Uitgeverij Verloren - Holland Historisch Tijdschrift

Boekbesprekingen
de zieke plekken in de samenleving zo nauwkeurig mogelijk in kaart te brengen en de overheid
te bestoken om daar wat aan te doen. Hun wapenen waren vooral het sociaal onderzoek en de
sterfte-statistiek. Daarbij steunden zij in sterke mate op buitenlandse voorbeelden, met name
uit Engeland en Frankrijk, waar de sociale verhoudingen halverwege de 19e eeuw al heel wat
ongunstiger lagen dan in Nederland. Dat verklaart volgens Houwaart ook waarom de hygië­
nisten in ons land aanvankelijk zo moeizaam succes boekten. Pas een tweede generatie kon
rond 1900 oogsten wat de eerdere gangmakers zo ijverig hadden gezaaid.
Het boek is niet alleen interessant voor het inzicht in de medische strijdvragen van de 19e
eeuw, het voegt ook een onmisbaar element toe aan de kennis van de sociale geschiedenis van
die tijd in ons land. Bovendien is het een goede handwijzer naar alles wat er in de 19e eeuw
aan eigentijds sociaal lokaal onderzoek is verricht in de vorm van sterfte-atlassen, biometers
(een soort hitlijsten van de meest ongezonde steden), drinkwateronderzoeken en genees­
kundige plaatsbeschrijvingen. Dat zijn bronnen waar de hedendaagse onderzoeker naar loka­
le geschiedenis doorgaans zijn vingers bij aflikt en die vaak nog heel weinig gebruikt zijn. Het
boek geeft bovendien in een bijlage een hele lijst van artsen die in deze hygiënistenbeweging
actief zijn geweest, met korte biografische beschrijvingen.
Het boek van W. Rutten, De vreselijkste aller harpijen. Pokkenepidemieën en pokkenbestrijding in Ne­
derland in de achttiende en negentiende eeuw, is een stevige pil van meer dan 500 pagina's, met
veel tabellen en rekenwerk, zoals dat in demografische onderzoeken van de 'Wageningse
school' gebruikelijk is. De studie draait om twee vragen: kan de 18e-eeuwse pokkensterfte de
omslag van bevolkingsstagnatie naar snelle bevolkingsgroei in de 19e eeuw verklaren? En in
hoeverre werkte de vaccinatie tegen de pokken als 'speerpunt van de medische beschavings­
arbeid' in de Nederlandse samenleving?
Pokken zijn een zeer besmettelijke ziekte. Vooral in de grote steden was het in de 18e eeuw
elke drie tot vier jaar raak. Wie de ziekte overleefde, was voor het leven immuun. De ziekte
trof daarom vooral kinderen, met name in de leeftijd tussen de drie en tien jaar. Veertig pro­
cent van alle kindersterfte in deze leeftijdsgroep kwam door de pokken. De ziekte was dan
ook synoniem met 'de kinderziekte'. Veel kinderen, en vooral in dunner bevolkte streken ook
volwassenen, vielen aan de pokken ten offer, maar de regelmaat van de epidemieën zorgde er­
voor dat pokkenexplosies zelden tot zulke dramatische sterftepieken leidden als de pest 0f de
cholera. De pokken zorgden dan ook niet voor paniek. De ziekte hoorde bij het leven. Vol­
gens oude middeleeuwse opvattingen die nog lang nagalmden, was de ziekte zelfs een nood­
zakelijk kwaad die het lichaam van het kind reinigde. 'De kinderziekte moet eruit', was een
volkswijsheid. Rutten illustreert dat met een verhaal van een afgelegen gemeenschap van
West-Nieuwland in de polder Goeree, die zich bij het minste gerucht van pokken geheel van
de buitenwereld afsloot. Het was in de ogen van tijdgenoten in de omgeving een bespottelijke
reactie. Zulk gedrag maakte de samenleving in kwestie in feite alleen maar kwetsbaarder als
het virus ooit wèl wist door te dringen. Toch blijkt de veronderstelling onjuist dat vroeger nie­
mand aan het virus kon ontsnappen. Zelfs in de steden was dat niet het geval, zo blijkt uit
zorgvuldig cijferwerk. Op de demografische ontwikkeling had de sterfte aan de pokken geen
grote invloed. Ze kan de bevolkingsstagnatie in de 18e eeuw en de daaropvolgende sterke be­
volkingsgroei in de 19e eeuw niet verklaren.
De strijd tegen de pokken begon omstreeks 1750 met de ontdekking van de moedwillige
besmetting of 'variolatie'. Die methode was niet zonder risico's, maar betekende wel een
doorbraak. Zij opende voor het eerst het besef dat het mogelijk was het lot in eigen handen te
nemen. De ingreep werd echter in de 18e eeuw meer besproken en beschreven dan op grote
40