Uitgeverij Verloren - Holland Historisch Tijdschrift

Boekbesprekingen
rateurs, oog- en tandmeesters, en ook van de plaatselijke vroedvrouwen. Bij één groep, de chi­
rurgijns of heelmeesters, lag dat gevoeliger. Dezen hadden hun eigen gilde, met hun eigen
meesterproeven. Velen van hen waren overigens voor het bloederige handwerk de rechter­
hand van de geleerde doctores. Daarnaast hadden de stedelijke gemeenschappen een heel sca­
la van voorzieningen aan gast-, pest-, leproos-, dol-, wees- en armenhuizen om hun door ziek­
te gedupeerde burgers op te vangen.
J. Steendijk-Kuypers geeft in haar dissertatie Volksgezondheidszorg in de 16e en 17e eeuw te Hoorn
een zeer gedocumenteerd inzicht in de goede zorgen om de gezondheid van de Hoornse bur­
ger. De studie, met veel uitstapjes naar andere steden, schetst een beeld dat model staat voor
andere Hollandse steden in die tijd. De vraag 'door wie en op welke wijze werd medische hulp
verleend?' is door de schrijfster duidelijk gesteld in het kader van de vraag hoe de gemeen­
schap zich verantwoordelijk voelde voor 'de volksgezondheid als collectief goed'. Het boek
begint niet bij de medici, maar bij 'De geordende samenleving', zoals de titel van het eerste
hoofdstuk luidt. Het tweede hoofdstuk, 'De gezonde samenleving', gaat in op de rol van de di­
verse verzorgende instellingen. Vervolgens krijgen we een casestudy over de pestepidemie van
1636 om tenslotte via de vroedvrouwen en de chirurgijns bij de medische doctores van Hoorn
te eindigen.
Het is een breed opgezette studie, die veel boeiend materiaal oplevert voor de sociale ge­
schiedenis, zoals over de reorganisatie van de armenzorg, de sociale controle van 'buurtmoe-
ders' over de armen in 27 buurten, de aankoop van graan in tijden van voedselschaarste, de
jacht op onnutte zwervers en rabauwen, de huwelijksmoraal, begrafenisgewoonten, huisdie­
ren en een verplicht arbeidsaanbod voor jongeren. Toch blijft de lezer vaak met de vraag zit­
ten wat dat allemaal nu precies met volksgezondheid te maken heeft. Het betoog is daarin
niet altijd even overtuigend. Het boek leest ook niet gemakkelijk, al was het maar wegens uit­
drukkingen als 'de armenzorg naar de armen toe'. Bovendien herhaalt de schrijfster zichzelf
meer dan eens. Zo lezen we meerdere malen over de rol van kruidnagels in allerhande re­
cepten en voedseladviezen tegen de pest om tenslotte de mededeling tegen te komen: 'voor­
al de kruidnagel wist zich een plaats te verwerven in de pestreceptuur'.
Het boek is ondanks de brede kijk bovendien soms wat onhistorisch. Zelden maakt de
schrijfster duidelijk hoe veranderingen van opvattingen en beleid tegenover armen, zieken of
vreemdelingen te maken kunnen hebben met veranderde maatschappelijke of economische
omstandigheden. Het uitgangspunt dat de zorg voor de armen vooral is ingegeven door angst
voor oproer, is een a-priori dat kennelijk geen toelichting behoeft. Het is ook een ontkenning
van de manier waarop de sociale machtsverhoudingen al naar gelang tijd en omstandigheden
kunnen verschuiven. Niettemin is het een belangrijke studie naar de wortels van onze verzor­
gingsstaat die nog veel door andere onderzoekers met vrucht geraadpleegd zal worden.
Van pest tot pokken, geschreven door het artsen-echtpaar A.G. Zwart-Kramer en P.A.M. Zwart,
gaat grotendeels over hetzelfde onderwerp in het nabijgelegen Enkhuizen. Het boek is min­
der ambitieus, maar een stuk leesbaarder. De schrijvers hadden als publiek ook niet in de eer­
ste plaats hun vakbroeders voor ogen, maar de historisch geïnteresseerde Enkhuizenaar, zo
blijkt uit het voorwoord. Veel kadertjes en terzijdes maken de tekst zeer toegankelijk. De
schrijvers ontzien zich ook niet om de befaamde Enkhuizer medicus Paludanus als 'een moei­
lijk mens' te portretteren en zijn schoonzoon de chirurgijn Evert Hidding als 'protserig'. Hier
en daar wordt het toontje wel eens erg vlot en neerbuigend, met uitroepen als 'armoe was
dat'.
:•»()
Toch doet het boek informatief weinig onder voor de bovengenoemde studie over Hoorn.