download de pdf - Holland Historisch Tijdschrift

20 anne petterson
van de Eerste Wereldoorlog kon het niet volledig ontkomen. Vanaf het uitbreken van de oorlog
berichtten de Nederlandse kranten in toenemende mate over de tekorten aan voedsel in
de oorlogvoerende landen, maar rond 1915 trof de voedselschaarste ook het eigen grondgebied.
De Nederlandse overheid probeerde door de invoering van een distributiestelsel het
gebrek van de eigen bevolking tot een minimum te beperken. In de Amsterdamse gemeentepolitiek
speelde de sdap-wethouder Floor Wibaut als wethouder voor Levensmiddelen een
belangrijke organiserende rol. 5
Pas in de zomer van 1917 kwamen voor Nederland de gevolgen van de oorlog krachtig samen.
Het tekort aan aardappelen en onvrede over de situatie brachten grote troepen vrouwen
op straat, op zoek naar achtergehouden voorraden of ladingen bestemd voor uitvoer
naar het oorlogvoerende buitenland. Radicale socialisten zagen in de onvrede aanleiding
om in opstand te komen en toen ook baldadige jongens en stakende mannen zich met de
onlusten gingen bemoeien, liep de situatie uit de hand. Het oproer was een spontane uiting
door de arbeiders, maar al snel poogden zowel de sdap als de sdp de leiding naar zich toe
te trekken. Het spontane voedseloproer, dat als protestvorm van het volk al sinds de 17de
eeuw benut werd, vond in 1917 dus plaats binnen een ‘modern’ politiek kader. Voor de verhouding
tussen voedseloproeren en vroege partijpolitiek is in de literatuur tot op heden nauwelijks
aandacht. 6
Hoe probeerden beide socialistische partijen de roerige arbeiders politiek te beïnvloeden,
hoe brachten zij hun ideeën naar de massa? Wat was het politieke bewustzijn van de arbeiders
zelf, wat wilden zíj met hun oproer bereiken? Het conflict in de straten staat in dit stuk
centraal. Deze benadering biedt uiteindelijk een antwoord op de vraag waarom het Aardappeloproer
niet tot revolutie leidde. Het gender-aspect speelt hierbij een belangrijke verklarende
rol.
Dit artikel begint met een analyse van de motivatie en tactieken van de arbeidersvrouwen
waarmee zij in de zomer van 1917 de straat opgingen. Hoe de revolutionaire socialisten op
dit vrouwelijk optreden reageerden, wordt hierna besproken. Vervolgens zal de toenemende
socialistische inmenging in, en daarmee de politisering van, het spontane oproer worden
beschreven. De gebeurtenissen op straat werden door deelname van stakende arbeiders en
repressie door politie en militairen steeds gewelddadiger. Deze ontwikkeling wordt verklaard
vanuit de oorlogsomstandigheden. Ten slotte komen de internationale context van
het oproer en de gelijkenissen met de Russische Februarirevolutie aan de orde.
‘Z.M. den Aardappel!’
De ideologische motivatie die seinwachter J.C. Alders voor zijn dienstweigering gaf, was
vermoedelijk een uitzondering. Veel van de arbeiders die tijdens het oproer hun stem lieten
horen, waren – voor zover als dit te reconstrueren valt – niet ideologisch gemotiveerd. Zij
staakten en namen deel aan de meer gewelddadige plunderingen. Hun belangrijkste drijfveer
leek echter niet het ‘revolutie-maken’, doch het zekerstellen van verse aardappelen en
een meer constante voedselaanvoer. Zelfs Alders maakte een uitstapje in zijn ideologisch
5 Vgl. F.M. Wibaut, Levensbouw. Memoires (Amsterdam 1936) 179-204. Voor meer informatie over Amsterdam tijdens de
Eerste Wereldoorlog: P. de Rooy (red.), Geschiedenis van Amsterdam deel IV: Tweestrijd om de hoofdstad, 1900-2000 (Amsterdam
2007).
6 De belangrijkste analyses voor de Nederlandse situatie zijn van Rudolf Dekker, Holland in beroering. Oproeren in de 17 de en
18 de eeuw (Baarn 1982).