Uitgeverij Verloren - Holland Historisch Tijdschrift

Boekbesprekingen
Dokterslectuur*
Geschiedenis van de geneeskunde en de gezondheidszorg was tot voor kort vooral een on­
derwerp voor medici onder elkaar. De beoefenaren vond men op de vergeten zolderkamers
van de medische faculteiten en in een kring van hobbyisten onder veelal gepensioneerde art­
sen daaromheen. Hun belangstelling ging vooral uit naar de grote geleerden en de grote we­
tenschappelijke vooruitgang in het vak. Ze troffen elkaar in de Stichting Historia Medicinae.
De laatste tien jaar is er op dit terrein het één en ander veranderd. Ziekte en gezondheids­
zorg hebben ook de aandacht getrokken van sociaal-historici en historisch-demografen mede
dankzij modes als de bestudering van de geschiedenis van het dagelijks leven en van de men­
taliteitsgeschiedenis, die ook op de medische beoefenaren een bevruchtende werking heb­
ben gehad. De interesse voor pest, pokken en cholera heeft vermoedelijk ook iets te maken
met de confrontatie met aids. Daarnaast is gezondheid tegenwoordig in het algemeen niet
meer het exclusieve domein van medici alleen, zoals uit de overdosis medische onderwerpen
op TV blijkt.
Gangmaker voor de nieuwe historische belangstelling was het intrigerende maar ook bekri­
tiseerde boek Plagues and peoples van William McNeill (New York 1976), dat beschrijft hoe de
wijze waarop volkeren werden overrompeld door onbekende ziekten, grote invloed heeft ge­
had op de wereldgeschiedenis. In ons land is een trend gezet door het boek De gave Gods. Pest
in Holland vanaf de late middeleeuwen van L. Noordegraaf en G. Valk (Bergen 1988) en Utrecht
en de choleravan P. 'tHart (Utrecht 1990). Opmerkelijk is in dit verband ook de visie van A. de
Bruin in zijn dissertatie Het ontstaan van de schoolstrijd (Leiden 1985), die het klimaat van con­
servatief confessionalisme in het 19e-eeuwse Nederland onder meer toeschrijft aan ramp­
spoeden als de cholera in het begin van die eeuw.
De gevolgen van ziekte waren in vroeger eeuwen zowel voor het individu als de samenleving
onvergelijkbaar veel groter dan vandaag. De medicus kon daartegen met al zijn kennis voor­
namelijk ontleend aan de geschriften van de oude klassieken weinig uitrichten. 'Bij levensbe­
dreigende ziekten is het stellen van de juiste prognose de beste prestatie van de arts. Met een
juiste voorspelling van de dood kan hij evenveel roem verwerven als met een gelukkige gene­
zing', stelde de 16e-eeuwse Delftse arts Pieter van Foreest nuchter vast. Geestelijke bijstand
was dan ook het voornaamste waarmee in de Middeleeuwen de gemeenschap de zieken thuis
of in gasthuizen te hulp kwam. Dat wil niet zeggen dat de maatschappij slechts gelaten toe­
keek. Preventie in de vorm van leefregels voor een gezond leven speelde in adviezen van art­
sen een grote rol. Hetzelfde gold voor het beleid van stedelijke overheden, waarin stadsge­
neesheren een adviserende taak hadden. Vrijwel elke stad kende in de 16e eeuw keuren op
het begraven ter beteugeling van besmettelijke ziekten, toezicht op de verkoop van (onbed­
orven) voedsel, en regelingen tegen de vervuiling van grachtenwater. Eén en ander was voor­
al gebaseerd op de toen gangbare medische theorie dat de bron van ziekten te vinden was in
giftige dampen en rottingsverschijnselen, het zogenaamde 'miasma'. Grote schoonmaak, een
geschrobde stoep en met azijn besprenkelde neusdoeken waren dan ook de geëigende mid­
delen om ziekte op afstand te houden. Had de ziekte het lichaam te pakken, dan waren ader­
lating en het voorschrijven van laxeermiddelen de voornaamste ingrepen waarmee een ge­
neesheer de kwalijke krachten het lichaam uit probeerde te drijven.
In de loop van de 17e en 18e eeuw werd de positie van de officiële stadsgeneesheren steeds
sterker. Zij veroverden een keurende bevoegdheid ten aanzien van de bonte kermis van me­
dische hulpverleners zoals kruidenverkopers, piskijkers, handopleggers, rondtrekkende ope-
:v>