download de pdf - Holland Historisch Tijdschrift
download de pdf - Holland Historisch Tijdschrift
download de pdf - Holland Historisch Tijdschrift
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
Anne Petterson<br />
Aardappelnood<br />
Amsterdamse arbei<strong>de</strong>rs en het socialisme tij<strong>de</strong>ns het Aardappeloproer van 1917 1<br />
Het Amsterdamse Aardappeloproer van 1917 wordt in <strong>de</strong> literatuur veelal beschreven als een politieke<br />
strijd tussen twee arbei<strong>de</strong>rspartijen, <strong>de</strong> radicale Sociaal-Democratische Partij (SDP) en <strong>de</strong> meer gematig<strong>de</strong><br />
Sociaal-Democratische Arbei<strong>de</strong>rspartij (SDAP). 2 Eén aspect is daarbij on<strong>de</strong>rbelicht gebleven: <strong>de</strong> wisselwerking<br />
tussen <strong>de</strong> socialistische politiek en <strong>de</strong> arbei<strong>de</strong>rs zelf. In dit artikel staat daarom <strong>de</strong> kloof tussen<br />
bei<strong>de</strong> politieke partijen en <strong>de</strong> oproerige arbei<strong>de</strong>rs centraal. De SDAP dacht <strong>de</strong> arbei<strong>de</strong>rs in tij<strong>de</strong>n van<br />
schaarste door levensmid<strong>de</strong>lendistributie te helpen, <strong>de</strong> SDP door het maken van revolutie. Het optre<strong>de</strong>n<br />
van <strong>de</strong> Amsterdamse arbei<strong>de</strong>rs zelf laat hele an<strong>de</strong>re i<strong>de</strong>eën en verlangens zien. De gebeurtenissen tij<strong>de</strong>ns<br />
het Aardappeloproer wor<strong>de</strong>n in dit artikel gereconstrueerd, waarbij met name aandacht wordt besteed<br />
aan <strong>de</strong> acties op straat en <strong>de</strong> rol van gen<strong>de</strong>r hierin. Dit ‘grassroots’ perspectief biedt een belangrijke verklaring<br />
waarom het, ondanks <strong>de</strong> angst van tijdgenoten voor escalatie, in <strong>de</strong> zomer van 1917 niet tot<br />
een ‘Aardappelrevolutie’ kwam.<br />
Woensdagochtend 4 juli 1917, ontving seinwachter J.C. Al<strong>de</strong>rs het bericht dat trein 8781<br />
over een half uur het station van Amsterdam zou binnenrij<strong>de</strong>n. Om half elf had hij het sein<br />
veilig moeten geven, zodat <strong>de</strong> machinist zijn reis kon voortzetten. Maar Al<strong>de</strong>rs weiger<strong>de</strong><br />
dienst. De trein was volgela<strong>de</strong>n met militairen, die namens <strong>de</strong> nationale overheid <strong>de</strong> or<strong>de</strong> in<br />
<strong>de</strong> hoofdstad zou<strong>de</strong>n komen herstellen. Door gebrek aan aardappelen was <strong>de</strong> Amsterdamse<br />
arbei<strong>de</strong>rspopulatie in opstand gekomen en aangemoedigd door revolutionaire socialisten<br />
en anarchisten plun<strong>de</strong>r<strong>de</strong> zij schuiten, winkels en pakhuizen. In <strong>de</strong>ze omstandighe<strong>de</strong>n wer<strong>de</strong>n<br />
politie en soldaten met wantrouwen bezien: zou<strong>de</strong>n zij zich bij <strong>de</strong> opstandige arbei<strong>de</strong>rs<br />
aansluiten of toch schieten? Om <strong>de</strong> repressie van het beginnen<strong>de</strong> oproer, al was het maar<br />
voor even, uit te stellen, besloot seinwachter Al<strong>de</strong>rs, lid van <strong>de</strong> (voornamelijk Ne<strong>de</strong>rlandse)<br />
Internationale Anti-Militaristische Vereniging (iamv), een daad te stellen:<br />
Ik meen<strong>de</strong> dat ik dan [als hij <strong>de</strong> trein door zou laten] dienst verrichtte aan het militarisme<br />
en ook aan het kapitalisme. Deze daad was niet plotseling bij mij opgekomen en<br />
ook niet met een warm hoofd verricht, doch daarover verkeer<strong>de</strong> ik <strong>de</strong>n geheelen dag al<br />
in een inwendigen tweestrijd. Ook was ik mij volkomen bewust dat hierop straf volg<strong>de</strong><br />
en het geval als dienstweigering zou wor<strong>de</strong>n opgenomen. Ook wil<strong>de</strong> ik in <strong>de</strong>ze niet langer<br />
meewerken aan <strong>de</strong> ellen<strong>de</strong> <strong>de</strong>s volks en vond ik dat er al genoeg soldaten en goudvinken<br />
in <strong>de</strong> hoofdstad aanwezig waren (zelfs te veel). 3<br />
De daad en motivatie waren haast te mooi om waar te zijn: een man uit het volk offer<strong>de</strong> zich<br />
weloverwogen op in <strong>de</strong> strijd tegen het militarisme en kapitalisme. Het leek <strong>de</strong> protesten over<br />
aardappeltekorten en an<strong>de</strong>re ongemakkelijkhe<strong>de</strong>n van een neutraal land in oorlogvoerend Eu-<br />
1 Dit artikel is gebaseerd op mijn bachelorscriptie aan het Instituut voor Geschie<strong>de</strong>nis, Universiteit Lei<strong>de</strong>n. Ik dank dr. Dennis<br />
Bos voor zijn enthousiasme, hulp en kritische opmerkingen bij mijn on<strong>de</strong>rzoek.<br />
2 Literatuur over <strong>de</strong> politieke strijd en <strong>de</strong> gevolgen van het oproer voor het socialisme: J.E. Burger, Linkse frontvorming. Samenwerking<br />
van revolutionaire socialisten, 1914-1918 (Amsterdam 1983); I. Kuypers, In <strong>de</strong> schaduw van <strong>de</strong> grote oorlog. De Ne<strong>de</strong>rlandse<br />
arbei<strong>de</strong>rsbeweging en <strong>de</strong> overheid, 1914-1920 (Amsterdam 2002); B. van Dongen, Revolutie of integratie. De Sociaal Democratische<br />
Arbei<strong>de</strong>rspartij in Ne<strong>de</strong>rland (SDAP) tij<strong>de</strong>ns <strong>de</strong> Eerste Wereldoorlog (z.p. [Amsterdam] z.j. [1992]).<br />
3 De Vrije Socialist, 14 juli 1917. ‘Goudvink’ verwijst naar <strong>de</strong> rij<strong>de</strong>n<strong>de</strong> artillerie (ook wel ‘gele rij<strong>de</strong>rs’).