE 

HTTP://WWW.HUMO.BE/JEROOM 

HTTP://NL.WIKIPEDIA.ORG/WIKI/JEROOM 

[50.] HTTP://WWW.PETERVANSTRAATEN.NL 

HTTP://NL.WIKIPEDIA.ORG/WIKI/PETER_VAN_STRAATEN 

[51.] HTTP://WWW.ABOUTSTEVE.COM 

[52.] HTTP://WWW.VUB.AC.BE/HOME/DHC/ZAK.HTML 

[53.] HTTP://WWW.PRESSCARTOON.COM/NL/CARTOONISTS/21 

HTTP://NL.WIKIPEDIA.ORG/WIKI/ZAK 

[54.] HTTP://WWW.ACES.OR.AT/START.ASP?ID=225903 

[55.] HTTP://WWW.CULTURAME.IT/ARTE/DAN-PERJOVSCHI-THE-CRISIS-IS-NOT-OVER-DRAWINGS-AND-DIORAMAS/ 

[56.] HTTP://BACKYARDOFKINGS.BLOGSPOT.COM/2010/05/DAN-PERJOVSCHI.HTML 

[57.] HTTP://GREYCUBEHK.WORDPRESS.COM/2011/01/20/DAN-PERJOVSCHI-IN-HONG-KONG/ 

[58.] HTTP://WWW.VANABBE.NL/PRESS/PERSFOTOS/20060202-PERJOVSCHI.HTM 

[59.] HTTP://EREVIEW.ORG/2010/12/03/YOULL-LAUGH-UNTIL-YOU-FROWN/ 

[60.] HTTP://WWW.ACES.OR.AT/START.ASP?ID=225903 

[61.] HTTP://STRIPTIP.NL/UNIEKE-TEKENSHOW-PERFECT-DAY/ 

[62.] HTTP://WWW.PRESSCARTOON.COM/NL/CARTOONISTS/27/CARTOONS/6097 

[63.] HTTP://THESUBVERSIVEARCHAEOLOGIST.BLOGSPOT.COM/2012/03/TOUCHSTONE-THURSDAY-GARY-LARSON-AND-FAR.HTML 

[64.] HTTP://KGWRITEPAD.BLOGSPOT.COM/2010/10/MY-TYPE-OF-FUNNY.HTML 

[65.] HTTP://WWW.GOODREADS.COM/BOOK/SHOW/233692.THE_FAR_SIDE_GALLERY_4 

[66.] HTTP://WWW.LOWBIRD.COM/ALL/VIEW/2010/07/PHYSICSUNIVERSE-FARSIDE1 

[67.] HTTP://WWW.LOWBIRD.COM/ALL/VIEW/2010/07/UNI-FRANKFURT-FARSIDE-NUCLR-BOOM-PAPERBAG 

[68.] HTTP://OUTDOORNEBRASKA.NE.GOV/BLOGS/2010/08/FROGS-FROGS/ 

[69.] HTTP://WWW.MATTHEWROBERTGEHRING.COM/BLOG/PAGE-3 

[70.] HTTP://IRCAMERA.AS.ARIZONA.EDU/NATSCI102/NATSCI102/TEXT/HOMEWORK.HTM 

[71.] HTTP://FRANKZUMBACH.WORDPRESS.COM/2011/02/PAGE/3 

[72.] HTTP://WWW.ANNEEMALL.NET/BLOG/2010/06/THE-WEIRD-WORLD-OF-GLEN-BAXTER/ 

[73.] HTTP://IAN-ENGLISHMANABROAD.BLOGSPOT.COM/2010/09/CORNER-VIEW-HUMOUR.HTML 

[74.] HTTP://MEERGEMENGDEBERICHTEN.BLOGSPOT.COM/2011_12_01_ARCHIVE.HTML 

[75.] HTTP://MOISHESBAGEL.COM/SHOP/UNCLE-ROLANDS-FLYING-MACHINE 

[76.] HTTP://WWW.INDO-KARYA.COM/DETAIL/NEWS/2012/GLEN-BAXTER 

[77.] HTTP://TRASHCOMPLEX.WORDPRESS.COM/2012/04/11/THE-IMPENDING-GLEAM-OF-GLEN-BAXTER/ 

69

70 

[78.] HTTP://WWW.TATE.ORG.UK/ART/ARTWORKS/BAXTER-THE-TWINS-DEVOTED-AN-HOUR-EACH-DAY-TO-THE-WALNUT-P07606 

[79.] HTTP://WWW.TATE.ORG.UK/ART/ARTWORKS/BAXTER-IT-WAS-HENDERSONS-SIXTH-ATTEMPT-AT-LASAGNE-P07604/ 

[80.] HTTP://WAATP.NL/PEOPLE/AN-WOENSEL/ 

[81.] HTTP://WWW.FONKELHORSE.NL/2009/11/18/GUMMBAHS-MEUBELS/ 

[82.] HTTP://WWW.HEIKODEJONGE.NL/VOOR-TE-LACHUH.HTML 

[83.] HTTP://VINCENTLEEUW.BLOGSPOT.COM/2010/09/GUMMBAH.HTML 

[84.] HTTP://WWW.HUUBMOUS.NL/2011/12/02/HET-GEWONE-ALS-HET-NIEUWE-SAMOA/ 

[85.] HTTP://WWW.MUSICMETER.NL/FORUM/14/669/300 

[86.] HTTP://WEBLOGAMORF.BLOGSPOT.COM/2011/03/GUMMBAH-MIJN-PORTIE-DAGELIJKSE-ANTI.HTML 

[87.] HTTP://ALLEEN.SKYNETBLOGS.BE/TAG/JEROOM 

[88.] HTTP://TUYTELEERSBELLEFROID.WORDPRESS.COM/AUTHOR/TUYTELEERSBELLEFROID/PAGE/4/ 

[89.] HTTP://AMBIJANS.WORDPRESS.COM/2010/10/03/STOP-HAMMERTIME-JEROOM/ 

[90.] HTTP://WWW.INSIDEGAMER.NL/FORUM/VIEWTOPIC.PHP?F=15&T=59467&SID=71A1C110D3BCFE58B36C3B5AEBA22547&START=125 

[91.] HTTP://ABBRACCIAMI.WORDPRESS.COM 

[92.] HTTP://WWW.LEESKOST.NL/2011/04/819/ 

[93.] HTTP://WEBLOG.GROENLINKSDEVENTER.NL/?P=181 

[94.] HTTP://WWW.GEHEUGENVANNEDERLAND.NL 

[95.] HTTP://WWW.FLICKR.COM/PHOTOS/11BE/2637538570/SIZES/O/IN/PHOTOSTREAM/ 

[96.] HTTP://WWW.OOGLIJM.NL/ESTAFETTE/STEVE-MICHIELS-DOOR-BART-SCHOOFS 

[97.] HTTP://MEDISCHCONTACT.ARTSENNET.NL/NIEUWS-26/ARCHIEF-6/TIJDSCHRIFTARTIKEL/21374/BEWUSTZIJN-BUITEN-HET-LICHAAM.HTM 

[98.] HTTP://WWW.DEBUREN.EU/EN/BLOG/DETAIL/GRAPHIC-COLUMN-AFTER-EASTER 

[99.] HTTP://WWW.123PEOPLE.NL/S/STEVE+MICHIELS 

[100.] HTTP://LAMBIEK.NET/ARTISTS/S/STEVE.HTM 

[101.] HTTP://WWW.MYSPACE.COM/ALLABOUTSTEVE/PHOTOS/4537533#%7B%22IMAGEID%22%3A1212203%7D 

[102.] HTTP://WWW.GREENPEACE.ORG/INTERNATIONAL/EN/NEWS/BLOGS/MAKINGWAVES/JOIN-THE-REBELLION-AND-TURN-VW-AWAY-FROM-THE-/BLOG/35474/ 

[103.] HTTP://WWW.GREENPEACE.NL/ACTIE/MANIFESTATIE-TEGEN-KERNENERGIE/ 

[104.] HTTPS://DOCS.GOOGLE.COM/SPREADSHEET/CCC?KEY=0AQZTHIZ7X3KVDHO1RVJRNUZKS1PZEGHZVXI0CJHMT3C&PLI=1#GID=0 

[105.] HTTP://WWW.TELEGRAAF.NL/BINNENLAND/11043805/__SCOOTMOBIEL_OORZAAK_FILES__.HTML 

[106.] HTTP://WWW.LASG.ORG/PRESS/2012/LAMONITOR_21JAN2012.HTML 

[107.] HTTP://WWW.GREENPEACE.NL/ACTIE/MANIFESTATIE-TEGEN-KERNENERGIE/ 

[108.] HTTP://WWW.OMROEPGELDERLAND.NL/WEB/NIEUWS-1/1251421/MESTBELEID-FUNEST-VOOR-DRINKWATER.HTM 

[109.] HTTP://WWW.STEFANFINCKEN.COM/RESEARCHPAPERS.HTML 

DISCLAIMER 

DE GROOTSTE ZORG IS BESTEED OM DE RECHTEN VAN ALLE WERKEN IN DEZE PAPER DIE NIET VAN DE AUTEUR ZIJN TE BEMACHTIGEN VOOR HET PUBLICEREN IN DEZE PAPER. 

RECHTHEBBENDEN DIE MENEN DAT HUN RECHTEN GESCHONDEN ZIJN, ZIJN VRIENDELIJK VERZOCHT CONTACT OP TE NEMEN. 

THE GREATEST CARE WAS TAKEN TO PROCURE ALL RIGHTS TO WORKS THAT DON’T BELONG TO THE AUTHOR BEFORE THE PUBLISHING OF THIS PAPER. 

IF YOU BELIEVE YOUR RIGHTS TO BE VIOLATED, PLEASE CONTACT THE AUTHOR.

Stefan Fincken 

Bredeweg 502 

6044 XE, Roermond 

Nederland 

StefanFincken@gmail.com 

Grafisch Ontwerp 

2011/2012

ONDERZOEK KRITISCHE ILLUSTRATIES - Stefan Fincken

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?