Uitgeverij Verloren - Holland Historisch Tijdschrift

Boekbesprekingen
Eerder al verscheen een aanzienlijk bescheidener bundeltje over dezelfde arts ter gelegen­
heid van het 25Jarig bestaan van de Pieter van Foreeststichting, getiteld Pieter van Foreest; een
Hollands medicus in de zestiende eeuw. In dezelfde serie, uitgegeven door de Stichting Historia
Medicinae, verscheen ook een bundeltje over een andere bekende medicus, die een eeuw la­
ter in Delft werkte: Reinier de Graaf, 1641-1673, in sijn leven nauwkeurig ontleder en gelukkig ge­
neesheer tot Delft. Hij is vooral bekend geworden door zijn wetenschappelijk onderzoek naar de
alvleesklier en de mannelijke en vrouwelijke geslachtorganen. Zijn naam is nog altijd verbon­
den met het Graaf's follikel, het blaasje dat het eitje in de eierstok omvat. De Graaf werkte bij
zijn onderzoek nauw samen met zijn plaatsgenoot Antony van Leeuwenhoek, die met zijn zelf-
geslepen microscopen naar 'kleine dierkens' speurde in onder meer mannelijk zaad en
bloeddruppels.
De studie van E.S. Houwaart, De hygiënisten; artsen, staat &f volksgezondheid in Nederland 1840-
1890, is gewijd aan een beweging van vooruitstrevende artsen voor een nationaal volksge­
zondheidsbeleid, en werd bekroond met de Erasmusprijs. In dit boek gaat het om een ge­
schiedenis die alles te maken heeft met de cholera en de discussies over de noodzaak van
schoon drinkwater en riolering. De invloed van deze groep artsen zou er toe leiden dat om­
streeks 1900 de hele sociale politiek een medische legitimatie kreeg, met dokterstoezicht op
woon- en arbeidsomstandigheden, onderwijs en levensmiddelenverkoop. De bemoeienissen
van deze 'hygiënisten' met het algemeen welzijn van de bevolking leverden en passant ook een
belangrijke bijdrage aan de emancipatie van de beroepsgroep die in de loop van de eeuw de
alleenheerschappij verwierf over haar eigen werkterrein op een manier die door geen enkel
beroepsgroep is geëvenaard. In het begin van de 19e eeuw zag het daar niet naar uit. Bestond
er in de 16e en 17e eeuw per stad een vrij goed geordend gezondheidsbeleid, bij de centrali­
satie van Nederland in 1795 ontbrak daarvoor eigenlijk elke basis. De patriottische wetgeving
bewees nog wel lippendienst aan het algemeen welzijn, maar al snel bleek daarvoor nauwe­
lijks een cent beschikbaar te zijn. Bovendien ontbrak het de landelijke overheid aan machts­
middelen. In de praktijk maakte een bont gezelschap van kerkelijke armbesturen, regenten­
colleges van gast- en weeshuizen en besturen van restanten van oude gildenfondsen de dienst
uit. Zij bepaalden wat er werd gedaan voor de gezondheid van het grote deel van de bevolking-
dat zichzelf niet kon redden. Er bestond in die tijd een overschot aan medische hulpverle­
ners, zowel met als zonder academische opleiding. Bij gebrek aan voldoende kapitaalkrachti­
ge patiënten hadden zij weinig andere keus dan met de hoed in de hand de heren regenten
ter wille te zijn.
Het was de cholera die daarin een ommekeer bracht. Deze ziekte maakte weliswaar vooral
slachtoffers in de armenbuurten, maar ze joeg ook de hogere standen grote schrik aan. De le­
venswijze van de verpauperde volksklasse begonnen zij te ervaren als een permanente bedrei­
ging van hun eigen gezondheid. Sinds de pest anderhalve eeuw tevoren verdwenen was, was de
maatschappij niet meer geconfronteerd met zulke snel om zich heen grijpende enge ziekten.
In vroeger eeuwen vatten de doktoren epidemieën vooral op als verstoringen in het evenwicht
van het natuurlijk milieu of van het heelal. Nieuw van deze generatie medici was dat zij derge­
lijke ziekten in de eerste plaats zagen als een teken van een verkeerde organisatie van de sa­
menleving. De echte medische verklaring voor de oorzaak van de epidemie kwam pas met de
ontdekking van de cholerabacterie in 1883. De hygiënisten grepen nog terug op de oude leer
van het 'miasma', in moderne termen de onreine milieufactoren die ziekte in de hand werk­
ten. Ze vonden die in de verkrotte achterbuurten van de steden, het stinkende grachtenwater
en de mesthopen op straat. Hun program was vooral pragmatisch van aard. Zo probeerden zij