Uitgeverij Verloren - Holland Historisch Tijdschrift

J.W.J. Burgers
Eer en schande van Floris V.
Twee oude twistpunten over de geschiedenis van een Hollandse
graaf*
In de uitgebreide literatuur over Floris V, graaf van Holland en Zeeland en heer van Friesland
(1256-1296),' zijn er enkele kleine kwesties die in het verleden menigmaal de pen van de his­
torici in beroering hebben gebracht, maar waarover desondanks geen consensus kon worden
bereikt. Dat is het gevolg van de stand van het bronnenmateriaal: de bronnen geven over
deze zaken weinig informatie, die bovendien lastig te interpreteren is. In het 'Florisjaar' 1996
zijn die oude problemen weer aan de orde gesteld, zonder dat men daarbij dichter bij een op­
lossing is gekomen. In het volgende zullen twee van die kwesties nogmaals worden belicht.
Het betreft de vraag of Floris inderdaad in 1282 het lichaam van zijn vader Willem II in West-
Friesland heeft gevonden, en de vraag of Floris inderdaad de vrouw heeft verkracht van zijn
latere moordenaar Gerard van Velsen. Door al het beschikbare bronnenmateriaal naast el­
kaar te zetten, en door gebruik te maken van nieuwe informatie in de bekende bronnen, kun­
nen we wat dichter bij de waarheid komen dan tot nu toe het geval was. Met name wat de eer­
ste kwestie betreft wordt met vrij grote zekerheid een einde gemaakt aan de twijfel.
Tot voor kort waren de genoemde vragen, hoe heftig er bij tijd en wijle ook over werd ge­
polemiseerd, in de ogen van de moderne geschiedschrijver van ondergeschikt belang, petite-
histoire die slechts vermelding in een voetnoot verdiende. De laatste tijd is evenwel het besef
doorgebroken dat daarmee onrecht wordt gedaan aan het wereldbeeld van een middeleeuw­
se edelman als graaf Floris. Daarin immers vormden het streven naar eer en de angst voor
schande voorname drijfveren van het handelen. Voor de Middeleeuwen is in dit verband de
antropologische term 'schaamtecultuur' gebruikt. Met die term, voor het eerst geponeerd
door Margaret Mead, duidt men een samenleving aan waarin de publieke reputatie van een
persoon van het hoogste belang is om zich sociaal te kunnen handhaven. Verlies van de eer
resulteert in schande, en die brengt een ernstige verzwakking van de positie met zich mee.
Wanneer de eer van een middeleeuwse edele was aangetast, dan restte hem niets anders dan
te trachten die schande uit te wissen, veelal door wraak te nemen op degene die de oorzaak
was van zijn gezichtsverlies. 2
Ook voor graaf Floris V waren eer en schande waarschijnlijk be­
langrijke drijfveren; beide begrippen zijn trouwens prominent aanwezig in het werk van Flo-
* Met dank aan drs G. van Herwijnen, die een eerste versie van dit artikel van kritisch commentaar voorzag.
1 Voor een overzicht van de Floris-literatuur zie J.W.J. Burgers, 'Graaf Floris V in de moderne geschiedschrijving. De
oudere literatuur en enkele nieuwe studies', Holland29 (1997) 308-318.
2 De schaamtecultuur wordt vaak geplaatst tegenover een 'schuldcultuur', waarin niet de angst voor de mening van
de ander de voornaamste toetssteen is, maar het eigen geweten. Over de toepassing van deze cultureel-antropologi-
sche en psycho-analyüsche begrippen in de middeleeuwse context bestaat een aanzienlijke, meest buitenlandse lite­
ratuur. In de Nederlandse situatie richtinggevend is het artikel van R.E. Kimzel, 'Over schuld en schaamte in enige
verhalende bronnen uit de tiende en elfde eeuw', Bijdragen en mededelingen betreffende de geschiedenis der Nederlanden 98
(1983) 358-372, met daarin ook verdere literatuur; een herziene versie in zijn recent verschenen proefschrift, Beel­
den en zei/heelden van middeleeuwse mensen. Historisch-antropologische studies mier groepsculturen in de Nederlanden (Amster­
dam 1977) 97-110. Zie nu ook A.J. Bijsterveld, 'Eergevoel en conflictbeheersing in aristocratische en geestelijke
kringen in de twaalfde-eeuwse Nederlanden', Millennium 11 (1997) 99-112.
1