Fiksche moderne klappen voor Lolke Hervormd Berlikum in de ...

Jacob van Sluis: Fiksche moderne klappen voor Lolke 1
Fiksche moderne klappen voor Lolke
Hervormd Berlikum in de negentiende eeuw
Inleiding
Jacob van Sluis
De hervormde gemeente in het Friese dorp Berlikum werd in de tweede helft van de
negentiende eeuw opgeschrikt door twee conflicten – of ging het om twee fasen binnen
één en hetzelfde conflict? In 1870 ontstond er strijd over een nieuw te benoemen
predikant, gepaard gaand met heftige dorpsrellen, gevolgd door een periode waarin de
nieuwe predikant van moderne signatuur te maken kreeg met obstructie van de kant van
de kerkenraad, overwegend van orthodoxe kleur. In 1887 splitste zich een gedeelte van
de gemeente af en vormde een plaatselijke gereformeerde kerk. Het eerste conflict is een
lokaal voorbeeld van een hoogoplopende richtingenstrijd, het tweede was de plaatselijke
uitwerking van Kuypers breed uitgedragen oproep om een dolerende gemeente te
vormen.
Het is gebruikelijk om de Doleantie te zien in het verlengde van de
richtingenstrijd die de Nederlandse Hervormde Kerk vanaf het midden van de
negentiende eeuw teisterde, als een reactie op de overheersende vrijzinnigheid van de
moderne richting. Een dergelijke causale samenhang tussen de richtingenstrijd en de
erop volgende kerkscheuring is bijvoorbeeld gemaakt door Hendrik Algra in zijn
populaire Het wonder van de 19e eeuw: Van vrije kerken en kleine luyden, in 1966
verschenen. 1 De vrijzinnigheid van het modernisme werd de facto door de kerkelijke
organisatie door de synodes “beschermd”, aldus Algra, en ontlokte verzet van orthodoxe
zijde, uitmondend in de Doleantie. Algra begint het hoofdstuk waarin hij het
modernisme beschrijft met de constatering: “de Doleantie [was] het verzet van de
gemeente des Heren tegen een kerkbestuur, dat dit optreden van het modernisme door
consequente handhaving der zgn. leervrijheid mogelijk maakte en beschermde en het
verzet en de afweermiddelen der gemeente met de reglementenbundels onmogelijk
trachtte te maken”. Herhaaldelijk illustreert Algra deze samenhang met voorbeelden uit
Friesland. Weliswaar verwijst Algra niet naar het de situatie in Berlikum, maar hij,
1 H. Algra, Het wonder van de 19e eeuw; Van vrije kerken en kleine luyden, vierde, herziene en
uitgebreide druk, Franeker: Wever, 1976, hoofdstuk 23, i.h.b. p. 291.

Jacob van Sluis: Fiksche moderne klappen voor Lolke 2
congeniaal als hij was met de be- [167] zwaarden, 2 zou zeker de orthodoxe meerderheid
te Berlikum naar dit “wonder” toegerekend hebben. Algra was niet de enige die een
causaal verband legde tussen richtingenstrijd en Doleantie. Want was het niet Kuyper
zelf die zich in zijn eerste gemeente van het modernisme afwendde en gaandeweg steeds
strijdvaardiger ertegen optrad?
Vanwege de rijkdom aan archiefmateriaal kan aan de hand van de casus-
Berlikum deze these van samenhang getoetst worden. 3 Gaat het hier inderdaad om twee
samenhangende conflicten, met samenhangende of identieke groeperingen? Werd de
identiteit van de jonge gereformeerde kerk inderdaad – antithetisch – mede bepaald door
de strijdbare voorgeschiedenis? Wat kan ons een dergelijk exempel van lokale
geschiedschrijving leren?
De voorfase
Afgaande op het oudst bewaard gebleven boek met kerkenraadsacta van de hervormde
gemeente in Berlikum, aangelegd in 1816, was er hier in de eerste helft van de
negentiende eeuw een vredig gemeenteleven. Onder ds. Gerhard van der Tuuk,
voorganger van 1809 tot aan zijn overlijden in 1845, 4 zijn de verslagen routineus en
wordt er slechts incidenteel melding gemaakt van een tuchtgeval. De Afscheiding, die in
het nabijgelegen Beetgum in 1842 een eigen gemeente deed ontstaan, vond in Berlikum
weinig weerklank, althans de kerkenraadnotulen en het lidmatenboek maken geen
melding van afvalligen. 5
Onder ds. M.L. de Boer, een vertegenwoordiger van de Groninger evangelische
richting, veranderde er aanvankelijk weinig. 6 Maar in zijn laatste jaren kreeg De Boer –
hij overleed onverwachts op 27 maart 1870 – te maken met polarisatie binnen de
gemeente. In 1861 was het nog pais en vree, want toen verklaarde de [168] kerkenraad
op een desbetreffende vraag van het classicaal bestuur dat er “gene noodzakelijkheid
2 Zie voor Hendrik Algra (1896-1982) het door G.R. Zondergeld geschreven lemma in
Biografisch lexicon voor de geschiedenis van het Nederlandse protestantisme, V, Kampen: Kok,
2001, 14-16.
3 Deze bijdrage is gebaseerd op twee uitvoeriger artikelen van mijn hand, beide verschenen in het
jaarboek De vrije Fries, t.w. ‘Recht boven leer; Tweespalt in hervormd Berlikum, 1871-1880’, jg.
79 (1999) 105-128, en ‘Van richtingenstrijd naar Doleantie; Andermaal tweespalt in hervormd
Berlikum’, jg. 81 (2001) 53-66.
4 Zie het door A. de Groot geschreven lemma over hem in het Biografisch lexicon, IV, 1998,
432-433. Van der Tuuk behoorde tot de oud-liberale richting: R. Klooster, Groninger
godgeleerdheid in Friesland 1830-1872, Ljouwert: Fryske Akademy, 2001, 78, 325.
5 R. Dijkstra, In en rondom de kerk. Jubileumboek 1834-1984 Geref. Kerk Beetgum (z.a.). – Ook
hierin komen tot ca. 1871 (i.h.b. p. 57) nauwelijks namen van Berlikumers voor.
6 Martinus Lambertus de Boer, geboren te Goinga 30 juli 1812 als zoon van ds. Lambert Martens
de Boer (1787-1844), was predikant achtereenvolgens te Minnertsga 1836, Hallum 1842 en laatst
vanaf 1846 te Berlikum. Zie voor hem: Klooster, Groninger godgeleerdheid, reg. en 362.

Jacob van Sluis: Fiksche moderne klappen voor Lolke 3
bestaat om bijzondere scholen op te rigten” en dat er evenmin behoefte was aan
aanvullend bijzonder godsdienstonderwijs; 7 in 1868 echter was de christelijke school
een feit. Daartussenin zijn er de eerste tekenen van een kerkelijke polarisatie. In oktober
1865 wordt de Hulpvereeniging Berlikum voor Christelijk Nationaal Schoolonderwijs
opgericht. Deze vereniging vond haar aanhang vooral in de kring van de “Vrienden der
Waarheid”, een réveilbeweging binnen de Hervormde Kerk, die in 1864 al een
jongelingsvereniging in Berlikum had opgericht: dit was de gebruikelijke weg die de
Waarheidsvrienden bewandelden om de zuivere leer te verkondigen in een gemeente
met een in hun ogen te vrijzinnige predikant. 8 De uitwerking van dit alles binnen de
gemeente zelf bleek in 1866, toen twee vrouwelijke ingezetenen een attestatie van goed
gedrag van de kerkenraad vroegen om daarmee in Sexbierum bij een orthodoxe
predikant belijdenis van geloof af te leggen, om reden “dat zij zich niet kunnen
vereenigen met de prediking van den leeraar der Hervormde Gemeente te Berlikum, dat
zij juist om die reden elders wenschen aangenomen te worden tot Lidmaten van onze
Hervormde Kerk”. De kerkenraad weigerde een dergelijke attestatie af te geven, maar
werd uiteindelijk door het bestuur van de classis Leeuwarden daartoe gedwongen. Het
resultaat was een wel bijzonder zure formulering dat de betrokkenen “niets kan worden
ten laste gelegd (zooveel althans bij den Kerkeraad bekend is)”. 9 Net zo deden in deze
jaren enkele Berlikumers belijdenis te Sexbierum en te Hilaard. 10 Later zou de
kerkenraad zelf nog dankbaar gebruik maken van deze mogelijkheid om de eigen
predikant rechts te passeren, zo zullen we zien. Het begin van de richtingenstrijd laat
zich dus in Berlikum tamelijk exact dateren: in het midden van de jaren 1860, nota bene
zonder dat daarbij sprake was van een wisseling van predikant.
Predikantsverkiezing via het floreenstelsel
Na het overlijden van ds. De Boer werd de procedure in gang gezet om te komen tot de
beroeping van een nieuwe predikant. Deze procedure verliep binnen het z.g. floreenstelsel,
dat van oudsher stemrecht en belastingplicht aan grondbezit kop- [169] pelde. 11 Het stelsel
7 Archief hervormde gemeente Berlikum, aldaar bewaard (hierna afgekort: AHB),
Kerkenraadnotulen d.d. 14 aug. 1861.
8 Over het begin van het christelijk onderwijs in Berlikum: F. Visser, 125 Jaar christelijk
onderwijs in Berlikum, Oosterend: Van der Eems, 1993, 8-9. Voorts: J.W. Oudendag,
‘Provinciale Friesche Vereeniging van Vrienden der Waarheid (1854-1890)’, in: It beaken 42
(1980), 35-85.
9 AHB, kerkenraadnotulen d.d. 20 mei en 5 okt. 1866.
10 AHB, Lidmatenboek: 1866 Sexbierum 6; 1867 Hilaard 2 en Sexbierum 2. De meesten deden
echter te Berlikum belijdenis.
11 Voor een overzicht van het collatierecht en de opheffing ervan, zie D. Bos, In dienst van het
Koninkrijk; Beroepsontwikkeling van hervormde predikanten in negentiende-eeuws Nederland,
Amsterdam: Bert Bakker, 1999, 308-322; daarin over het Friese floreenstelsel, 310-311 en 318-
319. Een recent overzicht van het floreenstelsel biedt Klooster, Groninger godgeleerdheid,

Jacob van Sluis: Fiksche moderne klappen voor Lolke 4
bleef met de nodige wijzigingen bestaan in de periode van de Republiek. Na de Franse tijd,
tijdens het Koninkrijk, ging het floreenregister steeds minder gelden als basis voor de
belastinginning. Het recht om predikanten te benoemen, het collatierecht, bleef op het
platteland echter vooralsnog voorbehouden aan de floreenplichtigen. De grondwets-
herziening van 1848 werd binnen de kerk omgewerkt tot een regeling, die het recht tot
beroepen van de predikanten – heel democratisch en in de geest van de nieuwe grondwet –
bij de gemeente zelf legde. Maar met de invoering van het kerkelijk stemrecht voor alle
mannelijke lidmaten (met uitzondering van de bedeelden) maakte men weinig haast: eerst in
1867 werd het binnen het kader van het Reglement geformuleerd, maar nog zonder dat de
verkiezing door de floreengerechtigden opgeheven werd. Uiteraard leverde dit een juridi-
sche schemertoestand op, die officieel per 1 januari 1875 eindigde (toen werd het recht van
de floreenplichtigen om een predikant te benoemen ingetrokken), maar die nog nawerkte tot
1881 (toen een laatste procedure na een uitspraak van de Hoge Raad beslist werd).
Ontdaan van het staatstoezicht en in een juridisch vacuüm kon het floreenstelsel na
1848 tot een splijtzwam worden. Met de formele scheiding van kerk en staat viel de
interventie van de overheid weg, waardoor de locale verhoudingen met alle spanningen van
dien zich in volle kracht konden laten gelden. Daarbij kwam dat door de geest van het
liberalisme en dankzij de doorwerking van de meer democratische intentie van de grondwet
van 1848 op termijn het besef van de eigen rechtspositie groeide, ook bij de lagere lagen
van de bevolking.
Concreet betekende het in deze jaren van overgang dat er plaatselijk twee kerkelijke
organen tegenover elkaar kwamen te staan. Het oude floreenstelsel legde het recht om een
nieuwe predikant te benoemen bij de grondbezitters vertegenwoordigd door de
kerkvoogden, terwijl volgens het nieuwe kiesstelsel dat recht aan de gemeente zelf, i.c. aan
de kerkenraad toekwam. Beide organen hadden natuurlijk niet dezelfde opdracht of
belangen, en hun achterban viel ook niet samen. Grondbezitters behoorden tot een andere
sociale laag dan het merendeel van de gemeente en bovendien konden ze elders woonachtig
zijn: men sprak dan van buitenflorenen. In een confrontatie tussen kerkvoogdij en
kerkenraad konden dus op de achtergrond allerlei andere maatschappelijke tegenstellingen
doorwerken. Het floreenstelsel was een zaak van het platteland. In de Friese steden, waar de
magistraat voordien in laatste instantie het recht op de predikantsverkiezing had
uitgeoefend, kon anders dan op het platteland het algemeen kerkelijk kiesrecht in 1867 wel
worden ingevoerd. Het ongenoegen over de floreenstrijd vanaf 1867 zal dus ongetwijfeld
ge- [170] voed zijn doordat de kerkelijke gemeentes in de steden wel de vrijheid hadden
verkregen om hun predikanten te kiezen. Op het platteland kon overigens de situatie enorm
verschillen, waardoor ook hier rechtsongelijkheid ontstond. In 1861 had de koning afstand
hoofdstuk 8.

Jacob van Sluis: Fiksche moderne klappen voor Lolke 5
gedaan van al zijn collatierechten en daardoor kregen over het gehele land verspreid 124
hervormde gemeenten het recht op vrije beroeping. Elders echter bleef het collatierecht of
het floreenstelsel gehandhaafd en daar heeft men zich ongetwijfeld in een achtergestelde
positie gevoeld. Dit besef van rechtsongelijkheid kon met de jaren alleen maar groeien.
Ook te Berlikum behoorden niet alle floreenlichtigen tot de kerkelijke gemeente. Zo
waren er ingezeten uit de buurgemeente Het Bildt, boeren die nabij Berlikum land bezaten.
In totaal was zo'n derde deel van de stemmen in het bezit van zulke buitenflorenen. Niet
ieder van hen was zo verstandig als L. Reitsma uit Rauwerd, die nog voor de stemming
vrijwillig van zijn stemrecht afzag: “Mijne meening is, dat buitenflorenen een predikant niet
mogen opdringen”. Andere buitenfloreenplichtigen hebben wellicht gemeend dat ze niet
voor hun verantwoordelijkheid moesten vluchten, of dat stemmen hun juridisch recht en
morele plicht was. Of mogelijk werden ze gedreven door een uit de Verlichting
voortkomend ideaal van opvoeding van de ongeletterde massa, tegen vormen van – in hun
ogen – orthodoxe dweperij.
Als consulent voor de, zoals gezegd, sinds 1870 vacante gemeente werd benoemd
ds. J.I. Swijghuisen Reigersberg van het nabijgelegen Wier. De samenwerking met de
kerkenraad was aanvankelijk goed, althans er is niets in de kerkenraadnotulen over de
periode voor het ontbranden van de strijd dat wijst op een slechte samenwerking tussen
kerkenraad en zijn voorzitter. Op de eerste vergadering onder leiding van de consulent, op 3
april 1870, werd besloten het archief van kerkenraad en diaconie in bewaring te geven aan
een ouderling (de teruggave aan de predikant zou nog een strijdpunt worden, zo zullen we
zien).
Een eerste teken van het komende conflict is dat een van de kerkvoogden op 18
december 1870 aan de kerkenraad weigerde inzage te verlenen in het door de burgerlijke
gemeente verstrekte afschrift van het floreencohier: de kerkenraad moest zelf maar bij de
burgerlijke gemeente zo'n afschrift aanvragen. In het verslag van de gemeenschappelijke
vergadering van kerkenraad en floreenplichtigen op 31 januari 1871 blijkt dat de
tegenstelling verdiept is en het juridische gesteggel voert al de boventoon. Zowel de
kerkvoogden (namens de floreenplichtigen) als de kerkenraad hadden een “klokkenist”
gestuurd om de vergadering door “klokklippen” bijeen te roepen, wat tot een eerste
confrontatie leidde. Omdat de door de kerkenraad gezonden klokkenluider geen schriftelijk
bewijs kon overleggen, kweet degene die door de kerkvoogdij daartoe gelast was zich van
deze taak, “nadat hij eerst de noodige voorzorgen genomen had dat men hem niet in den
toren opsloot”. De vergadering werd bijgewoond door de consulent. Hoewel de stemming
al dadelijk grimmig was, wist Swijghuisen toch het ijs wat te breken door “zeer
vermakelijk” het formele deel [171] af te handelen, door bijvoorbeeld “het radbraken van
een naam” of het oplezen “in een toon […] die geheel in tegenstelling was met het stuk”:

Jacob van Sluis: Fiksche moderne klappen voor Lolke 6
“Dit alles deed ons het vervelende van 't hooren van groot honderd biljetten en 50
procuraties allen in optima forma minder gevoelen.” De uitslag luidde 63 biljetten met 148
stemmen voor het uitbrengen van een beroep op ds. Kruyf, en 40 biljetten met 159 stemmen
voor ds. Wijt. Opmerkelijk is dus dat een minderheid aan eigenaars (40 tegenover 63) een
meerderheid aan stemmen bezat (159 contra 148), want naarmate een eigenaar meer land
bezat kon hij ook meer stemmen uitbrengen.
Daarmee zou de zaak afgedaan zijn, ware het niet dat er maar liefst dertien
schriftelijke protesten werden geformuleerd. Deze bestonden in hoofdzaak uit het juridisch
wraken van de stemmen van de tegenpartij. Want het was duidelijk dat er zich twee facties
hadden gevormd. Aan de ene kant stond de partij der confessionelen, tot wie de
meerderheid der kerkenraad behoorde en waarvan diaken Hacquebart zich als
woordvoerder ontpopte. 12 Zij hadden voor ds. E.F. Kruyf van Hilaard gestemd, orthodox
maar irenisch gezind, 13 en die men in Berlikum had leren kennen als feestredenaar bij de
opening van de plaatselijke christelijke school op 15 december 1868. 14 We hebben al
gezien dat enkele ingezetenen uit Berlikum naar Hilaard waren gegaan om bij hem
belijdenis van geloof af te leggen. De confessionelen legden zich echter niet bij hun verlies
neer: verreweg de meeste van de geuite protesten waren door hen ingediend. Het ging nu
om details, waarbij vermeende fouten in de notatie van het stemcedel werden uitgebuit. Aan
de andere kant stonden de modernen, te weten de meerderheid van de floreenplichtigen, die
voor ds. M. Wijt van Beetsterzwaag 15 hadden gestemd. Buiten verzamelde zich het volk,
vol goede moed, want: “Algemeen is hier het gevoelen dat door de wijsheid en
wetgeleerdheid van Jan G. Hacquebart de liberalen zullen vallen”. 16
[172]
12 Volgens de correspondent van de Franeker Courant (3 aug. 1871), zelf orthodox, kozen niet
alleen de orthodoxen, maar ook de ‘liberalen’ voor ds. Kruyf, tegenover de modernen voor ds.
Wijt. Vermoedelijk worden met liberalen bedoeld de gematigd orthodoxen: een evangelische
meerderheid in lijn met de overleden ds. De Boer – vriendelijke mededeling van R. Klooster.
Eenvoudigheidshalve, en omdat in de kerkenraadacta niets blijkt van een afzonderlijke, derde
factie van liberalen, spreek ik van confessionelen vs. modernen. Zie ook noot 19 hieronder.
13 A. de Groot, ‘Kruyf, Ernst Frederik’, in: Biografisch lexicon, IV (1998), 269.
14 A. Algra, ‘Berlikum’, in: De historie gaat door eigen dorp, II, Leeuwarden: Friesch Dagblad,
[1956], 165-183, i.h.b. 179; Visser, Onderwijs, 17. Opmerkelijk is dus dat de eigen predikant, ds.
De Boer, deze feestrede niet uitsprak.
15 M. Wijt-Posthuma, Herinneringen aan de opkomst van de moderne richting op het platteland
in Friesland, Amsterdam: Van Holkema & Warendorf, [1906]. Zie voor hem tevens: H.J. Busé,
‘Het modernisme in Friesland omstreeks 1870’, in: Nederlandsch archief voor kerkgeschiedenis
n.s. 17 (1919) 81-114, i.h.b. 105.
16 Gemeente-archief Menaldumadeel te Menaldum (GAM), dossier 802, verslag opgemaakt door
schoolmeester tevens koster J. Groenewold.

Jacob van Sluis: Fiksche moderne klappen voor Lolke 7
Oproer in het dorp
Na de stemming van 31 januari, waaruit dus een benoeming volgde, had de kerkenraad
ertoe moeten overgaan om ds. Wijt te beroepen. Het reglement bood niet de mogelijkheid
om de eigen kandidaat, tegen de meerderheid van de floreenplichtigen in, te beroepen. Veel
meer dan lijdzaam verzet was niet mogelijk. Men kon weigeren mee te werken, daarmee
een signaal afgevend aan de betreffende predikant. De kerkenraad weigerde dan een
beroepingsbrief uit te doen gaan, zodat deze taak vervuld moest worden door de hogere
vergadering; het classicaal bestuur schreef in zo'n geval de beroepingsbrief, “doende wat
des kerkeraads is”, zoals de standaardformulering luidde.
Op woensdag 15 februari werden alle protesten die geuit waren om stemmen te
wraken, tijdens een buitengewone vergadering van de classis Leeuwarden behandeld en
uiteindelijk afgewezen. De beroeping van ds. Wijt werd dus rechtsgeldig verklaard. Voor
de confessionele partij, met haar hooggestemde verwachtingen, was dit een bittere
teleurstelling. Allerlei geruchten deden na afloop de ronde: biljetten zouden vernietigd zijn,
papieren verwisseld, de vice-consulent omgekocht. Die avond en die nacht brak er een
oproer uit. Er werd geschonken en gedronken, gescholden en gedreigd, geslagen en bij twee
kerkvoogden thuis werden de ruiten ingeslagen. Aan ene Lolke werden “fiksche moderne
klappen” uitgedeeld. De veldwachter sprak van “een groot oproer”; “Parijs in het klein” zei
een ander, refererend aan de commune-opstand daar. “Als dominee Wijt beroepen wordt,
dan zal in Berlikum het bloed door de straten stroomen!”, riep een aanhanger van de
orthodoxen strijdvaardig. Het dorp was verdeeld “in Kruiffianen en Wijtianen”. Op
zondagavond 12 maart was er “in de herberg bij Kroes” wederom “eene uitbarsting”. De
veldwachters kwamen in actie, raddraaiers werden opgepakt en getuigenissen verzameld. Er
werden lange lijsten opgesteld van daders en getuigen: de hele gemeenschap werd zo min of
meer in het conflict betrokken. 17 De burgemeester van Menaldumadeel legde de zaak voor
aan de officier van justitie. Die aarzelde, omdat “op het vroegere en doorgaande
levensgedrag van de […] vermelde personen weinig valt aan te merken” en omdat ze spijt
betuigden. Maar de burgemeester bleef kordaat: “In het belang van de openbare orde, acht
ik mij verplicht ongunstig te adviseren op hun verzoek tot bekoming van gratie van straf”. 18
Volgens Swijghuisen Reigersberg zijn uiteindelijk “vijf belhamers [sic] veroordeeld […]
tot eenige weeken gevangenis straf”. 19 [173]
Inmiddels had de kerkenraad tegen de stemming van de floreenplichtigen ook
17 Deze zijn verzameld in GAM, dossier 802, waaruit ook de meeste citaten in deze alinea
stammen. Voorts: Franeker Courant, 19 febr. 1871.
18 GAM, inv.nr. 189, afschriften verzonden stukken van de burgemeester, 18 juli 1871.
19 AHB, eigenhandige inschrijving in ‘Naamlijst van Predikanten die sedert de Hervorming te
Berlikum hebben gestaan’. Swijghuisen spreekt in dit korte verslag van de affaire enkel van
“confessionelen” tegenover “modernen”, en niet van bijv. “orthodoxen” en (een enkele maal
uitgezonderd) “liberalen”. Ik heb zijn aanduiding voor de Berlikumer partijen overgenomen.

Jacob van Sluis: Fiksche moderne klappen voor Lolke 8
beroep aangetekend bij het provinciaal kerkbestuur, het hoogste kerkelijke college in de
provincie. Dit deed op 14 maart 1871 uitspraak: de stemming van 31 januari werd nietig
verklaard wegens gebrek aan het in acht nemen van sommige formaliteiten in het proces
verbaal. Bovendien werd de kerkenraad gelast een nieuwe oproeping van floreenplichtigen
uit te schrijven “volgens het bestaande Reglement”, waarmee echter naar vermogen
gedraald werd. Uiteindelijk vond de nieuwe stemming van floreengerechtigden plaats op
woensdag 31 mei, met een weinig verrassende uitslag: 39 biljetten met 150 stemmen voor
ds. Wijt tegenover 58 biljetten met 128 stemmen voor ds. Kruyf. Even voorspelbaar was dat
de orthodoxe partij tegen 35 stemmen op Wijt uitgebracht protest aantekende en dat de
kerkenraad hangende dit beroep bleef weigeren om een beroepingsbrief op te stellen. Ook
dit protest werd afgewezen en daarmee was eindelijk de weg voor het classicaal bestuur
vrijgemaakt om Wijt te beroepen: op 18 juli kreeg de kerkenraad te horen dat zulks
geschied was en twee dagen later bevestigde Wijt de ontvangst van de beroepingsbrief, hem
toegezonden door de classis “doende wat des kerkeraads is”.
Wijt bracht twee oriënterende bezoeken aan Berlikum. Nieuwe rellen konden niet
uitblijven. Volgens het verslag van Swijghuisen Reigersberg werd hij “vooral de tweede
keer door het grouw bespot, beleedigd en bedreigd”. De anonieme correspondent van de
Franeker Courant, zelf orthodox gezind, schreef met afschuw over een volksgericht:
“Als in het jaar onzes Heeren 1871 den 10 Augustus op klaarlichten dag een vreemdeling
van onbesproken gedrag, wordt gescholden, gevloekt, met vuisten gedreigd, met handgeklap
omsingeld, met geschreeuw achtervolgd, met paardevijgen gegooid, niet door kwajongens,
neen door volwassen menschen, door vrouwen zelfs, 1 Cor. 14:34-35; als bejaarde lieden de
tong uitsteken en lange neuzen maken, en andere hunne kinderen prijzen als ze zich dapper
geweerd hebben met schreeuwen en schelden, zie als de ware leer nu zulke vruchten afwerpt,
dan wil ik er althans vooreerst maar geen geld om verrijden, Matth. 12:33-37; 1 Cor.13:1-7.”
Wijt was een huis aan de Kruisstraat binnengevlucht, daar in een gesloten wagen gezet en
zo op een draf het dorp uitgevoerd. 20 Bovendien deed zich het ongehoorde feit voor dat
hem in juli een petitie aangeboden werd, ondertekend door 542 personen waaronder 167
lidmaten, met de dringende oproep om voor het beroep te bedanken. Voorts werd erop
gewezen dat de meerderheid van stemmen waarmee hij verkozen is, te niet gedaan werd
door enkele tientallen gewraakte stemmen. 21 Er [174] werd tevens een advertentie met
dezelfde strekking in de Leeuwarder Courant geplaatst. 22 Door dit petitionnement of
vanwege de ondervonden bedreigingen, in ieder geval heeft Wijt de eer aan zichzelf
gehouden. Op 18 augustus schreef hij zowel aan de kerkenraad en als aan het classicale
20 Franeker Courant, 14 sept. 1871; Algra, Historie, 175.
21 Twee concepten van deze brief, zonder nadere invulling van de datum, bevinden zich in:
AHB, dossier stukken 1871-1872.
22 Leeuwarder Courant, 11 aug. 1871; in de Franeker Courant van 16 aug. werd indirect

Jacob van Sluis: Fiksche moderne klappen voor Lolke 9
bestuur dat hij voor het beroep bedankte, zonder verdere opgaaf van redenen. Enkele
maanden later, op 21 november, meldde Kruyf, buiten de zaak-Berlikum om en pro forma,
dat hij een beroep naar de Gelderse gemeente Velp had aangenomen. Ook Kruyf onttrok
zich dus definitief aan het Berlikumer strijdtoneel, gesteld dat hij ooit een reële kandidaat is
geweest.
Er moest dus opnieuw een vergadering van floreengerechtigden bijeenkomen om
een predikant te kiezen. De kerkenraad wist uitstel te bewerken, om uiteindelijk te besluiten
dat men aan deze procedure niet wenste mee te werken. Op 15 februari 1872 kwam deze
vergadering alsnog bijeen, daartoe opgeroepen door de classis en voorgezeten door de
consulent. Er heerste nu een sfeer die een vlotte werkwijze toestond, want de confessionele
stemgerechtigden en de kerkenraad boycotten de stemming. “De moderne partij had
intusschen den consulent J.I. Sw.R. predikant te Wier, de candidatuur aangeboden die deze
had aangenomen”, aldus het eigenhandig verslag van Swijghuisen Reigersberg. Alle
stemmen, te weten 45 biljetten met 175 stemmen, werden op hem uitgebracht en geen van
de aanwezigen tekende protest aan tegen de uitgebrachte stemmen. De handelswijze van de
predikant is opmerkelijk: als geen ander kende hij de situatie in Berlikum en toch stemde hij
in met zijn kandidatuur. Blijkbaar had hij voldoende vertrouwen in eigen kunnen om de
tegenstellingen te overbruggen. Hoe het ook zij, hij kreeg meer stemmen dan ds. Wijt in de
beide eerdere verkiezingen. Onmiddellijk werd een beroepbrief opgesteld en reeds op 17
februari antwoordde Swijghuisen het beroep te zullen aannemen. Voor de
kerkenraadsvergadering van 18 februari liet hij, nog als consulent, echter weten “dat hij
bepaald verhinderd werd om deze vergadering bij te wonen en toch gaarne zag dat deze
vergadering doorging ten einde de gebruikelijke Censura morum te houden”; waarschijnlijk
heeft Swijghuisen met zijn afwezigheid de verslagen kerkenraad niet in verlegenheid willen
brengen, en heeft hij gehoopt dat de vergadering zich bij de voldongen feiten zou
neerleggen. Dat laatste was echter ijdele hoop, zo zou blijken. De procedure werd echter
gewoon afgehandeld. Met de bevestiging van Swijghuisen tot predikant op 28 april was de
gemeente Berlikum officieel niet meer vacant. [175]
Herder voor een onwillige kudde
De strijd ging nu een volgende fase in. Met de kennisgeving van Swijghuisen dat hij de
beroeping had aangenomen op tafel, besloot de kerkenraad nog op de vergadering van 18
februari met algemene stemmen “dat deze beroeping onwettig is geschied”. Het nieuwe
strijdpunt werd de overdracht van het archief aan de predikant, hetgeen na diens bevestiging
had moeten geschieden. Op de vergadering van het classicaal bestuur van 29 mei 1872
werd een brief van Swijghuisen Reigersberg behandeld, waarin deze meldde dat de
kerkenraad weigerde het archief aan hem over te dragen. In de volgende maanden negeerde

Jacob van Sluis: Fiksche moderne klappen voor Lolke 10
de kerkenraad de predikant naar vermogen en daarmee stokte het gemeenteleven: er kon
geen avondmaal gevierd worden, zittende kerkenraadsleden konden niet aftreden en er kon
geen kiescollege worden samengesteld tot verkiezing van nieuwe ouderlingen en diakenen.
Eerst in januari 1873, onder zware druk van de classis die zelfs dreigde de kerkenraad uit
het ambt te ontzetten, ging men overstag en werd het archief aan de predikant
overgedragen.
Tot aan zijn overlijden, in 1880, bleef Swijghuisen Reigerberg predikant te
Berlikum en de relatie met de kerkenraad bleef uiterst moeizaam. Naar aanleiding van de
eerste kerkvisitatie na zijn aanstelling, op 6 mei 1873, staat er genoteerd in de notulen van
de kerkenraad: “Door den diaken J. Hacquebart wordt nog de opmerking gemaakt dat de
predikant slechts bij 1/3 deel der gemeente herderlijk bezoek doet.” Een voor ons
cryptische opmerking: is het een verwijt aan de predikant of is hij domweg bij de
meerderheid van de gemeente niet welkom? Vanaf 1870 hebben belijdeniscatechisanten uit
Berlikum in gemeenten elders belijdenis van geloof gedaan, omdat een belijdenis onder de
hoede van een modern predikant door confessionelen op zijn zachtst gezegd werd
gewantrouwd. In een poging dit patroon te doorbreken vroeg Swijghuisen op 3 september
1874 aan de kerkenraad of twee ouderlingen aanwezig willen zijn bij de aanneming van zes
lidmaten, hetgeen geweigerd werd; dit tafereel herhaalde zich in het jaar daarop. En zo
ontstond de praktijk dat zowel de dominee als de kerkenraad de Berlikumer lidmaten via de
omweg van een belijdenisdienst bij geestverwante predikanten in naburige standplaatsen de
eigen gemeente binnensluizen. Swijghuisen dirigeerde zijn belijdeniscatechisanten naar zijn
oude standplaats Wier, de kerkenraad naar Harlingen, Menaldum, Sexbierum en
Minnertsga. Het ging soms om aanzienlijke groepen: 26 personen gingen op 17 november
1872 naar Wier, 41 personen de week daarop naar Harlingen. In al deze jaren, tussen 1869
en 1882, werden er geen lidmaten rechtstreeks in de eigen gemeente opgenomen. Dominee
volhardde voorts in zijn weigering om de zondagse dienst te openen met een bijbellezing,
maar wilde desgevraagd wel het gebruik herinvoeren om de kerkenraadsvergadering elke
keer te openen met gebed: dit pas in 1875, in de jaren daarvoor had hij dat dus blijkbaar
nooit gedaan! Bij de kerkvisitatie van dat jaar staat genoteerd dat “slechts een ge- [176] ring
gedeelte der jeugd van het catechetisch onderwijs gebruik maakt – niet uit gebrek aan ijver
van wegen den predikant – maar wegens verschil van richting” en dat bijgevolg “het zeer
wenschelijk ja! noodzakelijk mag genoemd worden dat een catechiseermeester, die aan de
behoeften van velen kon voldoen, werd benoemd”. 23 Dit betekent dus dat de gemeente haar
moderne predikant openlijk rechts wenste te passeren. Met enig (moreel) recht van spreken,
want in 1876 constateerde een ouderling dat hij “op den Hemelvaartsdag [sic] tot zijn
23 AHB, Notulen kerkenraad d.d. 6 mei 1875; cf. Visser, Onderwijs, 25. Over de aanstelling in
deze jaren van catechiseermeesters en evangelisten als alternatieve voorgangers, zie: Bos, Dienst,
321.

Jacob van Sluis: Fiksche moderne klappen voor Lolke 11
leedwezen had moeten vernemen dat de lichamelijke opstanding des Heeren door den
predikant was ontkend”. 24 Het was duidelijk dat Swijghuisen voor de confessionele
meerderheid van zijn gemeente niet heeft willen buigen. Toen hij op zondag 4 maart 1877
niet in de eigen gemeente kon voorgaan, stelde hij dat hij aan het voorstel om “een or-
thodox predikant voor de gemeente te doen optreden” niet kon voldoen, omdat hij hierin
ontwaarde “pogingen […] om hem en zijne geestverwanten uit de kerk te verdrijven”. 25 In
de winter van 1878/79 moest Swijghuisen herhaaldelijk “wegens ongesteldheid” op de
kerkenraadsvergaderingen verstek laten gaan, in de zomermaanden was hij zodanig
opgeknapt dat hij de ochtenddiensten weer kon waarnemen. Op 10 maart 1880 overleed hij,
nog maar 39 jaar oud.
Het gebeuren in Berlikum was voor Friesland niet uniek. In deze periode voltrok
zich een vrijwel identiek conflict in het dorp Oosterend (Easterein). Daar stond de moderne
predikant J.F.L. Muller, verkozen door de floreenplichtigen, tegenover de confessioneel
gezinde kerkenraad. Ook hier konden gedurende de jaren van Muller, van 1874-1882, de
nieuwe lidmaten, 92 in totaal, alleen via de buitenweg van een belijdenisdienst elders in de
eigen gemeente worden opgenomen. 26
Herstelde eendracht
Uit het voorafgaande mag duidelijk zijn dat de hervormde gemeente te Berlikum in
enkele decennia van karakter veranderde. De liberale predikanten Van der Tuuk en De
Boer konden hier probleemloos werken, totdat in het midden van de jaren 1860 zich de
richtingenstrijd aandient. Met problemen rond de vacature ontstaan door het overlijden
van ds. De Boer en de uiteindelijke vervulling ervan in de persoon van ds. Swijghuisen
Reigersberg, blijkt dat de kerkelijke gemeente inmiddels overwegend orthodox gezind
was. Een volksopstand en de boycot van [177] de geparachuteerde moderne dominee
maken duidelijk dat deze confessionele omslag een breed draagvlak had. Dit wordt
bevestigd door de respons die het nationale volkspetitionnement uit 1878 voor
christelijk lager onderwijs in Berlikum verwierf. Dit was een landelijk initiatief van
orthodoxe zijde om de koning te bewegen een voor het christelijk onderwijs nadelige
wetgeving niet te ondertekenen: tevergeefs, want een dergelijk smeekschrift vroeg
binnen de nieuwe parlementaire constitutie aan de koning iets onmogelijks. Hoe dan
ook, de bewaard gebleven lijsten met plaatselijk verzamelde handtekeningen vormen nu
een waardevolle bron voor lokale kerkgeschiedschrijving. En zo blijkt dat te Berlikum
624 volwassenen dit petitionnement steunden, hetgeen toch een fors deel van deze
24 AHB, Notulen kerkenraad d.d. 26 mei 1876.
25 AHB, Notulen kerkenraad d.d. 23 februari 1877.
26 M.L. de Boer e.a., Easterein, Easterein: Van der Eems, 1995, 409-411.

Jacob van Sluis: Fiksche moderne klappen voor Lolke 12
kleine gemeenschap moet zijn geweest. 27
Het confessionele karakter van de kerkenraad en de gemeente blijkt ook uit de
goede samenwerking met de volgende predikanten, van orthodoxe signatuur. De nieuwe
predikant kon volgens de nieuwe regulering worden gekozen en beroepen; wederom met
enige moeilijkheden, maar die kwamen niet voort uit het floreenstelsel en vermoedelijk
evenmin uit de richtingenstrijd, maar uit onwetendheid over de nieuwe procedure.
Aanvankelijk werd beroepen dr. A.J.Th. Jonker, die bedankte, en vervolgens H.
Hoekstra, die dit beroep aannam. Tussen hem en de kerkenraad vond een goede
samenwerking plaats. 28 Na Hoekstra kwam in 1886 G. Nijhuis, 29 die hier tot 1890 stond:
in deze jaren voltrok zich te Berlikum een afsplitsing van een dolerende gemeente.
De Doleantie
De Doleantie voltrok zich te Berlikum uiterst geordend. 30 Aanleiding voor de eerste
vergadering op 3 januari 1887 was het komende Gereformeerd Congres te [178]
Amsterdam op 11-14 januari. 31 “Gelijk in ons geheele land, heeft de beweging op
Kerkelijk gebied, ook in deze gemeente belangstellende personen”. Echter, afgaande op de
notulen was er binnen de hervormde kerkenraad in het geheel geen belangstelling. Twee
personen, “E. Kool en L. Runia alhier”, namen het voortouw, schijnbaar op eigen initiatief
en in ieder geval buiten de kerkenraad om. “Er werd besloten in de loop der week eene
vergadering te houden met eenige lidmaten der Herv. Gemeente alhier, van wien men hope
heeft, dat zij in deze zaak met ons gelijk staan, ten einde gezamentlijk te beraadslagen, wat
wij hebben te verrichten naar den woorde Gods, en de formulieren van eenigheid als
belijdenis der kerk onzer vaderen, ook in deze gemeente”. Reeds op 6 januari 1887 kwam
27 De lijsten met handtekeningen bevinden zich in het Algemeen Rijksarchief te Den Haag.
28 Zie voor Hendrik Hoekstra (1852-1915) het artikel over hem in Biografisch woordenboek van
protestantse godgeleerden in Nederland, IV, 87-90. In zijn volgende standplaats Utrecht zou
Hoekstra met de Doleantie meegaan en hij zou een vooraanstaande positie innemen binnen de
Gereformeerde Kerken in Nederland.
29 Gerhardus Nijhuis (1848-1905) was hervormd predikant achtereenvolgens te Goudriaan 1873,
Langerak 1875, Bergschenhoek 1877, Hoogeveen 1880, Genemuiden 1883, Berlikum 1886,
Veenendaal 1890 en laatst te Renkum-Heelsum vanaf 1901. Hij was een van de eerste
bestuursleden van de Gereformeerde Zendingsbond, waarvan de meeste leden congeniaal waren
met de iets later opgerichte Gereformeerde Bond; zie Th. van der End & H. van 't Veld (red.),
Met het Woord in de wereld; De Gereformeerde Zendingsbond van 1901-2001, Zoetermeer:
Boekencentrum, 2001; hierin Nijhuis genoemd op 16, 21, 32 (met foto), A6. – Met dank aan dr.
B.J. Wiegeraad.
30 Aanwezig in het archief van de Gereformeerde Kerk Berlikum, aldaar bewaard. De citaten uit
deze alinae zijn hieraan ontleend. Zie voorts het gedenkboek: F. Visser, 100 Jaar Gereformeerde
Kerk van Berlikum 1887-1987, [z.a.].
31 Voor het Gereformeerd Kerkelijk Congres: D. Deddens, ‘Het Doleantiekerkrecht en de
Afgescheidenen’, in: D. Deddens & J. Kamphuis (red.), Doleantie – wederkeer; Opstellen over
de Doleantie van 1886, Haarlem: Vijlbrief, 1986, 57-150, m.n. 83-86.

Jacob van Sluis: Fiksche moderne klappen voor Lolke 13
een groep van 20 manslidmaten bijeen. Runia hield een lang betoog over de deplorabele
toestand van de vaderlandse kerk, eindigend met de suggestie om gehoor te geven aan de
uitnodiging om vanuit Berlikum ook een afvaardiging van twee personen naar het Congres
te zenden. De vergadering kiest daartoe Runia en Kool. Op 18 januari brengen zij verslag
uit, “dat het juk der synodale organisatie moet worden afgeworpen”. Op een volgende
vergadering, 2 maart, gaat een lijst rond die door 32 personen wordt ondertekend.
Vervolgens wordt de procedure ingezet zoals die door het Congres is uitgestippeld. De
hervormde kerkenraad krijgt een adres toegezonden “volgens Model J van de instructie
van het congres”, die, zo blijkt op de volgende vergadering op 16 maart, enkel voor
kennisgeving is aangenomen. Er wordt besloten tot overleg met “Ds. J.C. Sikkel te
Hijlaard, onzen Moderator”, 32 te verrichten wederom door Runia en Kool. Zij brengen op
30 maart verslag uit, waarop andermaal een brief aan de hervormde kerkenraad uitgaat, nu
volgens concept van ds. Sikkel en waarop wederom niet wordt gereageerd. Zo gaat het
proces verder, geheel volgens het boekje en in strak overleg met Sikkel, totdat op 7
augustus de eerste “vergadering van Gereformeerde Belijders in de Nederduitsche
Hervormde Gemeente te Berlikum” bijeenkomt o.l.v. Sikkel. Deze verklaart dat hij “op
verzoek van de broederen namens de Kerk van Hylaard als Consulent der Ned[erduitsch]
Herv[ormde] Gemeente te Berlikum optreedt om de Reformatie der Kerk te Berlikum op
den grondslag der belijdenis van die Kerk, te leiden”. Tijdens deze vergadering wordt de
eerste kerkenraad gekozen, onder wie de reeds meermalen genoemde Runia en Kool. Zij
worden op 14 augustus 1887 in de eerste openbare godsdienstoefening door Sikkel in hun
ambt bevestigd. Opmerkelijk is, gezien vanuit de lokale voorgeschiedenis, dat er in de
archiefstukken van de nieuwe gere- [179] formeerde gemeente geen enkele verwijzing
wordt gemaakt naar de eerdere lokale controverse: de Doleantie te Berlikum verloopt
geheel volgens de procedure zoals die centraal vanuit “Amsterdam” was opgesteld.
In Hilaard had ds. Sikkel de eigen gemeente bekwaam tot de Doleantie geleid. Hier
verklaarde op 6 januari 1887 zich de hervormde kerkenraad dat men zich voortaan voegde
onder de Dordtse kerkorde “onder uitdrukkelijke verklaring, dat hiermede geene
afscheiding bedoeld is van de plaatselijke Hervormde Gemeente te Hijlaard”. De voltallige
kerkenraad en de kerkvoogden gingen mee, maar bij een consultatie van de lidmaten,
waren er naast de 34 voorstemmers toch nog zes die tegenstemden. Uiteindelijk moest de
dolerende gemeente ook hier de archivalia en alle kerkelijke bezittingen overdragen aan de
sterk uitgedunde hervormde gemeente. Vanaf maart 1887 verliepen de gebeurtenissen hier
in een uiterst grimmige sfeer, die ook de landelijke dagbladen haalde. Het optreden van
32 Zie voor Johannes Cornelis Sikkel (1855-1920) het door P.L. Schram geschreven lemma in
Biografisch lexicon, I, 342-343. Voorts: C. Smits, ‘De zuivere lijn van J.C. Sikkel (1855-1920)’,
in: D. Deddens & J. Kamphuis (red.), Doleantie – wederkeer; Opstellen over de Doleantie van
1886, Haarlem: Vijlbrief, 1986, 241-263.

Jacob van Sluis: Fiksche moderne klappen voor Lolke 14
Sikkel was, getuige een aantal voorvallen en ook naar het oordeel van dorpsgenoten, “wel
wat te fel en te persoonlijk”, door bijvoorbeeld aarzelende gemeenteleden en vervangende
ringpredikanten als onder “den adem des satans” af te schilderen. 33 Vergeleken met de
situatie in Hilaard en met de eerdere gebeurtenissen in eigen dorp verliep de Doleantie in
Berlikum uiterst vreedzaam en gedisciplineerd.
Opmerkelijk genoeg negeerde de hervormde kerkenraad te Berlikum de
bovenbeschreven plaatselijke gebeurtenissen aanvankelijk geheel. Pas na de instelling
van de Nederduitsch gereformeerde gemeente komt men in beweging, maar dan wel
uiterst daadkrachtig. Op de vergadering van 26 augustus 1887 behandelt de hervormde
kerkenraad twee ingekomen brieven. De eerste is afkomstig van verontruste lidmaten
van de eigen hervormde gemeente, die pleiten voor zekerheidsmaatregelen rond
kerkgoederen. De notulen merken daarover op dat deze zaken al onderhands besproken
zijn – blijkbaar had men achter de schermen, en waarschijnlijk ook in overleg met de
kerkvoogdij, wel geanticipeerd op wat komen ging – en daarom werd besloten in
afwachting van verdere gebeurtenissen “dit stuk zoolang ter zijde” te leggen. De tweede
ingezonden brief was afkomstig van de gereformeerde kerkenraad en gericht tot de
kerkvoogden met de uitnodiging om de kerkgoederen rechtstreeks onder hun beheer van
de gemeente te stellen. In feite weerspiegelt deze brief een fundamenteel verschil van
inzicht over het beheer van de kerkelijke goederen. In tegenstelling tot het hervormde
kerkrecht dat lokaal bestuur en beheer scheidde en bij onderscheiden colleges legde, te
weten kerkenraad en kerkvoogdij, wensten de gereformeerden dat beide bevoegdheden
onder het gezag van de kerkenraad zouden vallen. Gelet op de eigen kerkrechterlijke
status kon de hervormde kerkenraad niet anders doen dan deze [180] tweede brief voor
kennisgeving aannemen, en ongetwijfeld zullen de gereformeerde briefschrijvers juist
met het oog op dat onvermogen hun aanmaning hebben opgesteld. Bleef dus de
hervormde kerkenraad passief tegenover alle initiatieven van de dolerenden, in reactie
trok men het initiatief tot zich door het opstellen van diverse brieven met
tuchtmaatregelen. Aan de vijf die zitting hebben genomen in de gereformeerde
kerkenraad wordt gemeld dat zij hierom uit hun lidmaatschap ontzet werden. Eveneens
ontzet worden twee lidmaten die “hunne Kinderen hadden laten doopen in de
vereeniging der doolerenden”. Tenslotte stuurt men een “circulaire” aan “personen van
welke men kan vermoeden dat zij zich van de Kerk hadden afgescheiden”, met de vraag
om een “biljet” terug te zenden, want anders “dat u door uw stilzwijgen bekent U van de
33 Zie voor de gebeurtenissen aldaar, met daarin opgenomen het eigenhandig verslag van Sikkel:
O. Faber, Uit de geschiedenis van de bijna 100-jarige Gereformeerde Kerk van Hijlaard, [z.a.,
1985].

Jacob van Sluis: Fiksche moderne klappen voor Lolke 15
Ned. Herv. Kerk te hebben afgescheiden”: 28 manslidmaten. 34 Een opmerkelijke actie,
want met een dergelijk verzoek om een aanhankelijkheidsverklaring wordt in feite de
bewijslast omgedraaid. Op de volgende vergadering van de hervormde kerkenraad blijkt
dat één van de 28 zelf schriftelijk bedankt heeft, dat twee biljetten terug ontvangen zijn
en over de 23 anderen worden tuchtmaatregelen uitgesproken, “een sachte berisping” of
een schorsing voor onbepaalde tijd. Daarna vermelden de notulen van de hervormde
kerkenraad zo goed als niets meer over de “dolerenden”, zodat beide kerkelijke
gemeenschappen volslagen gescheiden wegen gaan bewandelen.
De vergelijking
Laten we, ter afronding, de gebeurtenissen te Berlikum rond het conflict in de jaren
1870 eens vergelijken met die rond het ontstaan van de dolerende gemeente aldaar. Het
eerste wat dan opvalt is, dat in de jaren voorafgaand aan 1886-1887 de hervormde
kerkenraad al helemaal “om” is en dat er, zo mogen we aannemen, al gedurende enkele
jaren in de zondagse preken orthodoxe opvattingen werden verkondigd. De hervormde
gemeente kon, nu het floreenstelsel definitief tot het verleden behoorde, in vrijheid naar
eigen confessionele snit een predikant kiezen. Over een naijlende richtingenstrijd binnen
de gemeente wordt na het overlijden van ds. Swijghuisen Reigersberg niets meer
vernomen.
Een tweede punt dat mij bij het lezen van de archiefstukken opviel is dat enkele
belangrijke kerkenraadsleden uit de jaren 1870, die in de strijd rond het beroep en het
functioneren van ds. Swijghuisen voorop liepen, niet met de Doleantie meegingen.
Diaken en later kerkvoogd Jan Hacquebart (1826-1890) bijvoorbeeld, toch
kerkrechterlijk goed onderlegd en als timmerman veelvuldig [181] werkzaam voor de
Christelijk Gereformeerde Gemeente te Beetgum, behoort niet tot de eerste
sympathisanten van de Doleantie en komt ook niet voor in het eerste lidmatenboek van
de Gereformeerde Gemeente te Berlikum. Een andere voorman van het eerste uur, Klaas
Teakes Lautenbach (1818-1903), die meerdere malen in het eerste conflict op de
voorgrond trad, en de latere veelvuldig naar voren tredende Klaas Theunis Runia (1818-
1894) die in 1887 de notulen van de hervormde kerkenraad als oudste ouderling
ondertekende, geven geen krimp. Natuurlijk, enkelen van de genoemden op de eerste
lijsten van dolerenden hebben eerder kerkenraadfuncties vervuld, maar zonder daarbij
een opvallende rol te vervullen. Het is alsof een nieuwe generatie van leiders aantreedt.
Hier zou nader prosopografisch onderzoek uitkomst kunnen bieden. De Berlikumer
archieven hebben daartoe veel te bieden: de massaal ondertekende petitie gericht tot een
34 Overigens, deze lijst van 28 namen valt lang niet samen met de 20 dolerenden die op 6 januari
bijeen waren gekomen.

Jacob van Sluis: Fiksche moderne klappen voor Lolke 16
ongewenste predikant (juli 1871, met 542 namen), het gerechtelijk archief met de
processen verbaal van de relschoppers en namen van getuigen, het nationale
petitionnement van 1878 (624 namen), de lidmatenboeken van de hervormde gemeente
(met alle namen van degenen die geloofsbelijdenis doen in buurgemeenten) en van de
gereformeerde gemeente, diverse naamlijstjes in de notulenboeken, dit alles te
combineren met de bevolkingsregisters. Daarnaast is er nog de groep die in Beetgum
kerkten, bij de christelijk gereformeerde gemeente aldaar. Want vanaf 1871 groeit het
cohort Berlikumers aldaar aanzienlijk, ook binnen de kerkenraad. 35 Wanneer in 1892 de
Vereniging van oorspronkelijk afgescheiden en dolerende kerken plaatsvindt en er ook
in Beetgum een hergroepering geschiedt, worden er vanuit Beetgum naar de
gereformeerde gemeente te Berlikum maar liefst 67 belijdende en 89 doopleden over-
geschreven. 36 Kortom, over de roerige jaren 1865-1892 kan hier een vrijwel gehele
dorpsgemeenschap op verschillende momenten naar geloofsrichting in kaart worden
gebracht. Pas aan de hand van zo’n onderzoek kan echt blijken in hoeverre er al dan niet
een eenheid is binnen de orthodoxe gemeenschap te Berlikum gedurende de gehele
periode.
Ook vanuit een geheel andere bron blijkt dat getalsmatig gesproken de nieuwe
dolerende gemeente te Berlikum uiterst klein was en dus niet samenvalt met de door de
dorpsbevolking breed gedragen orthodoxe oppositie uit de jaren 1870. [182] In het
jaarlijks uitgegeven kerkelijk handboek kan men steekproefsgewijs de omvang van de
kerkelijke gemeenten aflezen: rond 1860 is het opgegeven “getal der zielen” 1790, dat
terugloopt tot 1500 rond het jaar 1870 en vervolgens tot 1300 in de jaren-1880. Zo ook
de opgave van het jaar 1890: nog altijd 1300, “minus de ‘Dooleerenden’”, die in dat jaar
opgeven “zielental 16”. Het gaat dus slechts om een fractie van de hervormde gemeente
die tot de Doleantie is overgegaan. Pas daarna zet zich de groei in, mede vanwege het
overkomen van bewoners die voorheen bij de afgescheidenen in Beetgum kerkten: in
1895 is het aantal opgegeven “gerechtigden tot het H[eilig] A[ondmaal]” 206, in het jaar
1900 wederom gestegen tot 520. Helaas worden over de beide laatste jaartallen geen
35 Met name kan genoemd worden Ebbing Klazes Lautenbach (1845-1923; zoon van de al
genoemde hervormde ouderling Klaas Teakes Lautenbach), die ruim 16 jaar de gemeente te
Beetgum als ouderling diende, voordat hij zich in 1892 liet overschrijven naar de gereformeerde
kerk te Berlikum. Merk op dat zowel in de hervormde en als in de eerste gereformeerde
kerkenraad mensen met deze achternaam ambten vervulden. Zo zijn er veel meer gelijke
familienamen over verschillende kampen verdeeld. Een diepgravend prosopografisch onderzoek
zou kunnen uitwijzen in hoeverre de kerkelijke conflicten families tegenover elkaar zetten of
deden uiteenscheuren.
36 Dijkstra, In en rondom de kerk, m.n. 121-122.

Jacob van Sluis: Fiksche moderne klappen voor Lolke 17
aantallen bij de hervormde gemeente vermeld. 37 Zowel getalsmatig als gelet op de
wisseling van wacht in hoofdpersonen lijkt het erop dat de Doleantie te Berlikum een
andere generatie betrof – nogmaals, gedetailleerd prosopografisch onderzoek zou dit
vermoeden kunnen adstrueren. 38
Naast de plaatselijke ingezetenen, als vaste spelers, zijn er de “passanten” die van
buiten gekomen echter wel een hoofdrol vervullen, omdat ze gedurende langere of
kortere tijd de gemeente leiden: de predikanten. Hun rol is aanzienlijk, aldus mijn derde
punt. Met een gelijkgestemde voorganger stond of viel het hele gemeenteleven. De
gemeente in Hilaard, binnen de classis Leeuwarden lange tijd als een van de weinige
gemeentes met steeds een orthodoxe voorganger, 39 heeft vaak een grote rol gespeeld
voor Berlikum. Al in de jaren 1860 legden orthodoxe dorpelingen daar hun belijdenis
van geloof af, ds. Kruyf opende in 1868 de christelijke school te Berlikum en werd
vervolgens door de hervormde kerkenraad begeerd, nog in de jaren 1870 dirigeerde de
kerkenraad zijn orthodoxe catechisanten voor het afleggen van belijdenis naar Hilaard,
en tenslotte vonden de dolerenden ook hun vraagbaak in de persoon van ds. Sikkel te
Hilaard. Wat zou er gebeurd zijn als Sikkel te Berlikum had gestaan, in plaats van de
eveneens orthodox gezinde Nijhuis? Zou de Berlikumer gemeente dan in meerderheid
met hem overgegaan zijn tot de Doleantie, zoals dat in Hilaard gebeurde? Hoe zouden
de getalsverhoudingen tussen hervormden en gereformeerden uitgevallen zijn indien ds.
Swijghuisen in 1887 nog had gefunctioneerd? Of een andere, heel denkbare optie: stel
dat ds. Hoekstra langer was gebleven? Hij nam zelf deel aan [183] het Congres van
januari 1887 en ging vervolgens met zijn Utrechtse gemeente rechtstreeks over naar de
dolerenden, 40 zoals Sikkel dat te Hilaard deed. Overigens, zou het overgrote deel der
gemeente daar in Hilaard onder hun eerdere voorganger, de hervormd gebleven Kruyf
ook zijn gaan doleren? Duidelijk moge zijn dat de herder in belangrijke mate de kudde
leidt. Nu kunnen we constateren dat ds. Nijhuis het overgrote deel van de gemeente te
Berlikum voor de Nederlandse Hervormde Kerk behouden heeft.
De vierde gevolgtrekking lijkt mij het belangrijkst. Het conflict voorafgaand en
na de benoeming van Swijghuisen voltrok zich veel chaotischer en “volkser” dan de
Doleantie, die uiterst gestructureerd en met een kleinere groep “getrouwen” verliep. De
37 Bronnen: Naamregister der hervormde predikanten in het Koningrijk der Nederlanden (…),
jaargangen 1859, 1865, 1870; Naamregister der predikanten bij de hervormde, christelijk
gereformeerde, evang. luthersche, hersteld luthersche, doopsgezinde en remonstrantsche
gemeenten in het Koningrijk der Nederlanden (…), jaargang 1876; H.W.L. van Alphen, Nieuw
kerkelijk handboek (…), jaargangen 1881, 1885, 1890, 1895 en 1900.
38 Of, anders geformuleerd: gelet op de groei van de gereformeerde gemeente na de Vereniging
van 1892 lijkt het erop dat voor hen de continuïteit en identiteit meer aansloot bij de
afgescheidenen die voorheen kerkten in Beetgum dan met de orthodox hervormden in eigen dorp.
39 Zie het overzicht in Klooster, Groninger godgeleerdheid, 333.
40 Deddens, ‘Doleantiekerkrecht’, 86.

Jacob van Sluis: Fiksche moderne klappen voor Lolke 18
achtergronden zijn dan ook geheel verschillend, hoewel beide sterk kerkrechterlijk
bepaald. Het eerste conflict speelde zich af in de context van de floreenstrijd, zoals die
zich in Friesland voltrok; het tweede conflict stond in het kader van een landelijk
uitgedragen wens om het “synodale juk”, zoals met het Algemeen Reglement van de
Nederlandse Hervormde Kerk voorgeschreven, af te werpen.
De conclusie van dit exempel van lokale kerkgeschiedschrijving luidt dat een
oplaaiende richtingenstrijd in het midden van de negentiende eeuw en het ontstaan van
een dolerende gemeente daarna, althans in het Friese Berlikum, nauwelijks in elkaars
verlengde behoeven te liggen. De aanleidingen waren verschillend, het ging om andere
groepen in de bevolking en om andere herders, en de kerkrechterlijke achtergrond was
volstrekt anders. Geen schokkende conclusie, maar wel een die te denken geeft over de
vermeende continuïteit en homogeniteit van een orthodoxe groep in een lokale
gemeenschap. Want de aanhang van de dolerende kerk in haar beginjaren was anders
van samenstelling dan de groep van bezwaarden ten tijde van de plaatselijk uitgevochten
richtingenstrijd.
Oorspronkelijk verschenen in: W. Otten & W.J. van Asselt (red.), Kerk en conflict.
Identiteitskwesties in de geschiedenis van het christendom. (Utrechtse studies, 3)
Zoetermeer: Meinema, 2002, p. 166-183.