of Arme Mannen- en Vrouwenhuis. Deel I - Historische vereniging ...
of Arme Mannen- en Vrouwenhuis. Deel I - Historische vereniging ...
of Arme Mannen- en Vrouwenhuis. Deel I - Historische vereniging ...
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
M<strong>en</strong>s<strong>en</strong>werk<br />
Het Gereformeerde Minne- <strong>of</strong> <strong>Arme</strong> <strong>Mann<strong>en</strong></strong><strong>en</strong><br />
Vrouw<strong>en</strong>huis. <strong>Deel</strong> I: 1783-1817<br />
PETER OTGAAR<br />
In de reg<strong>en</strong>t<strong>en</strong>kamer van het in 1704 gestichte Houhuis <strong>of</strong> <strong>Arme</strong> Kinderhuis<br />
hing behalve het obligate schilderij van de bestuurders ook het volg<strong>en</strong>de<br />
vierregelige gedichtje van de Leidse apotheker/dichter Johannes Schräder<br />
(tl747):!<br />
Kweek liefde <strong>en</strong> e<strong>en</strong>dragt in dit huis,<br />
En streeft d<strong>en</strong> zwaar<strong>en</strong> last niet teg<strong>en</strong>,<br />
Hoe meer geduld, hoe ligter Kruis,<br />
Die d'<strong>Arme</strong>n helpt krygt 's Hemels zeg<strong>en</strong>.<br />
Heeft e<strong>en</strong> achtti<strong>en</strong>de-eeuwse cynicus bij het zi<strong>en</strong> van de laatste regel ongetwijfeld<br />
gedacht dat ook in de zorg voor de minderbedeeld<strong>en</strong> de kost blijkbaar<br />
voor de baat uitging, de reg<strong>en</strong>t<strong>en</strong> zelf hebb<strong>en</strong> in hun fraaie kamer aan de<br />
Middelweg waarschijnlijk meer oog gehad voor de eerste drie regels.<br />
Hoe het ook zij, veel reg<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>en</strong> reg<strong>en</strong>tess<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> de opvang <strong>en</strong><br />
verzorging van de zwakk<strong>en</strong> in de sam<strong>en</strong>leving beschouwd als e<strong>en</strong> daad van<br />
christelijke naast<strong>en</strong>liefde. Ev<strong>en</strong> vel<strong>en</strong> hadd<strong>en</strong> in hun achterho<strong>of</strong>d dat de<br />
l<strong>en</strong>ing aan de Allerhoogste - die hulp aan arm<strong>en</strong> nu e<strong>en</strong>maal was - in het<br />
hiernamaals met r<strong>en</strong>te zou word<strong>en</strong> terugbetaald. Gold dit voor de reg<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
van het Houhuis, het ging ev<strong>en</strong>zeer op voor de bestuurders van het in 1782<br />
gestichte Gereformeerde Minne- <strong>of</strong><strong>Arme</strong> Oude <strong>Mann<strong>en</strong></strong>- <strong>en</strong> Vrouw<strong>en</strong>huis.<br />
Sociale zorg in de achtti<strong>en</strong>de eeuw<br />
Wie e<strong>en</strong> doorsnee geschied<strong>en</strong>isboek voor het middelbaar onderwijs opslaat,<br />
komt al snel tot de conclusie dat er in de loop der jar<strong>en</strong> wel veel aan de<br />
vorm, maar nauwelijks iets aan de inhoud is veranderd. Nog steeds viert
JAARBOEK DIRK VAN EeK 2001<br />
62<br />
het stereotype hoogtij: de zev<strong>en</strong>ti<strong>en</strong>de-eeuwse reg<strong>en</strong>t die zich 'voluit' liet<br />
schilder<strong>en</strong> teg<strong>en</strong>over de hologige bedelaar, de ev<strong>en</strong> welgedane couponnetjesknipper<br />
uit de eeuw daarn a <strong>en</strong> zijn teg<strong>en</strong>hanger, <strong>en</strong> natuurlijk de volgevret<strong>en</strong><br />
kapitalistische uitbuiter versus de srakkerige proletariër die met de pet in<br />
de hand om e<strong>en</strong> c<strong>en</strong>t opslag kwam vrag<strong>en</strong>.<br />
Dat dit beeld inmiddels flink is bijgesteld, is veel schrijvers van schoolboek<strong>en</strong><br />
k<strong>en</strong>nelijk ontgaan. Al had de onderkant van de maatschappij het in de<br />
g<strong>en</strong>oemde eeuw<strong>en</strong> bepaald niet makkelijk, in de Republiek <strong>en</strong> in het Koninkrijk<br />
der Nederland<strong>en</strong> hoefde niemand van de honger om te kom<strong>en</strong>. Alle<strong>en</strong><br />
al in Leid<strong>en</strong> bestond tuss<strong>en</strong> 1750 <strong>en</strong> 1853 e<strong>en</strong> dertigtal instanties die zich<br />
bezighield<strong>en</strong> met de opvang van bejaard<strong>en</strong>, krankzinnig<strong>en</strong>, invalid<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
andere hulpbehoev<strong>en</strong>d<strong>en</strong>.' De h<strong>of</strong>jes <strong>en</strong> de wat onbek<strong>en</strong>dere Leidse afdeling<strong>en</strong><br />
van landelijke organisaties do<strong>en</strong> het totaal nog veel hoger uitkom<strong>en</strong>.<br />
Nu kond<strong>en</strong> vel<strong>en</strong> in Leid<strong>en</strong> in de g<strong>en</strong>oemde periode wel wat hulp gebruik<strong>en</strong>.<br />
War<strong>en</strong> er in de Goud<strong>en</strong> Eeuw al g<strong>en</strong>oeg burgers uit de boot gevall<strong>en</strong>,<br />
na de achteruitgang van de textielindustrie was het aantal 'crepeergevall<strong>en</strong>'<br />
alle<strong>en</strong> maar toeg<strong>en</strong>om<strong>en</strong>. De bestuurders van de diverse instelling<strong>en</strong> hadd<strong>en</strong><br />
hun hand<strong>en</strong> vol <strong>en</strong> kond<strong>en</strong> soms slechts met de grootste moeite de ord<strong>en</strong>telijke<br />
arm<strong>en</strong> help<strong>en</strong>, laat staan de tot alcoholisme <strong>en</strong> tot andere ondeugd<strong>en</strong><br />
neig<strong>en</strong>de 'beest<strong>en</strong>' die aan de andere kant van de maatschappij leefd<strong>en</strong>."<br />
Het Huiszitt<strong>en</strong>huis<br />
Het Huiszitt<strong>en</strong>huis, de instantie die zich bezighield met ondersteuning van<br />
arm<strong>en</strong> die thuis woond<strong>en</strong> <strong>of</strong> uitbesteed war<strong>en</strong> in e<strong>en</strong> van de drie particuliere<br />
minnehuiz<strong>en</strong> die de stad k<strong>en</strong>de, was in de achtti<strong>en</strong>de eeuw verreweg de<br />
grootste instelling van sociale zorg in Leid<strong>en</strong>. Vanuit het ho<strong>of</strong>dkwartier aan<br />
de Oude Rijn regeld<strong>en</strong> de reg<strong>en</strong>t<strong>en</strong> de bedeling der arm<strong>en</strong>." Omdat zij het<br />
geld bepaald niet voor het opschepp<strong>en</strong> hadd<strong>en</strong>, werd iedere aanvraag tot<br />
ondersteuning grondig beoordeeld. Dit gebeurde door e<strong>en</strong> bezoek van de<br />
reg<strong>en</strong>t<strong>en</strong> aan de arm<strong>en</strong>. Om deze tijdrov<strong>en</strong>de procedure wat te vergemakkelijk<strong>en</strong>,<br />
hadd<strong>en</strong> de reg<strong>en</strong>t<strong>en</strong> de stad ingedeeld in wijk<strong>en</strong> die werd<strong>en</strong> bestuurd<br />
door zog<strong>en</strong>aamde kwartierreg<strong>en</strong>t<strong>en</strong>. Dez<strong>en</strong> werd<strong>en</strong> op hun beurt geholp<strong>en</strong><br />
door de her<strong>en</strong> der gebuurt<strong>en</strong>, de 'voorzitters' van de buurtorganisaties.<br />
Omdat ook deze buurther<strong>en</strong> niet alles te wet<strong>en</strong> kond<strong>en</strong> kom<strong>en</strong> over de
MENSENWERK<br />
graad van armoede der bewoners, bracht<strong>en</strong> spIOnn<strong>en</strong> verslag uit over de<br />
toestand der arm<strong>en</strong>."<br />
Voordat de reg<strong>en</strong>t<strong>en</strong> hulp gav<strong>en</strong>, war<strong>en</strong> de aanvragers dus al behoorlijk<br />
'gescre<strong>en</strong>d'. Deze gang van zak<strong>en</strong> di<strong>en</strong>de vooral om het grote probleem van<br />
het Huiszitt<strong>en</strong>huis, de financiën, beheersbaar te houd<strong>en</strong>. "<strong>Arme</strong>n g<strong>en</strong>oeg,<br />
maar geld te weinig", moet<strong>en</strong> de reg<strong>en</strong>t<strong>en</strong> keer op keer hebb<strong>en</strong> verzucht bij<br />
het opmak<strong>en</strong> van de kas. Weliswaar schonk het stadsbestuur ieder jaar e<strong>en</strong><br />
bijdrage, maar deze was zo laag dat de bestuurders van het Huiszitt<strong>en</strong>huis<br />
hun toevlucht moest<strong>en</strong> nem<strong>en</strong> tot onzekere fonds<strong>en</strong>werving als het houd<strong>en</strong><br />
van collectes <strong>en</strong> het uitgev<strong>en</strong> van obligaties.<br />
Hoewel vrijgevigheid bij sommige collectes e<strong>en</strong> bek<strong>en</strong>d verschijnsel was<br />
- de inzameling na de grote brand op de Hoogstraat in 1766 leverde het<br />
niet geringe bedrag van ruim vijfti<strong>en</strong>duiz<strong>en</strong>d guld<strong>en</strong> op - , was de wekelijkse<br />
rondgang met de bus niet g<strong>en</strong>oeg om de schatkist van het Huiszitt<strong>en</strong>huis<br />
volledig te vull<strong>en</strong>. In 1754 bleek het huis e<strong>en</strong> schuld te hebb<strong>en</strong> van meer<br />
dan f 26.000. 6 Ge<strong>en</strong> wonder dat het stadsbestuur keer op keer probeerde<br />
verandering te br<strong>en</strong>g<strong>en</strong> in de situatie. Door de vroedschap b<strong>en</strong>oemde commissies<br />
ging<strong>en</strong> aan de slag <strong>en</strong> publiceerd<strong>en</strong> e<strong>en</strong> reeks voorstell<strong>en</strong> om de<br />
arm<strong>en</strong>zorg in de stad doelmatiger aan te pakk<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> van de voorstell<strong>en</strong><br />
was de oprichting van e<strong>en</strong> tehuis waar e<strong>en</strong> aantal hulpbehoev<strong>en</strong>de arme<br />
oude mann<strong>en</strong> <strong>en</strong> vrouw<strong>en</strong> kon word<strong>en</strong> ondergebracht <strong>en</strong> verzorgd."<br />
Om de lev<strong>en</strong>svatbaarheid van e<strong>en</strong> dergelijke instelling te onderzoek<strong>en</strong>,<br />
kreg<strong>en</strong> in 1756 Petrus Cunaeus <strong>en</strong> Pieter Caauw van de vroedschap opdracht<br />
om e<strong>en</strong>s met de reg<strong>en</strong>t<strong>en</strong> van het Huiszitt<strong>en</strong>huis <strong>en</strong> andere notabel<strong>en</strong> te<br />
gaan prat<strong>en</strong>. De her<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> zich meer dan uitstek<strong>en</strong>d van hun taak<br />
gekwet<strong>en</strong>. Kort sam<strong>en</strong>gevat kwam hun zeer wijdlopige <strong>en</strong> met Franse woord<strong>en</strong><br />
doorspekte rapport erop neer dat er voorlopig ge<strong>en</strong> mogelijkhed<strong>en</strong> war<strong>en</strong><br />
tot e<strong>en</strong> dergelijk huis te kom<strong>en</strong>. De reg<strong>en</strong>t<strong>en</strong> van het Huiszitt<strong>en</strong>huis war<strong>en</strong><br />
de grote dwarsliggers. Oprichting van zo e<strong>en</strong> instelling zou wel e<strong>en</strong>s uitgelegd<br />
kunn<strong>en</strong> word<strong>en</strong> als e<strong>en</strong> fal<strong>en</strong> hunnerzijds. Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> voorzag<strong>en</strong> zij belangrijke<br />
compet<strong>en</strong>tiekwesties. Wanneer zij, zoals de bedoeling was, e<strong>en</strong> bepaald<br />
bedrag moest<strong>en</strong> betal<strong>en</strong> voor ieder oudje dat zij doorspeeld<strong>en</strong> naar het nieuwe<br />
huis, wild<strong>en</strong> ze wel graag e<strong>en</strong> vinger in de pap houd<strong>en</strong>. Dit zou betek<strong>en</strong><strong>en</strong><br />
dat zij de bestuurders van het nieuwe huis in de wiel<strong>en</strong> zoud<strong>en</strong> rijd<strong>en</strong>,<br />
hetge<strong>en</strong> wel e<strong>en</strong>s forse ruzies kon oplever<strong>en</strong>.<br />
63
JAARBOEK DIRK VAN EeK 2001<br />
64<br />
Al deze bezwar<strong>en</strong> viel<strong>en</strong> echter in het niet bij de financiële moeilijkhed<strong>en</strong>.<br />
Er was gewoon ge<strong>en</strong> geld. Voorlopig war<strong>en</strong> er ge<strong>en</strong> legat<strong>en</strong> te verwacht<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> de <strong>en</strong>ige mogelijkheid om aan geld te kom<strong>en</strong> - belastingverhoging - was<br />
uit d<strong>en</strong> boze door de steeds verder verslechter<strong>en</strong>de conjuctuur.<br />
Voorlopig zag het er slecht uit voor Caauw <strong>en</strong> de zijn<strong>en</strong>. De wil was er<br />
(bij sommig<strong>en</strong> t<strong>en</strong>minste), maar de middel<strong>en</strong> ontbrak<strong>en</strong>. Gelukkig nam<strong>en</strong><br />
de zak<strong>en</strong> in het begin van de jar<strong>en</strong> zev<strong>en</strong>tig e<strong>en</strong> keer t<strong>en</strong> goede, to<strong>en</strong> t<strong>en</strong><br />
stadhuize bek<strong>en</strong>d werd dat twee rijke ingezet<strong>en</strong><strong>en</strong> in hun testam<strong>en</strong>t aanzi<strong>en</strong>lijke<br />
bedrag<strong>en</strong> hadd<strong>en</strong> afgezonderd om te kom<strong>en</strong> tot de stichting van e<strong>en</strong><br />
minnehuis voor arme oude mann<strong>en</strong> <strong>en</strong> vrouw<strong>en</strong>. Op 26 mei 1772 maakte<br />
Johan van der Marck Aegidiuszoon, schout, lid van de vroedschap, oudburgemeester<br />
<strong>en</strong> vooral verwoed kunstverzamelaar," zijn testam<strong>en</strong>t, waarin<br />
hij f 20.000 uit zijn vermog<strong>en</strong> van f 140.000 bestemde voor dit nobele<br />
doel." Volg<strong>en</strong>s e<strong>en</strong> bepaling van Van der Marck zou e<strong>en</strong> dergelijke instelling<br />
ti<strong>en</strong> jaar na zijn dood e<strong>en</strong> feit moet<strong>en</strong> zijn. Voorlopig maakte de vroedschap<br />
ge<strong>en</strong> haast. Ook niet to<strong>en</strong> e<strong>en</strong> jaar later e<strong>en</strong> nog veel groter bedrag werd<br />
gelegateerd. Dit keer was het Nicolaas van der Velde die royaal in zijn<br />
goedgevulde geldbuidel tastte. Ruim e<strong>en</strong> maand voor zijn dood op 7 mei<br />
1773 deponeerde de oud-burgemeester, pluimgraaf, vroonheer <strong>en</strong> ambachtsheer<br />
van Zoeterwoude" zijn testam<strong>en</strong>t bij notaris Johannes van Klink<strong>en</strong>berg:'<br />
!<br />
Vermits sedert lange tijd ter ontlasting van d<strong>en</strong> <strong>Arme</strong>n in overleg is geweest het srigt<strong>en</strong><br />
van e<strong>en</strong> zoog<strong>en</strong>aamd Minnehuis voor d<strong>en</strong> <strong>Arme</strong>n binn<strong>en</strong> deeze Stad, 't welk altijd <strong>en</strong> tot<br />
nogtoe is agtergeblev<strong>en</strong> om d<strong>en</strong> onzeker<strong>en</strong> uitslag van de winst, die het zoude behoor<strong>en</strong><br />
te geev<strong>en</strong>, als zulks zonder e<strong>en</strong>ig fonds moest ondernom<strong>en</strong> word<strong>en</strong>, zo verklaarde de heer<br />
comparant daarom van dat fonds e<strong>en</strong> begin te maak<strong>en</strong>, <strong>en</strong> onder de superint<strong>en</strong>d<strong>en</strong>tie van<br />
de Ed. Groot Agtbare Heer<strong>en</strong> Burgemeester<strong>en</strong> deezer stad in der tijd, aan het te srigt<strong>en</strong>e<br />
Minnehuis binn<strong>en</strong> deeze stad te legateer<strong>en</strong> de somma van veertig Duiz<strong>en</strong>d Guld<strong>en</strong>s onder<br />
de navolg<strong>en</strong>de conditi<strong>en</strong>: Eerst dat het te sticht<strong>en</strong>e Minnehuis zal moet<strong>en</strong> word<strong>en</strong> geadministreerd<br />
door bijzondere <strong>en</strong> PerpetueeIe Reg<strong>en</strong>t<strong>en</strong> zonder dat de Reg<strong>en</strong>t<strong>en</strong> van het Huiszitt<strong>en</strong>huis<br />
daar ornrr<strong>en</strong>d ooit e<strong>en</strong>ig toezicht, Bewind <strong>of</strong> administratie zull<strong>en</strong> moog<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> .<br />
Bij dit financiële machtsvertoon van de oud-burgemeesters kond<strong>en</strong> andere<br />
kapitaalkrachtig<strong>en</strong> in de stad natuurlijk niet achterblijv<strong>en</strong>. Na Van der Veldes<br />
dood kwam nog e<strong>en</strong> viertal legat<strong>en</strong> los. Zo schonk de puissant rijke katholiek<br />
Alexander Ie Breton van Doeswerf f 2.000. 12 Nog royaler kwam Susanna
De reg<strong>en</strong>t<strong>en</strong> in 1785. Pastel door Ri<strong>en</strong>k<br />
Jelgerhuis (1729-1806). GAL , PV 26405.<br />
MENSENWERK<br />
Margaretha Malbrancq over de brug. In haar testam<strong>en</strong>t van 26 juli 1781<br />
reserveerde zij uit haar totale vermog<strong>en</strong> van f 369.747 maar liefst f 15.000<br />
voor het minnehuis." Met nog twee sch<strong>en</strong>king<strong>en</strong>, f 2.000 van <strong>en</strong>e juffrouw<br />
Van Ford<strong>en</strong> <strong>en</strong> f 500 van e<strong>en</strong> zekere Cornelis Kuyl, kond<strong>en</strong> de reg<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
in spe beschikk<strong>en</strong> over zo'n f 68.000. Niet slecht, maar te weinig om e<strong>en</strong><br />
minnehuis mee te beginn<strong>en</strong>. Gelukkig blek<strong>en</strong> nog andere bronn<strong>en</strong> beschikbaar.<br />
In de zomer van 1766 hadd<strong>en</strong> de burgemeesters van Leid<strong>en</strong> beslot<strong>en</strong> e<strong>en</strong><br />
einde te mak<strong>en</strong> aan de lijd<strong>en</strong>sweg van het Elisabethgasthuis in de Kamp,<br />
door ge<strong>en</strong> nieuwe bewoonsters meer op te nem<strong>en</strong> <strong>en</strong> de 54 inwoners te<br />
lat<strong>en</strong> uitsterv<strong>en</strong>, wat overig<strong>en</strong>s nog wel ti<strong>en</strong> à twaalf jaar kon dur<strong>en</strong>." Het<br />
einde van het gasthuis kwam ev<strong>en</strong>wel sneller dan verwacht: in 1773 werd<br />
het gedwong<strong>en</strong> tot e<strong>en</strong> fusie met het Catharina- <strong>en</strong> Caeciliagasthuis. Van<br />
het rester<strong>en</strong>de kapitaal werd f 33.592 overgemaakt naar het fonds van het<br />
toekomstige minnehuis." Ondanks deze forse financiële injectie bleef de<br />
65
JAARBOEK DIRK VAN EeK 2001<br />
66<br />
vroedschap voorzichtig. In 1779 was nog ge<strong>en</strong> <strong>en</strong>kel besluit g<strong>en</strong>om<strong>en</strong>. Hooguit<br />
was het gebouw bek<strong>en</strong>d waar e<strong>en</strong> nieuw te sticht<strong>en</strong> huis zou kom<strong>en</strong>:<br />
het gebouw<strong>en</strong>complex aan de Middelweg op de hoek van de Kopp<strong>en</strong>hinksteeg,<br />
waar vanaf 1704 het <strong>Arme</strong> Kinder- <strong>of</strong> Houhuis was gevestigd. In<br />
1774 werd dit huis sam<strong>en</strong>gevoegd met het Heilige-Geestweeshuis, " al duurde<br />
het nog tot 18 december 1776 voor het Kinderhuis was ontruimd.<br />
Om de vroedschap op andere gedacht<strong>en</strong> te br<strong>en</strong>g<strong>en</strong> , schrev<strong>en</strong> de burgemeesters<br />
in het begin van november 1782 e<strong>en</strong> propositie waarin zij steld<strong>en</strong><br />
dat het e<strong>en</strong> onverteerbare zaak was te moet<strong>en</strong> toezi<strong>en</strong> hoe er met de vele<br />
oude afgeslo<strong>of</strong>d<strong>en</strong> <strong>en</strong> behoeftig<strong>en</strong> der stad werd gesold. Zij wez<strong>en</strong> erop dat<br />
er zeer snel e<strong>en</strong> besluit g<strong>en</strong>om<strong>en</strong> moest word<strong>en</strong>, omdat anders de termijn<br />
die Van der Marck had gesteld, verlop<strong>en</strong> zou zijn (dat was e<strong>en</strong> maand later) .<br />
De vroedschap zou derhalve op haar gewet<strong>en</strong> krijg<strong>en</strong> dat e<strong>en</strong> aantal Leidse<br />
burgers bestempeld zou word<strong>en</strong> als oud <strong>en</strong> arm, terwijl dat ook oud <strong>en</strong><br />
verzorgd had kunn<strong>en</strong> zijn. I? Onder deze morele druk ging de vroedschap<br />
eindelijk overstag. Op 5 november 1782 werd beslot<strong>en</strong>:"<br />
Dat in afwachting van e<strong>en</strong> nader plan tot inrigting, e<strong>en</strong> Minne- <strong>of</strong>t Oude Man- <strong>en</strong><br />
Vrouwhuis waartoe bereits <strong>en</strong>ige legat<strong>en</strong> zijn besprok<strong>en</strong>, van nu af aan zal word<strong>en</strong> opgericht.<br />
Dat tot dat op te richt<strong>en</strong>e huis zal word<strong>en</strong> geëmploijeert de effect<strong>en</strong> onder de secretaris<br />
Cunaeus berust<strong>en</strong>de [bedoeld wordt het geld van het Elisabethgasthuis] <strong>en</strong> dat wijders<br />
daartoe zal word<strong>en</strong> gecedeert <strong>en</strong> geëmploijeert het Armkinderhuis. Dat tot inrichting van<br />
hetzelve e<strong>en</strong>maal e<strong>en</strong>e extraordinaris collecte, bij Heer<strong>en</strong> Burgemeester<strong>en</strong> nader te bepal<strong>en</strong>,<br />
zal werd<strong>en</strong> gedaan, dat tot de onderhoud van de inrichting maandelijks e<strong>en</strong> bossie [e<strong>en</strong><br />
collectebus] aan al de huys<strong>en</strong> der ingezet<strong>en</strong><strong>en</strong> binn<strong>en</strong> deze stad zal werd<strong>en</strong> gepres<strong>en</strong>teerd.<br />
En dat verder al het gunt tot de introductie <strong>en</strong> het bestier van dat Minne- <strong>of</strong>t Oude Man<strong>en</strong><br />
Vrouwehuis, ev<strong>en</strong>als andere Godshuys<strong>en</strong>, zal word<strong>en</strong> aanbevol<strong>en</strong> aan die van de Gerechte<br />
deser stad, t<strong>en</strong>einde daaromtr<strong>en</strong>t die order te stell<strong>en</strong>, welke zij nodig zull<strong>en</strong> oordel<strong>en</strong> .<br />
Eerste werkzaamhed<strong>en</strong><br />
Hoewel de kogel nu eindelijk door de kerk was, ging<strong>en</strong> de zak<strong>en</strong> voor de<br />
op 18 januari 1783 b<strong>en</strong>oemde reg<strong>en</strong>t<strong>en</strong> bepaald niet van e<strong>en</strong> lei<strong>en</strong> dakje.<br />
Ondanks alle legat<strong>en</strong> <strong>en</strong> het geld van het Elisabethgasthuis bleef de financiële<br />
basis smal voor Passchier Soetbrood, François Velrrnan, Abraham Fortman,<br />
Jacobus Wilhelmus van Staver<strong>en</strong>. Abraham Delfos <strong>en</strong> François van Oy<strong>en</strong>.<br />
Zeker to<strong>en</strong> na eindeloos gerek<strong>en</strong> bleek dat er vrij snel e<strong>en</strong> tekort zou ontstaan.
MENSENWERK<br />
Kwam het vijftal reg<strong>en</strong>t<strong>en</strong> in januari uit op jaarlijkse onkost<strong>en</strong> van ruim<br />
f 6.000 voor 139 minnekinder<strong>en</strong>," e<strong>en</strong> kleine twee maand<strong>en</strong> later was dit<br />
bedrag al meer dan verdubbeld. De investeringskost<strong>en</strong> war<strong>en</strong> als volgt totstandgekom<strong>en</strong>:<br />
Vertimmering <strong>en</strong> schoonmak<strong>en</strong> van her huis<br />
75 kribb<strong>en</strong><br />
75 bedd<strong>en</strong> <strong>en</strong> peluw<strong>en</strong><br />
225 beddelak<strong>en</strong>s (drie per bed)<br />
150 gro<strong>en</strong>e dek<strong>en</strong>s<br />
10 kribb<strong>en</strong> voor ziek<strong>en</strong><br />
10 bedd<strong>en</strong><br />
30 lak<strong>en</strong>s<br />
20 dek<strong>en</strong>s<br />
14.000<br />
1693<br />
1581<br />
1590<br />
1637<br />
192<br />
177<br />
178<br />
185<br />
Daarbij kwam<strong>en</strong> nog de kost<strong>en</strong> voor kleding van de 40 mann<strong>en</strong> <strong>en</strong> 110<br />
vrouw<strong>en</strong>, die f 3.762 bedroeg<strong>en</strong>. De b<strong>en</strong>odigdhed<strong>en</strong> voor het huishoud<strong>en</strong>,<br />
tafels, eetkomm<strong>en</strong>, bestek, kookketels <strong>en</strong> wat dies meer zij, eist<strong>en</strong> nog e<strong>en</strong>s<br />
ruim vierduiz<strong>en</strong>d guld<strong>en</strong> van de reg<strong>en</strong>t<strong>en</strong>. Alle duit<strong>en</strong> <strong>en</strong> stuivers meegerek<strong>en</strong>d,<br />
leverde e<strong>en</strong> <strong>en</strong> ander de somma op van f 14.668, zev<strong>en</strong>ti<strong>en</strong> stuivers<br />
<strong>en</strong> acht p<strong>en</strong>ning<strong>en</strong>.<br />
En dan moest er natuurlijk ook nog word<strong>en</strong> geget<strong>en</strong>, gewass<strong>en</strong> <strong>en</strong> schoongemaakt.<br />
Alle<strong>en</strong> al de kost<strong>en</strong> van de ho<strong>of</strong>dmaaltijd bedroeg<strong>en</strong> f 6.571 per<br />
jaar. De reg<strong>en</strong>t<strong>en</strong> war<strong>en</strong> daarbij uitgegaan van het volg<strong>en</strong>de m<strong>en</strong>u:<br />
Zondag<br />
Maandag<br />
Dinsdag<br />
Wo<strong>en</strong>sdag<br />
Donderdag<br />
Vrijdag<br />
Zarerdag<br />
soep mer gro<strong>en</strong>r<strong>en</strong> <strong>en</strong> gepelde gersr<br />
erwt<strong>en</strong><br />
grurr<strong>en</strong><br />
pe<strong>en</strong>, aardappel<strong>en</strong> <strong>of</strong> kool<br />
zoals op maandag<br />
zoals op wo<strong>en</strong>sdag<br />
gersr<br />
Hierbij werd tev<strong>en</strong>s e<strong>en</strong> pond vlees verstrekt. Op de avond van de dag des<br />
Her<strong>en</strong> kreg<strong>en</strong> de minnekinder<strong>en</strong> zoetemelk met rijst. De rest van de week<br />
moest<strong>en</strong> zij het 's avonds do<strong>en</strong> met karnemelk met grutt<strong>en</strong>. Het ontbijt<br />
bestond iedere dag uit boterhamm<strong>en</strong> met goede Hollandse boter <strong>en</strong> kaas.<br />
67
JAARBOEK DIRK VAN EeK 2001<br />
68<br />
Ocht<strong>en</strong>d- <strong>en</strong> avondmaal kostt<strong>en</strong> de bestuurders van het huis jaarlijks f 1.657.<br />
Sam<strong>en</strong> met de vaste last<strong>en</strong> (onderhoud van het huis, diverse uitbetaling<strong>en</strong>,<br />
uitgav<strong>en</strong> voor turf, kaars<strong>en</strong>, olie <strong>en</strong> dergelijke), die f 6.350 per jaar bedroeg<strong>en</strong> ,<br />
leverde dit in totaal e<strong>en</strong> bedrag op van f 30.000. 20<br />
Ondanks de bel<strong>of</strong>te van de reg<strong>en</strong>t<strong>en</strong> van de <strong>Arme</strong>nbakkerij - de broodbakkerij<br />
van het Huiszitt<strong>en</strong>huis <strong>en</strong> de overige armbestur<strong>en</strong> - dat zij in het begin<br />
van 1784 de som van f 25 .000 ter beschikking zoud<strong>en</strong> stell<strong>en</strong>, war<strong>en</strong> de<br />
inkomst<strong>en</strong> niet in overe<strong>en</strong>stemming met de uitgav<strong>en</strong> ." Vandaar dat de<br />
nieuwbakk<strong>en</strong> reg<strong>en</strong>t<strong>en</strong> naarstig op zoek ging<strong>en</strong> naar andere fonds<strong>en</strong>. Aanvankelijk<br />
kreg<strong>en</strong> zij van de vroedschap gedaan dat zij e<strong>en</strong> halve stuiver (2Y2<br />
proc<strong>en</strong>t) ontving<strong>en</strong> van de opbr<strong>en</strong>gst van de publieke verkoping van paard<strong>en</strong>,<br />
rijtuig<strong>en</strong> <strong>en</strong> verdere goeder<strong>en</strong> buit<strong>en</strong> de boelhuismeester om . Uitgezonderd<br />
werd de opbr<strong>en</strong>gst uit de verkoop van oud brandhour <strong>en</strong> alles wat de 'klinker'<br />
(iemand die in de arm<strong>en</strong>buurt<strong>en</strong> lomp<strong>en</strong> <strong>en</strong> dergelijke probeerde kwijt te<br />
rak<strong>en</strong>) veilde. De boelhuismeester zelf werd ook niet ontzi<strong>en</strong>. Hij di<strong>en</strong>de<br />
e<strong>en</strong> duit per guld<strong>en</strong> van zijn omzet af te staan voor het goede doel. Mocht<br />
hij gemopperd hebb<strong>en</strong>, veilers van boek<strong>en</strong> hadd<strong>en</strong> nog meer red<strong>en</strong> tot<br />
klag<strong>en</strong>. Zij werd<strong>en</strong> voor drie duit<strong>en</strong> per guld<strong>en</strong> aangeslag<strong>en</strong> . Ook op de<br />
vrijgevigheid van begraf<strong>en</strong>isgangers in kerk<strong>en</strong> werd e<strong>en</strong> beroep gedaan. Om<br />
de verteg<strong>en</strong>woordigers van het carpe diem te wijz<strong>en</strong> op het mem<strong>en</strong>to mori,<br />
waarvoor zij t<strong>en</strong>slotte in de kerk versch<strong>en</strong><strong>en</strong>, werd bij iedere teraardebestelling<br />
e<strong>en</strong> collectebus opgehang<strong>en</strong>. De laatste melkkoe uit de rij, verhoging van<br />
het passant<strong>en</strong>geld met e<strong>en</strong> halve stuiver, was naar de m<strong>en</strong>ing van de reg<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
niet lucratief g<strong>en</strong>oeg. Vandaar dat zij van de vroedschap in april 1783 e<strong>en</strong><br />
soort huwelijksbelasting mocht<strong>en</strong> instell<strong>en</strong>. Echtpar<strong>en</strong> die in de laagste klasse<br />
trouwd<strong>en</strong>, moest<strong>en</strong> e<strong>en</strong> guld<strong>en</strong> neerlegg<strong>en</strong>, terwijl de hoogstaangeslag<strong>en</strong><strong>en</strong>,<br />
zij die eerste klasse trouwd<strong>en</strong>, drie guld<strong>en</strong> moest<strong>en</strong> betal<strong>en</strong>."<br />
In gespann<strong>en</strong> afwachting van de e<strong>en</strong>malige stedelijke collecte op 26 mei<br />
1783, waarvoor alle dominees vanaf de kansel e<strong>en</strong> goed woordje ded<strong>en</strong>,<br />
ging<strong>en</strong> de reg<strong>en</strong>t<strong>en</strong> onverdrot<strong>en</strong> voort met de organisatie. Naarstig ging<strong>en</strong><br />
zij op zoek naar leveranciers voor de aankleding van het huis, waarbij zij<br />
eerder op de prijs dan op de kwaliteit van de goeder<strong>en</strong> lett<strong>en</strong>. Ze beslot<strong>en</strong><br />
de levering van bedd<strong>en</strong>, peluws <strong>en</strong> kuss<strong>en</strong>s (belangrijke zak<strong>en</strong> in e<strong>en</strong> bejaard<strong>en</strong>tehuis),<br />
te gunn<strong>en</strong> aan juffrouw Le Francq van Berkheij, die deze nuttige<br />
zak<strong>en</strong> e<strong>en</strong> guld<strong>en</strong> goedkoper wilde lever<strong>en</strong> dan e<strong>en</strong> uitdrager die voor e<strong>en</strong>
De Middelweg, gezi<strong>en</strong> naar de<br />
Kopp<strong>en</strong>hinksteeg , eind neg<strong>en</strong>ti<strong>en</strong>de<br />
eeuw. GAL, PV 5798-8.<br />
MENSENWERK<br />
volledige uitrusting met ver<strong>en</strong> f 26 vroeg." Inmiddels war<strong>en</strong> ook de lak<strong>en</strong>s<br />
besteld <strong>en</strong> war<strong>en</strong> vijf naaisters aangesteld: de weduwe Kett<strong>en</strong>es, Magdal<strong>en</strong>a<br />
van der Aa, Maria van Wijk, Alida Meyer <strong>en</strong> jannetje Segon." Zij zoud<strong>en</strong><br />
hun hand<strong>en</strong> vol hebb<strong>en</strong> gehad aan de 140 geplande minnekinder<strong>en</strong>. Nog<br />
steeds immers ging<strong>en</strong> de reg<strong>en</strong>t<strong>en</strong> van dit aantal uit ; maar nog steeds ook<br />
lag<strong>en</strong> sommige led<strong>en</strong> van de vroedschap dwars. In de notul<strong>en</strong> van 16 mei<br />
1783 is e<strong>en</strong> consideratie opg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> van H<strong>en</strong>drik Balthasar van Halter<strong>en</strong><br />
- als lid van de vroedschap <strong>en</strong> vermog<strong>en</strong>d textielfabrikant niet de eerste de<br />
beste in de stad - waarin deze zich afvraagt <strong>of</strong> de stichting van e<strong>en</strong> nieuw<br />
huis wel zo'n goed idee was. Waar kom<strong>en</strong> de c<strong>en</strong>t<strong>en</strong> vandaan? En zou het<br />
niet beter zijn met hooguit vijftig oudjes te beginn<strong>en</strong>?<br />
69
JAARBOEK DIRK VAN EeK 2001<br />
70<br />
De vOOlwerp<strong>en</strong> die daarin geplaatst moet<strong>en</strong> word<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> gedur<strong>en</strong>de hun hele lev<strong>en</strong><br />
lang tot het geringste <strong>en</strong> onbeschaafste soort van inwoonders behoort <strong>en</strong> dezelv<strong>en</strong> zijn<br />
bijna gelijk beest<strong>en</strong> in de stal. Het zal derhalve vrij wat werk inhebb<strong>en</strong> die m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> in<br />
hunne ouderdom de haveloosheid <strong>en</strong> ongeschiktheid af te ler<strong>en</strong> <strong>en</strong> aan e<strong>en</strong> geregeld order<br />
welke noodzakelijk in zulk e<strong>en</strong> huis moet plaats hebb<strong>en</strong> , te gew<strong>en</strong>n<strong>en</strong>.<br />
Deze niet mis te verstane woord<strong>en</strong> kwam<strong>en</strong> hard aan bij de reg<strong>en</strong>t<strong>en</strong>. Zo<br />
hard dat zij weinig aandacht schonk<strong>en</strong> aan de <strong>en</strong>igszins teg<strong>en</strong>vall<strong>en</strong>de stedelijke<br />
collecte van 26 mei, die f 9.145 opbracht." Zij richtt<strong>en</strong> al hun aandacht<br />
op het ontkracht<strong>en</strong> van de consideratie van Van Halter<strong>en</strong>, maar slaagd<strong>en</strong><br />
daar ondanks uitgebreide correspond<strong>en</strong>tie <strong>en</strong> overleg met de vroedschap niet<br />
echt În. 26<br />
In september hakt<strong>en</strong> de burgemeesters de knoop door <strong>en</strong> legd<strong>en</strong> de partij<strong>en</strong><br />
het volg<strong>en</strong>de compromis voor: het eerste jaar zou het minnehuis beginn<strong>en</strong><br />
met 74 oudjes . Dez<strong>en</strong> werd<strong>en</strong> overg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> van het Huiszitt<strong>en</strong>huis <strong>en</strong> door<br />
de reg<strong>en</strong>t<strong>en</strong> daarvan ondersteund met maximaal f 53 per persoon. Per jaar<br />
kon het nieuwe huis twee bejaard<strong>en</strong> meer opnem<strong>en</strong> tot het getal van honderd<br />
zou zijn bereikt. Ieder oudje bov<strong>en</strong> dat aantal zou het minnehuis geheel zelf<br />
moet<strong>en</strong> bekostig<strong>en</strong>." Dat de reg<strong>en</strong>t<strong>en</strong> hiermee akkoord ging<strong>en</strong>, blijkt onder<br />
meer uit e<strong>en</strong> advert<strong>en</strong>tie in De Leydsche Courantvoor e<strong>en</strong> 'binn<strong>en</strong>vader' <strong>en</strong><br />
'binn<strong>en</strong>moeder', e<strong>en</strong> echtpaar dat de dagelijkse leiding van het huis voor<br />
zijn rek<strong>en</strong>ing nam. Vereist werd e<strong>en</strong> kinderloos echtpaar van bov<strong>en</strong> de veertig<br />
dat g<strong>en</strong>eg<strong>en</strong> was <strong>en</strong> de juiste bekwaamhed<strong>en</strong> had als zodanig te functi<strong>en</strong>er<strong>en</strong>."<br />
Mocht<strong>en</strong> de reg<strong>en</strong>t<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> gedacht dat het storm zou lop<strong>en</strong> voor dit<br />
baantje, dan werd<strong>en</strong> zij in hun verwachting<strong>en</strong> hevig teleurgesteld. Het <strong>en</strong>ige<br />
echtpaar dat zich aanmeldde voldeed alle<strong>en</strong> aan de eis dat het getrouwd<br />
was. Verder war<strong>en</strong> Abraham Pelt<strong>en</strong>burg <strong>en</strong> Marie Guillemine Marechal<br />
beid<strong>en</strong> onder de veertig <strong>en</strong> verwachtt<strong>en</strong> zij hun derde kind. E<strong>en</strong> aantal<br />
reg<strong>en</strong>t<strong>en</strong> nam hier ge<strong>en</strong> g<strong>en</strong>oeg<strong>en</strong> mee <strong>en</strong> dreef de zaak op de spits . Zoals<br />
gewoonlijk legde m<strong>en</strong> de zaak voor aan de vroedschap. Deze besliste eind<br />
oktober dat er absoluut ge<strong>en</strong> 'binn<strong>en</strong>echtpaar' b<strong>en</strong>oemd mocht word<strong>en</strong> dat<br />
kinder<strong>en</strong> had." Deze beslissing was voor e<strong>en</strong> drietal reg<strong>en</strong>t<strong>en</strong> red<strong>en</strong> om het<br />
bijltje erbij neer te gooi<strong>en</strong>. Het betr<strong>of</strong> Van Staver<strong>en</strong>. Van Oy<strong>en</strong> <strong>en</strong> Delfos .<br />
De laatste, e<strong>en</strong> niet onverdi<strong>en</strong>stelijk graveur <strong>en</strong> tek<strong>en</strong>aar, werd voor zijn<br />
bemoei<strong>en</strong>is met de oprichting van het minnehuis door "die van d<strong>en</strong> gerechte"
MENSENWERK<br />
in e<strong>en</strong> hartelijke brief bedankt." Op 1 december 1783 werd e<strong>en</strong> echtpaar<br />
aangesteld dat wel aan de eis<strong>en</strong> voldeed, Stephanus van Wijngaard<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
Cornelia Harnilron,<br />
Tijd<strong>en</strong>s deze affaire hadd<strong>en</strong> de reg<strong>en</strong>t<strong>en</strong> vordering<strong>en</strong> gemaakt: in november<br />
hadd<strong>en</strong> zij de eerste achtti<strong>en</strong> bewoners van het huis mog<strong>en</strong> selecter<strong>en</strong>,<br />
all<strong>en</strong> vrouw<strong>en</strong> (zie bijlage 1).31 Ook op andere gebied<strong>en</strong> war<strong>en</strong> de reg<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
zo kort voor de op<strong>en</strong>ing koortsachtig bezig. Er werd<strong>en</strong> grote hoeveelhed<strong>en</strong><br />
et<strong>en</strong> <strong>en</strong> drink<strong>en</strong> ingeslag<strong>en</strong>. Verder steld<strong>en</strong> zij blikslagers, mand<strong>en</strong>makers,<br />
kassiers, kledingopzichters, blekers, kuipers <strong>en</strong> e<strong>en</strong> timmerman aan. Deze<br />
laatste kreeg naast zijn gewone werk ook de opdracht voor vijftig stuivers<br />
per stuk de b<strong>en</strong>odigde doodskist<strong>en</strong> te timmer<strong>en</strong>." Gezi<strong>en</strong> de leeftijd van de<br />
minnekinder<strong>en</strong> hoefde deze ambachtsman niet te rek<strong>en</strong><strong>en</strong> op gebrek aan<br />
werk.<br />
To<strong>en</strong> de laatste plooi<strong>en</strong> war<strong>en</strong> gladgestrek<strong>en</strong> - e<strong>en</strong> jaarcontract met e<strong>en</strong><br />
goedkope slager <strong>en</strong> de aankoop van ziek<strong>en</strong>bedd<strong>en</strong> - stond de reg<strong>en</strong>t<strong>en</strong> niets<br />
meer in de weg om op maandag 29 december, de geplande 'blijde inkomste'<br />
van de oudjes, met hun moeilijke maar dankbare taak te beginn<strong>en</strong>.<br />
De eerste jar<strong>en</strong><br />
De eerste achtti<strong>en</strong> minnekinder<strong>en</strong> arriveerd<strong>en</strong> om half neg<strong>en</strong> 's ocht<strong>en</strong>ds.<br />
In het huis aangekom<strong>en</strong> werd<strong>en</strong> zij in de achterste eetzaal geplaatst, omdat<br />
het daar het warmst was. De oudste reg<strong>en</strong>t, Passchier Soetbrood, sprak de<br />
oudjes met <strong>en</strong>ige gepaste woord<strong>en</strong> toe. De inhoud van het toespraakje is<br />
niet bek<strong>en</strong>d, maar de rede is ongerwijfeld e<strong>en</strong> m<strong>en</strong>geling geweest van geruststell<strong>en</strong>de<br />
woord<strong>en</strong> <strong>en</strong> l<strong>of</strong>prijzing<strong>en</strong> aan het eig<strong>en</strong> adres. Ijdelheid is t<strong>en</strong>slotte<br />
niemand vreemd. Na de korte inleiding werd<strong>en</strong> de dames naar de voorste<br />
vrouw<strong>en</strong>ziek<strong>en</strong>zaal gebracht, alwaar zij bij e<strong>en</strong> goed vuur door rwee speciaal<br />
daartoe aangestelde vrouw<strong>en</strong> werd<strong>en</strong> ontkleed, gewass<strong>en</strong>, gekamd, gehav<strong>en</strong>d<br />
<strong>en</strong> gereinigd. Vervolg<strong>en</strong>s werd<strong>en</strong> de opgekalefaterde oudjes in e<strong>en</strong> achterzaal<br />
- alweer bij e<strong>en</strong> goed vuur - in de minnehuiskler<strong>en</strong> gestok<strong>en</strong> <strong>en</strong> onthaald<br />
op e<strong>en</strong> kopje k<strong>of</strong>fie <strong>en</strong> e<strong>en</strong> stuk bul (e<strong>en</strong> droog soort gebak, lijk<strong>en</strong>d op<br />
janhagel), e<strong>en</strong> typisch Leidse lekkernij." Om ongeveer half e<strong>en</strong> begaf het<br />
hele gezelschap zich naar de eetzaal, waar de minnekinder<strong>en</strong> werd<strong>en</strong> vergast<br />
op e<strong>en</strong> maaltijd om van te watertand<strong>en</strong>: gebrad<strong>en</strong> rundvlees , grauwe erwt<strong>en</strong><br />
71
JAARBOEK DIRK VAN EeK 2001<br />
72<br />
<strong>en</strong> zoete aardappel<strong>en</strong>. Dit alles met als feestelijk acc<strong>en</strong>t e<strong>en</strong> glas witte wijn.<br />
Na dit copieuze maal sprak e<strong>en</strong> der dames e<strong>en</strong> kort dankgebed uit.<br />
Na de maaltijd ging<strong>en</strong> zev<strong>en</strong>ti<strong>en</strong> vrouw<strong>en</strong> - de zieke weduwe Louage<br />
bleef achter - naar de achterste eetzaal, waar zij tot zev<strong>en</strong> uur 's avonds het<br />
gebouw ded<strong>en</strong> weerklink<strong>en</strong> van psalm<strong>en</strong> <strong>en</strong> lieder<strong>en</strong>. Over de kwaliteit van<br />
dit vocale intermezzo staat niets vermeld in het notul<strong>en</strong>boek, maar gezi<strong>en</strong><br />
de verregaande staat van tandeloosheid waarin vel<strong>en</strong> verkeerd zull<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong>,<br />
moet het ergste word<strong>en</strong> gevreesd. Om zev<strong>en</strong> uur nodigd<strong>en</strong> de reg<strong>en</strong>t<strong>en</strong> de<br />
dames uit om in de grote eetzaal de dag te besluit<strong>en</strong> met chocola , biscuit<br />
<strong>en</strong> kr<strong>en</strong>t<strong>en</strong>koek<strong>en</strong>. Na e<strong>en</strong> lichte conversatie begav<strong>en</strong> de besjes zich om<br />
neg<strong>en</strong> uur, erg blij met hun lot, naar hun kribb<strong>en</strong>, om aldaar tuss<strong>en</strong> de<br />
lak<strong>en</strong>s <strong>en</strong> de gro<strong>en</strong>e dek<strong>en</strong> nog e<strong>en</strong>s na te d<strong>en</strong>k<strong>en</strong> over de heuglijke dag ."<br />
Voor e<strong>en</strong> der vrouw<strong>en</strong> bleek de overvloedige lunch helaas e<strong>en</strong> galg<strong>en</strong>maal.<br />
De toch al zieke weduwe Louage overleed e<strong>en</strong> dag later <strong>en</strong> werd op 2 januari<br />
op het Papegaaisbolwerk bij de Marepoort begrav<strong>en</strong>, ongetwijfeld in e<strong>en</strong><br />
door de vaste timmerman gemaakte kist. De begraf<strong>en</strong>isstoet bestond uit ti<strong>en</strong><br />
dragers uit de gebuurte die daarvoor ieder zes stuivers kreg<strong>en</strong> , <strong>en</strong> de knecht<br />
der gebuurte die e<strong>en</strong> guld<strong>en</strong> opstreek."<br />
Na het droeve verscheid<strong>en</strong> van de weduwe hernam het dagelijks lev<strong>en</strong><br />
zijn loop. Drie dag<strong>en</strong> later al was haar plaats ing<strong>en</strong>om<strong>en</strong> door <strong>en</strong>e Elsje<br />
Schrijfheer. die zoals alle minnekinder<strong>en</strong> op de reg<strong>en</strong>t<strong>en</strong>kamer werd ontbod<strong>en</strong><br />
om daar te word<strong>en</strong> verwelkomd <strong>en</strong> op haar plicht<strong>en</strong> te word<strong>en</strong> gewez<strong>en</strong>.<br />
E<strong>en</strong> van die plicht<strong>en</strong> was het bijwon<strong>en</strong> van de catechisatie, die voorlopig<br />
op zondagmiddag van half twee tot half vier werd gehoud<strong>en</strong>. De reg<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
achtt<strong>en</strong> deze godsdi<strong>en</strong>stige scholing zo belangrijk dat zelfs de gealim<strong>en</strong>teerd<strong>en</strong><br />
die met het strafblok aan hun be<strong>en</strong> rondstrompeld<strong>en</strong> daarhe<strong>en</strong> moest<strong>en</strong>.<br />
Dat ondervond de op 31 januari 1784 ingekom<strong>en</strong> weduwe van Jesaias de<br />
Graauw, e<strong>en</strong> vrouw met wie het binn<strong>en</strong>echtpaar <strong>en</strong> de bestuurders van het<br />
huis nog veel te stell<strong>en</strong> zoud<strong>en</strong> krijg<strong>en</strong>.<br />
Tot 11 mei, de dag van de plechtige inwijding van het minnehuis, verliep<br />
alles in goede orde <strong>en</strong> regelmaat. Af <strong>en</strong> toe ontving<strong>en</strong> de reg<strong>en</strong>t<strong>en</strong> e<strong>en</strong> gift<br />
<strong>en</strong> nam<strong>en</strong> nieuwe minnekinder<strong>en</strong> de plaats in van overled<strong>en</strong> oudjes. Soms<br />
weigerde e<strong>en</strong> uitverkor<strong>en</strong>e. Zo vertikte Pieter Lazier het voor de vergadering<br />
te verschijn<strong>en</strong>, waarna hij te hor<strong>en</strong> kreeg dat hij nooit van zijn lev<strong>en</strong>sdag<strong>en</strong><br />
in het huis zou mog<strong>en</strong> won<strong>en</strong>." De oudjes weigerd<strong>en</strong> echter niet vaak. De
MENSENWERK<br />
meeste behoeftig<strong>en</strong> kwam<strong>en</strong> graag, al moest<strong>en</strong> zij soms de nodige concessies<br />
do<strong>en</strong>. Begin april kwam het echtpaar Maart<strong>en</strong> de Bruyn <strong>en</strong> Jacoba de Matter<br />
binn<strong>en</strong>. Deze "egtelied<strong>en</strong>" hadd<strong>en</strong> e<strong>en</strong> klein particulier minnehuis op de<br />
Middelstegracht gedrev<strong>en</strong> dat in de volksmond bek<strong>en</strong>d stond als 'het huis<br />
van moeder Koba '. Het tot armoede vervall<strong>en</strong> echtpaar werd liefdevol opg<strong>en</strong>om<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> kreeg e<strong>en</strong> eig<strong>en</strong> kamer. Dit alles op voorwaarde dat Maart<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
Koba zich ge<strong>en</strong> gezag aanmatigd<strong>en</strong> <strong>en</strong> zich als de rest van de verpleegd<strong>en</strong><br />
gedroeg<strong>en</strong>." Blijkbaar war<strong>en</strong> de binn<strong>en</strong>vader <strong>en</strong> -rnoeder bang voor inm<strong>en</strong>ging<br />
in hun zak<strong>en</strong> .<br />
Intuss<strong>en</strong> naderde de dag van de <strong>of</strong>ficiële op<strong>en</strong>ing met rasse schred<strong>en</strong>.<br />
Uitnodiging<strong>en</strong> om deze gebeurt<strong>en</strong>is bij te won<strong>en</strong> war<strong>en</strong> ruim van tevor<strong>en</strong><br />
verstuurd aan burgemeesters, de vroedschap <strong>en</strong> aan de oudste hervormde<br />
predikant van Leid<strong>en</strong>, de 83-jarige Gualtherus Zoutmaat. Op 7 mei was<br />
het totaal der ingezet<strong>en</strong><strong>en</strong> van het minnehuis op 74 gekom<strong>en</strong>, waarmee het<br />
streefgetal tot juli was bereikt. Zoutmaat kon dus op e<strong>en</strong> voltallig gehoor<br />
rek<strong>en</strong><strong>en</strong>.<br />
De inwijding<br />
De zeer zwierig - <strong>en</strong> ev<strong>en</strong> leesbaar - geschrev<strong>en</strong> notul<strong>en</strong> van de feestdag<br />
beginn<strong>en</strong> met de nuchtere opmerking dat alle reg<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>en</strong> de secretaris om<br />
half ti<strong>en</strong> 's ocht<strong>en</strong>ds in de Reg<strong>en</strong>t<strong>en</strong>kamer nog van alles aan het do<strong>en</strong> war<strong>en</strong><br />
om de dag te lat<strong>en</strong> slag<strong>en</strong>. Niet lang daarna arriveerd<strong>en</strong> de predikant <strong>en</strong> de<br />
echtg<strong>en</strong>otes van de bestuurders, die all<strong>en</strong> <strong>en</strong>ige verversing<strong>en</strong> aangebod<strong>en</strong><br />
kreg<strong>en</strong>. Het wacht<strong>en</strong> was nu op de Edelgrootachtbare Her<strong>en</strong> van het gerecht.<br />
Voorafgegaan door rwee bodes kwam<strong>en</strong> dez<strong>en</strong> spoedig aan ; bij de deur aan<br />
de Middelweg werd<strong>en</strong> zij door de oudste reg<strong>en</strong>t<strong>en</strong> onrvang<strong>en</strong> <strong>en</strong> naar hun<br />
plaats<strong>en</strong> gebracht. De jongste reg<strong>en</strong>t <strong>en</strong> de secretaris leidd<strong>en</strong> inmiddels de<br />
predikant naar e<strong>en</strong> speciaal vervaardigde kansel. To<strong>en</strong> all<strong>en</strong> war<strong>en</strong> gezet<strong>en</strong>,<br />
op<strong>en</strong>de Zoutmaat de plechtigheid met de aanhef van Psalm 71, waarvan<br />
waarschijnlijk vooral vers 9 werd b<strong>en</strong>adrukt: "Verwerp mij niet in de tijd<br />
des ouderdorns, verlaat mij niet terwijl mijne kracht vergaat." Vervolg<strong>en</strong>s<br />
sprak de bejaarde di<strong>en</strong>aar des Woords op grond van Spreuk<strong>en</strong> 22 vers 2<br />
("Rijk<strong>en</strong> <strong>en</strong> arm<strong>en</strong> ontmoet<strong>en</strong> elkaar, de Heere heeft ze all<strong>en</strong> gemaakt") e<strong>en</strong><br />
zeer gepaste redevoering <strong>en</strong> e<strong>en</strong> dito gebed uit , waarbij hij niet vergat de<br />
zeg<strong>en</strong> van de Heer af te smek<strong>en</strong> over de overhed<strong>en</strong>, de reg<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>en</strong> de<br />
73
JAARBOEK DIRK VAN EeK 2001<br />
74<br />
minnekinder<strong>en</strong>. Tot slot van de di<strong>en</strong>st liet hij de eerste verz<strong>en</strong> van Psalm<br />
112 zing<strong>en</strong>: "Hallelujah, welgelukzalig is de man die de Heere vreest, die<br />
grote lust heeft in zijn gebod<strong>en</strong>. Zijn zaad zal geweldig zijn op aarde; het<br />
geslacht der oprechtheid zal gezeg<strong>en</strong>d word<strong>en</strong>. In zijn huis zal have <strong>en</strong><br />
rijkdom wez<strong>en</strong>; <strong>en</strong> zijn gerechtigheid bestaat in eeuwigheid ."<br />
Nadat 'die van de gerechte' uitgeleide was gedaan, brak het langverwachte<br />
uur voor de gealim<strong>en</strong>teerd<strong>en</strong> aan. Op e<strong>en</strong> der bov<strong>en</strong>zal<strong>en</strong> werd hun e<strong>en</strong><br />
maaltijd voorgezet van in witte wijn gekookte rijst met kr<strong>en</strong>t<strong>en</strong>, zoete aardappel<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> gebrad<strong>en</strong> rundvlees, waarvan zij na e<strong>en</strong> gebed van Zoutmaat<br />
kond<strong>en</strong> g<strong>en</strong>iet<strong>en</strong>. De reg<strong>en</strong>t<strong>en</strong> zelf werd<strong>en</strong> natuurlijk ook niet verget<strong>en</strong>.<br />
Voor h<strong>en</strong> <strong>en</strong> de nog immer nadrukkelijk aanwezige dominee hadd<strong>en</strong> de<br />
koks in de reg<strong>en</strong>t<strong>en</strong>kamer e<strong>en</strong> smakelijk middagmaal bereid. 's Avonds werd<strong>en</strong><br />
de oudjes t<strong>en</strong> slotte op rijstebrij onthaald, waarna de minnekinder<strong>en</strong><br />
zich vol dankbaarheid naar hun kribb<strong>en</strong> begav<strong>en</strong>. Na nogmaals de zeg<strong>en</strong><br />
van het Opperwez<strong>en</strong> te hebb<strong>en</strong> afgesmeekt, werd de plechtigheid door<br />
Zoutmaat beslot<strong>en</strong>.<br />
De inwijding werkte nog <strong>en</strong>ige tijd na. Drie dag<strong>en</strong> erna rammeld<strong>en</strong> de<br />
reg<strong>en</strong>t<strong>en</strong> nadrukkelijk met de geldbuidel. Voor bewez<strong>en</strong> di<strong>en</strong>st<strong>en</strong> onrving<br />
de binn<strong>en</strong>vader maar liefst zev<strong>en</strong> guld<strong>en</strong>, terwijl de oppassers <strong>en</strong> keuk<strong>en</strong>meid<strong>en</strong><br />
met e<strong>en</strong> <strong>of</strong> twee guld<strong>en</strong> werd<strong>en</strong> beloond." Tev<strong>en</strong>s beslot<strong>en</strong> de reg<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
de woord<strong>en</strong> van Zoutmaat <strong>en</strong> de diverse dichterlijke ontboezeming<strong>en</strong> van<br />
stadg<strong>en</strong>ot<strong>en</strong> over de inwijding in druk uit te gev<strong>en</strong>." Bij zoveel gulheid<br />
kond<strong>en</strong> reg<strong>en</strong>t<strong>en</strong> van andere instelling<strong>en</strong> natuurlijk niet achterblijv<strong>en</strong>. Zo<br />
schonk<strong>en</strong> de bestuurders van het Heilige-Geestweeshuis als huldeblijk e<strong>en</strong><br />
bokaal met de inscriptie "De welstand Groeijt Waar e<strong>en</strong>dracht bloeijt"."<br />
Naar die e<strong>en</strong>dracht zag het voorlopig wel uit . De reg<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>en</strong> het binn<strong>en</strong>echtpaar<br />
leidd<strong>en</strong> het huis met straffe hand maar lieflijk gemoed <strong>en</strong> de oudjes<br />
voegd<strong>en</strong> zich naar hun w<strong>en</strong>s<strong>en</strong> . Ongetwijfeld hebb<strong>en</strong> zij met bewondering<br />
<strong>en</strong> instemming opgekek<strong>en</strong> naar het schilderij dat reg<strong>en</strong>t Soetbrood voor zijn<br />
zilver<strong>en</strong> bruil<strong>of</strong>t bij schilder Montée voor vijftig guld<strong>en</strong> had besteld;" e<strong>en</strong><br />
allegorie op de liefdadigheid in achtti<strong>en</strong>de-eeuwse trant. We zi<strong>en</strong> e<strong>en</strong> goedgeklede<br />
vrouw die geld uitdeelt aan e<strong>en</strong> man <strong>en</strong> e<strong>en</strong> vrouw die zijn gehuld in<br />
de kleding van het minnehuis. Rondom de afbeelding is ruimte gereserveerd<br />
voor de wap<strong>en</strong>schild<strong>en</strong> van de viger<strong>en</strong>de <strong>en</strong> toekomstige bestuurders."
Gualtherus Zout maat (1703-1793),<br />
hervormd predikant te Leid<strong>en</strong>. "Uyt<br />
gedagte n getek<strong>en</strong>d" door Abraham<br />
Delfos, 1783. GAL, PV 63422.<br />
MENSENWERK<br />
Aan het eind van het eerste volle jaar kon iedere<strong>en</strong> met tevred<strong>en</strong>heid<br />
terugkijk<strong>en</strong>. Er heerst<strong>en</strong> vrede <strong>en</strong> harmonie in het huis <strong>en</strong> de financiële<br />
positie was goed, zeker nadat de reg<strong>en</strong>t<strong>en</strong> in oktober e<strong>en</strong> legaat van f 6.000<br />
hadd<strong>en</strong> ontvang<strong>en</strong> van Isaac Willer. 43 Maar in het volg<strong>en</strong>de jaar werd snel<br />
duidelijk dat er meer dan de g<strong>en</strong>ade Gods nodig was om het minnehuis op<br />
rolletjes te lat<strong>en</strong> lop<strong>en</strong>.<br />
Moeilijkhed<strong>en</strong><br />
Het jaar 1785 begon goed met e<strong>en</strong> sch<strong>en</strong>king van f 100 door e<strong>en</strong> zekere<br />
Lodewijk Chatelain," maar al vrij snel begonn<strong>en</strong> sommige bewoners overlast<br />
75
JAARBOEK DIRK VAN EeK 2001<br />
76<br />
te veroorzak<strong>en</strong>. De dames L<strong>en</strong>a de Vries <strong>en</strong> de weduwe Koppée misdroeg<strong>en</strong><br />
zich zo erg dat hun huisarrest werd opgelegd van zes <strong>en</strong> drie wek<strong>en</strong>." Dit<br />
'confinem<strong>en</strong>t' was de lichtste straf die de reg<strong>en</strong>t<strong>en</strong> kond<strong>en</strong> uitdel<strong>en</strong>. De<br />
ergste strafwas uitstoting, maar ook opsluiting in het 'kolhuis' <strong>en</strong> de bevestiging<br />
van e<strong>en</strong> hout<strong>en</strong> blok aan het be<strong>en</strong> war<strong>en</strong> gevreesd. Toch kan niet<br />
word<strong>en</strong> gezegd dat de bestuurders snel naar deze wap<strong>en</strong>s grep<strong>en</strong>. Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong><br />
war<strong>en</strong> zij altijd bereid e<strong>en</strong> straf ongedaan te mak<strong>en</strong> wanneer e<strong>en</strong> overtreder<br />
beterschap belo<strong>of</strong>de.<br />
Het meest voorkom<strong>en</strong>de wangedrag der oudjes was dronk<strong>en</strong>schap. Wanneer<br />
e<strong>en</strong> bewoner voor de eerste keer dronk<strong>en</strong> werd aangetr<strong>of</strong>f<strong>en</strong>, kreeg hij<br />
- maar vaker zij - zes wek<strong>en</strong> hu isarrest. " Bij recidive kon dit oplop<strong>en</strong> tot<br />
e<strong>en</strong> jaar. Dat overkwam bijvoorbeeld de weduwe De Graauw, met wie ge<strong>en</strong><br />
land te bezeil<strong>en</strong> viel. De reg<strong>en</strong>t<strong>en</strong> probeerd<strong>en</strong> van alles om haar in toorn te<br />
houd<strong>en</strong>, maar slaagd<strong>en</strong> daar de eerste jar<strong>en</strong> niet in. Keer op keer was zij<br />
dronk<strong>en</strong> <strong>of</strong> hing zij anderszins de beest uit; ev<strong>en</strong> zo vaak belo<strong>of</strong>de zij<br />
beterschap <strong>en</strong> beslot<strong>en</strong> de reg<strong>en</strong>t<strong>en</strong> weer de hand over het hart te strijk<strong>en</strong>.<br />
Toch werd het ge<strong>en</strong> zwijn<strong>en</strong>stal in de inrichting aan de Middelweg . Slechts<br />
e<strong>en</strong> klein deel der minnekinder<strong>en</strong> bleek niet in staat hun slechte gewoontes<br />
af te legg<strong>en</strong>. Het mer<strong>en</strong>deel der gealim<strong>en</strong>teerd<strong>en</strong> beantwoordde wel degelijk<br />
aan het beeld der 'oude brav<strong>en</strong>' zoals dat werd geschetst in e<strong>en</strong> l<strong>of</strong>dichtje<br />
dat e<strong>en</strong> krijtportret van de reg<strong>en</strong>t<strong>en</strong> vergezelde. Het portret, van de hand<br />
van de redelijk bek<strong>en</strong>de kunst<strong>en</strong>aar Ri<strong>en</strong>k ]elgerhuys (1729-1806), was door<br />
de reg<strong>en</strong>t<strong>en</strong> aan het huis aangebod<strong>en</strong> <strong>en</strong> kwam perman<strong>en</strong>t in de bestuurskamer<br />
te hang<strong>en</strong>. Het poëtisch gehalte van de ode ? was niet erg hoog:<br />
'r Craio n van Jelgerhuys heeft, fiks <strong>en</strong> juist naer 'r lev<strong>en</strong>,<br />
Het eerst vijftal van Reg<strong>en</strong>t<strong>en</strong> hier gemaeld;<br />
A<strong>en</strong> SOET BROO D , Praesid<strong>en</strong>t, in ' t midd<strong>en</strong> plaets gegeev<strong>en</strong>,<br />
Daer VELTMAN a<strong>en</strong> zijn zijde als Vice Praeses praelr,<br />
Het beeld ter slinkerhand is FORTMAN, die zijn gaev<strong>en</strong><br />
Met VAN D E W I]NPE RSSE <strong>en</strong> met KN OOTE hier besteedt:<br />
Deez' vijf bestuer<strong>en</strong> 't Huis tot nut van O U DE BRA EVEN,<br />
En I'E CKER, met zijn p<strong>en</strong>, is tot hun hulp gereed!<br />
Dit zestal dat gij hier, A<strong>en</strong>schouwer, ziet gezet<strong>en</strong>,<br />
Is door d<strong>en</strong> E<strong>en</strong>dragtsband <strong>en</strong> Vri<strong>en</strong>dschap saem geboeid;<br />
En, die de scheuring van di<strong>en</strong> band zich wou vermeet<strong>en</strong>,<br />
Die zij gewaerschouwd dat hij vruchtloos zich vermoeit.
MENSENWERK<br />
Wat de schrijver van dit rijmpje bedoelt met de laatste twee regels is onduidelijk,<br />
maar misschi<strong>en</strong> wees hij op de nogal gespann<strong>en</strong> verhouding tuss<strong>en</strong> de<br />
reg<strong>en</strong>t<strong>en</strong> van het minnehuis <strong>en</strong> die van het Huiszitt<strong>en</strong>huis. Het kwam russ<strong>en</strong><br />
die colleges voor de eerste keer tot e<strong>en</strong> uitbarsting in het voorjaar van 1786.<br />
Soetbrood <strong>en</strong> de zijn<strong>en</strong> beschuldigd<strong>en</strong> in e<strong>en</strong> niet mis te verstaan schrijv<strong>en</strong><br />
de reg<strong>en</strong>t<strong>en</strong> van het Huiszitt<strong>en</strong>huis ervan dat dez<strong>en</strong> alle<strong>en</strong> het schuim van<br />
de Leidse bejaarde sam<strong>en</strong>leving overheveld<strong>en</strong> naar het minnehuis." Helemaal<br />
ongelijk had Soetbrood daarin niet. In de eerste twee wek<strong>en</strong> van dat jaar<br />
hadd<strong>en</strong> de reg<strong>en</strong>t<strong>en</strong> vier keer e<strong>en</strong> straf moet<strong>en</strong> oplegg<strong>en</strong> weg<strong>en</strong>s dronk<strong>en</strong>schap.<br />
Vooral Jan de Grijs had zich misdrag<strong>en</strong>. Hij had drank het huis<br />
binn<strong>en</strong>gesmokkeld waarna hijzelf, de onvermijdelijke weduwe De Graauw<br />
<strong>en</strong> Jan van 't Wout het op e<strong>en</strong> drink<strong>en</strong> hadd<strong>en</strong> gezet. E<strong>en</strong> week later kreeg<br />
ook Marthijs Horree hecht<strong>en</strong>is opgelegd." Twee maand<strong>en</strong> later liet<strong>en</strong> de<br />
reg<strong>en</strong>t<strong>en</strong> opnieuw hun tand<strong>en</strong> zi<strong>en</strong>. Dit keer kreeg Maria Batteljé huisarrest<br />
weg<strong>en</strong>s brutaliteit<strong>en</strong> teg<strong>en</strong> het binn<strong>en</strong>echtpaar <strong>en</strong> mocht de weduwe De<br />
Graauw de deur niet meer uit omdat zij voor de zoveelste maal dronk<strong>en</strong><br />
was geweest.>'<br />
De ruzie russ<strong>en</strong> beide huiz<strong>en</strong> eindigde op 25 mei 1786 in e<strong>en</strong> overwinning<br />
voor de instelling aan de Middelweg. De vroedschap besliste dat de reg<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
van het minnehuis alle<strong>en</strong> e<strong>en</strong> volledig door het Huiszitt<strong>en</strong>huis onderhoud<strong>en</strong><br />
bejaarde - e<strong>en</strong> zog<strong>en</strong>aamd 'vast minnekind' - hoefd<strong>en</strong> te accepter<strong>en</strong> indi<strong>en</strong><br />
bij h<strong>en</strong> iemand was overled<strong>en</strong> die tot de eerste vijftig gealim<strong>en</strong>reerd<strong>en</strong><br />
behoorde. Voor iedere vacature bov<strong>en</strong> nummer vijftig mocht<strong>en</strong> zij e<strong>en</strong> 'los<br />
minnekind' aannem<strong>en</strong>, iemand die door het Huiszitt<strong>en</strong>huis slechts met<br />
brood <strong>en</strong> geld werd bedeeld. Aan het minnehuis zou voor de eerste soort<br />
gealim<strong>en</strong>teerde f 54 per jaar <strong>en</strong> voor de tweede f 30 word<strong>en</strong> betaald."<br />
Oranjeperikel<strong>en</strong><br />
Het jaar 1787, het jaar van de politieke omw<strong>en</strong>teling in de Republiek, was<br />
voor de reg<strong>en</strong>t<strong>en</strong> e<strong>en</strong> redelijk tot goed jaar te noem<strong>en</strong>. De weduwe De<br />
Graauw hield zich voorlopig koest <strong>en</strong> in mei schonk e<strong>en</strong> onbek<strong>en</strong>de weldo<strong>en</strong>er<br />
f 1.000. 52 Alle<strong>en</strong> rond minnekind Stev<strong>en</strong> Brakel ded<strong>en</strong> zich moeilijkhed<strong>en</strong><br />
voor. Op 23 augustus had Brakel zich verstout met e<strong>en</strong> oranje bloem<br />
in het huis rond te lop<strong>en</strong>. Dit kond<strong>en</strong> de reg<strong>en</strong>t<strong>en</strong>, die op goede voet wild<strong>en</strong><br />
77
JAARBOEK DIRK VAN EeK 2001<br />
78<br />
blijv<strong>en</strong> met de nogal patriorsgezinde vroedschap, niet tolerer<strong>en</strong>. De volg<strong>en</strong>de<br />
dag al werd aan de bewoners e<strong>en</strong> plakkaat voorgelez<strong>en</strong> waarin stond dat het<br />
drag<strong>en</strong> van oranje in het huis was verbod<strong>en</strong>.>" Al <strong>of</strong> niet uit wanhoop over<br />
deze beperking van zijn Oranjeliefde verhing Brakel zich e<strong>en</strong> week <strong>of</strong> drie<br />
later in e<strong>en</strong> kast op de bov<strong>en</strong>ste verdieping. De binn<strong>en</strong>vader kon hem echter<br />
tijdig lossnijd<strong>en</strong>. De straf voor Brakels gedrag was niet mals: hij werd in<br />
het Grav<strong>en</strong>ste<strong>en</strong> opgeslot<strong>en</strong>." Als hij e<strong>en</strong> paar maand<strong>en</strong> geduld had betracht,<br />
had hij kunn<strong>en</strong> meemak<strong>en</strong> dat de reg<strong>en</strong>t<strong>en</strong> aan alle bewoners e<strong>en</strong> el oranje<br />
lint uitreikt<strong>en</strong> om zich mee te versier<strong>en</strong>, dit om de "heugelijke omw<strong>en</strong>teling<br />
der lantszak<strong>en</strong>" te vier<strong>en</strong>. " Brakel heeft daar waarschijnlijk weinig van gemerkt.<br />
Hij was bij de algem<strong>en</strong>e amnestie van 29 september overgeslag<strong>en</strong>.<br />
Pas twee jaar later mocht hij terugker<strong>en</strong> in het minnehuis. De reg<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
hadd<strong>en</strong> de fijngevoeligheid de gealim<strong>en</strong>teerd<strong>en</strong> te verbied<strong>en</strong> de gemankeerde<br />
zelfmoord<strong>en</strong>aar ook maar <strong>en</strong>ig verwijt te mak<strong>en</strong>" Stev<strong>en</strong> Brakel hield het<br />
nog drie jaar vol aan de Middelweg. Op 30 maart 1792 kwam op reguliere<br />
wijze e<strong>en</strong> eind aan het lev<strong>en</strong> van deze kleurrijke figuur.<br />
Bij de verjaardag van stadhouder Willem v op 8 maart 1788 pakt<strong>en</strong> de<br />
reg<strong>en</strong>t<strong>en</strong> flink uit. Zij beslot<strong>en</strong> hun kamer met 36 kaars<strong>en</strong> te illuminer<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> de b<strong>en</strong>ed<strong>en</strong>poort aan de Middelweg te voorzi<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> ereboog met<br />
dertig lampions. Ook de oudjes werd<strong>en</strong> op die heuglijke dag niet verget<strong>en</strong> .<br />
Hun werd toegestaan om 's avonds van zev<strong>en</strong> tot acht rond te wandel<strong>en</strong> in<br />
de stad. Bij terugkomst kreg<strong>en</strong> zij chocolade <strong>en</strong> e<strong>en</strong> stuiversbroodje." Het<br />
valt nauwelijks na te gaan <strong>of</strong> het handel<strong>en</strong> der reg<strong>en</strong>t<strong>en</strong> voortkwam uit<br />
opportunisme <strong>of</strong>uit de grond van hun hart. Alle<strong>en</strong> van de latere stadssecretaris<br />
Karel de Pecker, die reg<strong>en</strong>t was tot in 1784, is bek<strong>en</strong>d dat hij e<strong>en</strong> vurig<br />
patriot was. Ook over de rest van het jaar kond<strong>en</strong> de reg<strong>en</strong>t<strong>en</strong> tevred<strong>en</strong><br />
zijn. Weliswaar moest<strong>en</strong> zij bij tijd <strong>en</strong> wijle optred<strong>en</strong> teg<strong>en</strong> dronk<strong>en</strong> bewoners,<br />
maar de f 1.000 van e<strong>en</strong> anonymus <strong>en</strong> het dubbele van Andreas<br />
Cunaeus (die dit best kon miss<strong>en</strong>, getuige zijn nalat<strong>en</strong>schap van ruim twee<br />
ton") maakt<strong>en</strong> veel goed. "<br />
Ook in de volg<strong>en</strong>de jar<strong>en</strong> liep alles gesmeerd. Er ging<strong>en</strong> bewoners dood<br />
<strong>en</strong> er kwam<strong>en</strong> nieuwe. De financiën war<strong>en</strong> gezond . Zo gezond zelfs dat de<br />
reg<strong>en</strong>t<strong>en</strong> beslot<strong>en</strong> dat er best iets extra's voor de oudjes afkon. Zij beslot<strong>en</strong><br />
daarom bij het sluit<strong>en</strong> der boek<strong>en</strong> aan het eind van e<strong>en</strong> jaar de gealim<strong>en</strong>teerd<strong>en</strong><br />
te onthal<strong>en</strong> op chocolade <strong>en</strong> sruiversbroodjes." Dat kon er best af.
MENSENWERK<br />
Alle<strong>en</strong> al in 1793 had het huis bijna f 7.000 ontvang<strong>en</strong> in contant<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
obligaties. E<strong>en</strong> van die inkomst<strong>en</strong> was op e<strong>en</strong> nogal merkwaardi ge wijze bij<br />
de reg<strong>en</strong>t<strong>en</strong> terechtgekom<strong>en</strong>. In de l<strong>en</strong>te van 1793 maakte M aria Strezoo<br />
(ook wel Streso), de weduwe van Jan Schrevelius, haar testam<strong>en</strong>t waarin zij<br />
bepaalde dat haar lijk pas e<strong>en</strong> week na haar dood gekist mocht word<strong>en</strong>. Dit<br />
uit grote angst dat zij lev<strong>en</strong>d zou word<strong>en</strong> begrav<strong>en</strong>. Als haar familieled<strong>en</strong><br />
deze w<strong>en</strong>s niet zoud<strong>en</strong> respecter<strong>en</strong>, kond<strong>en</strong> zij fluit<strong>en</strong> naar de nalat<strong>en</strong>schap<br />
van f 10.000 . De reg<strong>en</strong>t<strong>en</strong> van het minnehuis war<strong>en</strong> door Maria aangesteld<br />
als bewakers van de gang van zak<strong>en</strong> <strong>en</strong> zoud<strong>en</strong> de ti<strong>en</strong> mille krijg<strong>en</strong> als<br />
Maria wel binn<strong>en</strong> de gestelde termijn werd begrav<strong>en</strong>. Omdat de weduwe<br />
stierf in de nogal hete maand juli <strong>en</strong> de kans bestond dat het lijk snel zou<br />
ontbind<strong>en</strong>, met alle kwalijke gevolg<strong>en</strong> van di<strong>en</strong> , stapte haar halfbroer Arnoldus<br />
Clignet naar de vroedschap om de voorwaarde in het testam<strong>en</strong>t onged aan<br />
te mak<strong>en</strong> . Na veel geharrewar <strong>en</strong> he<strong>en</strong> <strong>en</strong> weer geschrijf tuss<strong>en</strong> de reg<strong>en</strong>t<strong>en</strong>,<br />
Clignet <strong>en</strong> de vroedschap, kreeg de halfbroer uiteindelijk zijn zin. Maar<br />
voor Soetbrood <strong>en</strong> de zijn<strong>en</strong> bleef nog duiz<strong>en</strong>d guld<strong>en</strong> over, e<strong>en</strong> bedrag dat<br />
door Maria was gelegateerd als dank voor de te nem<strong>en</strong> moeite."<br />
De gift<strong>en</strong> van 1793 kwam<strong>en</strong> op e<strong>en</strong> goed mom<strong>en</strong>t. Door de gestage groei<br />
dreigde het gebouw te klein te word<strong>en</strong>. Vandaar dat de reg<strong>en</strong>t<strong>en</strong> van het<br />
minnehuis in onderhandeling ging<strong>en</strong> met die van het Heilige-G eestweeshuis<br />
over de aankoop van e<strong>en</strong> pakhuis <strong>en</strong> e<strong>en</strong> huis met erf op de hoek van het<br />
bestaande complex, dat aan het voormalige <strong>Arme</strong> Kinderhuis had behoord.<br />
In het begin van 1794 werd<strong>en</strong> beide pand<strong>en</strong> voor f 500 gekocht. 62<br />
De Franse Tijd<br />
In januari 1795 , <strong>en</strong>kele dag<strong>en</strong> na de verovering van de stad doo r e<strong>en</strong><br />
duiz<strong>en</strong>dtal Leidse patriott<strong>en</strong>," trokk<strong>en</strong> de Franse troep<strong>en</strong> de stad binn<strong>en</strong><br />
om alhier de bewoners Vrijheid, Gelijkheid <strong>en</strong> Broederschap op te legg<strong>en</strong>.<br />
Als inkwartieringsruimte kreg<strong>en</strong> zij het gebouw<strong>en</strong>complex van het minnehuis<br />
aan de Middelweg toegewez<strong>en</strong>. Dit betek<strong>en</strong>de dat de gealim<strong>en</strong>teerd<strong>en</strong> di<strong>en</strong>d<strong>en</strong><br />
te verhuiz<strong>en</strong> ." De exodus van de oudjes naar hun nieuwe behuizing,<br />
het Catharinagasthuis aan de Breestraat, moet e<strong>en</strong> triest gezicht zijn geweest.<br />
Behalve de minnekinder<strong>en</strong> verhuisde ook de kist met effect<strong>en</strong>; deze werd<br />
overgebracht naar het Heilige-Ceesrweeshuis."<br />
79
JAARBOEK DIRK VAN EeK 2001<br />
80<br />
Dit was het begin van veel narigheid. De Provisionele Raad was vastbeslot<strong>en</strong><br />
e<strong>en</strong> stevige greep te krijg<strong>en</strong> op alle instelling<strong>en</strong> van liefdadigheid in de<br />
stad. Enkele dag<strong>en</strong> na de verhuizing van de effect<strong>en</strong> ontving<strong>en</strong> de reg<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
e<strong>en</strong> missive van het Comité van Financiën <strong>en</strong> Onderstand van de Raad,<br />
waarin werd gevraagd om e<strong>en</strong> volledige opgave van alle vaste goeder<strong>en</strong>,<br />
pacht<strong>en</strong>, erf- <strong>en</strong> losr<strong>en</strong>r<strong>en</strong>, obligaties <strong>en</strong> effect<strong>en</strong>. Tev<strong>en</strong>s di<strong>en</strong>d<strong>en</strong> de bestuurders<br />
e<strong>en</strong> schatting te gev<strong>en</strong> van binn<strong>en</strong>kom<strong>en</strong>de geld<strong>en</strong> voor de eerste vijf<br />
à ti<strong>en</strong> jaar <strong>en</strong> e<strong>en</strong> compleet financieel overzicht van de laatste ti<strong>en</strong> jaar. E<strong>en</strong><br />
week later werd van h<strong>en</strong> geëist dat zij t<strong>en</strong> spoedigste e<strong>en</strong> lijst zoud<strong>en</strong> opmak<strong>en</strong><br />
van alle goeder<strong>en</strong> die gereed war<strong>en</strong> gemaakt voor de inkwartiering der<br />
Frans<strong>en</strong>." Nadat zij dit raz<strong>en</strong>dsnel <strong>en</strong> tot voldo<strong>en</strong>ing van commandant<br />
Squedin hadd<strong>en</strong> gedaan." ging<strong>en</strong> de reg<strong>en</strong>t<strong>en</strong> over tot teg<strong>en</strong>actie. Op 8 mei<br />
schrev<strong>en</strong> zij e<strong>en</strong> memorie aan de Provisionele Raad met het dring<strong>en</strong>de<br />
verzoek om vrijstelling van alle belasting op eerste lev<strong>en</strong>sbehoeft<strong>en</strong>. Deze<br />
vrijstelling had het minnehuis altijd al gehad, maar was het in februari<br />
kwijtgeraakt. In diezelfde memorie beklaagd<strong>en</strong> de reg<strong>en</strong>t<strong>en</strong> zich over de<br />
teruglop<strong>en</strong>de inkomst<strong>en</strong>, juist op het mom<strong>en</strong>t dat er grote uitgav<strong>en</strong> voor<br />
bedd<strong>en</strong> <strong>en</strong> lak<strong>en</strong>s nodig war<strong>en</strong>. Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> had het Huiszitt<strong>en</strong>huis zijn<br />
afdracht<strong>en</strong> per minnekind gestaakt. De e<strong>en</strong>s zo riante financiële positie van<br />
het huis was in korte tijd dermate verslechterd dat de reg<strong>en</strong>t<strong>en</strong> met pijn in<br />
het hart moest<strong>en</strong> besluit<strong>en</strong> ge<strong>en</strong> behoeftig<strong>en</strong> meer op te nem<strong>en</strong>." Gelukkig<br />
kwam<strong>en</strong> zij snel op dit besluit terug.<br />
Het lijkt niet vergezocht de reg<strong>en</strong>t<strong>en</strong> van het Huiszitt<strong>en</strong>huis aan te wijz<strong>en</strong><br />
als schuldig<strong>en</strong> aan de financiële moeilijkhed<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> aantal dezer was nog<br />
steeds van m<strong>en</strong>ing dat het minnehuis e<strong>en</strong> ondergeschov<strong>en</strong> kindje was in de<br />
ouder<strong>en</strong>zorg <strong>en</strong> dat het huis er maar e<strong>en</strong> beetje met de pet naar gooide.<br />
Om hun te lat<strong>en</strong> zi<strong>en</strong> wat er werkelijk gebeurde aan de Middelweg <strong>en</strong> in<br />
het Catharinagasthuis, no digde François Veltman in e<strong>en</strong> keurige maar duidelijke<br />
brief e<strong>en</strong> niet bij name g<strong>en</strong>oemde reg<strong>en</strong>t van het Huiszitt<strong>en</strong>huis uit<br />
e<strong>en</strong>s e<strong>en</strong> kijkje te kom<strong>en</strong> nem<strong>en</strong> aan de Breestraat, Op 19 juni 1795 schreef<br />
hij :<br />
Nimmer is de inrigting <strong>en</strong> bestiering van het Minnehuis tot nadeel geweest van het<br />
Huiszitt<strong>en</strong>huis. Eerder tor voordeel. [...l Indi<strong>en</strong> wij her geluk hadd<strong>en</strong> Ued. e<strong>en</strong> uur bij<br />
ons te mog<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> , t<strong>en</strong>einde Ued. van alles e<strong>en</strong> juist verslag te do<strong>en</strong>. wij twijffel<strong>en</strong> niet<br />
<strong>of</strong> Ued. zou van veel ding<strong>en</strong> nadere <strong>en</strong> meerdere elusidatie betreff<strong>en</strong>de de inrigting. het
Het schoorste<strong>en</strong>stuk in de<br />
reg<strong>en</strong>t<strong>en</strong>kamer aan de Middelweg,<br />
geschilderd door Jacob Montée in 1784.<br />
GAL, PV 26407.<br />
MENSENWERK<br />
bestier <strong>en</strong> oogmerk der reg<strong>en</strong>t<strong>en</strong> krijg<strong>en</strong>. Als Ued. ons e<strong>en</strong> tijd (daartoe incliner<strong>en</strong>de)<br />
geliefde te bepal<strong>en</strong> , zoud<strong>en</strong> wij het ern aar trachtt<strong>en</strong> te schikk<strong>en</strong> om Ued . te reçipier<strong>en</strong>.<br />
Op de uitnodiging van Veltman is nooit gereageerd. De reg<strong>en</strong>t<strong>en</strong> van het<br />
Huiszitt<strong>en</strong>huis hadd<strong>en</strong> zo hun eig<strong>en</strong>, ook vooral financiële problem<strong>en</strong>.<br />
Aan het eind van het eerste 'Franse' jaar kond<strong>en</strong> de reg<strong>en</strong>t<strong>en</strong> van het<br />
minnehuis niet bepaald op e<strong>en</strong> geslaagde periode terugzi<strong>en</strong>. Het aantal<br />
81
JAARBOEK DIRK VAN EeK 2001<br />
82<br />
gealim<strong>en</strong>teerd<strong>en</strong> bedroeg nog maar 88 <strong>en</strong> de bestuurders kond<strong>en</strong> slechts<br />
met de grootste moeite de eindjes aan elkaar knop<strong>en</strong>.<br />
O ok het nieuwe jaar begon ongunstig. De reg<strong>en</strong>t<strong>en</strong> kreg<strong>en</strong> op 13 januari<br />
1796 te hor<strong>en</strong> dat e<strong>en</strong> gedeelte van de nieuwe behuizing bestemd werd als<br />
werkhuis. Wie daar moest<strong>en</strong> gaan werk<strong>en</strong> <strong>en</strong> welke werkzaamhed<strong>en</strong> er<br />
zoud<strong>en</strong> word<strong>en</strong> verricht, wordt uit de bronn<strong>en</strong> niet duidelijk." wel dat er<br />
niets van het plan is terechtgekom<strong>en</strong>. Op de vier<strong>en</strong>twintigste van dezelfde<br />
maand vermeldt het notul<strong>en</strong>boek op bescheid<strong>en</strong> wijze dat de oudjes weer<br />
naar de Middelweg terug mog<strong>en</strong>.<br />
Ho e verheugd de reg<strong>en</strong>t<strong>en</strong> hierover ook geweest mog<strong>en</strong> zijn, ze kond<strong>en</strong><br />
het niet nalat<strong>en</strong> de weergekeerde minnekinder<strong>en</strong> op e<strong>en</strong> flinke preek te<br />
onthal<strong>en</strong>. Dez<strong>en</strong> kreg<strong>en</strong> te hor<strong>en</strong> dat de oude wett<strong>en</strong> nog steeds van kracht<br />
war<strong>en</strong> <strong>en</strong> dat er stevig opgetred<strong>en</strong> zou word<strong>en</strong> teg<strong>en</strong> wangedrag. Vooral<br />
teg<strong>en</strong> dronk<strong>en</strong>schap - nog altijd de grootste kwaal- werd behoorlijk gefulmineerd.<br />
Beschonk<strong>en</strong> bejaard<strong>en</strong> werd str<strong>en</strong>ge correctie in het vooruitzicht<br />
gesteld. De brav<strong>en</strong> hoefd <strong>en</strong> niets te vrez<strong>en</strong> <strong>en</strong> kond<strong>en</strong> als vanouds rek<strong>en</strong><strong>en</strong><br />
op e<strong>en</strong> goedverzorgde lev<strong>en</strong>savond." In hoeverre deze uitval was gebaseerd<br />
op onmatig alcoholgebruik tijd<strong>en</strong>s het verblijf aan de Breesrraat, valt helaas<br />
niet na te gaan. In de archiev<strong>en</strong> van de gasthuiz<strong>en</strong> bevindt zich ge<strong>en</strong> <strong>en</strong>kel<br />
stuk dat direct melding maakt van zich misdrag<strong>en</strong>de gast<strong>en</strong>. Toch lijkt het<br />
er op dat de gealim<strong>en</strong>teerd<strong>en</strong> behoorlijk zijn tekeergegaan in het Catharinagasthuis.<br />
Daarme e zett<strong>en</strong> zij de traditie voort van sommige bewoners van<br />
het gasthuis die ook wel raad wist<strong>en</strong> met de fles."<br />
Behalve drankzucht was ook onregelmatig kerkbezoek de reg<strong>en</strong>t<strong>en</strong> e<strong>en</strong><br />
doorn in het oog. Om dit teg<strong>en</strong> te gaan, liet<strong>en</strong> zij lijst<strong>en</strong> aanlegg<strong>en</strong> van<br />
onwettige abs<strong>en</strong>t<strong>en</strong>, die aldus ter verantwoording kond<strong>en</strong> word<strong>en</strong> geroep<strong>en</strong>."<br />
Veel heeft het niet geholp<strong>en</strong>. In plaats van de kerkdi<strong>en</strong>st bij te won<strong>en</strong>,<br />
dok<strong>en</strong> sommige oudjes liever de kroeg in.<br />
Behalvevan dwarsligg<strong>en</strong>de bejaard<strong>en</strong> blev<strong>en</strong> de reg<strong>en</strong>t<strong>en</strong> ook last ondervind<strong>en</strong><br />
van slechte financiële omstandighed<strong>en</strong>. In 1795 was ge<strong>en</strong> <strong>en</strong>kel legaat<br />
afgekom<strong>en</strong> <strong>en</strong> ook het jaar daarop liep het niet storm met rijke Leid<strong>en</strong>ar<strong>en</strong><br />
die het minnehuis in hun testam<strong>en</strong>t bedacht<strong>en</strong>. Ernstiger was dat het Huiszitt<strong>en</strong>huis<br />
nog steeds ge<strong>en</strong> c<strong>en</strong>t had betaald voor zijn overgehevelde arm<strong>en</strong>.<br />
De schuld van het Huiszitt<strong>en</strong>huis aan het minnehuis bedroeg inmiddels<br />
f 3.588, e<strong>en</strong> bedrag dat Soetbrood c.s. moeilijk kond<strong>en</strong> miss<strong>en</strong>.
MENSENWERK<br />
Desondanks blev<strong>en</strong> de reg<strong>en</strong>t<strong>en</strong> hulpbehoev<strong>en</strong>d<strong>en</strong> opnem<strong>en</strong> die tot hun<br />
dood werd<strong>en</strong> verzorgd. Tot 1800 werd voor iedere afgestorv<strong>en</strong>e e<strong>en</strong> nieuw<br />
minnekind opg<strong>en</strong>om<strong>en</strong>. In de loop van dat jaar echter legd<strong>en</strong> de reg<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
het voor de eerste keer af teg<strong>en</strong> de geldzorg<strong>en</strong>. De magere inkomst<strong>en</strong> <strong>en</strong> de<br />
sterk gesteg<strong>en</strong> prijz<strong>en</strong> van lev<strong>en</strong>smiddel<strong>en</strong> dwong<strong>en</strong> h<strong>en</strong> ertoe het aantal<br />
gealim<strong>en</strong>teerd<strong>en</strong> te beperk<strong>en</strong> tot zev<strong>en</strong>tig. Twee jaar later war<strong>en</strong> dit er nog<br />
maar 68.<br />
De teg<strong>en</strong>slag<strong>en</strong> blev<strong>en</strong> voortdur<strong>en</strong>. Op 9 februari 1803 stierfde onmisbare<br />
Passchier Soerbrood. Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> kreeg de nog steeds goede reputatie van<br />
het huis e<strong>en</strong> geduchte knauw door e<strong>en</strong> affaire rond Jan de Wringer. Dit<br />
60-jarige, gehuwde minnekind was e<strong>en</strong> verhouding begonn<strong>en</strong> met Kaatje<br />
de Winder, de ongeveer 25 jaar oude di<strong>en</strong>stbode van het oudelied<strong>en</strong>huis.<br />
Kwam laatstg<strong>en</strong>oemde er met veerti<strong>en</strong> dag<strong>en</strong> hecht<strong>en</strong>is vanaf, De Wringers<br />
overspel werd bestraft met f 400 subsidiair ti<strong>en</strong> jaar verbanning." Hij koos<br />
voor het laatste. Zijn plaats werd ing<strong>en</strong>om<strong>en</strong> door <strong>en</strong>e Jan Sligger die, zoals<br />
de reg<strong>en</strong>t<strong>en</strong> het fijntjes uitdrukt<strong>en</strong>, "na het vertrek van De Wringer werd<br />
opg<strong>en</strong>om<strong>en</strong>"."<br />
Ook het jaar 1804 bracht weinig soelaas. Weliswaar bleek de in de vacature<br />
Soerbrood b<strong>en</strong>oemde reg<strong>en</strong>t, de makelaar Gijsbert van der Spruijt, die als<br />
jongst aangekom<strong>en</strong> reg<strong>en</strong>t naar gewoonte tev<strong>en</strong>s het secretariaat voerde, e<strong>en</strong><br />
harde werker, ook hij kon weinig uitricht<strong>en</strong> teg<strong>en</strong> de wurgtactiek van het<br />
stadsbestuur. Net to<strong>en</strong> reg<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>en</strong> het nieuw b<strong>en</strong>oemde binn<strong>en</strong>echtpaar<br />
- in januari was de zeer gewaardeerde Stephanus van Wijngaard<strong>en</strong> overled<strong>en</strong><br />
- het idee hadd<strong>en</strong> dat zij de eerste drie maand<strong>en</strong> redelijk door zoud<strong>en</strong><br />
kom<strong>en</strong>, kwam rond 20 maart de onheilstijding van het stadhuis af. M<strong>en</strong><br />
kreeg te hor<strong>en</strong> dat het stadsbestuur niet langer vrijstelling van de impost<strong>en</strong><br />
gaPS E<strong>en</strong> <strong>en</strong> ander betek<strong>en</strong>de dat het team reg<strong>en</strong>t<strong>en</strong> langzaam maar zeker<br />
moest gaan ter<strong>en</strong> op het grote legaat van Van der Velde uit de beginjar<strong>en</strong>.<br />
Sch<strong>en</strong>king<strong>en</strong> war<strong>en</strong> er in 1804 nauwelijks, de duit per guld<strong>en</strong> van de boelhuismeester<br />
was al eerder geschrapt, <strong>en</strong> ook de wekelijkse collectes viel<strong>en</strong> zwaar<br />
teg<strong>en</strong>. Het water steeg de reg<strong>en</strong>t<strong>en</strong> tot de lipp<strong>en</strong>, <strong>en</strong> het zou nog erger word<strong>en</strong>.<br />
Op 9 mei 1806 berichtte de praeses der reg<strong>en</strong>t<strong>en</strong> in de wekelijkse vergadering<br />
dat het huis weer moest word<strong>en</strong> ontruimd. Om de inwoners van de<br />
stad e<strong>en</strong> beetje te bevrijd<strong>en</strong> van de gehate inkwartiering, had het stadsbestuur<br />
voor de rweede keer zijn oog lat<strong>en</strong> vall<strong>en</strong> op het minnehuis. Door e<strong>en</strong><br />
83
JAARBOEK DIRK VAN EeK 2001<br />
84<br />
handige vertragingstactiek wist<strong>en</strong> de reg<strong>en</strong>t<strong>en</strong> de zaak te trainer<strong>en</strong> tot december.<br />
Deze tactiek bestond uit het schrijv<strong>en</strong> van protestbriev<strong>en</strong> <strong>en</strong> het zeer<br />
uitvoerig <strong>en</strong> verkeerd beantwoord<strong>en</strong> van eis<strong>en</strong> van stedelijke commissies .<br />
Zo werd e<strong>en</strong> verzoek van het stadsbestuur - voorgelez<strong>en</strong> in de vergadering<br />
van 6 augustus 1806 - om binn<strong>en</strong> twee wek<strong>en</strong> opgave te do<strong>en</strong> van de wijze<br />
van inrichting <strong>en</strong> de staat van onderhoud van het gebouw, slechts beantwoord<br />
met e<strong>en</strong> vrij volledige geschied<strong>en</strong>is van het minnehuis <strong>en</strong> zijn fonds<strong>en</strong>werving;<br />
e<strong>en</strong> antwoord waar de politici bepaald niet op zat<strong>en</strong> te wacht<strong>en</strong>. Vreemd<br />
g<strong>en</strong>oeg kwam er van stadswege pas na vier maand<strong>en</strong> e<strong>en</strong> reactie. De wethouders<br />
steld<strong>en</strong> de reg<strong>en</strong>t<strong>en</strong> als toekomstig verblijf voor de oudjes het Stat<strong>en</strong><br />
College aan de huidige Kaiserstraat voor. 76 De bestuurders van het minnehuis<br />
tog<strong>en</strong> op volle oorlogssterkte naar het oude Cellebroedersklooster, dat in<br />
1591 was omgebouwd tot Stat<strong>en</strong>-College voor arme stud<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>en</strong> waar in<br />
1806 de veearts<strong>en</strong>ijschool was gevestigd." Unaniem keurd<strong>en</strong> zij het vervall<strong>en</strong><br />
gebouw met zijn vijftig kamers af. Het jaar erop werd het grot<strong>en</strong>deels<br />
gesloopt. Tot e<strong>en</strong> daadwerkelijke ontruiming van het minnehuis is het in<br />
1806 niet gekom<strong>en</strong>.<br />
Het rampjaar 1807<br />
De ramp met het buskruitschip die Leid<strong>en</strong> op 12 januari 1807 tr<strong>of</strong>, had<br />
ook voor de instelling aan de Middelweg grote gevolg<strong>en</strong>. Vrij snel na de<br />
ontpl<strong>of</strong>fing werd de stadsdrukkerij van Herdingh <strong>en</strong> Ou Mortier naar het<br />
complex overgebracht, omdat het oorspronkelijke bedrijfsgebouw gedeeltelijk<br />
was ingestort. In september van het rampjaar moest opnieuw word<strong>en</strong><br />
ingeschikt. De reg<strong>en</strong>t<strong>en</strong> kreg<strong>en</strong> te hor<strong>en</strong> dat de Stadsbank van L<strong>en</strong>ing in<br />
de vertrekk<strong>en</strong> van het huis zou word<strong>en</strong> geplaatst. Weliswaar op kost<strong>en</strong> van<br />
de stad, maar leuk was anders, vond<strong>en</strong> de reg<strong>en</strong>t<strong>en</strong>. Met leedwez<strong>en</strong> stemd<strong>en</strong><br />
zij toe, maar bedong<strong>en</strong> wel dat de oudjes ge<strong>en</strong> schade mocht<strong>en</strong> lijd<strong>en</strong> . "Rust<br />
<strong>en</strong> stilte immers war<strong>en</strong> e<strong>en</strong> behoefte voor de ouderdom", aldus de notulist<br />
in zijn wekelijks overzicht. " De ser<strong>en</strong>iteit zou licht verbrok<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> word<strong>en</strong><br />
door het geratel van de drukpers <strong>en</strong> het in- <strong>en</strong> uitlop<strong>en</strong> van person<strong>en</strong> die<br />
de Bank van L<strong>en</strong>ing frequ<strong>en</strong>teerd<strong>en</strong>.<br />
Terwijl de oudjes bijkans op elkaar zat<strong>en</strong> <strong>en</strong> de stad nog bezig was haar<br />
wond<strong>en</strong> te likk<strong>en</strong>, begonn<strong>en</strong> de reg<strong>en</strong>t<strong>en</strong> in 1808 voorbereiding<strong>en</strong> te treff<strong>en</strong>
Notaris Passchier Soetbrood (1732<br />
1803) met vrouw<strong>en</strong> nicht in 1785.<br />
Pastel door Ri<strong>en</strong>k Jelgerhuis. Stedelijk<br />
Museum De Lak<strong>en</strong>hal, S.229.<br />
MENSENWERK<br />
voor het zilver<strong>en</strong> jubileum van het minnehuis. Helaas zonder reg<strong>en</strong>t Abraham<br />
Fortrnan, die tot verdriet van iedere<strong>en</strong> in juni was overled<strong>en</strong> <strong>en</strong> pas in<br />
november werd opgevolgd door notaris Pieter van Hemer<strong>en</strong>. En ook de<br />
veelbesprok<strong>en</strong> weduwe De Graauw zou er niet bij zijn: na e<strong>en</strong> verblijf van<br />
24 jaar was zij in september 1808 gestorv<strong>en</strong>.<br />
Ev<strong>en</strong>als bij de <strong>of</strong>ficieuze op<strong>en</strong>ing in 1784, stond het 25-jarig jubileum<br />
geheel in het tek<strong>en</strong> van de oudjes. Drie wek<strong>en</strong> voor de <strong>of</strong>ficiële viering<br />
hadd<strong>en</strong> de reg<strong>en</strong>t<strong>en</strong> het draaiboek klaar. Zij beslot<strong>en</strong> de gealim<strong>en</strong>teerd<strong>en</strong><br />
om twaalf uur 's middags te trakter<strong>en</strong> op k<strong>of</strong>fie met e<strong>en</strong> "pontekoekje" van<br />
e<strong>en</strong> stuiver <strong>en</strong> deze lekkernij te lat<strong>en</strong> volg<strong>en</strong> door e<strong>en</strong> middagmaal van rijst<br />
met appel<strong>en</strong>, gekookt in e<strong>en</strong> saus van witte wijn, met driekwart pond gehakt<br />
85
JAARBOEK DIRK VAN EeK 2001<br />
86<br />
per persoon. Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> kreeg iedere ingezet<strong>en</strong>e e<strong>en</strong> halve fles witte wijn <strong>en</strong><br />
e<strong>en</strong> rweestuiversbroodje." Ook de geestelijke laving werd niet verget<strong>en</strong>.<br />
Omdat predikant Zoutmaat inmiddels was overled<strong>en</strong>, ded<strong>en</strong> de bestuurders<br />
e<strong>en</strong> beroep op domineeJohannes Roldanus, wi<strong>en</strong>s rethorische gav<strong>en</strong> ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s<br />
buit<strong>en</strong> kijf stond<strong>en</strong>;" To<strong>en</strong> de reg<strong>en</strong>t<strong>en</strong> ook de toezegging van de komst<br />
van burgemeester Dirk RudolfWijckerheld Bisdom hadd<strong>en</strong> verkreg<strong>en</strong>, stond<br />
niets e<strong>en</strong> grandioze viering nog in de weg. Volg<strong>en</strong>s de notul<strong>en</strong> van 29 december<br />
was de feestdag inderdaad e<strong>en</strong> groot succes. Er was niet de minste<br />
wanklank gevall<strong>en</strong> <strong>en</strong> het was de reg<strong>en</strong>t<strong>en</strong> derhalve e<strong>en</strong> grote vreugde dat<br />
de gealim<strong>en</strong>teerd<strong>en</strong> met volle teug<strong>en</strong> hadd<strong>en</strong> g<strong>en</strong>ot<strong>en</strong>. Weliswaar betek<strong>en</strong>de<br />
e<strong>en</strong> <strong>en</strong> ander dat de totale uitgav<strong>en</strong> over 1808 e<strong>en</strong> kleine f 1.000 hoger<br />
lag<strong>en</strong> dan het jaar daarvoor, maar het legaat van Alida Susanna du Pon<br />
(f 2.000) dekte de kost<strong>en</strong> meer dan g<strong>en</strong>oeg.<br />
Dat het jaar na het jubileum het laatste 'normale' jaar voor het huis zou<br />
word<strong>en</strong>, had ge<strong>en</strong> der reg<strong>en</strong>t<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> voorzi<strong>en</strong>. Weliswaar liep in 1809<br />
niet alles op rolletjes, maar behalve het vertrek van binn<strong>en</strong>vader Paulus de<br />
Haas gebeurde er weinig schokk<strong>en</strong>ds. De affaire met de binn<strong>en</strong>vader kwam<br />
in oktober op gang. To<strong>en</strong> gerucht<strong>en</strong> over 's mans liederlijke gedrag steeds<br />
sterker begonn<strong>en</strong> te word<strong>en</strong>, beslot<strong>en</strong> de reg<strong>en</strong>t<strong>en</strong> hem e<strong>en</strong>s flink aan de<br />
tand te voel<strong>en</strong>. De functionaris in kwestie ontk<strong>en</strong>de de beschuldiging<strong>en</strong><br />
heftig" <strong>en</strong> zou waarschijnlijk de dans zijn ontsprong<strong>en</strong> wanneer niet de<br />
zaalmoeder had verteld dat hij wel degelijk zwaar aan de drank was <strong>en</strong><br />
"ergerlijke gedraging<strong>en</strong>" vertoonde met de jongste keuk<strong>en</strong>meid. Als getuig<strong>en</strong><br />
voerde zij de metselaarsknecht<strong>en</strong> op, die vanaf de dak<strong>en</strong> waar zij werkt<strong>en</strong><br />
e<strong>en</strong> onbelemmerd uitzicht hadd<strong>en</strong> g<strong>en</strong>ot<strong>en</strong> op de handeling<strong>en</strong> van de binn<strong>en</strong>vader<br />
<strong>en</strong> de keuk<strong>en</strong>meid." To<strong>en</strong> de knecht<strong>en</strong> bij ondervraging het verhaal<br />
van de zaalmoeder bevestigd<strong>en</strong>, was het lot van De Haas snel bezegeld. Op<br />
24 november vroeg hij ontslag, dat hem van harte werd toegestaan. Met het<br />
nieuwe echtpaar, Pieter van Hemert <strong>en</strong> Elisabeth Batteljé, hebb<strong>en</strong> de reg<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
nooit last gehad.<br />
Nieuwe teg<strong>en</strong>slag<strong>en</strong><br />
In 1810 kreg<strong>en</strong> de reg<strong>en</strong>t<strong>en</strong> twee teg<strong>en</strong>slag<strong>en</strong> te verdur<strong>en</strong> waarvan zij slechts<br />
zeer langzaam hersteld<strong>en</strong>. De al langer gevreesde tiërcering van de staatsschuld
De Cellebroedersgracht (thans<br />
Kaiserstraat), omstreeks 1870. Foto door<br />
J. Goedeljee . GAL, PV 4991-2.<br />
MENSENWERK<br />
87
JAARBOEK DIRK VAN EeK 2001<br />
88<br />
- <strong>of</strong> liever gezegd de r<strong>en</strong>te daarvan - werd van kracht. Dat betek<strong>en</strong>de e<strong>en</strong><br />
gevoelige financiële aderlating voor de bestuurders. Weliswaar was de r<strong>en</strong>te<br />
al rwee jaar niet meer uitbetaald," toch spreekt het notul<strong>en</strong>boek voortdur<strong>en</strong>d<br />
van e<strong>en</strong> ernstige situatie . Het'cassaboek' laat voor het jaar 1809 inderdaad<br />
e<strong>en</strong> tekort zi<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> paar duiz<strong>en</strong>d guld<strong>en</strong>. 84<br />
In november kreg<strong>en</strong> de reg<strong>en</strong>t<strong>en</strong> van het stadsbestuur te hor<strong>en</strong> dat er<br />
ge<strong>en</strong> nieuwe oudelied<strong>en</strong> opg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> mocht<strong>en</strong> word<strong>en</strong> <strong>en</strong> bij overlijd<strong>en</strong> van<br />
e<strong>en</strong> ingezet<strong>en</strong>e ook ge<strong>en</strong> aanvulling mocht plaatsvind<strong>en</strong>." Hoewel zij hierdoor<br />
in hun nobele werk flink werd<strong>en</strong> gedwarsboomd, kwam de maatregel<br />
de reg<strong>en</strong>t<strong>en</strong> geldelijk wel goed uit. Ondanks de precaire situatie weigerd<strong>en</strong><br />
zij in 1811 na langdurige onderhandeling<strong>en</strong> e<strong>en</strong> jaarlijkse subsidie van het<br />
stadsbestuur." Waarschijnlijk war<strong>en</strong> zij van m<strong>en</strong>ing dat aanname daarvan<br />
het huis te afhankelijk zou mak<strong>en</strong> van de grill<strong>en</strong> <strong>en</strong> luim<strong>en</strong> van de stedelijke<br />
overheid .<br />
Dat voor dat laatste e<strong>en</strong> gegronde red<strong>en</strong> bestond, bleek tijd<strong>en</strong>s de reg<strong>en</strong>t<strong>en</strong>vergadering<br />
van 7 augustus 1812. To<strong>en</strong> las de praeses e<strong>en</strong> bericht voor van<br />
sous-prefect Gevers, die gelastte het gebouw te ontruim<strong>en</strong> omdat er plann<strong>en</strong><br />
bestond<strong>en</strong> ter plekke e<strong>en</strong> Lyceum te bouw<strong>en</strong>. Zoals te do<strong>en</strong> gebruikelijk<br />
reageerd<strong>en</strong> de bestuurders snel. Drie dag<strong>en</strong> later versch<strong>en</strong><strong>en</strong> zij voltallig t<strong>en</strong><br />
stadhuize om met de burgemeester e<strong>en</strong> hartig woordje te wissel<strong>en</strong>. Wat er<br />
besprok<strong>en</strong> is, is niet bek<strong>en</strong>d, maar het Lycée is er in ieder geval niet gekom<strong>en</strong>.<br />
Herstel<br />
E<strong>en</strong> jaar later kond<strong>en</strong> zij helemaal gerust ademhal<strong>en</strong>. De bepaald niet geliefde<br />
Frans<strong>en</strong> war<strong>en</strong> vertrokk<strong>en</strong> <strong>en</strong> de toekomst van het minnehuis leek verzekerd.<br />
Vooral in de laatste rwee maand<strong>en</strong> van 1813 kond<strong>en</strong> de reg<strong>en</strong>t<strong>en</strong> hun hart<br />
ophal<strong>en</strong>. Op 21 december bezocht Willem Frederik van Oranje-Nassau,<br />
kort daarvoor ingehuldigd als soeverein vorst Willem I, de stad Leid<strong>en</strong>." De<br />
reg<strong>en</strong>t<strong>en</strong> van alle instelling<strong>en</strong> van liefdadigheid gav<strong>en</strong> daarbij acte de prés<strong>en</strong>ce.<br />
Om de huldiging van de Oranjetelg extra luister bij te zett<strong>en</strong>, werd de<br />
voorgevel van het minnehuis geïllumineerd <strong>en</strong> mocht<strong>en</strong> de bewoners<br />
's avonds onder leiding van de binn<strong>en</strong>vader <strong>en</strong>ige tijd in de stad verpoz<strong>en</strong>."<br />
Of het huldebetoon aan het Oranjehuis echt geme<strong>en</strong>d was <strong>of</strong> louter e<strong>en</strong><br />
kwestie van tactiek, valt moeilijk te achterhal<strong>en</strong>. Hoe het ook zij, het wierp
MENSENWERK<br />
wel <strong>en</strong>ige financiële vrucht<strong>en</strong> af. Kort na de complim<strong>en</strong>t<strong>en</strong> van de reg<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
aan het adres van de Prins van Oranje (de latere koning Willem 11), die in<br />
oktober 1814 in Leid<strong>en</strong> was aangekom<strong>en</strong> om zijn studies voort te zett<strong>en</strong>,<br />
liet Z K H de collectebus van het minnehuis naar zijn verblijfplaats kom<strong>en</strong>.<br />
Die week zat er f 70 méér in, ongeveer het dubbele van de wekelijkse<br />
opbr<strong>en</strong>gst."<br />
Er viel nog meer te vier<strong>en</strong> in de eerste maand<strong>en</strong> van 1815. Op 26 maart<br />
kond<strong>en</strong> de reg<strong>en</strong>t<strong>en</strong> de eerste nieuwe gealim<strong>en</strong>teerde begroet<strong>en</strong> sinds 1810,<br />
de 75-jarige Willem Laur<strong>en</strong>s Kluivers. E<strong>en</strong> kleine maand later deelde het<br />
hele huis in de feestelijkhed<strong>en</strong> rond de goud<strong>en</strong> bruil<strong>of</strong>t van de ingezet<strong>en</strong><strong>en</strong><br />
Abraham Wijnbeek <strong>en</strong> Gerardina van Lodesteijn . Het zou de laatste feestdag<br />
zijn in de vertrouwde omgeving. Misschi<strong>en</strong> daarom pakt<strong>en</strong> de reg<strong>en</strong>t<strong>en</strong> flink<br />
uit: alle minnekinder<strong>en</strong> werd<strong>en</strong> op 21 april getrakteerd op k<strong>of</strong>fie met koek,<br />
rijst met kr<strong>en</strong>t<strong>en</strong>, suikerbrood <strong>en</strong> 's avonds op chocolade met kr<strong>en</strong>t<strong>en</strong>broodjes."<br />
Verhuizing<br />
Geruime tijd voor Napoleons besliss<strong>en</strong>de nederlaag bij Waterloo op 16 juni<br />
1815 had het stadsbestuur beslot<strong>en</strong> dat e<strong>en</strong> aantal leegstaande vertrekk<strong>en</strong><br />
in het minnehuis gebruikt kon word<strong>en</strong> voor verpleging van militair<strong>en</strong> die<br />
invalide war<strong>en</strong> geword<strong>en</strong>. Omdat de reg<strong>en</strong>t<strong>en</strong> hadd<strong>en</strong> voorzi<strong>en</strong> dat e<strong>en</strong><br />
combinatie van oude <strong>en</strong> soms zieke m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> <strong>en</strong> invalide maar ge<strong>en</strong>szins<br />
rustige soldat<strong>en</strong> moeilijkhed<strong>en</strong> zou oplever<strong>en</strong>, war<strong>en</strong> zij naarstig op zoek<br />
gegaan naar e<strong>en</strong> nieuw onderkom<strong>en</strong> voor de gealim<strong>en</strong>teerd<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> week na<br />
'Waterloo' werd<strong>en</strong> de eerste gekwetst<strong>en</strong> al binn<strong>en</strong>gebracht; de reg<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
kreg<strong>en</strong> te hor<strong>en</strong> dat het hele huis weg<strong>en</strong>s de "dwang der tijd<strong>en</strong>" moest<br />
word<strong>en</strong> ontruimd." De reg<strong>en</strong>t<strong>en</strong> vond<strong>en</strong> het Rooms-Katholieke meisjesweeshuis<br />
aan de Haarlemmerstraat, dat sinds 1809 leegstond, wel geschikt als<br />
minnehuis." Omdat dit gebouw te klein was voor alle oudjes, bood het<br />
stadsbestuur twee zal<strong>en</strong> aan in het Heilige-Geestweeshuis. De reg<strong>en</strong>t<strong>en</strong>,<br />
ziek<strong>en</strong> <strong>en</strong> het binn<strong>en</strong>echtpaar kond<strong>en</strong> terecht in het huis naast de greinhal,<br />
ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s op de Hooglandsekerkgracht." De behuizing in de Haarlemmerstraat<br />
viel echter al snel af, omdat ook daar invalide militair<strong>en</strong> in werd<strong>en</strong><br />
geplaatst . De oudjes moest<strong>en</strong> nu allemaal bij de wez<strong>en</strong> intrekk<strong>en</strong>. Deze<br />
89
JAARBOEK DIRK VAN EeK 2001<br />
90<br />
onhoudbare situatie bleef bestaan tot februari 1816, to<strong>en</strong> alle gealim<strong>en</strong>teerd<strong>en</strong><br />
werd<strong>en</strong> verplaatst naar e<strong>en</strong> bek<strong>en</strong>d adres op de Breestraar: het Catharinagasthuis.<br />
94 Maar ook hier werd de minnekinder<strong>en</strong> ge<strong>en</strong> rust gegund. In<br />
november keerd<strong>en</strong> zij weer terug naar het Heilige-Geesrweeshuis, omdat<br />
ook het Catharinagasthuis door het stadsbestuur werd gevorderd ter verpleging<br />
van de blijkbaar nogal talrijke zwaar gekwetste soldat<strong>en</strong>.<br />
Enigszins t<strong>en</strong> einde raad beslot<strong>en</strong> de reg<strong>en</strong>t<strong>en</strong> dat het maar e<strong>en</strong>s uit moest<br />
zijn met het gesol met hun dierbare subject<strong>en</strong>. Zij ging<strong>en</strong> op zoek naar<br />
grote huiz<strong>en</strong> in de stad die zij uit eig<strong>en</strong> middel<strong>en</strong> wild<strong>en</strong> aankop<strong>en</strong> om de<br />
oudjes te herberg<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> eerste poging mislukte. Eind november 1817<br />
hadd<strong>en</strong> zij e<strong>en</strong> groot pand aan de Hogewoerd op het oog dat door het<br />
overlijd<strong>en</strong> van de weduwe Van der Meersch was vrijgekom<strong>en</strong>. Dit huis ging<br />
voor f 1.200 meer weg dan de reg<strong>en</strong>t<strong>en</strong> hadd<strong>en</strong> gebod<strong>en</strong> (f 3.000). E<strong>en</strong><br />
paar dag<strong>en</strong> later liet<strong>en</strong> zij hun oog vall<strong>en</strong> op e<strong>en</strong> huis aan de Her<strong>en</strong>gracht<br />
dat eig<strong>en</strong>dom was geweest van e<strong>en</strong> zekere heer Poot. Dat was wel te klein,<br />
maar sam<strong>en</strong> met de aanpal<strong>en</strong>de pand<strong>en</strong> van Isaac Nathan <strong>en</strong> Johan jusrus<br />
Krantz bood het voldo<strong>en</strong>de ruimte." Nathan was terstond bereid zijn huis<br />
voor f 500 van de hand te do<strong>en</strong>, maar Krantz was spijkerhard <strong>en</strong> weigerde<br />
ook maar e<strong>en</strong> guld<strong>en</strong> lager te gaan dan zijn voorgestelde bedrag van f 4.500. 96<br />
De reg<strong>en</strong>t<strong>en</strong> wild<strong>en</strong> niet hoger gaan dan f 4.000. Gelukkig bleek het stadsbestuur<br />
bereid de rest van het bedrag bij te pass<strong>en</strong>, zodat de gealim<strong>en</strong>teerd<strong>en</strong><br />
niet meer van hot naar her gestuurd hoefd<strong>en</strong> te word<strong>en</strong>.<br />
Na de nodige verbouwing<strong>en</strong> was het op 1 juni 1818 zover. Niet-mobiele<br />
oudjes werd<strong>en</strong> op e<strong>en</strong> overdekte schuit naar hun nieuwe huis gevoerd. De<br />
rest ging lop<strong>en</strong>. Ho<strong>of</strong>dstuk twee van het wel <strong>en</strong> wee van het Gereformeerde<br />
Minne- <strong>of</strong> <strong>Arme</strong> Oude <strong>Mann<strong>en</strong></strong>- <strong>en</strong> Vrouw<strong>en</strong>huis (Oudelied<strong>en</strong>huis) was<br />
begonn<strong>en</strong>.
Bijlage 1. Lijst van gealime nteerd<strong>en</strong><br />
MENSENWERK<br />
1783<br />
De weduwe van Jacobu s Lou age (tI 783); de weduwe van Huibert Bonnavrie (tl786) ;<br />
Lijsje de Moor (ti787); de weduwe van Abraham de Plank e (id<strong>en</strong>t iek mer M . de Plancke,<br />
ti 797 ?);j annetje Pinoker; Kaatje Kran<strong>en</strong>burg tt 1788); de weduwe van Abraha m Srruyvers<br />
(t I793); L<strong>en</strong>a de Vries (ti 795); de weduwe van Willem Koore man; de wed uwe van<br />
Wille m Koppé; de weduwe van Jan Boxmeer; j annetje Vilders; Ma rijrje de Pr ins, weduwe<br />
van Stev<strong>en</strong> C orrom (ti807); Susanna Ti erie (t I791); Susanna Grav ius van Adrichem<br />
(ti 798); Rebecc a Kwaedgras (t1799); Lijsje van der Mee r (t1787); de weduwe van<br />
Abraham de Bree.<br />
1784<br />
Ma n hijs de Rijke; Gijsje Gye ; M arijrje Pluk; de weduwe Mo nragne; Rebecca Droogeve<strong>en</strong>;<br />
de weduwe Goedaer; Jan Marcelis; Hester Span t de Kr oon ; j annetj e l'Am oureux, wed uwe<br />
J. Elgers; Rachel Feyn, weduwe J. Olivier; Marij rje Beversluis; Franci<strong>en</strong>rje Karlier, weduwe<br />
Van Houtr<strong>en</strong>: Jacomina Lassch ui t. weduwe J. Schag<strong>en</strong>; Jacobus de Klerk; Pitr<strong>en</strong>alla Prev ée,<br />
weduwe Van Egger<strong>en</strong> [Pieternella Brevee trouwde in 1736 mer Laur<strong>en</strong>s van Neger]; Ma ria<br />
Barelier; de weduwe van David de Vink; de weduwe Lambooy; de wed uwe J. de N ijs; de<br />
weduwe Jan van der Wa lle; Srijntjcde Booys; Jan Durieux; Co rnelis Rierk erk <strong>en</strong>; Pieter<br />
van der H art ; Jan van ' t Wour; C har les d'Engrem ond; Daniel Quesrroo: Isaac Lortio;<br />
Pieter de Vroerer; C laes Simo ns; Stev<strong>en</strong> Brakel; Jacobus de Weever; Salomo n Ni euwdorp;<br />
Maart<strong>en</strong> de Bruyn <strong>en</strong> Jacob a de M aner; Elisaberh Fu yk ; de weduwe Robijn; de weduwe<br />
Jem<strong>en</strong>el (?); de weduwe Bink; Anna Bolstier. de wed uwe Frankhuyz<strong>en</strong> ; Rebecca Swaan;<br />
de weduwe Boudewijnse; de weduwe Van de Ende; M arijrje Gulles; M anhijs Horree;<br />
j oosr M aas; Jan Rademakers; Johanna Deurz; Jan de G rijs; Jan Kart on; C laes de Smir ;<br />
de wedu we Tapel; Anna Raaphorst, weduwe P. de Ridder; G rierje Kran <strong>en</strong>burg, weduwe<br />
G. van Reed<strong>en</strong>; Srijnrje van Hoek<strong>en</strong>, weduwe Israel Rob ert ; Gee rrrui Pieters, weduwe<br />
Herm armu s Rollink; Sara van der Ste<strong>en</strong>, wedu we Massar.<br />
91
JAARBOEK DIRK VAN EeK 2001<br />
92<br />
1785<br />
Rebecca Timmerman; Adriaamje Nagtegaal, weduwe Smitt<strong>en</strong>aar; Hester Dorse, weduwe<br />
Johannes Fremery; Catharina Walle, weduwe Van Vliet; Jan H ubav; de weduwe J. Zitman;<br />
Cornelis Keer <strong>en</strong> Marijtje Brouwers.<br />
1786<br />
And ries Kramer; Catharina van H ille; Jannetje van Breda, "mits niet dronk<strong>en</strong> "<br />
1787<br />
Klaas Blank<strong>en</strong>; Jan Nieuw<strong>en</strong>burg; de weduwe Jacob us Kokkedée; Abraham Zuurdeeg;<br />
Jannetje Ourshoorn, weduwe J. van Leeuw<strong>en</strong>; Daniel Berel:A. Giljaard; Laur<strong>en</strong>s Straatrnan:<br />
Barbara Hergaard, weduwe Leup<strong>en</strong>; Mozes Dozy <strong>en</strong> Susanna van der Pluijm.<br />
1788<br />
Catharina Oos terbaan, weduwe Van Haring; Abraham Jolie; Alida van Schag<strong>en</strong>, wedu we<br />
Jan Ruyweg; Marijtje Ronthuis; Roelant van Kessel<br />
1789<br />
W illemijmje Allarts. weduwe H <strong>en</strong>d rik Schuiffelaar; H<strong>en</strong>drik de G raaf; Bartolemeus O livier;<br />
Gijsb<strong>en</strong> Krul; Geertrui Corjeé; Grietje Corjeé; Margaret ha Mo<strong>en</strong>; Anna van der Eijk,<br />
weduwe Van Leeuw<strong>en</strong>.<br />
1790<br />
Elisabeth Rots, weduwe P. Schrijver; Jacoba de Leeuw, weduwe Wi llem Risbroek; Marijmje<br />
van Schag<strong>en</strong> , weduwe H<strong>en</strong>drik H<strong>en</strong>drikse; Susan na de Koning, weduwe Pieter Br<strong>en</strong>n<strong>en</strong>berg;<br />
Catharina Regeer, weduwe Theunis van Brem<strong>en</strong>; Marcus van Re<strong>en</strong><strong>en</strong>; Johanna van<br />
d<strong>en</strong> He uvel, weduwe Jan Jonker; Paulus Kokkedée <strong>en</strong> Lijntje Pousseijn.<br />
1791<br />
De weduwe van Pieter de G raaf; Maria Reijnders, weduwe Jacobus Kokkedée; Dirk van<br />
der Te m <strong>en</strong> Marijtje de Clercq; Jan Delfos; Geemuy Kert<strong>en</strong>es, weduwe Claes Duif;<br />
Catharina van Har<strong>en</strong>, weduwe David Hooydonck; Andriesjunius: Lijsje de Miere, weduwe<br />
Isaac la Bie; Hel<strong>en</strong>a de Gans, weduw e Gerrit de H ere; Susanna Vergunst, weduweJan Go udsmit.<br />
1792<br />
Cornelis Mallet; Martha Thoma; Paulus Strijdthout; Marijtje Strijdrho ut, Lidia Graafschap;<br />
Rebecca Nimond, weduwe Cornelis Goewime r; Catharina Bakker, weduwe Jacobus<br />
Thoma; Co rnelia van der T aal, weduwe Paulus Maljé; Jacobus Blom ; D<strong>en</strong>ijs Marbus <strong>en</strong><br />
Margareth a Bakker; Maria Vian<strong>en</strong>, weduwe Pieter Verra; Hester du Mon , weduwe Pieter<br />
van Swiet<strong>en</strong>; Jacobus van der Walie.
MENSENWERK<br />
1793<br />
L<strong>en</strong>a de Ridder, weduwe Servaas Wijrveld; Cat harina van Es, weduwe Ha nnes Passchierse;<br />
Johanna Kerr<strong>en</strong>es, weduwe H <strong>en</strong>dri k van Ho ut<strong>en</strong>: L<strong>en</strong>a St roev é, weduwe Lucas de Vouw;<br />
Marijrje Pieterse, weduwe Johan Schacht; Johan na Teegelaar, weduwe Jaco bus Romb om ;<br />
Cornelis van der Ho rst; Ge rrit de Mey ne.<br />
1794<br />
Jaco bus Ket; Pierer Hamerling; Klaas Vernooys; Cat harina du Pon , weduwe Gerrit T uyn;<br />
Jacoba van der W iel, wed uwe Jan Verhag<strong>en</strong>; Jan van der Lind <strong>en</strong>; Jannetje Vernooys,<br />
weduwe Jan Tasseron; Johannes G ressie; Marijtje Tuyn, weduwe Jan de W ater; Anna de<br />
Rijke, weduwe Jan de Pauw.<br />
1795<br />
Pieter Bolstier <strong>en</strong> Jannetje Nonneman.<br />
17%<br />
Johanna Adriana Wi sh<strong>of</strong>f; Gijsberr van der Walle; Jan Gijs<strong>en</strong>.<br />
1797<br />
Abraham C rama; Jan Heijster; M aria van der T uyn, weduwe Abraham van der Stam;<br />
Catharina van der Nat, wed uwe Di rk Stijger; Rachel de Weve r; Ch risrina van de Kelder,<br />
weduwe Johannes Houtman. Judith W urst, weduwe Machiel Klikkée; Pierer Latijn <strong>en</strong><br />
Maria Koere nh<strong>of</strong> Philippina Bedijs. weduwe Jan Baron; Aaltje Overrijnders, weduwe<br />
H<strong>en</strong>drik de West.<br />
1798<br />
Susanna Haasverberg; H erm an Suraa l (?); Abraham van de Kasreele: Jan netje Vindekleer.<br />
weduwe H<strong>en</strong> drik Mierernet: Joh anna Eijveran [YverasJ, wed uwe Pierer Segaar; Ruth Regeer;<br />
Petronella t<strong>en</strong> Holler;' Grietje Walle, weduwe Pieter Mark.<br />
1799<br />
Johann a Kiman, weduwe Jan Dool; Jann etje Storm, wed uwe H<strong>en</strong>drik Rijnvi s (uitgekocht<br />
door haar bro er Machiel Sto rm op 14 november 1811 à f 1.000); Jacobus Segaar; Anna<br />
Pelr<strong>en</strong>burg. weduwe Pierer Cossée; G ijsje de Klerk, weduwe Elias Verm ond; Jacobus van<br />
der Swiep; Marijtje Vindekleet, weduwe Jan Batteljée; Rebecca de Groot, weduwe Johan<br />
van Boma; Josijnrje Nieuw<strong>en</strong>huiz<strong>en</strong>.<br />
1800<br />
A1ida Simonsberg<strong>en</strong>; Stijnrje Koor<strong>en</strong>h <strong>of</strong>f, weduwe Abraham de Noo t; Johanna Selon,<br />
weduwe Gerrit Planrfeb er; Anna Gro<strong>en</strong>escheij; j acom ijnrje H oed; Johanna la Lau, weduwe<br />
Simon Anneeze; Marijtj e H obb ezak, weduwe Pierer Bunkée (?) [Bancqu er].<br />
93
JAARBOEK DIRK VAN EeK 2001<br />
94<br />
1801<br />
Paulus Catoir. Francijntje Bont, weduwe Jan Siljé; Marijrje de Loo, weduwe Paulus van<br />
der Te<strong>en</strong>; Jacobus Buit<strong>en</strong>dijk <strong>en</strong> Barbara van der Lind<strong>en</strong>; Catharina Berrnonr, weduwe<br />
Adrianus Spek.<br />
1802<br />
Nicolaas Slegt<strong>en</strong>horst; Judith van d<strong>en</strong> Bosch; Elias Goewinrer; Johanna de Graaf; Marrhijs<br />
Massar <strong>en</strong> Elisaberh de Haan; Christiaan Brouwer <strong>en</strong> Jannetje Copij ; Catharina Terdu;<br />
Elisabeth Aalbersberg.<br />
1803<br />
H<strong>en</strong>drik Schoon beek; Jannetje Douw; Jan Sligger; Maria Doezi; Marijrje Buit<strong>en</strong>dijk.<br />
1804<br />
H<strong>en</strong>drik van Bonsel:Jannetje van der Lind<strong>en</strong>; Abraham Wijnbeek <strong>en</strong> Gerardina Lod<strong>en</strong>srijn.<br />
Catharina de Roo, weduwe Le<strong>en</strong>derr van Hout<strong>en</strong>; Maria Zaalberg; Geerrrui van der Burg,<br />
weduwe Gerrit van der Heid<strong>en</strong>; Jannetje van Driel, weduwe Tomas de Tombe; Jannetje<br />
Vrijbloed; Neeltje Suzan; Sara F<strong>en</strong>nekes, weduwe H<strong>en</strong>drik Laban [Sara V<strong>en</strong>nelces trouwde<br />
in 1748 met Heyman la Bon, gewoonlijk Heijm<strong>en</strong> Labon g<strong>en</strong>aamd]; Willem Deure:<br />
Caatje Berkeve!d; Jan van Meurs.<br />
1805<br />
Lijsje Blijlev<strong>en</strong>; Lydia van Gulik, weduwe Danie! Monfils; Maria van d<strong>en</strong> Oever, weduwe<br />
Kouw<strong>en</strong>hov<strong>en</strong>; Jacobus van Rijn; Hermanus van Biem<strong>en</strong>; Jan Duval.<br />
1807<br />
Jacobus Perk; Huiberrje Schook; Geerrruy Kaarhov<strong>en</strong>. weduwe Jan Jacobs; Anna Noest,<br />
weduwe Johannes Ge<strong>en</strong>e; Jacob Frederiks <strong>en</strong> Marijtje van Eek (?) [jacob Frederiks jr.<br />
trouwde in 1764 met Marijrje van Ek]; Lijsje Palm , weduwe Hermannus van Weerlee;<br />
Francijnrje Lacourt, weduwe Laur<strong>en</strong>s Bekooy; Philippus Paars: Gijsberr van der Waard<br />
<strong>en</strong> Maria van Terrerode; Johanna Buit<strong>en</strong>dijk, weduwe Frans Borrerburcht (?).<br />
1808<br />
Trijntje de Munnik, weduwe Jacobus van Hart; Maria de Hoog; Maria Limburg, weduwe<br />
Van der Horst; Sara Godefroy, weduwe Jonkers; Arnoldus van Deerer<strong>en</strong>. Jan Bart: Anna<br />
Barre!jé;de weduwe van J. van Spronz<strong>en</strong>; Pieter Lambinon; de weduwe Van Haas; Jacobus<br />
Koet; Abraham Storm ; Catharina Sloos, weduwe Pieter Schootman; Neelrje van Wijk;<br />
Jacobus Wijntjes; Elisabeth la Voine [d'Avoine?]; de weduwe Van Huig<strong>en</strong>s; Marth ijs van<br />
d<strong>en</strong> Bergh; Adriana van Buur<strong>en</strong>.
MENSENWERK<br />
1809<br />
Elisaberh de Rie, weduwe Joha nnes Hobbezak; Man hijs Rijn ierse. Abigail Susan, weduwe<br />
Claas Tierie ; Cornelis Maaswijk; Maria Brouwer, weduwe Jacobu s Maan<strong>en</strong>se; Man hijs<br />
Weerlee; David Ponj é; Stijnrje Provo, weduwe Jan Ciggaar; Willem Swaan <strong>en</strong> Martha<br />
Claass<strong>en</strong>; Willem Drieberg<strong>en</strong> <strong>en</strong> Elisabeth van Re<strong>en</strong><strong>en</strong>.<br />
1810<br />
Cornelia Laverman; ... Carlier; Adrian a Ev<strong>en</strong>dijk; Jean<strong>en</strong>e Lintfoort: Johann es van Boma;<br />
Karel Ouw<strong>en</strong>broek; Manhijs H odink [Hooidonkr]: Jannetje Lacourt: Cornelis Barelaar.<br />
Herrnaanus Lambooy.<br />
1815<br />
Willem Laur<strong>en</strong>s Kluivers (77); Cornelis van d<strong>en</strong> Burg (75); Carharina van Drongel<strong>en</strong><br />
(74); Ijda van Ragering (70), weduwe Paulus van der Lind<strong>en</strong> ; Pieter van Oost<strong>en</strong> (82);<br />
Anrje Rapest [Raaphorst] (75), weduwe Frans Schoot man; Jan van Hor<strong>en</strong> (79) <strong>en</strong> Johanna<br />
Keereweer (79); Manhijs Deltefrie (7 1).<br />
1816<br />
Jan Mulder (76); Jacoba van d<strong>en</strong> Wi jngaard (84); Marijtje Caret (76); Ar<strong>en</strong>d van Schar<strong>en</strong>berg<br />
(79); Jacobus Hulée (72); Apollonia Kokkedée (80); Hermannus Reemond (73);<br />
Gerritje Moriranes (80); Bar<strong>en</strong>d de T omb e (75); Lijsje Boogaard (74).<br />
1817<br />
Catharina Sraver<strong>en</strong>, weduwe IJsbrand T uss<strong>en</strong>broek; Geertrui Hul st, weduwe Jan Pina;<br />
Clasijnrje Smirt<strong>en</strong>aar, weduwe Frederik Boom; L. Du soswa <strong>en</strong> Johanna van Ekk<strong>en</strong>; Jan<br />
Serlier <strong>en</strong> Maria de Zwager.<br />
95
JAARBOEK DIRK VAN Ee K 2001<br />
96<br />
Bijlage 2. Lijst van weldo<strong>en</strong>ers<br />
1783<br />
NicoIaas van de Velde<br />
Johan van der Marck<br />
H<strong>en</strong>rica van Ford<strong>en</strong><br />
Co melis Kuyl<br />
Susanna Margarerha MaIbrancq<br />
Alberrus KIeij<strong>en</strong>bergh <strong>en</strong> EIisaberh de Bruijn<br />
Adriana de Bruijn<br />
Johannes Prinse <strong>en</strong> Joh anna van Lockhorsr<br />
Alexander Ie Breton van Doeswerf<br />
1784<br />
Jo hanna Cernelia Maria van de Burgh<br />
1785<br />
Lodewijk Ch átelain<br />
1zaac Willer<br />
1787<br />
NN<br />
NN<br />
1788<br />
Adriana Consranria Loq uer<br />
NN<br />
NN<br />
1789<br />
Andreas Cunaeus <strong>en</strong> Anna Christina van Dam<br />
f 40 .000<br />
f 2.000<br />
f 2.500<br />
f 500<br />
f 15.000<br />
f 1.000<br />
f 1.000<br />
f 500<br />
f 2.000<br />
f 1.000<br />
f 100<br />
f 6.000<br />
f 1.000<br />
f 105<br />
f 1.200<br />
f 1.000<br />
f 52<br />
f 2.000
Daniël van Aard<strong>en</strong>st<strong>of</strong>f<br />
Cernelia Suydlander<br />
Joost Pieter Hel<strong>en</strong>us Douw<br />
Sara à Rooy, vro uw van ds. Adrianus van Ass<strong>en</strong>delft<br />
NN<br />
1790<br />
Pierer van D orp<br />
1791<br />
Arie van Rijt<br />
NN<br />
1793<br />
Dirk van Ho<strong>of</strong>f<br />
Jacob Banram van der Stee n<br />
Joh anna van Stev<strong>en</strong>ink<br />
Maria Streso, wed uwe van Jan Sch revelius<br />
1794<br />
Magd al<strong>en</strong> a Maria Knibbe<br />
Jo hanna Erk<strong>en</strong>s wijk<br />
NN<br />
1796<br />
Johannes van Klink<strong>en</strong>b erg<br />
1797<br />
Jaco bus Srnir<br />
Kornelis N icolaas Strat<strong>en</strong>us, weduwnaar T heodo ra Pla<br />
NN<br />
1798<br />
Ca tha rina M aria Wi erm an , wed uw e Simo n Drol<strong>en</strong> vau x<br />
Ni colaas van Alph<strong>en</strong> <strong>en</strong> Johanna Bon<strong>en</strong>fanr<br />
1799<br />
Cernelia van d<strong>en</strong> Bosch, weduwe Johannes N etri s<br />
M.J. Pauw<br />
Pierer Ie Poetre<br />
MENSENWERK<br />
97<br />
f 6.000<br />
f 25<br />
f 500<br />
f 12.000<br />
f 1.000<br />
f 2.000<br />
f 500<br />
f 1.000<br />
f 600<br />
f 3.000<br />
f 2.000<br />
f 1.000<br />
f 100<br />
f 5.500<br />
f 100<br />
f 1.000<br />
f 250<br />
f 2.000<br />
f 100<br />
f 3.000<br />
f 2.000<br />
f<br />
f<br />
f<br />
300<br />
78<br />
400
JAARBOEK DIRK VAN EeK 2001<br />
98<br />
1800<br />
NN<br />
1802<br />
Jacoba Eva van der Honert<br />
Geertruida Caan, vrouw van Paulus van Lelyveld<br />
NN<br />
1803<br />
Mar ia Vierdag<br />
1804<br />
Joris Srephanus van Wijngaard<strong>en</strong> <strong>en</strong> Cernelia Hamelton<br />
1805<br />
Maart<strong>en</strong> Marcus<br />
Eva la Bon<br />
1806<br />
Abraham Springvliet <strong>en</strong> Jannetje Turk<br />
H<strong>en</strong>drica Jacoba Kerkhov<strong>en</strong>, weduwe Jean Pierre Ma rron<br />
Eva la Bon<br />
M.E. Lul<strong>of</strong>s, weduwe A. van Pe<strong>en</strong>e<br />
1807<br />
Elsje Vierdag<br />
1808<br />
Isaac des Bouvrie<br />
Alida Susanna du Pon, weduwe H <strong>en</strong>ricus Vorster<br />
1809<br />
Abraham Fortman<br />
Abraham Ledeboer<br />
H<strong>en</strong>drik van Struijk <strong>en</strong> Elizabeth Maria de Bordes<br />
1810<br />
Nico laas van Leeuw<strong>en</strong><br />
Elisabeth H<strong>en</strong>rietta Ie Pla<br />
Maart<strong>en</strong> van Ber<strong>en</strong>drecht<br />
f<br />
720<br />
f 3.000<br />
f 1.000<br />
f 2.200<br />
f<br />
f<br />
400<br />
200<br />
f 1.500<br />
f 500<br />
f 1.000<br />
f 800<br />
f 416-8-0<br />
f 1.000<br />
f<br />
300<br />
f 300<br />
f 2.000<br />
f 1.000<br />
f 4.000<br />
f 2.000<br />
f 40.000<br />
f 500<br />
f 500
1814<br />
Sara Maria van Lelyveld, weduwe Johanne s Prinse<br />
Johanna van Lelyveld, weduwe Ar<strong>en</strong>d van Staphorst<br />
1815<br />
Johannes van der Burg<br />
1816<br />
Susann a Adriana du Four, weduwe Klaas de Gaai<br />
Franciscus Gualtherus Blok<br />
Jacobus Muts <strong>en</strong> Maria van der Kelk<br />
Dirk Maart<strong>en</strong>se <strong>en</strong> Nee lrje Haagwijk<br />
Hele na Elisabeth van der Lind<strong>en</strong>, weduwe Jacobus van der Vijver<br />
1817<br />
De erv<strong>en</strong> Elsje Vierdag<br />
H<strong>en</strong>drik Caan <strong>en</strong> Amhonia Strat<strong>en</strong> us<br />
MENSENWERK<br />
99<br />
f 1.000<br />
f 1.000<br />
f 400<br />
f 95<br />
f 1.000<br />
f 816-14-0<br />
f 4.800<br />
f 2.400<br />
f 1.800<br />
f 340
JAARBOEK DIRK VAN EeK 2001<br />
100<br />
Not<strong>en</strong><br />
1. Frans van Mieris, Beschryving der stad Leyd<strong>en</strong>. DI. I (Leyd<strong>en</strong> 1762) 2 14.<br />
2. G.P.M . Pot ,Arm Leid<strong>en</strong>. Lev<strong>en</strong>sstandaard,bedeling <strong>en</strong> bedeeld<strong>en</strong>, 1150-1854 (Hilversum<br />
1994).<br />
3. F. Go rdo n, 'Het Gereformeerd Minne- <strong>of</strong> <strong>Arme</strong> O ude <strong>Mann<strong>en</strong></strong>- <strong>en</strong> Vro uw<strong>en</strong>huis<br />
binn<strong>en</strong> Leid<strong>en</strong>', Leids jaarboekje 11 (1914) 87.<br />
4. Zie Marije Groos <strong>en</strong> Ed van der Vlisr, Van Barbaragasthuis tot De Bakkerij. Zes eeuw<strong>en</strong><br />
sociale zorg aan de Oude Rijn in Leid<strong>en</strong> (Leid<strong>en</strong> 200 1).<br />
5. Pot, Arm Leid<strong>en</strong>, 171- 174.<br />
6. Ibidem, 169.<br />
7. R.CJ. van Maan<strong>en</strong>, Stadsarchiefvan Leid<strong>en</strong> 1574-1816 (Leid<strong>en</strong> 1986) (SA 11) inv. nr.<br />
6285 .<br />
8. M. Prak, Gezet<strong>en</strong> burgers. De elite in e<strong>en</strong> Hollandse stad, Leid<strong>en</strong> 1100-1180 (D<strong>en</strong> Haag<br />
1985) 219.<br />
9. Ibidem , 399; C ordon, 'Gereformeerd Minne huis', 88.<br />
10. Prak, Gezet<strong>en</strong> burgers, 418.<br />
11. Gordon , 'Gereformeerd Min nehuis', 88-89.<br />
12. Geme<strong>en</strong>tearchief Leid<strong>en</strong> (GAL), Archief Gereformeerd Minne- <strong>of</strong> <strong>Arme</strong> O ude Man n<strong>en</strong><strong>en</strong><br />
Vrouw<strong>en</strong>huis (AGM) , inv. nr. 31, Notul<strong>en</strong>boek I (1783 ).<br />
13. Ibidem.<br />
14. B.N . Leverland, 'Het Sint Elisabethgasthuis in de Kamp', Leidsjaarboekje 62 (I 970)<br />
64-65 .<br />
15. SA 11 inv.nr . 6285; J.C Overvoorde, Archiev<strong>en</strong> van de gasthuiz<strong>en</strong> (Leid<strong>en</strong> 1913), inv.<br />
nr. 1151.<br />
16. S.W.M.A. d<strong>en</strong> Haan, Inv<strong>en</strong>taris van het Archiefvan het Heilige Geest- <strong>of</strong><strong>Arme</strong> Wees<strong>en</strong><br />
Kinderhuis te Leid<strong>en</strong> 1334-1919 (Leid<strong>en</strong> 1990) (AHW) XXIV-XXV; zie ook J.F. Dröge,<br />
'Waar de wez<strong>en</strong> in de gevel staan '. De bouwgeschied<strong>en</strong>is van het Heilige Geest- <strong>of</strong> <strong>Arme</strong><br />
Wees- <strong>en</strong> Kinderhuis aan de Hooglandsekerkgracht te Leid<strong>en</strong> (Leid<strong>en</strong> 1990) 35; Groos<br />
<strong>en</strong> Van der Vlisr, Van Barbaragasthuis tot De Bakkerij, 25-26.<br />
17. AGM , Notul<strong>en</strong>boek, 21 januari 1783 .
MENSENWERK<br />
18. Ibidem.<br />
19. Ibidem.<br />
20. Ibidem, 6 januari 1783 .<br />
21. Ibidem.<br />
22. Ibidem, I I april 1783 .<br />
23. Ibidem, 2 mei 1783.<br />
24. Ibidem, 12 maart 1783.<br />
25. Ibidem, 26 mei 1783.<br />
26. Ibidem, mei tot augustus 1783.<br />
27. Gordon, 'Gereformeerd Minnehuis' , 91.<br />
28. AG M , Notul<strong>en</strong>boek, 30 september 1783 .<br />
29. Ibidem, 30 oktober 1783.<br />
30. Over Abraham Delfos o.a. Saskia Nijstad , 'Het Kunstvri<strong>en</strong>dschappelijk Ged<strong>en</strong>kboek<br />
van Johannes Ie Francq van Berkheij', LeidsJaarboekje 69 (1977) 199-200.<br />
3I. AG M inv. nr. 24.<br />
32. Ibidem, Notul<strong>en</strong>boek, 29 november 1783.<br />
33. Later zou Nicolaas Beets in zijn Camera Obscura (l4e druk, Haarlem 1883, p. 344)<br />
Leid<strong>en</strong> "de stad van bul <strong>en</strong> boluss<strong>en</strong>" noem<strong>en</strong>; zie Woord<strong>en</strong>boek der Nederlandsche<br />
Taal, lemma BUL ( VI) .<br />
34. AG M, Notul<strong>en</strong>boek, 29 december 1783 .<br />
35. Ibidem, 2 januari 1784.<br />
36. Ibidem, 1 maart 1784.<br />
37. Ibidem, 8 april 1784.<br />
38. Ibidem, 14 mei 1784.<br />
39. Ibidem, 28 mei 1784. Voor de toespraak van Zoutmaar <strong>en</strong> de gedicht<strong>en</strong>: AGM inv.<br />
nr. 287.<br />
40. Cordon, 'Gereformeerd Minnehuis', 93.<br />
41. AGM, Notul<strong>en</strong>boek, 23 juli, 27 augustus <strong>en</strong> 1 oktober 1784. Blijk<strong>en</strong>s SA II inv. nr. 912 7,<br />
Rek<strong>en</strong>ing van de reg<strong>en</strong>t<strong>en</strong> van het Minnehuis 1783- 1784, f. 36 kreeg Jacob Monr ée<br />
drie guld<strong>en</strong> voor'" t oprnaek<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> schilderij op de Reg<strong>en</strong>t<strong>en</strong>kaemer".<br />
42. Gordon. 'Gereformeerd Minnehuis', 93.<br />
43. AG M , Notul<strong>en</strong>boek, 8 oktober 1784.<br />
44. Ibidem, 7 januari 1785.<br />
45. Ibidem, 13 februari 1785.<br />
46. Ibidem, 19 maart 1785 .<br />
47. Gord<strong>en</strong>, 'Gereformeerd Minnehuis', 94.<br />
48 . AGM , Notul<strong>en</strong>boek, 24 maart 1786.<br />
49 . Ibidem, 6 <strong>en</strong> 13 janu ari 1786.<br />
50. Ibidem, 17 <strong>en</strong> 24 maart 1786.<br />
5I. Cordon, 'Gereformeerd Minnehuis , 95.<br />
52. AGM, Notul<strong>en</strong>boek, 18 mei 1787.<br />
101
JAARBOEK DIRK VAN Ee K 2001<br />
102<br />
53. Ibidem, 24 augustus 1787.<br />
54. Ibidem, 13 september 1787.<br />
55. Ibidem, 1 november 1787.<br />
56. Ibidem, 24 september 1789.<br />
57. Ibidem, 8 maart 1788.<br />
58. Prak, Gezet<strong>en</strong> burgers, 382.<br />
59. AG M, Notul<strong>en</strong>boek, 12 december 1788.<br />
60. AGM, Notul<strong>en</strong>boek, 20 januari 1792.<br />
61. Ibidem, 25 juli 1793 e.v. Zie tev<strong>en</strong>s de doctoraalscriptie van R.G.H . Sluijter, Oud,<br />
afgeslo<strong>of</strong>d, behoeftig <strong>en</strong> arm (Leid<strong>en</strong> 1995) [GAL, G2E3) 64 (ook in druk versch<strong>en</strong><strong>en</strong>:<br />
Ronald Sluijter, " 'Gelijk beest<strong>en</strong> in e<strong>en</strong> stal". Uitbesteding van bejaard<strong>en</strong> door het<br />
Leidse Hu iszitt<strong>en</strong>huis in de 18e eeuw', Holland, regionaal historisch tijdschrift31 (1999)<br />
148-166).<br />
62. A H W inv. nr. 567.<br />
63. Kees Walle, 'Revolutie in Leid<strong>en</strong>. De twee omw<strong>en</strong>teling<strong>en</strong> van 1795', Leidsja arboekje<br />
84 (1992) 135.<br />
64. AG M, Notul<strong>en</strong>boek, 23 januari 1795.<br />
65. Ibidem, 17 februari 1795.<br />
66. Ibidem, 10 <strong>en</strong> 17 februari 1795.<br />
67. Ibidem, 18 februari 1795; hierin ook de brief van de commandant .<br />
68. Ibidem, 4 september 1795.<br />
69. Zie Jaap Moes, Van bedelstaftot marktuiap<strong>en</strong>. Sociale werkvoorzi<strong>en</strong>ing in Leid<strong>en</strong> na<br />
1795 (Leid<strong>en</strong> 1997) 20.<br />
70. AG M , Notul<strong>en</strong>boek, 24 maart 1796 .<br />
71. Ygl. Annie Yersprille, 'Het Sint Carharinagasthuis', Leidsjaarboekje 44 (1952) 114.<br />
72. AGM, Notul<strong>en</strong>boek, 10 juni 1796.<br />
73. H.M. van d<strong>en</strong> Heuvel, De criminelevonnisboek<strong>en</strong> van Leid<strong>en</strong> 1533-1811 (Leid<strong>en</strong> 1977-<br />
1978) 446.<br />
74. AG M , Notul<strong>en</strong>boek, 6 mei 1803.<br />
75. Ibidem, 23 maart 1804.<br />
76. Ibidem, 12 december 1806.<br />
77. E. Pelinck, Op<strong>en</strong>baregebouw<strong>en</strong> <strong>en</strong> de voornaamstedaarin gevestigde instelling<strong>en</strong> te Leid<strong>en</strong><br />
tot 1850 (Leid<strong>en</strong> 1954-1955); W illem Otterspeer. Groepsportret met Dame t. Het<br />
bolwerk van de vrijheid. De Leidse universiteit, 1575-1672 (Amsterdam 2000) 151 e.v,<br />
78. AGM, Notul<strong>en</strong>boek, 13 september 1807.<br />
79. Ibidem, 9 december 1808.<br />
80. Zie bijvoorbeeld zijn preek naar aanleiding van de ramp met het kruitschip in: Bundel<br />
van aansprak<strong>en</strong>, gebed<strong>en</strong> <strong>en</strong> leerred<strong>en</strong><strong>en</strong> gedaan te Leyd<strong>en</strong> (Leyd<strong>en</strong> 1807) 3- 15.<br />
81. AGM, Notul<strong>en</strong>boek, 27 oktober 1809.<br />
82. Ibidem, 3 november 1809.<br />
83. P.J. Blok, Geschied<strong>en</strong>is van het Nederlandsche volk VII (Leid<strong>en</strong> 1907) 238.
MENSENWERK<br />
84. AGM inv. nr. 51.<br />
85. AGM, Notul<strong>en</strong>boek, 14 november 18 10.<br />
86. Ibidem, 22 november 1811.<br />
87. Vgl. Ariela H . Netiv, Rudi C]. van Maan<strong>en</strong> <strong>en</strong> Cor de Graaf jr., Vorstelijke visites.<br />
Oranje voetstapp<strong>en</strong> in Leid<strong>en</strong> [Leid<strong>en</strong> 2000] 85.<br />
88. AG M, Notul<strong>en</strong>boek, 21 december 1813.<br />
89. Ibidem, 27 janu ari <strong>en</strong> 3 februari 1815.<br />
90. Ibidem, 27 april 1815.<br />
9I. Ibidem, 24 juni 1815.<br />
92. Ibidem, 20 juni 1815.<br />
93. Ibidem, 24 juni 1815.<br />
94. Ibidem, 19 augustus 1816.<br />
95. Dit pand was vermoedelijk door Krantz <strong>en</strong> zijn to<strong>en</strong>malige compagnon, Arnoldus<br />
Nolet, in 1809 gekocht; zie Ingrid W .L. Moerman , 'Uit het dagelijks lev<strong>en</strong> van e<strong>en</strong><br />
Leidse lak<strong>en</strong>fabrikant. Het kasboek van B.F. Krantz (I 840-1854)', LeidsJaarboekje 73<br />
(I 98 I) 98.<br />
96. AGM, Notul<strong>en</strong>boek, 8 december 1817.<br />
103