John Bunyan: Pelgrimage naar de eeuwigheid - Protestantse ...

John Bunyan: Pelgrimage naar de eeuwigheid
LEEN DEN BESTEN
Vanaf de zeventiende eeuw is er een stroming in het
Protestantisme geweest die zich verzette tegen dorre
leerstelligheid die men aantrof in de kerk en de nadruk legde
op geloofsbeleving met hart, mond en daad. De stroming staat
bekend onder de naam Piëtisme. Aanhangers van het
Piëtisme, piëtisten, lazen over het algemeen veel. Tot het
klassieke repertoire behoorden de Navolging van Christus van
Thomas à Kempis (circa1380-1472), Gedachten van de Franse
filosoof Blaise Pascal (1623-1662) en vooral de
geloofservaringen van de individuele christen zoals die
geschetst werden door de Engelse baptistische ketellapper en
predikant John Bunyan (Elstow, Bedfordshire 28.2.1628-
Londen 31.8.1688) in zijn boek The Pilgrims Progress
(Christenreis naar de eeuwigheid).
Ik geef een
voorbeeld van
dat laatste
geschrift, dat
in de
zeventiende
eeuw naast de
Bijbel het
meest gelezen boek in Engeland en daarbuiten was.
Bunyan schreef het in 1675 in de gevangenis. Het
werd uitgegeven in 1678 1 en in de loop van de tijd
vertaald in minstens 125 talen en dialecten. 2 Het is
nog altijd in reformatorische kringen een
klassieker. 3 Het beschrijft de weg van een christen
naar het eeuwige heil langs allerlei beproevingen
en verlokkingen.
Bunyan 4 was evenals zijn vader ketellapper. Hij
moest daarom markten afreizen om geld te verdienen. Op 16-jarige leeftijd moest hij dienst nemen
in het parlementaire leger. Hij leidde hij een tamelijk losbandig leven. Op zijn twintigste trouwde
hij en kreeg hij van zijn schoonvader enkele christelijke boeken. Hij las deze en begon na te denken
1 Zie voor de tekst met talloze illustraties en MP3 audio: http://www.verselink.org/topics/stories.html;
2 T.D. Smid, ‘Een en ander over Nederlandsche vertalingen van John Bunyan’s Pelgrims Progress en over zijn betekenis als
volksboek’, in: Gereformeerd Theologisch Tijdschrift, jaargang 39, 1939, 215-236.
3 Tussen 1682 en 1687 werden er bij de Amsterdamse uitgever Joannes Boekholt vijf drukken verzorgd met als titel Eens
Christens Reyse Na de Eeuwigheid. Tot in de twintigste eeuw zijn van het boek uitgaven verschenen, terwijl volksprenten het
verhaal visualiseerden. Zie: Vroomheid per dozijn, uitgave van het Catharijneconvent te Utrecht, Utrecht 1982, 40. Bunyans
Eens Christens Reyse werd in 1682 geïntroduceerd met in de Voorrede aan den Bescheydenen Leser de woorden: ‘We beleven
een dertele Eeuwe, en ‘t moet al lecker gezaust zijn dat nu bij veele een smakelijke Spyse sal wesen ... Ach! dat er nu hier
of daar een waere Sionyt, een Christen die syn voeten geset heeft op die Koninglijke weg, hier door eenigsints gesterck,
gehoort en onderricht moght werden; dat er ergens een dwalend Schaap van seyne dwael-weg afgelockt, en op de Paden des
Vredes gestelt wierd.’
4 Over Bunyans leven en werk, zie:
- J.H. Gunning J.Hz., Blikken in Bunyan’s Pelgrimsreize, Kampen: Kok 1928.
- John Brown, John Bunyan (1628-1688), his life, times, and work, London: Hulbert 1928.
- Frank Mott Harrison, A bibliography of the works of John Bunyan, Oxford: Oxford University Press 1932.
- Henri A. Talon, John Bunyan, l'homme et l'œuvre, Paris: Éditions Je Sers 1948.
- Henri Conradi, John Bunyan in het hol van zijn levenstwijfel: een psychoreligische benadering, Amsterdam 1952.
- G.J. Schutte, e.a., Bunyan in Nederland: opstellen over de waardering van John Bunyan in Nederland, Houten: Den Hertog
1989.
- H. van ’t Veld, De pelgrimsstaf is in mijn hand. John Bunyan (1628-1688): een biografie, Utrecht: De Banier 2004.
1

over zijn leven. Toen hij in 1653 na diepe
aanvechtingen verzekerd werd van zijn geloof, wist hij
zich geroepen om het evangelie te verkondigen. In
1655 sloot hij zich bij de baptistengemeente van
Bedford, zijn geboorteplaats, aan. Daar ontmoette hij
mensen die het koninkrijk van God in de eigen
historische werkelijkheid nabij wilden brengen. In
1656 begon hij er als leek te preken. De regering
verbood het preken door leken. Omdat Bunyan zich
daar niet veel van aantrok, werd hij in 1660 gevangen
gezet. In de gevangenis schreef hij negen boeken. In
een ervan, Grace abounding (Overvloedige genade
voor de grootste der zondaren, 1566), in deed hij
verslag van zijn leven. Tegelijk leverde hij zo een
bijdrage aan de sindsdien in puriteinse kring graag
beoefende kunst van het vertellen van het eigen
levensverhaal. In 1672 werd hij door bisschop Barlow
van Lincoln vrijgelaten. Drie jaar preekte hij te
Bedford en trok daarmee veel mensen naar zich toe.
In 1677 belandde hij weer, nu voor zes maanden, in
de gevangenis. In die tijd schreef hij het boek dat
hem voorgoed bekend maakte en een plaats gaf in de
reeks van klassieke schrijvers. 5 Opnieuw een vrij man,
groeide Bunyan uit tot een gevierd prediker. Zo
stonden in Londen op een wintermorgen om zeven uur
’s morgens al ongeveer 1200 mensen naar hem te
luisteren. Sommigen noemden hem ‘bisschop Bunyan’.
Wat Bunyan typeerde was zijn eenvoud en de
authenticiteit van zijn vroomheid. De bekering tot
God, de aanvechting en de geloofsstrijd stonden voor hem centraal.
2
Johannes Bunyan, De Christen- en Christennereis
naar de eeuwigheid, opnieuw uit het Engels
vertaald door C.S. Adama van Scheltema, 1868.
5 Van de Nederlandse uitgaven noem ik slechts de volgende:
- Eens Christens reyse na de eeuwigheyt, Amsterdam: Joannes Boekholt 1682.
- Eens Christens reize naar de eeuwigheid, naar het Hoogduitsch van F.H. Ranke; verrijkt met eene inleiding, zijnde eene
levensschets van den schrijver, door G.H. Schubert, Te Groningen: Barghoorn 1833.
- Eens Christens reize naar de eeuwigheid: voorstellende onder verscheidene zinnebeelden den ganschen staat van een
boetvaardige en godzoekende ziel, uit het Engelsch vertaald, s Gravenhage: Van Golverdinge 1863.
- De pelgrimstogt. Opnieuw bewerkt maar de oorspronkelijke uitgave, met Aanteekeningen van Thomas Scott. Voorafgegaan
van een levensberigt van den schrijver en eene inleiding tot diens werk door J.H.Gunning jr. Geïllustreerd met acht en zestig
staalplaten, Amsterdam: W. H. Kirberger 1864.
- De Christen- en christinnereis naar de eeuwigheid, met aantekeningen van den Engelschen predikant Robert Maguire M.A.,
geïllustreerd met 100 Platen door H.C. Selous en M. Paolo Priolo, opnieuw uit het Engelsch vertaald door C.S. Adama van
Scheltema, Amsterdam: Höveler & Zoon 1868; Dordrecht: J.P. van den Tol 1978.
- De christen- en christinnereize naar de eeuwigheid, uit het Engelsch vertaald door A.J. Kers; met oorspronkelijke
teekeningen van beroemde kunstenaars, Doesburg: Van Schenk Brill 1906.
- Des Pelgrims Reize van deze wereld naar de toekomende, vertaald door J.L. Pierson. Met een voorrede van H. Pierson,
ingeleid door dr. J.v.d. Valk, twee delen, Neerbosch’ Boekhandel 1908.
- De Pelgrimsreis van deze wereld naar de toekomende, voorgesteld in den vorm van een droom, met een en dertig
illustraties naar oorspronkelijke tekeningen van Harold Copping, Nijkerk: G.F. Callenbach 1924.
- De Christen- en Christinnereis, ingeleid en vertaald door A.G. Wolf, Delft: Meinema 1928.
- De christenreis naar de eeuwigheid. Met negen gravures van Jan Luyken, Houten: Den Hertog 1979; naar de oorspronkelijke
Nederlandse uitgave uit 1682.
- De christenreis naar de eeuwigheid, voor kinderen bewerkt door H. v.d. Brink, Amsterdam: Paulus Vereniging, omstreeks
1950.
- De Christenreis, opnieuw verteld door Rhoda Couldridge; geïllustreerd door Anna Couldridge; vertaald uit het Engels door
M. Goedhart-Alberts, Kampen: Kok 1980.
- Eens Christens reize naar de eeuwigheid, hertaald in modern Engels door Jean Watson; vertaald uit het Engels door Cornelis
Lambregtse; bewerkt door Evert Kuijt; geïllustreerd door Peter Wane, ’s Gravenhage: Boekencentrum 1980.
- De Christenreis naar de eeuwigheid, in de huidige spelling overgezet uit het Engels door A. Bolhuis, Utrecht: De Banier
1986.
- Eens Christens reize naar de eeuwigheid, met ophelderende aant. van Lambertus de Beveren, Leiden: Groen 1988.
- Bunyan’s Christenreis, naverteld voor jonge mensen door T. Mateboer, Utrecht: Den hertog 1962; Houten: Den Hertog 1990.

hemelvuur verbrand worden.
Herhaaldelijk riep hij uit: ‘Wat moet ik
doen?’ Zijn vrouw en kinderen begrepen
niet veel van zijn verdriet en dachten
dat hij gek was geworden. Ze probeerden
zijn sombere stemming te verdrijven
door hard en koel tegen hem op te
treden: de een lachte hem spottend uit;
een ander zei dat hij zich moest
schamen; allen lieten hem, zonder een
woord van begrijpende liefde te spreken,
over aan zijn lot. Christen trok zich terug
in de eenzaamheid van zijn kamer, waar
hij voor hen bad en hun
gemeenschappelijk lot bejammerde. Ook
ging hij vaak een stukje wandelen, in stil
gebed of in een boek verdiept. Zo gingen
de dagen voorbij met altijd weer
dezelfde zorgen.
Toen hij eens aan het wandelen was en
als naar gewoonte een open boek in zijn
handen had, zag hij een man op hem
afkomen. Deze heette Evangelist.
‘Waarom huil je?’ vroeg Evangelist.
‘Omdat dit boek me zegt dat dood en
naderend oordeel me wachten en ik ben
op geen van beide voorbereid.’ Daarop
haalde Evangelist een perkamenten rol
voor de dag en ontrolde deze. De
volgende woorden stonden erop: ‘Vlucht
voor de komende toorn.’ Toen Christen
dit las, smeekte hij de man hem te
zeggen waarheen hij vluchten moest. De
Christenreis naar de eeuwigheid is een allegorie: een
uitgewerkte voorstelling die niet letterlijk maar
zinnebeeldig moet worden opgevat. De vorm is die
van een dialoog. In zijn boek probeerde Bunyan
antwoorden te formuleren op allerlei vragen die
gelovigen in zijn tijd stelden: Hoe vindt een mens rust
voor zijn hart? Wat is rechtvaardigmaking? Hoe word
je wat je in Christus al bent? Wat is zonde? Wat houdt
waken in? Wat is bidden? Waarom is er voortdurend
twijfel in je leven? Wat is de hemel? Is die er wel?
Het kruis was voor Bunyan het antwoord op elke
levensnood. Net als bij de puriteinen was bij hem de
gedachte dat de mens een pelgrim is een diep en
sterk element. Hij schreef dan ook in de gevangenis,
als een vervolgde en van mensen verlatene, in een
sobere stijl zijn verslag van de voortgang van de
pelgrim. Het geschrevene betrof de werkelijkheid van
zijn eigen leven.
Het allegorisch verhaal wordt gepresenteerd als een
droom: In de stad Verderf woonde een man die
Christen heette. Op zekere dag stond Christen in een
grote benauwdheid en gebogen onder het gewicht van
een geweldig grote last op zijn schouders voor zijn
huis een boek (de Bijbel) te lezen, waarvan de inhoud
hem met angst vervulde: zijn geliefde stad zou met
Illustratie in editie 1868.
3

Illustratie in editie 1868.
Illustratie uit editie 1868
4
man wees met de
vinger in de verte.
‘Zie je daar dat
poortje?’ Ga er naar
toe. Als je aanklopt,
zal je gezegd worden
wat je moet doen.’
Christen ging op weg.
Zijn vrouw en
kinderen zagen hem
gaan en begonnen te
roepen dat hij terug
moest keren. Hij
stopte zijn vingers in
zijn oren en riep:
‘Leven! leven! eeuwig
leven!’ Hij keek niet
meer om en versnelde
zijn pas. De buren
zagen hem lopen en
begonnen met hem te
spotten. Sommigen wierpen hem scheldwoorden na en anderen schreeuwden, dat hij wijs moest
zijn en terugkeren. Twee van hen, Halsstarrig en Plooibaar, besloten hem desnoods met geweld
terug te halen. ‘Wat zoek je toch en waarvoor zou je zelfs deze bloeiende wereld willen
prijsgeven?’ vroeg Halsstarrig. ‘Ik zoek een erfenis die in de hemel bewaard wordt en daar veilig is
en die op een bepaalde tijd gegeven zal worden aan hen die haar zochten. Hier, lees er zelf maar
eens over in dit boek.’ ‘Weg met je boek. Ga met mij mee’, riep Halsstarrig. Christen weigerde.
Plooibaar gaf aan er iets voor te voelen mee te gaan met Christen en vroeg hem: ‘Weet je de weg
wel?’ ‘Ja, Evangelist heeft me die gewezen’, antwoordde Christen. Halsstarrig ging terug naar huis
en Plooibaar ging met Christen mee, omdat het hem geen slecht vooruitzicht leek.
Onderweg vroeg
Plooibaar aan Christen
hem iets meer te
vertellen over wat
hem zoal bezig hield.
Christen zei dat hem
meer een innerlijk
gevoel dan een
heldere voorstelling
dreef en las voor uit
het boek dat hem
inspireerde. Plotseling
raakten ze verdwaald
in een moeras,
Wankelmoedigheid
geheten. Plooibaar
kwam snel weer op
het droge, aan de kant
van stad Verderf. Hij
was boos: ‘Is dat nu
wat je me al die tijd
voorgespiegeld hebt.
Als onze tocht zo
jammerlijk begint,
wat moet dan straks
het einde zijn?’ Hij
ging terug. Bij zijn
thuiskomst werd hij
als een wijs man
geprezen. Christen raakte door het zware pak op zijn rug dieper en dieper in het moeras verzonken.

Gelukkig kwam een man naar hem: Helper.
Deze trok hem op het droge en vertelde dat
het moeras was ontstaan door de twijfel van
zondaren, een twijfel die ontstond na
tegenslagen.
Eenzaam vervolgende Christen zijn weg. Bij
een kruising ontmoette hij Wereldwijs. Deze
woonde in de stad Zinnelust, een grote stad
dicht bij de plaats waar Christen zelf woonde.
Wereldwijs adviseerde hem de last die op hem
drukte van zich af te werpen en te genieten
van het leven. Christen las hem voor uit zijn
boek. Triomfantelijk zei Wereldwijs: ‘Wees
toch nuchter en wordt wereldwijs. Je verlangt
van een zware last bevrijd te worden. Wel, ga
naar het dorpje Zedelijkheid even verder op.
Daar woont Wettisch. Ga hem eens
raadplegen.’ Christen volgde het advies op.
Onderweg naar het dorp kwam hij Evangelist
tegen. Die vroeg: ‘Waarom heb je de goede
weg al zo snel verlaten?’ Christen vertelde dat
hij de raad van Wereldwijs had opgevolgd.
Daarop antwoordde Evangelist: ‘Wereldwijs is
verzot op alles wat de wereld aan wijsheid
oplevert; daarom gaat hij altijd naar de kerk
in het dorp Zedelijkheid. De leer en prediking
waarin het minst over het kruis wordt
gesproken, trekt hem het meest aan. Omdat
hij zo wereldsgezind is, probeert hij je van
Christen gaat de smalle poort, geopend door
Welwillendheid, binnen. Kopergravure uit 1778.
5
Illustratie uit editie 1868.
mijn wegen die goed zijn af te lokken. Hij stuurde
je naar Wettisch. Maar deze kan je niet van je last
bevrijden. Nooit is iemand door hem vrij geworden.
Wettisch is een bedrieger en zijn zoon, Heer
Hoffelijkheid, is met al zijn fijne en voorname
vormen, een huichelaar.’
Christen luisterde naar Evangelist en keerde terug
op zijn schreden. Hij vervolgde zijn weg naar het
poortje. Hij sprak niemand meer aan en duldde niet
dat anderen hem ophielden. Na enige tijd kwam hij
bij het poortje en klopte aan. Hij kreeg geen
gehoor. Pas nadat hij verscheidene malen geklopt
en geroepen had, vroeg een stem: ‘Wie is daar?
Waar kom je vandaan? Wat wil je?’ Christen
antwoordde: ‘Ik ben een zwaarbelaste zondaar op
weg naar Sion. Ik kom uit de stad Verderf. Wilt u
mij binnenlaten?’ ‘Van ganser harte’, antwoordde
de eerwaardige man.
Christen had nog nauwelijks een stap over de
drempel gezet of Welwillendheid trok hem naar
binnen. ‘Waarom doe je dat?’, vroeg Christen
verschrikt. Welwillendheid verklaarde: ‘Er is hier
vlak bij een groot kasteel dat van Beëlzebub is. Als
iemand op het punt staat deze poort binnen te
gaan, maken Beëlzebub en zijn trawanten zich
gereed om de boog te spannen in de hoop dat hun
vurige pijlen de reiziger zullen treffen voor hij de
deur is binnengegaan.’ Nadat Christen van zijn

wederwaardigheden had verteld, wees Welwillendheid recht voor zich uit en zei: ‘Zie je die smalle
weg daar? ’Dat is het pad dat je van nu af aan moet volgen. Het is de weg die door de profeten,
Christus en zijn apostelen gebaand is: een smalle rechte weg.’ ‘Zijn er geen bochten of afslagen in
die weg?’ vroeg Christen. ‘Hij heeft veel zijwegen’, antwoordde Welwillendheid, ‘maar die zijn
allemaal breed en kronkelig. Je zult merken dat je die niet moet volgen.’
Christen zette zijn tocht naar de hemelstad voort. Hij ontmoette Uitlegger die hem inwijdde in het
christelijk geloof. Uitlegger liet hem een schilderij zien waarop een man stond afgebeeld die
opkeek naar de hemel, een kroon op zijn hoofd en de wereld achter zich. Alleen zulke mensen
hebben een plaats bij de Heer, zei Uitlegger. Vervolgens nam hij Christen mee naar een stoffige
kamer. Een man probeerde stof weg te vegen, maar het werd alleen maar viezer. Uitlegger gaf een
vrouw opdracht wat water te sprenkelen, zodat er zonder problemen schoongemaakt kon worden.
Uitlegger vertelde: de man is de wet; de wet maakt een mens bewust van zonde; de vrouw is het
evangelie; het evangelie zorgt ervoor dat de christen voor de zonde (het stof) terugdeinst. Uitlegger
nam Christen nu mee naar een kamer waar twee kinderen zaten, Lijdzaamheid en Hartstocht.
Hartstocht (de wereld) keek boos omdat hij dingen wilde hebben die hun over een jaar waren
beloofd. Hij kreeg wat hij wilde en lachte Lijdzaamheid uit. Maar Lijdzaamheid kreeg een jaar later
zijn deel en verkreeg daarmee de eeuwigheid, terwijl Hartstocht niets dan vodden over hield. Na
dit gezien te hebben, troonde Uitlegger Christen mee naar een plaats waar een open haard
brandde. Een man goot water op het vuur, maar het vuur ging steeds harder branden. Dit kwam
omdat aan de andere kant iemand steeds een beetje olie op het vuur gooide. Het vuur, zo zei
Uitlegger, is de Heilige Geest en de olie is Christus die steeds weer het vuur van de Heilige Geest
doet opvlammen. Christen en Uitlegger trokken weer verder. Ze kwamen nu bij een groot, mooi
paleis. Mensen liepen in het goud op het dak. Voor het paleis stonden mensen die niet naar binnen
durfden. Een man schreef de namen op van hen die naar binnen gingen. Christen hoorde het vrolijke
zingen van hen die binnen waren. Uitlegger
en Christen zetten hun tocht voort. Ze
kwamen in een donkere kamer, waar een
man in een ijzeren kooi zat. Christen
praatte met hem. Hij kwam zo te weten
dat de man alles verbeurd had, omdat hij
God moedwillig genegeerd en beledigd
had. Als laatste liet Uitlegger Christen een
man zien die net uit zijn droom wakker
was geworden. De man trilde, want hij had
gedroomd over de oordeelsdag en gezien
dat hij er niet klaar voor was en dat de hel
zich voor hem opende. Christen nam alles
wat hij gezien had mee in zijn hart en
vervolgde vol goede moed zijn weg.
Hij liep over een smalle weg tussen twee
muren, Verlossing geheten, en kwam bij
het kruis. Toen hij naar de persoon die aan
het kruis hing keek, viel het zware pak dat
hij nog altijd meezeulde (zijn zonden) van
zijn rug in een geopend graf. Christen kon
zijn geluk niet op. Er kwamen drie
engelen. De eerste zei: ‘Je zonden zijn je
vergeven’ en gaf hem een teken op zijn
voorhoofd. De tweede gaf hem een nieuw
wisselkleed en de derde een boekrol.
Met zijn geschenken vervolgde hij zijn
tocht. Op een gegeven moment zag hij drie
mannen: Dwaas, Luiaard en Verwaand. Ze
waren geketend en lagen te slapen.
Christen maakte hen wakker en zei dat hij
een manier wist om van boeien bevrijd te
worden. Ze luisterden niet. Ze zagen geen
gevaar.
Toen Christen verder liep over de smalle
Illustratie van Johan Herman Isings (1884-1977), in: John Bunyan,
De Christen- en Christinnereis, Delft 1928.
weg, zag hij twee mannen over de muur klimmen. Het waren Hypocriet en Formalist. Ze kwamen
6

Christen bij Dwaas, Luiaard en Verwaand, in:
J.H.Gunning, J. Hz. , Blikken in Bunyan’s
Pelgrimsreize, Kampen: Kok 1928.
uit het land IJdele Eer en gingen naar de berg Sion
om te bidden. Christen vroeg hen: ‘Waarom
kwamen jullie niet door de poort die aan het begin
van deze weg is gebouwd? Weten jullie niet dat er
geschreven staat dat wie niet door de deur ingaat,
maar van elders inklimt, een dief en een
moordenaar is?’ De mannen antwoordden dat de
weg door de poort veel te ver om was en liepen
met Christen mee op. Deze wees hen op zijn
kleding, het teken op zijn voorhoofd en de boekrol
die hij bezat, de kenmerken waaraan de Heer op de
berg Sion hem zou herkennen. Ze lachten Christen
uit. Met z’n drieën gingen ze voort. Alleen Christen
zorgde dat hij de voorste bleef en met niemand
meer sprak dan met zichzelf, en dat soms eens
zuchtend en dan weer juichend. Hij las ook vaak in
de rol die hem door één van de Blinkenden
(engelen) gegeven was en werd dan zeer verkwikt.
Ze kwamen aan de voet van de heuvel Moeilijkheid
waar een fontein was. Hier lagen, naast de rechte
weg die de hoge, steile heuvel opging twee andere
wegen, Gevaar en Vernieling, aan de voet van de
heuvel. Christen beklom de steile weg. Hypocriet
en Formalist namen de wegen rond de heuvel
omdat ze zich inbeeldden dat ze aan de andere
kant van de heuvel op dezelfde weg zouden
uitkomen als Christen. De wegen leidden hen naar
de ondergang. Halverwege trof Christen een prieel
waar vermoeide reizigers konden uitrusten. Hij begon er in zijn rol te lezen, werd door slaap
overmand en de rol viel uit zijn hand. Iemand wekte hem en riep hem toe: ‘Ga tot de mieren, gij
luiaard, en word wijs’. Toen Christen opstond, zag hij dat twee mannen naar hem toe kwamen:
Vreesachtige en Mistroostige. Ze
waarschuwden hem voor de gevaren
onderweg. Christen antwoordde: ‘Waar zal
ik heen vluchten. Als ik terugga kom ik
zeker om, als ik in de hemelse stad kan
komen, weet ik zeker dat ik veilig zal zijn.
Ik moet het wagen.’ En hij ging verder,
piekerend over wat de twee gezegd hadden.
Hij zocht naar zijn rol om daarin te lezen,
maar vond hem niet. Soms zuchtte hij, soms
huilde hij en vaak verfoeide hij zichzelf om
de dwaasheid, dat hij was gaan slapen op
een plaats die alleen bestemd was om hem
te verfrissen in zijn vermoeidheid. Hij ging
vol zelfverwijt terug en vond bij het prieel
zijn rol terug. Snel liep hij nu het overige
van de heuvel weer op. Het werd donker.
Zichzelf verwijtend zei hij: ‘Had ik niet
geslapen, dan had ik nu een dak boven mijn
hoofd. Ik moet nu wandelen zonder
zonneschijn, de duisternis bedekt mijn
voetpad en ik moet het geluid van de nare
schepselen horen vanwege mijn zondige
slaap.’
Toen hij zijn ogen opsloeg, zag hij een
statig paleis, Sierlijk geheten, juist aan de
kant van de goede weg. Bij het naderen van
het paleis ontdekte hij twee leeuwen. Ze
waren geketend, maar dat zag hij niet. De
Christen in werkkamer van paleis Sierlijk, in: J.H.Gunning, J.Hz.,
Blikken in Bunyan’s Pelgrimsreize, Kampen: Kok 1928.
7

portier, Waakzaam, merkte dat Christen wilde teruggaan en riep hem toe: ‘Is je kracht zo klein?
Wees niet bang. De leeuwen zijn geketend. Ze liggen hier alleen om je geloof te beproeven.’ De
portier belde aan. Een jonge vrouw, Bescheidenheid, deed open, nodigde hem uit binnen te komen
en bracht hem in aanraking met Voorzichtigheid, Godsvrucht en Liefde. Deze vroegen hem waar hij
vandaan kwam en waarom hij zijn reis had ondernomen. Vervolgens nodigden ze hem uit mee te
eten. Aan tafel spraken ze over de Heer van de heuvel, over alles wat hij gedaan had en waarom hij
dit paleis gebouwd had. Tot laat in de nacht waren ze in gesprek met elkaar. Nadat ze zich aan de
hoede van de Heer hadden bevolen, begaven ze zich te ruste. De volgende morgen brachten ze
Christen in hun studeerkamer en lazen hem enige gedenkwaardige daden voor die sommige van zijn
dienaren hadden gedaan: hoe ze koninkrijken hadden overwonnen, gerechtigheid geoefend,
leeuwenmuilen toegestopt, uit zwakheid krachten hadden gekregen en in de strijd sterk waren
geworden. Ook lazen ze stukken voor waaruit bleek hoe gewillig hun Heer was om ieder in zijn gunst
te ontvangen. De daarop volgende dag brachten ze Christen in hun magazijn, waar ze hem allerlei
oorlogswapenen lieten zien, die de Heer voor zijn reizigers gereed hield: een zwaard, een schild,
een helm, borstwapenen, schoenen die niet verouderen en gedurig gebed. Ze wezen hem dingen
aan waarmee sommigen van zijn knechten wonderlijke dingen hadden verricht. Op de derde dag
lieten ze Christen de Liefelijke Bergen zien, waar sierlijke bossen, wijngaarden en vruchten van
allerlei soort, met bloemen, beken en fonteinen. De bergen werden Immanuels Land genoemd. Wie
daar kwam, zag de poort van de hemelse stad. Christen besloot verder te reizen. Voor hij vertrok
werd hij van het hoofd tot de voeten geharnast met wapens die alle waren beproefd, voor het geval
hem een aanval op de weg te wachten stond. Bescheidenheid, Liefde, Godsvrucht en
Voorzichtigheid vergezelden hem tot in het dal, want een afdaling is zeker zo moeilijk als het
beklimmen van een berg. De weg was glad en Christen gleed een paar keer uit.
Christen kwam nu in de vallei Verootmoediging. Hier kwam hij Apollyon tegen, een monster zeer
gevaarlijk om te zien en bekleed met schubben zoals een vis; hij had vleugels als een draak en
voeten als een beer. Uit zijn buik kwamen
vuur en rook en zijn mond was als de muil
van een leeuw. Hij probeerde Christen ervan
te overtuigen dat hij de verkeerde weg was
ingeslagen om van zijn pak verlost te
worden. Hij had moeten wachten tot de
vorst zelf het van hem had afgenomen.
Christen antwoordde: ‘De vorst die ik eer en
dien, is genadig en vaardig om te vergeven.
Maar wat meer is, deze gebreken hadden mij
in hun bezit, toen ik in uw land woonde;
daar heb ik ze ingezogen; ik heb er ook
onder gezucht, en ben er bedroefd over
geweest en heb vergiffenis gekregen van
mijn vorst.’ Apollyon brak hierop in
verwoede woorden uit: ‘Ik ben een vijand
van jouw vorst. Ik haat zijn persoon, zijn
wetten, zijn volk’. Ook probeerde hij
Christen de weg te versperren en schoot
vurige pijlen op hem af. Christen wist ze met
zijn schild af te weren. Wel raakte hij
gewond. Na een zwaar en lang gevecht wist
hij eindelijk Apollyon met zijn zwaard
zodanig te verwonden, dat deze vluchtte.
Christen dankte God dat deze engel Michaël
had gestuurd om hem te redden van de
duivel (Beëlzebub) en trok verder.
Zijn weg ging nu door het dal van de
Schaduw van de Dood. Christen ontmoette
twee mannen. Ze vertelden wat ze ook door
dit dal wilden trekken, maar nu,
geschrokken door wat ze gezien hadden,
terug wilden. Ze zeiden: ‘De vallei was
donker als pek, er waren veldduivels en
draken van de afgrond; we hoorden er
Illustratie van Johan Herman Isings (1884-1977): Strijd met
Apolyon, in: John Bunyan, De Christen- en Christinnereis, Delft
1928.
8

voortdurend huilen en kermen.’ ‘Dit is de weg die ik moet gaan om tot de begeerde haven te
komen’, antwoordde Christen en ging verder langs een gevaarlijke slijkpoel en over een
buitengewoon smal pad. In het midden van de vallei, niet ver van de weg af, zag hij de mond van de
hel. Voortgaande naderde hij vrij dicht het vuur. Hij hoorde treurende stemmen en zag dat een
troep boze geesten op hem afkwam. Een van de duivelen fluisterde hem droevige belasteringen in
het oor. Hij wist niet wat ervan te denken. Ineens meende hij een stem te horen van een man die
zei: ‘Al ging ik in het dal van de schaduw van de dood, ik vrees niet, want Gij zijt bij mij’. Hij
begreep hieruit dat meer mensen deze weg gingen. Ook begreep hij dat God bij hem was. Toen het
lichter werd, zag hij welke weg hij gegaan was: aan de ene kant een ravijn en aan de andere kant
een moeras. Aan het eind van het dal zag
hij bloed, beenderen en as afkomstig van
de pelgrims die tevoren deze weg waren
gegaan en op zeer wrede wijze ter dood
waren gebracht door twee reuzen: Paus en
Heiden. Heiden was inmiddels dood en
Paus was oud en zo ziekelijk en stijf dat hij
weinig meer kon uitrichten.
Christen kwam op een hoogte aan van
waaruit hij vooruit kon zien. Hij zag
Getrouwe. Samen al verder trekkend
wisselden ze uitvoerig hun ervaringen uit
en bemoedigden elkaar. Ze ontmoetten
Mondchristen en spraken diepgaand met
hem. Nadat afscheid genomen hadden van
Mondchristen, stond het voor Getrouwe
vast dat Mondchristen verloren zou gaan.
Christen was gesterkt in zijn opvatting dat
het geloof van mondchristenen alleen
bestaat uit woorden: in hun omgang zijn ze
zo verdraaid en ijdel dat ze – ‘hoewel
veeltijds toegelaten in de gemeenschap
van de godzaligen’ – het christendom
bevlekken en de oprechten bedroeven.
Intussen kwam Evangelist bij hen lopen.
Deze hield hen voor dat ze nog niet buiten
het bereik van de duivel waren en
vermaande hen te blijven geloven in de
dingen die voor hen nog onzichtbaar
waren.
Zodra ze uit de woestijn kwamen, zagen ze
een stad: IJdelheid. In de stad werd kermis
gehouden. Op de IJdelheidskermis was veel
te zien: huichelarij, bedrog, schouwspelen,
dansen en springen, gekken, apen, boeven,
moordenaars, overspelers, meinedigen. De
Illustratie van Johan Herman Isings (1884-1977): Mondchristen
en Getrouwe, in: John Bunyan, De Christen- en Christinnereis,
Delft 1928.
heer van de kermis, Beëlzebub, nodigde ieder uit om van zijn ijdelheden te kopen. De pelgrims
trokken door de stad. De waren die hier geveild werden, achtten ze van geen belang. Toen iemand
hen vroeg wat ze wilden kopen, antwoordden ze: ‘Wij kopen de Waarheid’. Sommigen die dit
hoorden, staken er de gek mee, anderen beschimpten hen, weer anderen spraken verachtelijk over
hen. Er kwam een grote opschudding. De pelgrims werden geslagen en in boeien gezet tot een
schouwspel voor al de kermisgasten. De grootvorst van de kermis lachte om wat hen overkwam. Op
een gegeven moment raakten de toeschouwers in handgemeen onder elkaar. Christen en Getrouwe
werden aangeklaagd als schuldig aan oproer en gevangen gezet. Toen ze enige tijd later voor de
rechtbank verschenen, beschuldigde Deugdhater hen dat ze afbrekers van de handel waren, oproer
en verdeeldheid hadden aangericht en enigen hadden overgehaald tot hun gevaarlijke inbeeldingen
en tot verachting van de weg van hun vorst. Drie getuigen traden hierop naar voren: Nijd, Bijgeloof
en Mooiprater. Nijd wierp Getrouwe schijnheiligheid voor de voeten. Bijgeloof zei dat hij de pest is
onder het volk, want hij had gezegd dat zijn geloof niet deugde en God niet kon behagen.
Mooiprater verweet hem Beëlzebub te verachten. Getrouwe werd veroordeeld, gegeseld, met
9

messen en zwaarden gestoken, gestenigd en aan een paal verbrand. Toen zijn tegenstanders met
hem klaar waren, werd hij onder het geluid van bazuinen opgenomen tot in de poort van de hemel.
Christen werd teruggestuurd naar de gevangenis. ‘Maar Hij, Die alle dingen regeert en de kracht van
hun woede in Zijn eigen handen heeft, beschikte het zo, dat Christen ontkwam en zijns weegs ging.’
Christen kreeg Hoop als metgezel. Enige tijd later liepen Bijbedoeling, Geldbeminnaar, Albehouder,
Wereldvriend een stukje met hen op. Toen na een lang gesprek bleek, dat ze Christen en Hoop niet
konden overtuigen van hun gelijk, scheidden zich hun wegen. Christen en Hoop kwamen door een
vlakte en zagen een oud gedenkteken. Het bleek de zoutpilaar te zijn waarin Lots vrouw veranderde
toen zij met een gierig hart omzag naar Sodom, waaruit zij, om behouden te worden, was
gevlucht. 6 Toen ze hun weg vervolgden, kwamen ze aan een mooie rivier. Ze rusten er uit, dronken
van het water van deze rivier dat zeer verkwikkend was en hun vermoeide geest deed herleven, en
aten van de vruchten van de bomen langs de rivier.
Verder gaand, zagen ze naast de weg een weide met een bijpad waarop IJdel Vertrouwen liep. Deze
zei hen dat het pad naar de poort van de
hemel leidde. Christen en Hoop volgden
hem. Plotseling viel IJdel Vertrouwen in
een diepe kuil, daar door de Vorst van het
land gemaakt om ijdel roemende dwazen
daarin te doen storten. Hij werd door zijn
val verbrijzeld. Christen en Hoop hoorden
een stem die hen opriep langs dezelfde
weg terug te keren. Ze gaven er gehoor
aan, maar konden, omdat het inmiddels
donker was geworden, de hoofdweg niet
terugvinden.
Ze kwamen bij kasteel Twijfel. De eigenaar
ervan, de reus Wanhoop, greep hen en
wierp hen in een duister, stinkend hol. Op
advies van zijn vrouw, Ongeloof, roste hij
hen zo vreselijk af, dat ze niet meer
konden staan. De volgende dag zei hij hen
dat er geen andere weg voor hen open was
dan een eind aan hun leven te maken. Ze
weigerden dit en smeekten hem hen te
laten gaan. Tevergeefs. Wanhoop liet hen
in de kerker achter. De gevangenen
brachten de nacht met bidden door.
Plotseling realiseerde Christen zich dat hij
de sleutel tot de vrijheid in zijn hart droeg:
Belofte. Hij pakte deze en opende de deur.
Christen en Hoop zetten hun reis voort en
kwamen aan de Liefelijke Bergen. De
herders daar, Kennis, Ervarenheid,
Waakzaam en Oprechte, gaven hen te eten
en onderdak. De volgende dag lieten ze
hen het landschap zien, gaven hen
inlichtingen over de weg en adviseerden
hen zich te hoeden voor pluimstrijkers en
niet te slapen op de Betoverde Grond.
Christen en Hoop wandelden de bergen af
Illustratie van Johan Herman Isings (1884-1977): Christen en Hoop
ontkomen uit het kasteel van Wanhoop, in: John Bunyan, De
Christen- en Christinnereis, Delft 1928.
en ontmoetten Onkunde die uit het land Inbeelding kwam. Deze zei hen: ‘Volg de godsdienst van je
land; ik zal de mijne volgen; wat de poort betreft, ieder weet dat ze zeer ver is van onze
provincie’. Ook zagen ze Kleingeloof, die weinig moed toonde en atheïst, die hen uitlachte toen ze
vertelden op weg te zijn naar de berg Sion. Aangekomen op Betoverde Grond werden hun ogen
zwaar van slaap. Om slaperigheid te voorkomen begonnen ze een geestelijk gesprek. Na enige tijd
voegde Onkunde zich weer bij hen. Christen probeerde hem de betekenis van het geloof uit te
leggen. Op een gegeven moment verzuchtte Onkunde: ‘Jullie lopen zo hard. Ik kan jullie niet
bijhouden; het beste is maar dat jullie vooruitgaan; ik zal wel achteraan komen.’ ‘Wel Onkunde!’
6 Genesis 19:26.
10

zeiden zij, ‘wil je zo dwaas zijn en een goede raad je wel tienmaal gegeven, zo in de wind slaan?
Weldra zul je weten wat voor kwaad je zodoende begaat; bedenk je nog terwijl het nog tijd is; ga
niet verder, laat je door goede raad behouden. Maar wil je voortgaan in het verwerpen, je zult zelf
het verlies dragen.’ Christen en Hoop lieten Onkunde achter.
Al pratend kwamen ze in het land Getrouwde. Hier waren ze in het gezicht van de stad waar ze
heen reisden en ontmoetten enigen van haar bewoners (engelen). Hier werd het contact tussen de
Bruidegom en de bruid vernieuwd. Ja hier verheugde God zich over hen. Bij het voortgaan
ontmoetten ze twee mannen in een gewaad dat blonk als goud en met gezichten die blonken als
licht. De mannen informeerden naar hun ervaringen onderweg en nodigden hen uit mee te gaan
naar de stad. Ze wandelden samen tot ze in de buurt van de stadspoort kwamen.
Tussen hen en de poort was een diepe rivier. Deze moesten ze oversteken. Er was geen brug. Bij het
oversteken dreigde Christen te
verdrinken. Hoop probeerde het hoofd
van Christen boven het water te houden
en hem te troosten. Hij zei: ‘Deze
angsten zijn geen tekenen dat God je
verlaat, maar worden je alleen
toegezonden om je te beproeven,of je nu
ook gedenkt aan wat je eerder en tot
dusver van zijn goedheid genoot en ook
op Hem vertrouwt in je benauwdheden.’
Na enige tijd zag Christen Jezus Christus.
Op datzelfde moment voelde hij grond
om op te staan. Ze liepen nu naar de
overkant. Hun sterfelijk gewaad lieten ze
in de rivier achter.
Twee mannen in blinkende kleren
verwelkomden hen en vertelden hen wat
hen in de stad te wachten stond. Toen ze
de poort naderden, kwamen mannen ‘die
onze Here liefhadden toen zij in de
wereld waren en alles om Zijn heilige
Naam verlieten’ hen ophalen. Ook
verscheidene trompetters van de koning
kwamen hen tegemoet en ontvingen hen
met gejuich en bazuingeschal. Omringd
door hen kwamen ze bij de poort. Boven
de poort was in gouden letters
geschreven: ‘Gelukkig zijn zij die Zijn
geboden doen: zij kunnen over de
levensboom beschikken en zullen de stad
door de poorten binnengaan’.
Christen en Hoop gingen de poort door.
Met dat ze dat deden werden ze geheel
veranderd. Ze kregen een gewaad dat
blonk als goud, een kroon tot teken van
eer en een harp om mee te loven. De stad
Illustratie van Johan Herman Isings (1884-1977): Christen en Hoop
gaan binnen door de poort van de hemelse stad, in: John Bunyan,
De Christen- en Christinnereis, Delft 1928.
blonk als de zon, de straten waren van goud en daarop wandelden er velen met kronen op hun
hoofden, palmtakken in de handen en gouden harpen.
Onkunde arriveerde ook aan de rivier. Hij werd overgezet door veerman IJdele Hoop. Alleen stond
hij nu voor de poort. Niemand moedigde hem aan. Hij klopte op de poort. Tegen de poortwachters
zei hij dat hij in tegenwoordigheid van de Koning gegeten had. Ze vroegen hem naar het bewijs
ervan. Hij kon het niet tonen. De Koning werd gemeld dat Onkunde voor de poort stond. Maar deze
wilde hem niet ontvangen, integendeel, hij beval Onkunde de handen en de voeten te binden. De
twee Blinkenden die Christen en Hoop tot de stad hadden geleid, droegen Onkunde ‘door de lucht
tot aan de deur die terzijde van de heuvel was en wierpen hem daar in.’
Bunyan besloot zijn verhaal met de woorden: ‘En zo zag ik, dat er een weg naar de hel was zowel
van de hemelpoort af, als vanaf de stad Verderf. Toen werd ik wakker, en zie, het was een droom.’
11

Bunyan schreef in de tijd van de opkomst van het kapitalisme. Met Christenreis naar de eeuwigheid
wilde hij protest aantekenen tegen een cultuur van genot en plezier. Hij deed dat met middelen die
hij aan die cultuur ontleende. De individuele christen die uitsluitend op zijn heil uit is, reist naar de
toekomende wereld. Beladen met zijn zondelast gaat hij in zijn eentje de smalle weg van
wereldmijding die naar de hemelse zaligheid voert. Bij het kruis van Golgotha kan hij zijn last
afwerpen. De manier waarop Bunyan de reis beschreef, lijkt op de manier waarop het opkomende
kapitalisme zichzelf rechtvaardigde: ‘je gaat helemaal alleen, je eigen zaligheid is het hoogste goed
en de weg waarlangs is een weg van voortreffelijke individuele prestaties.’ 7 Bunyan beschreef de
weg naar Gods koninkrijk als een soort hordeloop naar de eeuwigheid, waarbij andere mensen als
een last van je moeten worden afgeschud. Christen was getrouwd en had kinderen, maar die moest
hij in de steek laten om de eeuwige zaligheid te kunnen beërven. Toen hij van huis wegrende,
riepen zijn vrouw en kinderen hem na om terug te komen, maar hij stopte zijn vingers in de oren en
schreeuwde: ‘Leven, leven, eeuwig leven!’
Boodschap van Bunyan is: alleen wie de strijd om het smalle pad aandurft en de gemakken van de
brede weg versmaadt, ziet de poort van het hemels Jeruzalem (Sion) opengaan. Door God
uitverkoren zijn betekent strijd in de wereld en alles op willen geven, zelfs je vrouw, kinderen en
vrienden. Het betekent ook: Christus is voor je, maar in de hemel. Materiële zaken zijn tijdelijke
zaken. Voor de eeuwige God telt niet of je rijk of arm was. Een mens is niet wat hij heeft. Hij is
wat hij met zijn bezit doet. Uitverkiezing is niet uiterlijk meetbaar. Geloof is een zaak van het
innerlijk. De innerlijkheid brengt een ascetische uiterlijkheid met zich mee.
Bunyan tekende de weg van Christen als een weg van
vreemdelingschap. Met de notie vreemdelingschap greep
hij terug op een oersymbool van christelijk leven. In de
Bijbel werd al benadrukt dat de mens in de wereld is,
maar haar niet toebehoort. 8 Kerkvader Aurelius Augustinus
(354-430) en allen die hem navolgden, tekenden het
christelijk leven als een pelgrimage, een leven onderweg.
Deze wereld is – zo benadrukten ze - weliswaar de enige,
maar ze is niet de ware. De mens is op weg naar de ware
wereld en moet zich daarom niet hechten aan de
natuurlijke verbanden van familie, clan of volk.
Vreemdelingschap impliceerde voor hen verzet tegen de
zonde, onthechting van aardse goederen en positieve
gerichtheid op het dienen van God en het liefhebben van
de naaste.
De Franse reformator Johannes Calvijn (1509-1564) stelde
de idee van vreemdelingschap centraal in zijn overdenking
van het toekomende leven: ‘En door welk soort van
verdrukking wij ook gedrukt worden, altijd moeten wij
zien op dit doel, dat wij ons gewennen tot de verachting
van het tegenwoordige leven en daardoor opgewekt
worden tot de overdenking van het toekomende. (…) De
gehele ziel zoekt, daar ze verstrikt is in de verlokkingen des vleses, haar geluk op de aarde. Om dit
kwaad tegen te gaan, onderwijst de Here door voortdurende bewijzen der ellende de zijnen
aangaande de ijdelheid van dit leven.’ 9 ‘Er is geen middenweg: òf de aarde moet ons waardeloos
worden, òf zij moet ons in ongebreidelde liefde tot zich vasthouden. Daarom, indien wij enige zorg
voor de eeuwigheid hebben, moeten wij ons naarstig hierop toeleggen, dat wij ons uit die slechte
boeien losmaken. Verder, daar het tegenwoordige leven zeer veel bekoorlijkheden heeft, waardoor
het ons verlokt, veel schijn van liefelijkheid, aangenaamheid en aantrekkelijkheid, waardoor het
ons streelt, is het voor ons van groot belang, dat wij herhaaldelijk daarvan worden weggeroepen,
opdat wij niet door zulke lokmiddelen worden betoverd.’ 10 ‘… de gelovigen moeten zich gewennen
aan zulk een verachting van dit leven, dat die geen haat tegen dat leven wekt en geen
7
Gerrit Manenschijn, Geplunderde aarde, getergde hemel. Ontwerp voor een christelijke milieu-ethiek, Baarn: Ten Have
1988, 189.
8
Efeze 2:19, Hebreeën 11:13; 1 Petrus 2:1.1
9
Johannes Calvijn, Institutie of onderwijzing in de christelijke godsdienst, boek III, hoofdstuk IX, Delft: Meinema, z.j. 210-
211.
10
Calvijn, a.w., 212.
12

ondankbaarheid jegens God. Immers dit leven, ook al is het vervuld van talloze ellenden, wordt
toch terecht gerekend tot de niet te versmaden zegeningen Gods.’ 11 ‘Hierop moeten dus de
gelovigen bij het waarderen van het sterfelijk leven het oog gevestigd houden, dat ze, daar ze
begrijpen, dat het in zichzelf niets dan ellende is, des te vuriger en gereder zich geheel wijden aan
de overdenking van het toekomende eeuwige leven. Wanneer men er toe gekomen is te vergelijken,
dan kan het tegenwoordige leven niet alleen gerust veronachtzaamd worden, maar moet het ook, in
vergelijking met het toekomende, geheel en al veracht en versmaad worden. Want indien de hemel
ons vaderland is, wat is dan de aarde anders dan een oord der ballingschap? Indien het verhuizen uit
de wereld is de ingang tot het leven, wat is de wereld dan anders dan een graf? En wat is in de
wereld blijven dan anders dan verzonken liggen in de dood? Indien bevrijd te worden van het
lichaam betekent gebracht te worden in volkomen vrijheid, wat is het lichaam dan anders dan een
kerker? Indien Gods tegenwoordigheid te genieten het hoogste geluk is, is het dan niet ellendig haar
te missen?’ 12 ‘(…) indien wij bedenken, dat deze onstandvastige, gebrekkige, verderfelijke,
bouwvallige, verwelkelijke en wegkwijnende tabernakel van ons lichaam daarom ontbonden wordt,
opdat hij weldra tot een vaste, volmaakte, onverderfelijke, kortom hemelse heerlijkheid zou
vernieuwd worden, zal dan het geloof ons niet dwingen vurig te verlangen datgene, waarvoor onze
natuur terugdeinst? Indien wij bedenken, dat wij door de dood uit de ballingschap teruggeroepen
worden om ons vaderland, en dat wel ons hemels vaderland te bewonen, zullen wij daaruit geen
troost verkrijgen?’ 13
Anders dan bij Calvijn was bij Bunyan de pelgrimsreis naar de eeuwigheid allereerst een weg van
bekering. Deze weg had een begin in de angst van de mens die zijn schuld tegenover God leert
kennen. Daarop volgde de bevrijdende ontmoeting bij het kruis van Christus. Maar de strijd was nog
niet gestreden. Op de vlucht naar het kruis volgde de verlichting met de kennis en de strijd om de
heiliging als strijd met de duivel, de wereld en het eigen vlees (de lusten en begeerten).
Bunyan werd voor piëtisten in het gereformeerde protestantisme een autoriteit, een
‘wegspecialist’. Miljoenen legden, zeer tegen zijn bedoeling in, de ervaring op hun eigen weg langs
de meetlat van zijn verhaal. Ze stierven met de ogen gericht op de hemelse stad, terwijl ze in grote
benauwdheid de doodsrivier overstaken. Tijdens hun leven was vreemdelingschap kenmerkend voor
hun houding in het publieke domein: ze waren wel in de wereld - en daarom was meedoen hun lot -
ze waren echter geen burgers van deze ‘tegenwoordige boze wereld’. Ze waren ‘vreemdelingen en
bijwoners’, pelgrims op reis naar een beter vaderland.
© Leen den Besten, Zevenaar 25 april 2009.
11 Calvijn, a.w., 213-214.
12 Calvijn, a.w., 215.
13 Calvijn, a.w., 216-217.
Jan Luyken (1649-1712), Van de smalle en breede Weg, gravure, in: Zedelycke en Stichtelycke Gezangen, Amsterdam 1734.
Luyken ontdekte in Bunyan een geestverwant. Zie H. van ’t Veld, 13 Beminde broeder die ik vand/ op 's werelts pelgrims
wegen. Jan Luyken (1649-1712) als illustrator en medereiziger van John Bunyan (1628-1688), Utrecht: De Banier 2000.

‘De brede en de smalle weg’. Anonieme prent uit omstreeks 1875.
Volgens de evangelist Mattheüs (7:13-14) zei Jezus tot zijn leerlingen: ‘Ga door de nauwe poort naar binnen. Want de brede
weg, die velen volgen, en de ruime poort, waar velen door naar binnen gaan, leiden naar de ondergang. Nauw is de poort naar
het leven, en smal de weg ernaartoe, en slechts weinigen weten die te vinden.’
Het beeld van de wegen, de één leidend naar het eeuwige leven en de ander naar de dood, komt vanaf de tweede eeuw
regelmatig voor in christelijke geschriften.
Blijkens de afbeelding kun je op een tamelijk laat stadium vanaf de brede weg alsnog een smalle weg inslaan die naar het leven
leidt – of omgekeerd.
14

Jan Luyken (1649-1712), kopergravure in de editie van
1683.
15
Jan Luyken (1649-1712), kopergravure. Evangelist
overtuigt christen van zijn dwaling: er schoten vlammen
op uit de berg.

Jan Luyken (1649-1712), kopergravure. Het huis van de
uitlegger: de kamer werd schoongeveegd.
16
Jan Luyken (1649-1712), kopergravure. Christen bevrijdt
zich van zijn last: hij zag drie mannen liggen.

Jan Luyken (1649-1712), kopergravure. De heuvel
moeilijkheid: klauterend op handen en voeten vanwege
de steilte van de plaats.
17
Jan Luyken, kopergravure: De vallei verootmoediging:
uit zijn buik kwamen vuur en rook en zijn mond was als
de muil van een leeuw.

Jan Luyken (1649-1712), kopergravure. De vallei van de
schaduw des doods: de boze
18
Jan Luyken (1649-1712), kopergravure. De kermis van
de ijdelheid: daar stonden zij geruime tijd en waren
allemans spot.

Jan Luyken 1649-1712), kopergravure. Christen en Hoop
gaan de rivier over. Hoop kan nauwelijks het hoofd van
zijn broer boven water houden.
19
Portret van Jan Luyken, door A. Boonen/P. Sluiter,
naar A. Houbraken, onderschrift van Adr. Spinniker.