Uitgeverij Verloren - Holland Historisch Tijdschrift

Boekbesprekingen
schaal toegepast. Het echte offensief tegen de ziekte kwam met de ontdekking van de koepo­
kinenting door de Schot Jenner in 1798. De Rotterdamse arts L.S. Davids introduceerde de
methode kort daarop in ons land en zij werd al snel door het nieuwe Bataafse bewind om­
armd als een ideaal middel om haar hervormingspolitiek kracht bij te zetten. De vaccinatie
werd voor de aanhangers van de Verlichting 'het dierbaarste voorwerp van staat'. Rutten trekt
hier de vergelijking met DDT dat na 1945 'het troetelkind werd van de nieuwe Wereldge­
zondheidsorganisatie WHO'. De medische stand nam de inentingscampagnes enthousiast ter
hand. Ijverige inenters kregen medailles, maar ook onderwijzers, pastoors, predikanten, fa­
brikanten en bestuurders van liefdadige instellingen werden in dit 'beschavingsoffensief' in­
geschakeld. Bedeelden kregen extra brood als zij hun kind aanbrachten voor een prik en
schoolmeesters kregen de opdracht om kinderen die geen pokkenbriefje hadden, van school
te verwijderen; dat was althans de theorie. Het regende brochures en traktaten. Het gevaar
van de pokken werd, op papier, steeds groter en ook 'de diagnose werd even besmettelijk als
de ziekte zelf', aldus Rutten. Onwelgevallige berichten werden echter het publiek angstvallig
onthouden, zoals de ontdekking dat de inenting geen levenslange bescherming bood.
Aanvankelijk had de campagne een stormachtig succes. In de jaren twintig van de 19e eeuw
was al tweederde van de kinderen ingeënt, maar daarna stagneerde het. Velen voelden zich
bedrogen toen bleek dat zij in de jaren dertig ondanks inenting toch ziek werden. Halverwe­
ge de 19e eeuw zakte de inentingsgraad tot niet meer dan 60 procent. Dat gaf overigens toch
een fors effect. De gevaccineerden vormden in veel gevallen een schild voor de niet-gevacci-
neerden. De epidemieën namen af en de ziekte werd van kinderziekte steeds meer een ziekte
voor volwassenen.
Op den duur wreekte zich de gebrekkige organisatie van de volksgezondheidszorg, en bo­
vendien verdrong de cholera de pokken van de politieke agenda. Ook onder artsen zakte de
animo om vrijwel kosteloos hun medewerking te geven. De verlichte propagandisten hoopten
dat de vaccinatie het vertrouwen in de dokter en het heil van de medische wetenschap enorm
zou doen toenemen, maar dat bleek een illusie. Daarvoor was de inenting toch te veel een af­
gedwongen zaak. Het 'lancet' werkte niet echt als 'breekijzer' voor het medisch beschavings­
offensief, constateert Rutten. Het zou tot het einde van de 19e eeuw duren voor de laatste
brandhaarden van de ziekte waren opgeruimd en 95 procent van de kinderen een pokken-
prik kreeg. Dat was nadat de Wet op de Besmettelijke Ziekten in 1872 de overheid een orga­
nisatie had geboden om een beleid ook echt af te dwingen.
Het meeste succes boekte het vaccinatie-offensief in de noordelijke provincies, en niet in
het westen van het land. In tegenstelling tot het algemeen gangbare beeld bleek de 'moder­
nisering' daar veel minder vlot door te dringen. Het moeizaamst verliep de acceptatie in be­
vindelijke calvinistische streken. Uit die hoek kwam (en komt) ook het voornaamste princi­
piële verzet tegen het ingaan tegen Gods wil. Soortgelijke bezwaren waren er aanvankelijk
ook in kringen van vrome katholieken, maar de georganiseerde weerstand uit die hoek ver­
dween sinds 'Rome' om was. Hoe de sociale aanvaarding van de pokkenprik verliep, is moei­
lijker vast te stellen. De indruk van de schrijver is dat de armste groepen met pressiemiddelen
vrij snel bereikt werden, maar dat de groep net daarboven pas langzaam van het nut door­
drongen raakte.
Het is jammer dat de academische vormvereisten nu eenmaal voorschrijven dat alle bewijs­
voering in een proefschrift moet worden opgenomen. Dat schrikt wellicht lezers af en dat is in
dit geval ten onrechte, want ondanks het wetenschappelijke karakter is het boek vlot leesbaar.
Verfrissend is ook dat de onderzoeker rustig voorbeelden uit het hedendaagse Nigeria of Ma-
41