Oude gebouwen nieuwe functies - Evert Verhagen

‘De hype rond de
creatieve stad is
voorbij, hoog tijd
voor volwaardige
strategieën.’
Inhoud
26 Voorwoord
30 Inleiding
Nieuwe kansen, nieuwe aanpak
46 Hoofdstuk 1
Genetische modificatie van
de stad: DNA & identiteit
64 Milaan: Porta Nuova
66 Hoofdstuk 2
Synergie tussen artistiek
en commercieel
78 Berlijn: Prenzlauer Berg
82 Hoofdstuk 3
Cultureel-economische strategieën
in de stedelijke vernieuwing
100 Manchester: Northern Quarter
102 Hoofdstuk 4
Waardeontwikkeling en creatieve
economie
126 Birmingham: Custard Factory
130 Hoofdstuk 5
Nieuwe verbindingen maken
het creatief DNA: proces
en coalitievorming
144 Helsinki: Arabianranta
146 Hoofdstuk 6
Creatieve economie en
architectuur
158 Lille: European Capital of Culture
2004
164 Coolhaveneiland Rotterdam
176 Hazemeyer Hengelo
190 Oliemolenkwartier Amersfoort
204 NDSM-Werf Oost Amsterdam-Noord
216 Creatoop-strategie Arnhem
232 Olympisch Gebied Amsterdam
246 Communicatiestad Leiden
258 Van onderhandelen naar
samen werking.
Het verhaal van de CoP
Creatieve Economie
272 Evert Verhagen
leiderschap in plaats
van regelgeving
Interview door Jeroen Saris
278 Bronnen
279 Auteurs

Voorwoord
door onwetendheid het kunnen ervaren van het bijzondere licht onmogelijk is geworden
en het daardoor gewoon een mooie plek wordt als alle andere. Of dat deze gebiedskennis
wordt gebruikt bij de herinrichting van het terrein. En dat NDSM opnieuw bijzonder
wordt, zoals het altijd bijzonder is geweest.
Dat is lastig in de werkelijkheid van generieke concepten en beleidsnota’s, als je niet gewend
bent wat preciezer van binnen naar buiten te kijken.
De CoP creatieve economie gaat over precies kijken en onderzoeken. Wat maakt dat een
plek zich ontwikkelt tot een creatieve be-doel-ing? Iedere context is weer anders door
de geschiedenis, de omgeving en de spelers.
Zijn er wetmatigheden in creatieve ontwikkeling? Welke thema’s komen telkens op de
agenda terug ongeacht de specifieke context? Wat moet je doen en bovenal laten? Gras
gaat niet harder groeien als je eraan trekt, maar een beetje mest wil vaak helpen.
Dit boek is de afsluiting van bijna drie jaar gebiedsontwikkeling, specifiek op zeven plekken
voor creatieve economie in Nederland. Praktijkontwikkeling met mensen afkomstig uit
de omgeving van die plekken: wethouders, ambtenaren, projectontwikkelaars, nieuwe
en oude bewoners, kunstenaars, ondernemers. Met experts van buiten, onderzoekers en
wetenschappers. The whole system in one room.
De CoP als een rondreizend circus: van Hengelo, naar Rotterdam, naar Amersfoort,
Amsterdam, Leiden en naar Arnhem. Om intrigerende vraagstukken voor die ene plek
bij de kop te pakken, elkaar te helpen door scherp door te vragen en eigen ervaringen
in te brengen.
Resultaatgericht op twee niveaus: het doorontwikkelen van de creatieve ontwikkeling
op de tijdige standplaats van het circus en het vergroten van het vakmanschap en de kennis
van de circusartiesten.
26 Welke kunsten we geleerd hebben en hoe we de creatieve ontwikkeling verder hebben
geholpen, kunt u lezen in dit boek.
27
Het is 13 september
2007, een zonnige
nazomerdag. Met de
pont over het IJ varen
is als het aankomen
in een nieuw land
dat nog ontdekt mag
worden.
In de expertmeeting van de Community of Practice (CoP) Creatieve Economie staat
vanmiddag de toekomst van de NDSM-werf centraal. Tijdens een discussie met gebruikers
van het terrein zijn zorgen uitgesproken over de toenemende interesse van commerciële
partijen voor dit gebied. Om een beeld te vormen over wat passend is, is het belangrijk
om samen met anderen een toekomstvisie te vormen over de werf en de ruimte aan te
geven waarbinnen activiteiten en ontwikkelingen denkbaar en wenselijk zijn. Ook een
gesprek over waarden en waardering.
Aan tafels hebben zich onder meer kunstenaars geschaard, ambtenaren van het stadsdeel
en de centrale stad, een wethouder, de programmeur van Over ’t IJ, een onderzoeker van
creatieve economie, een MTV’er, medewerkers van de Huurdersvereniging NDSM-terrein,
projectontwikkelaars, collega-CoP’ers uit Amersfoort, Leiden, Hengelo, Arnhem. Het
zijn allen kennisdragers met gevarieerde kennis over het gebied, en andere gebieden waar
creatieve economie moet floreren, over het hoofdstedelijk beleid, over het opzetten van
commerciële activiteiten, over het binden van bewoners aan een gebied, over kunst
maken aan het IJ.
Het wordt stil als zij het woord neemt. Een bewoonster met liefde voor de plek. Dat voel
je als ze beschrijft wat de NDSM-werf zo bijzonder maakt. Het licht! Dat vindt je nergens
anders meer aan het IJ dan hier. Op alle andere plekken is het bijzondere licht gewoon
geworden. Dat bijzondere licht was ons niet zo opgevallen, maar wij waren ook maar
passanten voor een middag, bivakkerend in een industrieel complex met een rijk verleden.
Je kunt je gemakkelijk voorstellen dat in de toekomst wordt gesloopt en gebouwd, dat
Ab van Luin
Habiforum

1
28 29

Inleiding
Jeroen Saris, de Stad bv
Nieuwe kansen,
nieuwe aanpak
Aanleiding
De hype rond de creatieve stad is voorbij. Rond de eeuwwisseling voorspelde Sir Peter
Hall (1998) dat in de 21e eeuw stedelijke bloei het resultaat zou zijn van een combinatie
van cultuur, technologie en grootstedelijk organisatievermogen. Charles Landry en Franco
Bianchini volgden hem op de voet met de term creatieve stad, waarna Richard Florida in
The Rise of the Creative Class (2002) de nieuwe economische kansen voor steden benadrukte.
De creativiteitsthese vloog de wereld rond en landde in 2002 in Nederland op de conferentie
van de Deltametropool over cultuur (Hemel, 2002). Eindhoven was met de oprichting van
de stichting ALICE en met de conferentie over ‘Creatief DNA’ de eerste stad die creativiteit
omarmde als bron van innovatie. Daarna ging het snel in heel Nederland. Bij de opening
van het Cultuurpark Westergasfabriek in Amsterdam in 2003, waar zowel Florida als Landry
optrad, kwamen de voornaamste ingrediënten van de ‘creativity and the city’ op het juiste
moment en op de juiste plaats bij elkaar: het industrieel erfgoed van de Westergasfabriek,
de herontwikkeling en de culturele invulling, de creativiteit als bron van economische groei
en voorspoed, de stad als plek waar dit nieuwe avontuur zich zou gaan voltrekken. Toen ook
het Kabinet in de nota ‘Ons cultureel kapitaal’, mede op basis van onderzoek door TNO,
RPB, de Atlas van Nederlandse gemeenten, ABF Research en ETIN, tot de conclusie kwam
dat creatieve bedrijvigheid een substantiële bijdrage levert aan de groei van de stedelijke
economie, was de hype een feit.
Elke stad in Nederland, groot of klein, ging op zoek naar de creatieve kansen voor de
stedelijke economie en het belang van cultuur om de aantrekkingskracht van de stad op
de creatieve klasse te vergroten. Wat is de belofte van de creatieve economie voor de steden?
– nieuwe ideeën voor verouderde gebouwen en wijken in het postindustriële tijdperk;
– terugkeer van symbolische productie in de binnenstad;
– een beter ontmoetingsklimaat;
– versterkte aantrekkingskracht van steden en regio’s op talent;
– meer kansen voor opwaardering en herontwikkeling van binnenstedelijke wijken;
– kansen voor verbreding van de stedelijke economie.
Op vele plaatsen zijn coalities gevormd van gemeenten, eigenaren van oude industriële
panden, gebiedsontwikkelaars en de creatieve sector. Zij zien kansen in de toegevoegde
waarde van de creatieve klasse, creatieve industrie en creatieve economie. Oude industriële
gebouwen zouden op deze manier behouden en hergebruikt kunnen worden. De toegevoegde
waarde van de creatieve economie manifesteert zich in waardestijging van buurten
of wijken en in het financierbaar maken van de herontwikkeling van locaties. De kansen
die de creatieve economie biedt, liggen niet alleen in het behoud van industrieel erfgoed
maar op een breed terrein, zelfs op gebied van sociaal welzijn. De nieuwe ideeën voor
deze oude gebouwen die zijn aangedragen door de creatieve sector hebben gemeenten,
woningcorporaties, financiers en projectontwikkelaars op hun beurt weer op nieuwe
ideeën gebracht.
De tijd was rijp om de hype om te zetten in volwaardige strategieën van herontwikkeling
om de groei van de creatieve economie te bevorderen. Een coalitie van gemeenten, gebiedsontwikkelaars
en financiers uit het hele land richtte in samenwerking met Habiforum een
leeromgeving in om de strategieën beter te onderbouwen en te beproeven. In zeven projecten,
de Proeftuinen Creatieve Economie, leerden zij niet alleen van elkaar, maar leerden zij ook
hoe de herontwikkeling van en voor de creatieve economie gedaan kan worden.
Het resultaat is vastgelegd in het voorliggende Nieuwe ideeën voor oude gebouwen. Het is
een praktijkboek dat inzicht geeft in de wijze waarop met creatieve economie kan worden
omgegaan, in welke milieus creativiteit bloeit, hoe groei versneld kan worden, hoe waardeontwikkeling
bevorderd kan worden en hoe creatieve economie kan bijdragen aan herontwikkeling
van gebouwen en wijken. Om de belofte van de creatieve economie te
verzilveren, is behoefte aan effectieve strategieën die op de praktijk zijn gebaseerd en niet
op wensdenken of copy-paste. In deze strategieën wordt de verbinding gelegd tussen de eigen
31

aard van de creatieve economie, kansrijke milieus, stedelijke identiteit en coalitievorming.
Uit deze verbinding komen strategieën voort die werkelijk hout snijden.
Verder in deze inleiding gaan we voorbij de hype en laten we zien wat de duurzaamheid
van de belofte van de creatieve economie is, zowel voor steden als voor de economie.
We sluiten af met een leeswijzer voor de rest van het boek.
en toepassing wordt creativiteit een kernvaardigheid waarover alle deelnemers dienen te
beschikken. De stad is de geschikte omgeving om deze uitwisseling en overvloeiing van
kennis en techniek te laten plaatsvinden. Hoe rijker, gevarieerder de omgeving, hoe groter
de kans op kruisbestuiving en experiment.
Creativiteit en de stad
Creativiteit en economie
De derde reden waarom de steden duurzaam onder invloed zullen staan van de creatieve golf
Overal in de ontwikkelde landen van Europa, Amerika en elders in de wereld nemen steden hun
heeft te maken met de economische ontwikkeling. De markteconomie beschikt over een
toevlucht tot culturele strategieën voor de revitalisering van het stedelijk leven in de postindustriële
sterke revolutionerende kracht die in staat is het sociale leven en de vorm van steden telkens
samenleving. In dit boek staan enkele voorbeelden, zoals Birmingham en Manchester, waar
weer ingrijpend te veranderen. Zal de creatieve economie als nieuwe loot aan de stam van
oude wijken zijn getransformeerd tot woon-, werk- en uitgaansmilieus voor de creatieve klasse.
het kapitalisme opnieuw zorgen voor grote veranderingen in het sociale en stedelijk leven?
Of Helsinki, waar Arabianranta, een heel nieuwe wijk voor kennis, cultuur en technologie,
Richard Florida denkt van wel, en met hem vele anderen. Na de postindustriële samenleving
is ontstaan. Lille heeft de aanwijzing tot Culturele Hoofdstad aangegrepen voor een regionale
en de diensteneconomie is de creatieve economie de volgende stap van de (westerse) samen-
culturele revival. In Berlijn maken de culturele ondernemers in wijken als Prenzlauer Berg,
leving op de piramide van Maslow: de productie van betekenis vercommercialiseerd en wordt
Friedrichshain en Kreuzberg gebruik van de leegstand en van de lage kosten. Ze bouwen een
creatieve markt op waar menige stad zijn vingers bij zal aflikken. Amsterdam en Londen roepen
toegankelijker. We gaan op deze economische duurzaamheid uitvoeriger in.
zichzelf uit tot creatieve hoofdstad van Europa. Is dit nog wel een hype?
Industriële markteconomie
De markteconomie heeft periodiek voor economische omwentelingen gezorgd, nieuwe
Er zijn minstens drie goede reden om aan te nemen dat creativiteit voor langere tijd betekenis
technologieën in zich opgenomen en culturele veranderingen teweeggebracht. Deze
zal hebben voor steden. De eerste is dat steden van oudsher de cultuurproducenten zijn.
omwen telingen hebben het sociale leven, de cultuur en de steden diepgaand beïnvloed.
Kerk, kunst, ambacht en wetenschap vormden eeuwenlang het hart van de stad, tot de
Bloei en verval van steden hangen ervan af. Andersom hebben nieuwe technologieën,
binnensteden veranderden in koopcentra. Voor cultuurproductie zijn ontmoeting, uitwis-
culturele veranderingen en wetenschappelijke ontwikkelingen de voorwaarden geschapen
seling en nabijheid op een klein oppervlak eeuwenlang belangrijke voorwaarden geweest.
om de grenzen van de economie te verleggen. ‘All that is solid melts into air’, zei Marx
Is dat nog steeds zo in het internettijdperk, met permanente wereldwijde synchrone
(1848) al. Het handelskapitalisme bracht koopmanssteden voort als Venetië, Londen en
32 communicatie? Internet is inderdaad een grote accelerator van de uitwisseling. Traditionele
Amsterdam. Steden die het handelsverkeer op nieuwe leest hebben geschoeid, zowel in
33
culturen waren sterk plaats- en tijdgebonden. Plaats en tijd worden in dit tijdperk van elkaar
financiële techniek als in de organisatie op wereldschaal van de handel. De stedenbouw,
losgemaakt en op een nieuwe wijze verbonden (Giddens, 1991; Castells, 1996). Mondiale
de grachten en kanalen, paleizen en pakhuizen getuigen daarvan, maar ook de burgerlijke
uitwisseling van beelden en informatie leidt tot relativering van traditionele verbanden
cultuur en de politiek.
en de lokale culturen. Voor velen is het doorsnijden van traditionele banden verwarrend,
De industriële productie doorbrak de traditionele stedelijke structuur door middel van
voor anderen is het identiek aan vrijheid. Voor beide neemt de behoefte aan zingeving
grootschalige productie in fabrieken. Kenmerken van de moderne stad zoals de scheiding
en betekenis sterk toe, ook al kiest de een voor Al Jazeera en de ander voor YouTube.
van wonen en werken komen voort uit nieuwe technologieën, die onder meer de metro,
Voor de productie van content, betekenis, zijn lokale contexten en lokale netwerken niet
trein en auto mogelijk maakten. Daarnaast zorgden gas, licht en waterleiding, industriële
minder belangrijk geworden (Landry & Bianchini, 1995). Nieuwe culturele uitingen
bouw en moderne architectuur voor de noodzakelijke organisatorische en technische
en vormen vinden hun inspiratie in deze contexten en mengen zich snel met andere
voorwaarden voor stedelijke groei, waardoor industriële steden konden uitgroeien tot
als er voldoende diversiteit aanwezig is. Culturele diversiteit is daarmee een belangrijke
19e- eeuwse metropolen. De massamens maakt zijn historisch debuut (ook op het witte
voorwaarde geworden om het tempo van de culturele verandering te kunnen bijhouden.
doek in Metropolis en Modern Times). De migratiegolven naar de steden waar het werk is,
Verwacht mag worden dat creatieve en culturele productie zich steeds meer in steden zal
worden opgevangen in tamelijk eenvormige arbeiderswijken. Tot in de eerste helft van
concentreren waar in elk opzicht (geloof, kunst, wetenschap, economie, muziek en straat-
de 21e eeuw speelt de industriële productie nog weinig in op de individuele behoefte. Vaak
cultuur) diversiteit aanwezig is.
wordt in dit verband Henry Ford aangehaald: ‘We hebben T-Fords in alle kleuren als ze maar
De tweede reden dat de creatieve economie duurzaam kan zijn: sinds Leonardo da Vinci,
zwart zijn.’ Het cultuurdebat over de massamens en de onderwerping van de menselijke
de laatste universele mens, is een toenemende scheiding ontstaan tussen disciplines in kunst,
behoefte aan de wetten van de markt, vond daar zijn oorsprong en gaat nog onverminderd
wetenschap en techniek. In de architectuur en in industrieel design is de verbinding tussen
techniek en ontwerp nooit geheel verbroken, hoewel ook daar de vorm steeds vaker werd
door (Klein, 2000; Barber, 2007).
gezien als afgeleide van de functionaliteit. In de wetenschap, technologie en de kunst komt
De postindustriële economie
in de laatste decennia steeds meer het accent te liggen op de integratieve benaderingen.
Het postindustriële tijdperk is moeilijker te typeren. Er worden telkens andere termen
Holisme ontwikkelt zich als tegenhanger van steeds verdere specialisatie. Technieken en
gebruikt zoals diensteneconomie, kenniseconomie en nu de creatieve klasse. De diensten-
vormentalen worden van de ene discipline overgenomen door de andere. Een voorbeeld
economie heeft steden verrijkt met kantoorlocaties, hoogbouw en nieuwe skylines. De
is een tentoonstelling in Parijs waar architectuurontwerpen worden getoond die motieven
functiescheiding tussen wonen en werken heeft zich doorgezet in kantoorparken, terwijl
en technieken uit de mode verwerken in de ‘huid’ van het gebouw. Ook het gebruik van
het werk in de industrie steeds meer uit het stadsbeeld is verdrongen. In de ene stad werden
ICT leidt tot steeds meer overvloeiende technieken in verschillende domeinen, van analyses
het centrum opgeslokt door cityvorming, op andere plaatsen verhuisden de kantoren naar
van mensenstromen tot gestroomlijnde ontwerpen van stations of andere publieke ruimten
de goed bereikbare locaties langs uitvalswegen rond de steden. Verrommeling is de populaire
(Arnhem). In het leggen van de verbinding en integratie van ontwerp, kennis, technologie
uitdrukking voor de snelwegdiensteneconomie. De spreidingstendensen uit het industriële

34
tijdperk herhaalden zich in versterkte mate voor het locatiebeleid in de diensteneconomie.
Het begrip kenniseconomie (Drucker, 1993) gaat verder en veronderstelt dat de productie
en toepassing van kennis in toenemende mate bepalend zullen zijn voor de toegevoegde
waarde in het economisch verkeer. Kennisinstellingen, laboratoria en een goed opgeleide
beroepsbevolking zijn van beslissende betekenis voor de welvaart op nationale en regionale
schaal. De kenniseconomie zou zich, zo werd gedacht op het hoogtepunt van de ICT-
revolutie, onttrekken aan de wetten van groei en recessie die het kapitalisme al eeuwen
kenmerken. De internetcommunicatie zou bedrijven footloose maken, de steden leegzuigen
en ‘urban sprawl’ bevorderen. Naast de ‘space of places’ zou een ‘space of flows’ de ruimtelijke
ontwikkeling van de wereld beheersen, met enkele ‘global cities’ op de belangrijkste knooppunten
van informatie en geld (Castells, 1996). Aanhangers van de clustertheorie menen
dat de regionale en stedelijke economie sterker staat naarmate meer sprake is van clustervorming
van producenten, toeleveranciers en kennisinstellingen rond bepaalde productieketens
(Porter, 1998; Scott, 2000). Clusters zorgen voor relatieve vermindering van de
transactiekosten en comparatieve voordelen. Maar gaan de clustervoordelen ook op voor
de informatiemaatschappij?
De postindustriële samenleving (Bell, 1973) heeft behoefte aan snelle informatiestromen
doordat in veel grotere mate wordt tegemoetgekomen aan de verscheidenheid van behoeften
bij consumenten. Informatietechnologie maakt het mogelijk de vraag snel te volgen
en de wensen om te zetten in aangepaste producten of nieuwe marketingstrategieën. Het
volgen van de consument en het ontwikkelen van strategieën om consumenten aan merken
te binden, wordt steeds belangrijker.
De creatieve dienstverlening die zich hiermee bezighoudt (marketing, reclame, design en
ICT), beschouwt de stad als haar biotoop om nieuwe trends op te vangen, onderling informatie
uit te wisselen en elkaar te ontmoeten. ICT is essentieel omdat communicatie de kern van
het werk is. In hun ontwikkeling stuwen nieuwe communicatietechnologieën en creatieve
dienstverlening elkaar op in een wederkerig proces. Steden met een grote commu nicatie-
en marketingsector als Amsterdam en Londen hebben hiervan flink geprofiteerd.
De wereldwijde communicatie heeft ook deconcentratie-effecten. De snelle informatiestromen
hebben er ook voor gezorgd dat de verwerking overal ter wereld kan plaatsvinden
en de productie van veraf kan worden aangestuurd. Lagelonenlanden met een goed opgeleide
bevolking kunnen van deze opkomende markt profiteren als goedkope producenten.
Aanvankelijk werd dat nog niet zo als een probleem gezien, iedereen zou profiteren van
de ‘emerging markets’. Tot de bubble barste en het internetoptimisme vervloog. Niet lang
daarna kwam Richard Florida met het goede nieuws: creativiteit zou de beslissende productiefactor
worden. In de globaliserende economie met snelle informatiestromen zouden de
meest getalenteerde mensen juist daarheen trekken waar de stedelijke en maatschappelijke
omstandigheden het aantrekkelijkst zijn. Steden die over de drie T’s (‘talent, technology,
tolerance’) beschikken zouden zegevieren in de strijd om de creatieve klasse en andere
zullen wegkwijnen. Hier ontmoet de kwaliteit van de ‘steden’ de uitdagingen die de
‘creatieve economie’ stelt: wat heeft Boston wel en Pittsburgh niet?
Creatieve economie en de stad
Florida geeft in zijn beide boeken antwoord op de vraag waarom de ene stad, of zelfs het
ene land, aantrekkelijker is voor de creatieve klasse dan de andere: het ‘people climate’ is
beslissend. Boston is een stad waar talent zich thuisvoelt, met beroemde kennisinstellingen,
een aantrekkelijk cultuuraanbod en een tolerante sfeer. Pittsburgh is de neergang van de
industriële bedrijvigheid nooit te boven gekomen, omdat creatief talent zich daar niet thuisvoelt.
De universiteit is goed, de technologie is aanwezig, maar aan tolerantie en talent
ontbreekt het. Hiermee wordt ook de economische clustertheorie op z’n kop gezet. Niet
de kwaliteit van het regionale cluster van bedrijvigheid trekt nieuwe bedrijven aan, maar
het cluster aan talent is de belangrijkste drijfveer voor vestiging van bedrijven (Florida, 2005).
Een aantal Nederlandse steden heeft de les van Florida vereenvoudigd tot de conclusie dat
het erom zou gaan de magneetwerking op talent te versterken. Om de aantrekkingskracht
op creatief talent te vergroten, hebben ze hun toevlucht te genomen tot citymarketing
met een zwaar accent op het promoten van de stad als een creatieve en culturele hotspot.
Maar werkt deze magneetstrategie wel? Als elke stad zich wil ontwikkelen tot een talentenmagneet,
wat is dan een onderscheidend profiel? De magneetstrategie is behoorlijk risicovol
en hoe meer steden deze volgen, hoe kleiner de kans op succes. Allereerst staat het niet vast
dat bedrijven de creativiteitsdragers zullen volgen. Op de tweede plaats is onduidelijk welke
bedrijven welke talenten volgen. Zijn dat reclamebureaus, modehuizen, mediaproducenten,
technologieproducenten of wat nog meer? De derde vraag is waarheen deze bedrijven
zullen gaan. Wat is hun vestigingsvoorkeur? Zijn dat de cultuurmetropolen (zoals Londen
verwacht), de financiële metropolen (in dit geval toevallig ook Londen) of de technopolen,
zoals Eindhoven of Grenoble? Het staat vast dat er grote verschillen zijn tussen de mogelijkheden
van megapolen, kleine wereldsteden en steden op de nationale schaal.
De ‘Proeftuinen Creatieve Economie’ hebben niet gekozen voor deze marketingaanpak
waarin de megatrends rechtstreeks worden doorvertaald naar een lokale verleidingsstrategie
voor talent. Op stedelijk niveau kan deze strategie succesvol zijn, maar ze kan ook leiden tot
onnodige concurrentie tussen steden of tussen locaties binnen steden, in stedelijke netwerken,
of regio’s. Om tot synergie en versterkende strategieën te kunnen komen, is in de Proeftuinen
Creatieve Economie de vraag gesteld:
‘Welke kansen biedt de creatieve economie
en hoe sluiten deze aan bij de specifieke
mogelijkheden van het gebouw, de wijk,
het gebied, de stad of de regio en hoe kunnen
deze twee gematcht worden?’
Nu we de hype voorbij zijn, wordt het tijd een verfijnde methodiek te ontwikkelen waarmee
gemeenten, projectontwikkelaars, gebiedsontwikkelaars, financiers en natuurlijk
de creatieven zelf uit de voeten kunnen om de kwaliteit van oude industriële locaties
te behouden en de weg naar de creatieve economie uit te stippelen. Om te beginnen gaan
we nog wat dieper in op de vraagkant, de wijze waarop creativiteit zich verhoudt tot de
economie. Vervolgens zullen we de gevolgen daarvan voor de gewenste creatieve milieus
in kaart brengen.
Figuur 1 verbeeldt de verschillende facetten waarin de creatieve economie zich manifesteert.
De eerste kring duidt op de functie van creativiteit als inspiratiebron voor ideeënvorming op
allerlei terreinen, zoals kunst, techniek en wetenschap. Creativiteit hoeft geen economische
functie te hebben. Nieuwsgierigheid naar een andere benadering, of de wens een grens te
verleggen, is een waarde op zichzelf. We kennen deze waarde uit de cultuurproductie pur
sang, maar ook uit de wetenschap of techniek.
Een creatieve stad met veel cultuur, talent en interessante mensen is een bron van inspiratie
voor de inwoners, bezoekers en creatieve ondernemers. Cultuuriconen met een tot de
verbeelding sprekende architectuur kunnen belangrijk bijdragen aan de beeldvorming over
de stad als geheel. De creatieve stad waarover Landry spreekt, is wel inspirerend, maar hoeft
niet per se een stad met een bloeiende creatieve economie te zijn.
35

36
Figuur 1 van inspiratie naar transactie (de Stad bv)
Inspiratie
Figuur 2 typen creatieve milieus (de Stad bv)
Creatieve werkplaats
– open en divers
– multifunctioneel
– complementair
– interactie met buiten
– connectivity
Broedplaatsen
– interne interactie
– goedkoop en ruim
– verscheidenheid
– startersmilieu
– trail and error
Transactie
Introvert Extravert
Interactie
Transactiemilieu
– stedelijk
– interdiscipinair
– open en tolerant
– multifunctioneel
– uitwisseling
– venture capital
Experiment Markt
Creatieve productie
– eenzijdig
– kennisproductie
– toeleveren
– bedrijvenpark
– effciency
De tweede kring betreft de interactie rond de creatieve productie die vorm krijgt in tentoonstellingen,
openingen en evenementen, maar ook in formele en informele ontmoetingen.
Nieuwe ideeën, zeker in de culturele sfeer, hebben publiek nodig om te worden uitgeprobeerd.
In de bètasfeer (technologische innovatie) vindt de test van een nieuw idee meestal niet
plaats door publiek optreden, maar in de toepassing. Pas daarna komen de tentoonstellingen
en expo’s.
Interactie heeft wel een relatie met economie, zij het indirect. Vaak wordt de economische
waarde van het cultuuraanbod, naast de directe omzet in de cultuursector, uitgedrukt in de
indirecte bestedingen, toerisme, hotels, horeca en de betekenis voor het vestigingsklimaat
van bedrijven. Florida voegt daar de informele ontmoeting, de levensstijl en de tolerantie
aan toe. De stedelijke ontmoetingscultuur is een belangrijke magneet voor de talentstrategie.
Een stad die talent wil trekken en een creatieve reputatie wil opbouwen, kan dat doen met
cultuurgebouwen en herhaalbare evenementen. Ook hier kunnen iconen belangrijk zijn
voor het versterken van de aantrekkingskracht. Voorbeelden zijn het Guggenheim in Bilbao,
of dichter bij huis: het Nederlands Architectuurinstituut in Rotterdam.
In de derde kring wordt creativiteit verbonden met economische waardeketens door
middel van transacties. De creatieve productie, ook wel symbolische productie genoemd
(Bourdieu, 1971), kan betrekking hebben op boodschappen (content) van allerlei aard, op
cultuur, beleving, of vormgeving van producten die daardoor een betekenis of een verhaal
meekrijgen, en op de dragers van de boodschappen, technologie, media, software of websiteontwerp.
De symbolische productie is in toenemende mate van belang in een economie
waar aan de eerste levensbehoeften van mensen ruimschoots kan worden voldaan (piramide
van Maslow). Om nieuwe producten te ontwikkelen, doelgroepen te bereiken en te binden,
nieuwe markten op te bouwen, om nieuwe levensstijlen te ‘ontwerpen’, om in hoog tempo
te voldoen aan de behoefte aan maatwerk is een creatieve sector nodig die sterk op de markt
gericht is.
De drie kringen overlappen elkaar en staan in een permanente uitwisseling tot elkaar. Zo
kan een inspirerende vondst in de vormgeving direct zijn weg vinden naar de productie
of eerst via de interactie weer verder worden gebracht. Het vernieuwende van de creatieve
economie is dat deze uitwisseling niet aan het toeval wordt overgelaten, maar bewust in een
vroeg stadium wordt opgezocht, zodat de cross-overs versneld worden en daarmee een
marktvoordeel kan worden behaald.
Voor stedelijke strategieën is het nodig een vertaling te maken van vraagkant, creatieve
transactie en interactie naar de aanbodkant, de stedelijke omgeving en de gebouwen.
Creatieve milieus
Florida (2002) sprak over een ‘creatieve klasse’, Hall (1998), Landry & Bianchini (1995)
zijn geïnteresseerd in de ‘creatieve stad’, Rutten (2005) en Kloosterman (2004) in ‘cultural
industries’ en met name (geografische) clustervorming. In Nieuwe ideeën voor oude gebouwen
verbinden we de economische kansen van de creatieve economie aan de herontwikkeling
van oude industriële locaties of wijken. Om niet in termen van klasse of steden te hoeven
praten, introduceren we het begrip van ‘creatieve milieus’. In deze milieus zijn kwaliteiten
van de omgeving (gebouw, wijk, gebied, stad) verbonden aan twee kwaliteiten waarmee
creativiteit aan de economie verbonden is: interactie en transactie. (Figuur 2)
De vier milieus komen tot stand langs twee assen. De eerste as betreft de mate van transactiegerichtheid
die loopt van experimenteel naar marktgericht. De tweede as betreft de interactie
en loopt van introvert naar extravert.
Deze milieutypen maken het mogelijk om te onderzoeken welke creatieve milieus aanwezig
zijn op allerlei geografische en bestuurlijke niveaus (hoewel kleiner dan buurtniveau
moeilijk is en ook de niet-geregistreerde kleine zelfstandigen onzichtbaar blijven). Door
de ontwikkeling van de creatieve milieus per geografische eenheid (buurt, wijk, stad, regio)
37

in historisch perspectief te plaatsen en hun ontwikkeling te laten zien, wordt inzichtelijk
waar de kansen liggen voor deze specifieke locatie, wijk, gemeente, et cetera.
Door ABF Research zijn de creatieve milieus op verschillende schaalniveaus in de proeftuinen,
en in opdracht van de ministeries van Economische Zaken en VROM ook op
niveau van de Randstad en Nederland, in kaart gebracht. De kaarten van verschillende
regio’s laten opvallende verschillen zien (kaarten ABF Research, p. 43). Zo zijn de broedplaatsen
en creatieve werkplaatsen sterker geconcentreerd in de regio Amsterdam–Utrecht
en de productieplaatsen in de Zuidvleugel van de Randstad en het zuiden en oosten van het
land. De productieplaatsen zijn veelal gespreid langs de randen van de stad en de snelwegen.
De broedplaatsen en creatieve werkplaatsen bevinden zich bij voorkeur in de vooroorlogse
stad rond het centrum of op voormalige industrieterreinen. De dynamiek van de creatieve
bedrijvigheid zorgt ervoor dat de binnensteden hun functie in de symbolische productie
herwinnen en een gevarieerde binnenstedelijke omgeving ontstaat, waar de monofunctionaliteit
van de scheiding tussen het winkelhart en de woonwijk wordt opgeheven. Creatieve
bedrijvigheid heeft, misschien juist door het symbolische karakter van de productie, meer
behoefte aan karakteristieke omgevingen. Oude gebouwen, voormalige fabrieken waar de
schaal en de robuustheid herinneren aan het harde bestaan, leveren een context die door
creatieve ondernemers zeer op prijs wordt gesteld. De dynamiek van creatieve bedrijvigheid
is een bron van nieuwe kansen voor binnenstedelijke herontwikkeling. Leo Versteijlen
werkt deze kansen uit in hoofdstuk 3, ‘Cultureel economische strategieën in de stedelijke
vernieuwing’.
gemeente moet bewaken ter wille van het publieke belang. Op de NDSM-werf Oost
botsten de wensen van de kunstenaars in het kunstenaarsdorp met de veiligheidsregels van
de overheid en met de behoeften van grotere gebruikers als MTV. Op het Coolhaveneiland
bleef ondanks de vorming van een publiek-private stuurgroep van corporaties, Ontwikkelingsbedrijf
Rotterdam (OBR) en deelgemeente Delfshaven toch nog lang aarzeling bestaan
over de risico’s die partijen willen nemen en de onderlinge afstemming van de publieke
en private acties.
Anders gezegd: de ontwikkelaars streven vanwege onzekerheden in de creatieve markt naar
maximalisering van hun vrijheid om de markt te verkennen middels publieksevenementen
en tijdelijke gebruikers; overheden trachten het publieke belang vast te leggen door grenzen
te trekken en gebruikers hebben zowel behoefte aan experimenteerruimte als aan zekerheid
op de lange termijn. Het moge duidelijk zijn dat deze wensen niet goed combineerbaar zijn.
In de meeste gevallen kunnen de verschillen worden overbrugd door de gedeelde waarden
op te zoeken van de toekomstige identiteit van de locatie. Op de gewenste identiteit kunnen
vervolgens een handelingsperspectief en taakverdeling voor de verschillende partijen worden
gebaseerd. De opbouw van een werkzame coalitie vereist een goed doordacht en methodisch
opgezet proces. Op basis van de proeftuinen is de ‘Venetiaanse brug’ ontstaan als model voor
het proces waarin tijdens de zoektocht naar de kansen en mogelijkheden een coalitie wordt
opgebouwd die in staat is de belangentegenstellingen te ‘overbruggen’ en een handelingsperspectief
te ontwerpen (figuur 3). In hoofdstuk 5 gaat Jeroen Saris hier dieper op in op
basis van een procesontwerp van Renée Hogendoorn.
Door metingen in meerdere jaren (1996, 2000, 2004 en 2006) met elkaar te vergelijken zijn
Bij projectontwikkeling voor een bekende verhuurmarkt wordt zo snel mogelijk gewerkt
kansenkaart opgesteld (p. 44). De kansenkaart geeft op postcodeniveau inzicht in potentiële
aan het verminderen van de vrijheidsgraden middels het opstellen van een visie/concept om
38 veranderingen: mogelijkheden voor nieuwe creatieve milieus of opschaling van bestaande,
vervolgens af te dalen via het programma en de middelen naar de uitvoering. Bij de creatieve 39
mogelijke verdwijning van bestaande creatieve milieus en verkleuring ervan. Inzicht in
markt bestaat vaak geen bekende gebruiker. In dat geval zal eerst de ruimte voor ‘het mogelijke’
de ontwikkelingen die al gaande zijn in ‘hun’ creatieve economie wakkert ook de wens aan
vergroot moeten worden. In het model wordt de toename van de vrijheidsgraden verbeeld
bij steden en projectontwikkelaars om deze ontwikkelingen te faciliteren. De herontwikke-
door de oplopende lijn van de divergentie. Het toevoegen van nieuwe mogelijkheden en
ling van oude industriële locaties, maar ook strategieën voor wijken en steden, springen in
vrijheidsgraden vindt plaats door een systematisch onderzoek van de condities, de herwaar-
op de kansen die de creatieve economie biedt. Daarbij moeten de oude manieren van herdering
van de locatie en het (laten) formuleren van perspectieven door verschillende partijen.
ontwikkeling en strategievorming worden verlaten. In de Proeftuinen Creatieve Economie
Tijdens dit proces kan worden begonnen met het inzetten van tijdelijk gebruikers en evene-
begon een zoektocht naar nieuwe manieren van samenwerken en strategievorming.
menten om beter zicht te krijgen op doelgroepen en gebruikers die bij de ontwikkeling
Een van de economische wetten, groei is schaalvergroting, gaat daarbij niet zonder meer
(en de coalitievorming) kunnen worden betrokken. De publieke en private samenwerkings-
op. De (kleine) ondernemers in de creatieve markt hechten vaak meer waarde aan interessant
partners worden tijdens het onderzoek middels een interactief proces in de opgaande lijn
werk dan aan de opbrengst en omzet. Voor de huisvesting van de creatieve sector vloeien
meegenomen naar het opbouwen van een coalitie. De verschillende fases van het proces
hieruit specifieke vraagstukken voort met gevolgen voor de betrokken gebiedsontwikkelaars,
worden telkens afgesloten met een cyclische evaluatie en selectie van de resultaten. De resul-
financiers en gemeenten. Zo bleek in Arnhem (ETIN, 2006) een duidelijke mismatch tussen
taten gaan mee naar de volgende ronde en worden daarin opnieuw beproefd en zonodig aan-
de huisvestingsvraag en het aanbod.
gevuld. Het divergentieproces wordt afgesloten met een reeks gemeenschappelijke waarden
Voor gemeenten en projectontwikkelaars ligt hier een kans om waarde te ontwikkelen, zowel
die de partijen delen bij het ontwerp van de toekomstige identiteit van de plek, wijk of stad.
in culturele als in financieel-economische zin, van oude industriële locaties en van voormalige
In de convergentiefase staan het programma en ontwerp centraal. Door steeds preciezer te
arbeiderswijken. Deze gebouwen en wijken blijken aantrekkelijk voor een specifieke groep
worden in de markt en de verhouding tussen kosten en opbrengsten wordt toegewerkt naar
ondernemers die tijdelijk gebruik en de slechte staat van onderhoud juist omarmen. Deze
de uitvoering. In dit model wordt niet uitgegaan van een grand design/masterplan. Onder-
vernieuwingen in herontwikkeling, ook hier blijkt de creatieve economie creatief, stellen
zoek en ontwikkeling gaan hand in hand. De aanvankelijke investeringen zijn beperkt tot
nieuwe eisen aan samenwerking tussen eigenaren en gebruikers van de ruimten.
het mogelijk maken van tijdelijk gebruik, zodat zo snel mogelijk kan worden begonnen met
het genereren van inkomsten. De risico’s kunnen op deze wijze worden beperkt en de grote
Venetiaanse brug
investeringen kunnen worden gedaan als de gebruikers bekend zijn.
De proeftuinen hebben stuk voor stuk geworsteld met de vraag hoe de samenwerking tussen
In hoofdstuk 4 werkt Gerben van Straaten de relatie tussen het proces, de Venetiaanse brug
de partijen, ontwikkelaar, gemeente en creatieve ondernemers gestalte zou kunnen krijgen.
In de verschillende casus wordt beschreven hoe deze vraag zich telkens in een andere vorm
en de waardevorming verder uit in de vorm van verschillende modellen voor waardevorming.
weer opnieuw voordeed. De gemeente Hengelo en de ontwikkelaars van De Creatieve
Volwaardige en effectieve strategieën
Fabriek hebben twee jaar nodig gehad om een goede balans te vinden tussen de vrijheid
Het is een wereldwijd verschijnsel dat leegstaande industriële gebouwen tijdelijk in gebruik
die de ontwikkeling van de creatieve bedrijvigheid nodig heeft en de grenzen die de
worden genomen door kunstenaars, soms als krakers, als antikraak of gewoon als huurders.

40
Figuur 3 de Venetiaanse Brug (de Stad bv)
vrijheden
condities
interactie, stakeholders, coalitie samenwerking
herwaardering
perspectieven
visie
middelen
realisatie
tijd
Dat is niet nieuw. Soms komen daar interessante culturele activiteiten uit voort, maar vaak
ook niet. De tijdelijke activiteiten kunnen bijdragen tot de waardevorming van een gebouw,
maar lang niet altijd. Het is niet zo eenvoudig dat elke oude fabriek in een handomdraai kan
worden omgetoverd tot een centrum van creativiteit. Het is ook niet zo dat elke opwaardering
van broedplaats naar creatieve marktplaats leidt tot gentrification en verdringing van
de ‘oorspronkelijke’ en experimentele creatieve kunstenaars. De buitenlandse voorbeelden
(Prenzlauer Berg in Berlijn, Custard Factory in Birmingham) en de Nederlandse proeftuinen
laten zien dat een commerciële ontwikkeling van de creatieve economie niet diametraal
tegenover de vernieuwing staat.
Er is een groot gebrek aan strategie, vooral bij de overheden, maar ook bij ontwikkelaars.
De waan van de dag heerst, waardoor de creatieve economie een vaag en amateuristisch/
gesubsidieerd imago houdt, met een elitair tintje. Luke Bruins (MediaWharf), Rob Vooren
(Stadsdeel Amsterdam-Noord) en Roel de Jong (Kinetisch Noord), alledrie betrokken bij
de NDSM-werf, geven in hoofdstuk 2 aan hoe de synergie tussen commerciële en artistieke
ontwikkelingen kan worden bevorderd.
Vaak steken de lokale overheden een hoop geld in de herontwikkeling van industrieel erfgoed
zonder precies te weten waar behoefte aan is. Er wordt gedacht: als we van deze fabriek
een cultuurgebouw maken waarin kunstinstellingen kunnen worden gevestigd, dan komt
het publiek vanzelf en wordt het imago van de stad opgepoetst. Of in zulke gevallen de
baten opwegen tegen de kosten is zeer de vraag, immers de overheid betaalt twee keer:
de eerste keer voor de herontwikkeling van het gebouw en vervolgens voor de huur van
de gesubsidieerde culturele instelling.
Het kan ook zijn dat een culturele broedplaats wordt gecreëerd. Vaak op hoop van zegen.
Maar is er overal wel behoefte aan een broedplaats? Is een broedplaats voor kunstenaars wel
belangrijker voor de stad dan een verzamelgebouw voor creatieve ondernemers, of een
marktplaats waar creatieve ondernemers hun product kunnen verkopen?
De proeftuinen hebben ons geleerd dat de herontwikkeling van gebouwen en wijken met
veel meer strategisch inzicht en succes ter hand genomen kan worden. De lessen van proeftuinen
kunnen kort en bondig worden samengevat.
1. Een eerste vereiste is een proces dat ruimte creëert om nieuwe mogelijkheden te ontdekken,
zowel voor en door de creatieve ondernemers als voor de gebouwen en wijken. Het onderzoeksproces
wordt door partijen gezamenlijk ondernomen, zodat de uitkomsten ook draagvlak
hebben bij de samenwerkende partijen. De nieuwe identiteit van het gebied komt voort
uit de combinatie van de kenmerken van de locatie, de creatieve clusters en wat het genetisch
materiaal van de stad genoemd kan worden. In hoofdstuk 1, ‘Genetische modificatie van
de stad: DNA & identiteit’, gaat Jean Baptiste Benraad (Stadswonen) op dit onderwerp in.
2. Creatieve herontwikkeling heeft vaak te maken met zowel de transactie-as als met de
interactie-as. Soms bevinden zich op de transactie-as commerciële partijen die sterk marktgericht
zijn, terwijl aan de andere kant experimentele kunstenaars bezig zijn interactie te
organiseren. Deze combinatie van partijen kan synergetisch zijn, maar ook conflictueus.
In hoofdstuk 2 worden de mogelijkheden van een synergetische benadering verkend door
Luke Bruins (Red Concepts), Rob Vooren (Stadsdeel Amsterdam-Noord) en Roel de Jong
(Kinetisch Noord).
3. Creatieve bedrijvigheid kan, als eenmaal wordt begrepen hoe het werkt, ook worden
ingezet als herontwikkelingsstrategie. Leo Versteijlen, directeur bij Kristal, werkt deze strategie
uit in hoofdstuk 3. Het bevorderen van creatief ondernemerschap kan nieuwe kansen
opleve ren waar ook de huidige bewoners van kunnen profiteren. Op grond van de ervaringen
in Rotterdam en Arnhem is de verwachting gerechtvaardigd dat de creatieve economie een
bijdrage kan leveren aan de wijkverbetering door versterking van het cultureel kapitaal.
4. Gerben van Straaten (Walas The Maverick) stelt dat er veel meer mogelijkheden zijn dan
gedacht om de herontwikkeling te laten plaatsvinden op marktconforme wijze tegen lagere
publieke kosten. In hoofdstuk 4 presenteert hij een model van waardevorming dat nauw
41

aansluit bij het proces. Daardoor ontstaat een lager risicoprofiel en een grotere kans op
waardevorming. De samenwerkende partijen moeten wel bereid zijn elkaars risico af te dekken
en ruimte te geven aan de ontwikkeling van nieuwe economie.
5. Alles overkoepelend is het proces. Renée Hoogendoorn (directeur Gebiedsontwikkeling
AM) toont een procesaanpak voor het bij elkaar brengen van software en hardware. Voor het
succesvol realiseren van de strategie is een ondernemende coalitie nodig van drie partijen: markt,
gebruikers en overheden, die goed geïnformeerd over elkaars wensen en verwachtingen een
perspectief formuleren en uitvoeren.
6. In verschillende hoofdstukken wordt ingegaan op de wederkerige relatie tussen creatieve
economie en de gebouwde omgeving, de stad en het gebouw. In dit hoofdstuk wordt
expliciet ingegaan op de architectonische opgave. Heeft de creatieve economie specifieke
gebouwen en vestigingscondities nodig? Vier aspecten van deze relatie worden onder de
loep genomen: de reputatie van een plek, het belang van een integraal concept, tijdelijke
architectuur en permanente onafheid.
In het tweede deel van dit boek worden de proeftuinen zelf beschreven. De auteurs zijn
leden van het kernteam die bij deze projecten in een leidinggevende rol betrokken zijn
geweest. Per proeftuin worden de locatie, de ontwikkelingsvraag en belangrijkste ‘lessen’
geformuleerd. Daarnaast worden facts & figures gepresenteerd over de sterkte van de creatieve
economie en van de creatieve milieus en een kansenkaart.
Het boek wordt afgesloten met een tweetal beschouwingen. Een evaluatie van de ‘Community
of Practice’ van de hand van Marc Coenders (Leerarchitectuur) en Tamara Metze (de Stad
Creatieve milieus in de Randstad
bv) onder de titel ‘Van onderhandelen naar samenwerken’. Het laatste woord is aan Evert
Verhagen vanuit zijn expertise opgedaan in de herontwikkeling van de Westergasfabriek
in 2007
42 en als extern adviseur betrokken bij de Proeftuinen Creatieve Economie. Hij blikt terug
op de oogst van de proeftuinen en vooruit naar de toekomst, waarin creativiteit steeds
belangrijker zal worden voor iedereen die iets wil produceren, zeker nu de stedelijke
herontwikkeling hoog op de agenda staat.
Habiforum, de Stad bv en ABF Research hebben het initiatief genomen tot de Proeftuinen
Creatieve Economie om op een proefondervindelijke wijze tot onderbouwde strategieën
voor de creatieve economie te komen. Daarvoor heeft de Stad bv een reeks initiatiefnemers
voor projecten, projectontwikkelaars en gemeenten bijeengebracht in een leeromgeving,
een Community of Practice. De proeftuinen hebben door onderlinge advisering, expertmeetings,
onderzoek en ontwikkeling nieuwe praktijken voor stedelijke herontwikkeling
43
en creatieve economie ontwikkeld. Het resultaat daarvan wordt in dit boek weergegeven
in het model dat de Venetiaanse brug is genoemd.
De proeftuinen zijn gevoed door onderzoek naar de stedelijke condities voor creatieve
economie en door evaluatieonderzoek naar soortgelijke ontwikkelingen in binnenen
buitenland.
Creatieve milieus in 1996 Creatieve milieus in 2004
*
Broedplaats
Creatieve werkplaats
Transactiemilieu
Productiemilieu
Proefuin

44
Kansenkaart creatieve milieus
in de Randstad
Kans op nieuw creatief milieu
Kans op opschaling
Kans op terugschaling
Kans op verdwijning
Creatieve milieus in 2004
* Proefuin
Groei kern creatieve industrie
1996–2007 en omvang van de
creatieve werkgelegenheid in 2007
Groei kern creatieve industrie 1996-2007
10,3 - 60,2
60,3 - 100,3
10,4 - 173,8
Omvang werkgelegenheid creatieve industrie
Kern creatieve industrie
Overige creatieve industrie
45

Hoofdstuk 1
Jean Baptiste Benraad, Stadswonen
Simon van Dommelen, de Stad bv
Genetische
modificatie van
de stad: DNA
& identiteit
‘Creatief in Rotterdam’, kopt de Volkskrant in oktober van 2007. Aanleiding vormden de
bouwwerkzaamheden rond The Creative Factory, een ‘broedplaats voor jonge ondernemers’
in een reusachtige oude graansilo in Rotterdam-Zuid, waar eerder Now & Wow al was
gestart met de programmering van bijzondere clubavonden. De gemeente investeert 5,5
miljoen euro in het gebouw om dit geschikt te maken voor creatieve ondernemers. Daarnaast
wordt 50% van de huurkosten van de ondernemers vergoed door de stad, omdat The Creative
Factory gevestigd is in Charlois en deze wijk tot de ‘kansenzones’ wordt gerekend. Er is
al voor de opening een wachtlijst voor kantoorruimte in het pand. Tot nu toe hebben 45
starters en 6 gevestigde ondernemers een contract getekend voor een ruimte met een huurprijs
tussen de 135 en 164 euro per maand. Na eerdere investeringen in de Witte de Withstraat,
de Van Nellefabriek en de Schiecentrale voegt Rotterdam zich daarmee definitief in de rij
steden met de ambitie om creatieve stad te zijn. De vraag is wat de ankerpunten zijn waarop
de stad haar beleid baseert. Voor The Creative Factory worden er twee genoemd. In de eerste
plaats het gebouw zelf, dat als industrieel monument op zichzelf al een grote aantrekkingskracht
uitoefent op creatieven. En daarnaast de kansen die de gemeente toedicht aan creatieven
om als ‘pioniers’ een gentrification-proces op gang te brengen in achterstandsgebieden.
In het streven om hoger opgeleiden aan de stad te binden bieden creatieven een interessant
perspectief, zij prefereren een stedelijke levensstijl boven een gezinswoning met tuin in
Spijkenisse. En ook betaalbaarheid speelt een rol, zoals John Wanders betoogt in de Volkskrant:
‘Dikke kans dat deze vaak avontuurlijk ingestelde types juist de sociaal zwakkere wijken van
Rotterdam verkiezen als ideale, want goedkope, woonplek’ (Wanders, 2007).
Los van het feit of deze wijken aantrekkelijk worden bevonden door creatieve ondernemers,
zeker als daar subsidie tegenover staat, is het nog maar de vraag of de creatieve economie ook
daadwerkelijk een voedingsbodem heeft in Rotterdam-Zuid. Wat goed is voor Rotterdam,
werkt dat ook voor de sector zelf? Wat is het perspectief van de creatieve starters in De Graansilo,
kunnen ze hier een succesvolle beroepspraktijk opbouwen? Waar liggen eigenlijk de
beste kansen in Rotterdam en wat zijn de randvoorwaarden voor blijvende verankering?
En wellicht nog relevanter, welke strategie moet worden toegepast om kansen te benutten
en uit te groeien tot een succesvolle creatieve stad die haar bewoners stimuleert, maar ook
nieuwe deelnemers van buiten trekt?
In dit artikel worden hiervoor twee belangrijke stappen genoemd. De eerste is prioritering,
het maken van de juiste keuzes. Wat wordt er ontwikkeld? Belangrijk is dat gekozen wordt
voor branches die aansluiten bij het profiel en dus de kansen van de stad, waar de stad zich
mee onderscheidt van andere steden en aldus concurrentievoordeel is te behalen. Daarnaast
gaat prioriteren ook over de plek waar de ontwikkeling moet plaatsvinden. Welke grond
biedt de beste voedingsbodem voor het juiste type creatieve economie, en hoe laat je de
ontwikkeling aansluiten bij de situatie ter plekke?
De tweede stap is het gunnen van een ontwikkeling. Dat gaat over de acceptatie van alle
partijen dat een initiatief op een specifieke plek de beste voedingsbodem heeft en niet elders
moet worden gekopieerd. Het sluit aan bij de initiatieven die organisch tot stand komen.
Prioriteren en gunnen hangen sterk samen met de identiteit van de stad en van de wijk.
Zoals in de inleiding al beschreven, vereist projectontwikkeling binnen de creatieve economie
inzicht in het DNA van stad en de plek waar het moet neerslaan. Er moeten aanknopingspunten
zijn waarop doorgebouwd kan worden. Niet door te vergroten en herhalen van wat
er al zit, maar door iets toe te voegen wat de identiteit versterkt en verrijkt en uiteindelijk
een verandering in de genen tot stand brengt. Er zal in dit hoofdstuk aan de hand van het
procesverloop in Arnhem eerst worden stilgestaan bij de wijze waarop de identiteit kan
worden achterhaald en uitgangspunt moet zijn voor planontwikkeling. Vervolgens wordt
de Rotterdamse beleidspraktijk onder de loep genomen en het proces van keuzes en prioritering
geanalyseerd.
Drie thema’s spelen daarin een rol. Ten eerste de zoektocht naar kansrijke clusters, economische
sectoren die passen bij het profiel van de stad. Vervolgens gaan we in op de voedingsbodem
47

voor de creatieve economie: op welke plekken in een stad gedijt de sector het best. En ten
slotte wordt ingegaan op de zichtbaarheid van de sector. Op welke wijze vormt de creatieve
economie een pull factor voor bedrijven en consumenten van buiten? De Rotterdamse casus
toont het belang van de profilering en zichtbaarheid van de sector.
De prioriteiten die leiden tot een beleidsvisie zullen moeten landen in een beleidsaanpak
die uitgaat van een aantal keuzes. Daarmee wordt voorkomen dat de creatieve economie
vlees noch vis is, doordat partijen in de stad elkaar beconcurreren. Dit vergt een sterke stadsbrede
coalitie van marktpartijen en publieke partners die gezamenlijk beleidsdoelen opstellen
en bereid zijn om elkaar een succesvolle ontwikkeling te gunnen, als dat bijdraagt tot de
versterking van de creatieve economie in de hele stad. De volgende paragraaf gaat hierop
in en trekt lessen uit concrete casus in het verleden.
Dit gunnen van een ontwikkeling aan een bepaalde plek raakt aan een belangrijk dilemma
binnen de Rotterdamse creatieve sector. Nieuwe initiatieven in de creatieve sector duikelen
over elkaar heen, nog voordat de vorige plek is uitgegroeid tot een volwaardig creatief milieu.
De ondernemerszin is groot in Rotterdam, het is een stad van pioniers, maar het ongeduld
van creatieven én beleidsmakers belet de stad om volwassen te worden.
constateren ze dat Arnhem zich wel kan profileren als experimenteer- en productieplek
voor de branche. De modeacademie brengt veel jong talent voort dat graag in de luwte
aan een collectie bouwt. Succesvolle ontwerpers in Arnhem behouden vaak hun productiefaciliteiten
in de stad, nadat ze zelf naar Amsterdam zijn verhuist. Ook de belangrijkste issues
zijn vaak kenmerkend voor het profiel van de stad. Voor Arnhem waren dit onder meer de
gebrekkige huisvesting voor afgestudeerde creatieven en met name doorstarters, de onzichtbaarheid
van de sector, en het ontbreken van een platform waarin creatieven kunnen kennismaken
met een potentiële afzetmarkt. Dat laatste werd toegeschreven aan het gebrek aan
ontmoetingsplekken. Sommige thema’s vergen aanvullend onderzoek, zoals de meer specifieke
huisvestingswensen van de creatieve ondernemer, die voor Arnhem in kaart zijn gebracht
door onderzoeksbureau ETIN (2006). Wat hier blijkt is het voordeel van de ‘second cities’:
steden die niet steeds de schijnwerper op zich gericht voelen. Er is daardoor vrije ruimte
om de experimenteren, te oefenen en te starten voor de volgende generatie. Een voordeel
wat in Rotterdam, als het niet om de haven gaat, ook een grote rol speelt.
Zoeken naar identiteit, het onderscheidend vermogen
Stap twee
Deze gaat over de vorming van coalities rond deze thema’s. Door creatieven in contact te
brengen met elkaar en met potentiële partners zoals ontwikkelaars, corporaties en de gemeente
Om richting te kunnen geven aan de ontwikkeling van een creatieve economie dient te
worden partijen bewust van de mogelijkheden die ze hebben om zelf iets te doen aan de
worden aangesloten bij het DNA van een stad, bestaande economische, sociale en fysieke
situatie die zij als problematisch ervaren of om al succesvolle activiteiten voort te zetten. Door-
kenmerken die de drager kunnen zijn van nieuwe ontwikkelingen. Verpauperde buurten
dat creatieven zelf initiatiefnemer zijn of betrokken worden bij de projecten, worden de
zijn op die manier omgeturnd in dynamische en hippe wijken. Denk aan het Northern
wensen van de sector direct vertaald in de planvorming. Projecten als de Mode Biënnale, het
Quarter in Manchester (zie internationale casus), of dichter bij huis, De Pijp in Amsterdam.
In Rotterdam heeft een wijkontwikkelingsmaatschappij (WOM) in de Witte de Withstraat
Ontwerp Platform Arnhem en Modewijk Klarendal ontlenen daaraan hun bestaansrecht.
48 een proces van gentrification aangewakkerd door in de bestaande structuur nieuwe creatieve
Stap drie
49
activiteiten toe te voegen, zoals hippe horeca, galeries en winkels. De straat vormt een ver-
De derde stap gaat over de zoektocht naar de plekken met de meest gunstige omstandiglengde
van zowel de binnenstad als het Museumpark, waarbij detailhandel en de museale
heden om specifieke onderdelen uit de sector te huisvesten. Deze huisvestingsbehoeften
functie natuurlijk in elkaar overlopen en extra waarde toevoegen aan het gebied.
lopen binnen de sector sterk uiteen. Het model van de creatieve milieus (p. 00) brengt een
Het uitgangspunt moet zijn wat er (potentieel) in een gebied zit, en wat daaraan kenmerkend
differentiatie aan in de behoeften van creatieven voor een specifiek milieu. Het model heeft
is. Om het creatief DNA van een stad te kunnen blootleggen en het juiste deel van de creatieve
twee assen, de ‘interactie-as’ en ‘transactie-as’, die tezamen vier creatieve milieus vormen:
activiteiten op de juiste plek te laten landen, kan een voorbeeld worden genomen aan de
broedplaats, creatieve werkplaats, transactiemilieu en het creatief productiemilieu.
creatoop-strategie in de gemeente Arnhem. Hoewel deels gebaseerd op toevalligheden en
De geschiktheid van een specifieke omgeving voor creatieve activiteiten hangt samen met
ongeplande acties en met veel vertraging, heeft deze aanpak geleid tot een stadsbrede coalitie
een aantal factoren, zoals de ligging ten opzichte van de binnenstad, de stedenbouwkundige
van gemeentelijke diensten, ontwikkelaars, woningcorporaties en creatieven die met de
structuur, de beschikbaarheid van ruimte, bestaande functies en de creatieve activiteiten die
neuzen in dezelfde richting een gezamenlijk doel nastreven: het vergroten van de dynamiek
er reeds zijn gevestigd, al dan niet autonoom gegroeid. Daarnaast is de aanwezigheid van
van Arnhem door middel van het versterken van het creatief potentieel. Hoewel dit doel
onderwijsinstellingen, aansluitend op dit deel van de creatieve economie, vaak een belang-
nog niet is bereikt, zijn er succesvolle ontwikkelingen te benoemen die de stad op de kaart
rijke trekker, met name voor de instroom van creatieven van buiten de stad. Verder in dit
hebben gezet: creatieve locaties als Het Hoofdkwartier, Modewijk Klarendal en de eind
hoofdstuk (p. 00) en in hoofdstuk 3 wordt dieper op deze voorwaarden ingegaan. Arnhem
2007 geopende conceptwinkel Coming Soon van kunstacademie ArtEZ. Maar ook activi-
kent een vrij logische indeling van een binnenstad met een winkelhart dat uitlopers heeft
teiten die de zichtbaarheid van de creatieve sector in Arnhem hebben vergroot, zoals de
in een stegenstelsel met relatief lage prijzen waar creatieven hun etalage- en ontmoetings-
succesvolle Mode Biënnale en tentoonstellingen onder de noemer Made in Arnhem.
functie hebben (transactiemilieu). Daaromheen bevindt zich een ring van wijken die elk
Nieuwe activiteiten volgen elkaar in hoog tempo op.
hun eigen karakter hebben: het Stationskwartier (creatieve werkplaats) met instituten
In de strategie zijn een aantal stappen te onderscheiden die essentieel zijn geweest voor
als ArtEZ, het Museum voor Moderne Kunst en Het Hoofdkwartier; het Burgemeesters-
het succes van Arnhem.
kwartier (productiemilieu), waar de creatieve zakelijke dienstverlening zich autonoom heeft
gevestigd in representatieve maar relatief dure herenhuizen; het Spijkerkwartier (creatieve
Stap een
werkplaats) als verlengde van de binnenstad met een fijnmazige structuur, waar creatieven
Om er achter te komen wat kenmerkend is voor de creatieve sector in de betreffende stad
zowel werken als ontmoeten. Iets verder ligt Klarendal (broedplaats) met een achterstands-
en wat er speelt bij de ondernemers zullen creatieven zelf ondervraagd moeten worden
problematiek die juist voor startende creatieven interessante perspectieven biedt om betaal-
in hun eigen biotoop. Bijvoorbeeld over hun motieven om in de stad gevestigd te zijn en
bare huisvesting te vinden. Langs de Rijn bevindt zich het Centrum-Oost (productiemilieu).
de problemen waar ze als ondernemers tegen aanlopen. Zij tonen de eigenheid van de stad
Dit is deels een oud industrieterrein met industriële monumenten die de nodige vierkante
en laten zien wat wel en niet werkt. In Arnhem is men zich bijvoorbeeld sterk bewust van
meters bieden aan creatieve activiteiten die wat meer ruimte-intensief zijn. Ten slotte moet
de ondergeschikte positie van de mode-industrie ten opzichte van Amsterdam. Tegelijk
het echte topklimaat op creatief en cultureel gebied landen in het grootschalige Rijnboog-

project (transactiemilieu), dat over een paar jaar een nieuw stuk binnenstad toevoegt aan de
bestaande stad.
Men stelt wel eens de vraag of Arnhem de massa heeft om zo veel beschikbare ruimte te
vullen. De binnenstad en omliggende wijken vormen echter een compact geheel, de onderlinge
afstanden zijn gering. Bovendien is de vraag naar ruimte onverminderd groot. Wellicht
dat de stad met de op één na grootste kunstenaarskolonie van Nederland (na Amsterdam)
(Marlet & Van Woerkens, 2005) eindelijk in staat is om het creatief talent langer aan zich te
binden. De aanwezigheid van de Academie voor beeldende kunst en vormgeving Arnhem
(ArtEZ) is hierbij van veel belang. Hier kan van geleerd worden dat steden zich veel beter de
bijeffecten van hun onderwijsinstellingen dienen te realiseren. Een bijbehorende broedplaats
als opvolger van de speelplaats van lagere scholen schept kansen. We zien dat ook terug op
het Coolhaveneiland in Rotterdam. Het is in dit kader jammer dat de onderwijsinstellingen
nog autonoom te werk gaan. Het succes van de interactie is nu bijna altijd afhankelijk van
het handelen van de studenten en afgestudeerden. Hier valt meer resultaat te behalen.
Kennis- en creatieve economie liggen direct in elkaars verlengde, voorzover de creatieve
economie vaak al niet besloten is in de kenniseconomie.
(RRKC) en Stadshavens is de afgelopen jaren gewerkt aan een visie op de creatieve economie
en een uitvoeringsprogramma. Daarin zijn drie belangrijke doelstellingen geformu leerd: (1)
een toename van het aantal arbeidsplaatsen in de sector van 10.000 tot 12.000 banen, (2)
het op gang brengen van kruisbestuivingen, en (3) het vergroten van de zichtbaarheid van
de sector. Wat vertrouwen geeft voor de toekomst is dat Rotterdam in deze economische
visie de creatieve stad onderdeel maakt van de kennisstad onder de ambitie ‘Samen leren’.
Deze integrale benadering van de creatieve economie in Rotterdam is een trendbreuk met
de sectorale aanpak die aan dit beleid voorafging. Na het succes van de Witte de Withstraat
hadden vanuit centrale aansturing met name de audiovisuele sector en architectuur de volle
aandacht. We zullen hier dieper ingaan op het beleid rond de AV-sector.
Stap vier
AV-cluster
Hoewel destijds nog een marginale sector qua werkgelegenheid, zagen beleidsmakers al
in 1997 veel potentie om in Rotterdam te bouwen aan een krachtig AV-cluster. Het succesvolle
International Film Festival Rotterdam is een van de aanjagers. Door grote televisieen
filmproducties naar de stad te halen en de vestigingscondities voor ondernemingen te
verbeteren, hoopte Rotterdam een belangrijke speler te worden op het gebied van audiovisuele
media. Hoewel bijna alle producties nog altijd in de Noordvleugel worden gedraaid,
De vierde en laatste stap gaat over het commitment van partijen dat nodig is om de ontwik-
is het Rotterdam redelijk gelukt om de AV-sector lokaal in de kijker te zetten.
kelingen te laten slagen. Dit is extra belangrijk omdat de creatieve economie een grillig
Het veronderstelde succes is vaak onderbouwd met het onderzoek van TNO naar de
karakter heeft en bijna per definitie een onbekende uitkomst heeft (zie hoofdstuk 3, 5).
creatieve industrie in Rotterdam (2004). Volgens TNO is de media- en entertainmentsector,
Dat vergt veel flexibiliteit van de betrokken partijen. Voor Arnhem was het cruciaal dat de
waar de AV-sector deel van uitmaakt, tussen 1996 en 2003 met 13,3% gegroeid, terwijl die
wethouders hun zegen gaven aan de ontwikkelingen. Daarmee hadden zowel ontwikkelaars
in Amsterdam juist stagneert (1,1%). Deze onderbouwing is echter flinterdun. In de eerste
als de eigen gemeentelijke organisatie voldoende ruggensteun om met projecten aan de slag
plaats is de media- en entertainmentsector in absolute zin gering met een aandeel van 3400
50 te gaan. Veel projecten in Nederland verzanden in goede bedoelingen door een gebrek aan
banen in Rotterdam (in 2003). In Amsterdam is de sector ruim drie keer zo groot, en met 51
bestuurlijke moed.
Hilversum meegerekend ongeveer zes keer groter. Beide steden vormen in Noordvleugel-
De aanpak in Arnhem toont aan dat duurzame coalities met zowel creatieven als met uitverband
één cluster (Van der Groep, 2004). Een grote relatieve groei in Rotterdam pakt
voerende partijen (ontwikkelaars, corporaties, gemeente) essentieel zijn voor het verwezen-
in absolute zin kleiner uit en moet dus in een ander perspectief worden geplaatst. Daarnaast
lijken van de ambitie om de creatieve economie een impuls te geven. Coalitiepartners zullen
wordt de media- en entertainmentindustrie in Rotterdam voor een groot deel wordt
een visie pas ondersteunen op het moment dat de juiste prioriteiten worden gesteld en
gedomineerd door uitgeverijen (69%) en ook de groei met 400 arbeidsplaatsen komt voor
de ontwikkelingen logisch worden ingepast in de bestaande economische en ruimtelijke
het overgrote deel voor rekening van de uitgeverijbranche (Manshanden et al., 2005).
structuur van de stad. Kennis van het DNA is een vereiste, er moeten ankerpunten zijn
Slechts 25% van de banen is AV-gerelateerde werkgelegenheid (radio en televisie, film-
waarop voortgebouwd kan worden. Partijen zullen in dat geval sneller bereid zijn om elkaar
productie, fotografie, vertoning van films).
een ontwikkeling te gunnen, omdat ze zich beter bewust zijn van de potenties van derge-
Niettemin heeft de stad al acht jaar een onuitputtelijke ambitie om een krachtig AV-cluster
lijke investeringen, ook voor de eigen projecten. Het gaat om de juiste keuzes op de juiste
op de kaart te zetten. Met gunstige vestigingsvoorwaarden probeert men bedrijven naar de
plekken. Creatieve economie is niet maakbaar, maar er kan wel op worden ingespeeld.
stad te halen. Deze volhardendheid is niet zonder effect, veel pioniers op het gebied van AV
hebben de weg naar Rotterdam gevonden, of zijn met hun bedrijf gestart in de Maasstad.
Kansrijke clusters en Rotterdamse genen
Van deze bedrijfjes zijn er echter ook alweer een aantal verdwenen. De huidige plantjes
Rotterdam heeft de afgelopen tien jaar diverse sectoren aangewezen als economische kansen-
groeien maar langzaam en zaaien zich niet uit. Volgens Jacques van Heijningen, directeur
clusters. Aanvankelijk waren dat er nog zeven, waarvan de AV-sector en vrijetijdseconomie
van het Rotterdams Fonds voor de Film en audiovisuele media (RFF), is het een vaststaand
de meeste raakvlakken vertoonden met de ‘huidige’ creatieve industrie. In 2005 heeft
gegeven dat er van de tien nieuwe bedrijven in de creatieve sector altijd zeven tot acht
de publiek-private Economic Development Board Rotterdam (EDBR) samen met het
zullen mislukken (Willigenburg, 2007). Hij pleit dan ook voor een lange adem. Het zou
Ontwikkelingsbedrijf Rotterdam (OBR) de ‘Economische Visie Rotterdam 2020’ opgesteld,
de stad helpen als ze de zo gewenste grote trekker naar de stad weten te halen, die er nog
die vervolgens is vertaald in het ‘Uitvoeringsprogramma Economie Rotterdam 2006–2009’.
moet komen nadat MTV Networks koos voor Amsterdam.
De creatieve sector, die in 2003 met een omzet van 400 miljoen euro slechts 2,2% bijdraagt
Voorlopig wordt er nog volop geïnvesteerd in het AV-cluster. Deze investeringen concen-
aan de Rotterdamse economie en 3,3% van de werkgelegenheid, heeft een prominente
treren zich met name op de Lloydpier met de Schiecentrale en het 25kV-gebouw. Door zich
positie verworven in het economisch beleid. Uit het onderzoek van TNO naar de creatieve
te focussen op één gebied en daar ook opleidingen, luxe appartementen en voorzieningen
industrie in Rotterdam (Manshanden et al., 2005) bleek namelijk ook dat de werkgelegenheid
te situeren, hoopt men een cluster van AV-bedrijvigheid te realiseren. De forse verliezen
in de creatieve industrie veel harder groeit dan in de overige sectoren in Rotterdam. De stad
die het OBR leed op de Schiecentrale in de afgelopen jaren tonen aan dat het nog niet de
wil haar beleid daarop afstemmen. Onder aanvoering van het OBR en met partijen als de
AV-toplocatie is geworden die men voor ogen had. Veel bedrijven kunnen zich alleen een
EDBR, de diensten Stedenbouw en Volkshuisvesting (dS+V), Kunst en Cultuur (dKC),
werkruimte veroorloven als ze worden gesubsidieerd op de huur. Dat blijkt bijvoorbeeld
Jeugd, Onderwijs en Samenleving (JOS), de Rotterdamse Raad voor Kunst en Cultuur
uit een berichtje waarin tv-producent Men At Work overwoog om het tv-programma

52 53
‘Creatieven laten zich al snel
verleiden om zich te vestigen
in een oude loods in het
haven gebied als daar een flinke
subsidie tegenover staat.’
Voorlopig afgesloten publieke
ruimte achter het woonwerkgebouw
Puntegale. In de toekomst een
openbaar plein.

Raymann is laat te verhuizen naar Hilversum vanwege de ophanden zijnde huurverhoging
Rotterdamse genen
door Van der Linde Partyservice, die de exploitatie voor de studio in de Schiecentrale heeft
Het DNA van Rotterdam ligt deels besloten in de succes van de stad (de herkenbaarheid),
overgenomen van het OBR. Alleen door bemiddeling van de burgemeester en een huur-
de ontwikkeling in het verleden en de cultuur, de attitude die daaruit voortkomt en de
verlaging is de verhuizing voorkomen (Van der Velden, 2007). De onderhandelingen met
ontwikkelingen in het heden. De resultaten hiervan zijn:
Men At Work zeggen ook iets over de motieven van de gemeente. Het is er Rotterdam veel
– een enorme internationale bekendheid als basis dankzij de wereldhaven Rotterdam;
aan gelegen om producties aan de stad te binden, ook al moet daar de hele infrastructuur
– dankzij diezelfde haven een positieve attitude van de stad en haar inwoners tegenover
van Hilversum wekelijks voor worden verhuisd. Er wordt nauwelijks geredeneerd vanuit
alles wat van ‘elders komt’; in dit kader past een verwijzing naar de voorwaarden van
de inhoudelijke verankering die programma’s als Raymann is laat hebben met de stad. De
de creatieve economie volgens Florida;
inhoud van het programma, de presentator ervan en het publiek zijn door en door Rotter-
– door de aanwezigheid van 170 nationaliteiten en een grote jonge bevolking een stevige
dams. Dat zijn de incentives waarmee je een producent aan je stad bindt.
basis voor alles wat met de ‘urban culture’ te maken heeft alsmede het tonen, door-
Hieruit blijkt het belang om gebruik te maken van de genen van de stad; de grootschalige
ontwikkelen en verkopen van de verworvenheden van andere culturen (zoals het
traditionele producties voor de nationale omroepen horen bij de genen van het (autochtone)
Zomercarnaval), maar ook de vernieuwing van de vermaaksindustrie voor de nieuwe
Gooi en Amsterdam; daar ligt het netwerk, ontmoeten producenten elkaar en ontstaan
(van oorsprong allochtone) inwoners;
nieuwe initiatieven. Een wekelijkse verplaatsing naar Rotterdam doet daar niets aan af.
– grote variëteit aan muziek en dans vanwege het bijeenkomen van zo veel culturen, die
Programma’s als Raymann is laat zitten in de genen van het multiculturele Rotterdam. Daar-
een basis vormt voor culturele integratie;
naast zijn nieuwe vormen van AV – flexibel, snel, en voor een select publiek – financieel
– mediaproducties aansluitend bij de aanwezigheid van de vele culturen; kleinschalig en
haalbaar door (live-)uitzending via internet en mobile telefoon.
via de nieuwe media;
– vernieuwing en ondersteuning in handel, transport en logistiek, alsmede in de petro-
Verschuiving naar kennis en nieuwe media
chemische sector;
Om toch maximaal rendement te halen uit de investeringen in het AV-cluster is het
– een grote vraag uit het bedrijfsleven naar ontwerp- en ideeënontwikkeling, van huisstijl
ver standig om politiek uithoudingsvermogen te tonen, ook al heeft men zich neergelegd
tot pr-campagne;
bij de dominante positie van Amsterdam/Hilversum. Het OBR heeft in 2005 de genen van
– architectuur en stedenbouw, mede ook vanuit de eigen wederopbouwervaringen;
de stad erkend door de aandacht te verschuiven van film en tv naar nieuwe media, een sector
– economie en bedrijfswetenschappen, vanuit de langjarige onderscheidende bekendheid
waar aanzienlijk meer ankerpunten voor zijn te vinden in de stad. Nieuwe communicatie-
van het betreffende onderwijs;
54 technieken passen beter bij de pionierscultuur van Rotterdam, waar kunstenaars en creatieven
al volop experimenteren met alternatieve media, al dan niet in experimenteerclubs als
– aanpak en oplossing van de problemen die de stad zelf kent door haar specifieke situatie. 55
Locus 010, V2 _, Digital Playground en WORM. Inmiddels is ook de (beleidsmatig gewenste)
Vruchtbare grond
koppe ling met de kenniseconomie aangebracht door te bevorderen dat enkele interessante
Meer nog dan de sector speelt de locatie een rol bij de ontwikkeling van een creatieve stad.
mediaopleidingen zich vestigen op het naastgelegen Coolhaveneiland, dat de westelijke
Hoe kenmerkt zich de voedingsbodem waarop creatieven hun bestaansrecht bouwen?
uitloper is van de KennisAs door het centrum van de stad. Dergelijke onderwijsinstellingen
In de inleiding (p. 43) werd al vermeld dat de verscheidenheid van creatieve milieus in de
trekken pioniers die niet ingeweven zijn in vaste patronen en die een vliegwieleffect kunnen
Noordvleugel groot is, waar in de Zuidvleugel vooral de productiemilieus voor de creatieve
veroorzaken door nieuwe markten aan te boren binnen de creatieve sector, zoals De Digitale
economie domineren. De overige creatieve activiteiten, buiten de kern van de creatieve
Stad en XS4ALL dat deden in Amsterdam in de jaren negentig. Doordat zich vanwege
industrie, zoals creatieve productie, distributie, organisatie en toepassingen, domineren
de concentratie op die KennisAs daar inmiddels ook het World Music and Dance Centre
in Rotterdam en omgeving. Vermoedelijk is de creatieve sector in de Noordvleugel meer
(WMDC) heeft gevestigd, verbreden de basis en verankering zich. Ontdekken en combineren
van muziekvormen over de hele wereld sluit aan bij de vernieuwende genen van multi-
zelfstandig en stuwend en in de Zuidvleugel volgend (ABF Research, 2007a).
cultureel Rotterdam, waar door de aanwezigheid van 170 nationaliteiten geen enkele bezoeker
Een andere mogelijke verklaring voor het ontbreken van transactiemilieus is de lage dicht-
meer vreemd is. Dit vereist wel dat er plekken en media zijn waar deze diversiteit en interheid
van creatieve bedrijven. In Rotterdam valt op dat creatieve ondernemingen verspreid
nationaal denken (wat door de wereldhaven al tot de genen behoorde) zichtbaar zijn. De
zijn over de stad, in de binnenstad, Oude Noorden, delen van Rotterdam-Zuid, Coolhaven-
jaarlijkse optocht van het Zomercarnaval is hiervan een icoon met landelijke bekendheid.
eiland/Lloydkwartier en in oude loodsen in de haven. De absolute omvang per gebied is
relatief klein, evenals het aandeel in de totale werkgelegenheid. Het aanbod van kantoor-,
Het acht jaar geleden ingezette beleid van de gemeente om de AV-sector een impuls te
atelier- en overige werkruimten is redelijk groot en divers en de prijzen zijn relatief laag,
geven is gebaseerd op de verkeerde motieven, namelijk de ondervertegenwoordiging van
niet in de laatste plaats dankzij allerlei stimuleringsregelingen van de gemeente. Dat laatste
de sector. Men zag dat AV een groeisector was en wilde hiervan een graantje meepikken.
beïnvloedt de keuze van bedrijven om zich ergens te vestigen. Zolang het beleid niet is
Een natuurlijke verankering met Rotterdam ontbreekt vrijwel volledig, waardoor de sector
gericht op concentratie van creatieve werkgelegenheid leidt dit tot verdere verdunning van
voortdurend met publieke middelen zal moeten worden gevoed om overeind te blijven.
de sector. Een creatieve onderneming heeft niet per definitie belang bij de aanwezigheid
Bovendien moest de hele infrastructuur van de grond af worden opgebouwd. Daar heeft
van andere creatieve ondernemers in de directe omgeving, zoals vaak wordt gesuggereerd.
men van geleerd en door een accentverschuiving aan te brengen naar nieuwe media en
Clustering komt alleen natuurlijk tot stand op de plekken waar de vestigingscondities voor
muziek kan een nieuwe groeimarkt worden aangeboord die aansluit bij het profiel van
een bepaald type ondernemers en studenten gunstig zijn (zie casus Arnhems, p. 216) of door
de stad. Dat lijkt te lukken, en het is daarom belangrijk dat projecten zoals de Schiecentrale
persoonlijke motieven (zie Prenzlauer Berg, p. 78).
en het Rotterdams Fonds voor de Film worden gecontinueerd, want ondanks de aanloop-
Vestigingsmotieven zijn vaak heel traditioneel, waar het gaat om de betaalbaarheid, beschikproblemen
lijkt het mediacluster in Rotterdam een succes te worden.
bare ruimte en de uitstraling van het pand zelf. Creatieven laten zich al snel verleiden om

56 57
Expositie ‘Brand New Bags’ tijdens
de Modebiënnale 2007 in Arnhem
De Meelfabriek in Leiden, waar een deel
van het concept Huis van de
Communicatie zal worden gehuisvest.

zich te vestigen in een oude loods in het havengebied, als daar flinke subsidie tegenover staat.
Venster zich laten verleiden om zich te vestigen in gebouw Las Palmas op de Kop van Zuid,
Dit roept echter de vraag op of deze bedrijven op die plek ook de beste voedingsbodem
met een aanzienlijke financiële bijdrage van de gemeente. De directeur van Cinerama, een
hebben. De grond kan aantrekkelijk zijn voor creatieve bedrijven, maar is die ook vruchtbaar?
ander filmhuis in het centrum, waarvan het huurcontract binnenkort wordt beëindigd, ziet
geen reden om te verhuizen naar de andere kant van de Maas. Volgens hem is er geen markt
Niet elke grond verdraagt dezelfde plant
voor een arthouse-publiek in Zuid. Veelbetekenend is een uitspraak van dichter Manuel
Het verhaal in Arnhem laat zien dat creatieve ontwikkelingen met name kansrijk zijn als
Kneepkens uit hetzelfde artikel: ‘Die zuidelijke oever wil maar niet tot bloei komen en dus
deze aansluiten bij activiteiten die daar autonoom zijn gegroeid op basis van de bestaande
past de gemeente nu allerlei kunstgrepen toe. In een poging dat gebied alsnog tot leven te
structuur, zoals de mix van functies in het Spijkerkwartier, de vernieuwende winkel- en
wekken.’ De term ‘kunstgrepen’ geeft de essentie weer van de kritiek op de plannen van het
horecaconcepten in het stegenstelsel en de aanzuigende en stimulerende werking van de
stadsbestuur om een gentrification-proces op gang te brengen in Zuid. Er is geen natuur-
onderwijsinstellingen.
lijke verankering met de omgeving. De hoge investeringen en subsidies zijn daarvoor een
Naast de algemene vestigingsmotieven van creatieven speelt ook het type bedrijvigheid een
belangrijke indicator. En waar de geldstroom stopt, verdwijnt ook de levensvatbaarheid
rol. Zoals uit de gegeven definities blijkt, is de bandbreedte van wat we als creatief aanduiden
van een project. Het faillissement van restaurant ’t Gemaal als onderdeel van het niet levens-
erg groot, met als gevolg ook zeer verschillende wensen en succesfactoren. Niet elke plant
vatbaar gebleken initiatief ‘Eetplein Afrikaanderplein’ is zo’n voorbeeld. Moeten we niet
verdraagt dezelfde grond en dus zal er gedifferentieerd moeten worden. De leegstand van
de conclusie trekken dat een McDonald’s voorlopig beter past dan een sterrenrestaurant?
winkels in de Arnhemse wijk Klarendal biedt creatieven betaalbare mogelijkheden om een
Interessant is dat een tijdelijke dependance van tentoonstellingsruimte TENT in Rotterdamwerkplaats
te combineren met een etalagefunctie. Hier zitten pioniers, startende onder-
Zuid wél perspectief heeft en een aantrekkelijke impuls kan zijn voor zowel de omgeving
nemers die nog volop aan het experimenteren zijn, maar die wel hun eerste collecties willen
als de Rotterdamse kunstwereld. Het verschil zit hem in de inhoud. In TENT.ZUID wordt
presenteren aan een niche-publiek. Dat zijn geen passanten, maar doelbewuste consumenten.
de programmering aangepast aan de omgeving. De kunstwerken gaan over de stedelijke
Datzelfde geldt voor de bijzondere winkeltjes en restaurants die de laatste jaren zijn ontstaan
transformatie en komen tot stand in interactie met de buurt. Het instituut ziet zichzelf als
in Oud-Charlois in Rotterdam-Zuid. Het zijn de grensgebieden waar nog een publieke
de cultuurverkenner van Rotterdam-Zuid, ze zoeken aansluiting bij de specificiteit van de
functie mogelijk is, maar voor beide voorbeelden geldt dat dit al niet meer zonder subsidies
omgeving. In dat perspectief maakt ook de exploitant van De Graansilo de juiste keuze door
mogelijk is. Trek je in Rotterdam verder het havengebied in, dan kom je uit bij de nieuwe
voorrang te verlenen aan (allochtone) ondernemers uit de buurt. Daarmee verbindt de
creatieve hotspot van de stad, de Heijplaat met het voormalige RDM-hoofdkantoor als
eyecatcher, dat tegenwoordig plaats biedt aan creatieve ondernemers. Men droomt al van een
Graansilo zich aan de wijk.
58 theater, een visrestaurant en een terras (Duursma, 2006). De term hotspot impliceert een
Coolhaveneiland
59
magnetische werking, maar of daar werkelijk sprake van kan zijn, is de vraag. De fietsreis
Nog vóór de eerder vermelde ontwikkelingen op de Lloydpier is er vanaf 1990 een gentri-
neemt minimaal drie kwartier in beslag en de omgeving met haar zware industrie en vrachtfication-proces
op gang gebracht op het aangrenzende Coolhaveneiland door de transformatie
wagens is bepaald niet uitnodigend. Alleen experimentele en/of productiegerichte activiteiten
van grote pakhuizen en de gebouwen van het Gemeentelijk Energiebedrijf en de Belasting-
in de creatieve economie zullen daar een bestaansrecht op kunnen bouwen, als pioniers.
dienst naar huisvesting voor studenten en young urban professionals. Inmiddels wonen en
De Heijplaat is vruchtbare grond voor dat deel van de creatieve economie dat zich kan
werken hier meer dan 1500 jonge mensen met gemiddeld een hoog opleidingsniveau. Zij
vinden in de typisch Rotterdamse genen voor dit gebied: ruig, ongestructureerd en perifeer.
maakten van dit armoedig stukje Delfshaven als het ware een deel van het binnenstedelijke
De geruchten dat de Academie van Bouwkunst haar vestiging naar het RDM-terrein
milieu van Rotterdam. Dit proces vertrok zich, zonder sturing van bovenaf, met succes
verplaatst, wekken veel verbazing.
ondanks het vertrek van het Conservatorium uit het pand aan de Pieter de Hoochweg, waar
de bakermat ligt van de Erasmus Universiteit. Het gebouw kreeg met de huisvesting van het
Kunstgrepen in Rotterdam-Zuid
Jeugdtheater en de Theaterhavo/vwo een nieuwe bestemming, passend bij de ontwikkeling
Rotterdam-Zuid staat volop in de schijnwerpers sinds de implementatie van het Pact
op Zuid. Al eerder is de Kop van Zuid in ontwikkeling gebracht, met een beoogd grootste-
van de wijk (zie casusbeschrijving, p. 82).
delijk klimaat. Nu ontstaan ook steeds meer initiatieven op het gebied van de creatieve
De transformatie van de karakteristieke grote complexen was de eerste bijdrage van
economie in de zuidelijke krachtwijken Feijenoord, IJsselmonde en met name Charlois.
woning corporatie Stadswonen, de huisvester van studenten en young urban professionals
De ontwikkelingen in De Graansilo zijn het meest aansprekend, zoals in de inleiding
in Rotterdam. Het gaat om de verlenging van de KennisAs vanaf het Erasmus MC-terrein
al aangestipt. De waarde van dergelijke investeringen staat echter voortdurend ter discussie
in westelijke richting met een gebied grenzend aan het binnenstedelijke milieu. Gezien
in krantenberichten en reacties van experts. We geven enkele voorbeelden. Om te beginnen
deze ligging was het een logische uitbreiding van het door deze klantengroep zo gewenste
De Graansilo zelf. Hoewel er wordt gesuggereerd dat het nu al een succes is, vanwege de
binnenstedelijke milieu.
wachtlijst voor bedrijfsruimte, zijn er nauwelijks bedrijven gevestigd die ouder zijn dan drie
Rotterdam is de derde onderwijsstad van Nederland met 60.000 studenten wo en hbo.
jaar. Op zichzelf zegt dat nog niets, maar feit is dat de huidige ondernemers flink worden
In deze topdrie is Rotterdam uniek als het gaat om de locatie van zowel de onderwijs-
gesubsidieerd op de huur. En dat roept de vraag op of ze wel voldoende omzet genereren
instellingen als de studentenhuisvesting, die allemaal boven de oost-westmetro rond een as
om te kunnen concurreren met soortgelijke bedrijven die wel een marktconforme huur
dwars door de binnenstad liggen. Om de unieke situatie als voordeel benoembaar te maken,
opbrengen op centraler gelegen locaties. Anders gezegd, is De Graansilo de juiste plek voor
heeft Stadswonen ervoor gekozen deze campus in de stad aan te duiden als de KennisAs
succesvol ondernemerschap; sluit het wel aan bij zijn omgeving waaruit voeding en voor-
(zie afbeelding p. 61).
zieningen moeten voortkomen?
Op deze KennisAs zijn vijf ‘magneten’ benoemd die afhankelijk van hun (toenemende)
Iets soortgelijks geldt voor de culturele instellingen. In NRC Handelsblad (Meerberg, 2008)
sterkte voor een steeds groter gebied een aantrekkende werking hebben. Iedere magneet
wordt gewag gemaakt van leegloop van de binnenstad naar Zuid, zo heeft filmhuis Lantaren/
heeft een andere functie. De focus aan de oostzijde is meer gericht op economische,

edrijfskundige en juridische studies en hun (verblijfs)voorzieningen. Na het overgangsgebied
Westblaak, waar de grootste vermenging plaatsvindt met de andere economieën van
de stad, richten de westelijke magneten zich op medisch (EMC), architectonisch en creatief
(Coolhaveneiland).
KennisAs ®
Stadswonen verwacht een optimale voedingsbodem te genereren in de magneet Coolhaveneiland
door zich te richten op de creatieve sector, met daarin een zwaartepunt op
muziek, dans en (de koppeling aan) communicatie, digitale media en multi mediadesign.
Door samen met collega-corporatie Woonbron huisvesting voor wonen en werken te
bieden, bij voorrang aan de (short-stay-)studenten en starters ontstaat dit gunstige klimaat.
Coolhaven Hoboken Westblaak Oostplein Eur-Woudenstein
Dit wordt nog versterkt door in bestaande gebouwen, zoals de oude monumentale
Machinistenschool en nieuwbouw (de nieuwe Machinist), en in delen van de buitenruimte
voorzieningen aan te bieden voor werken, opleiding en ontmoeten. Beide corporaties
zullen daarvoor naast de al lopende plannen locaties verwerven en investeren.
Het Coolhaveneiland heeft fysiek ook een groot voordeel voor de ontwikkeling van de
creatieve economie. Het is een semi-eiland met mooie hoogteverschillen en restanten
van havenfuncties met monumentale gebouwen. Het is een oude wijk gelegen naast de
historische Delftshaven. Het heeft alles mee om zich als een gemeenschap te ontwikkelen.
Dit is dan ook merkbaar, want terwijl het stedenbouwkundig project vertraging oploopt,
ontstaan er autonoom allerlei initiatieven in de wijk. Er wonen steeds meer jongeren en
er vestigen zich ondernemers en kunstenaars. Het Coolhaveneiland kent daarbij bijzonder
veel dynamiek. Veel nieuwe bedrijven starten, bestaande bedrijven vestigen zich er. Een
groot deel van de creatieve werkgelegenheid bevindt zich in de wat kleinere bedrijven
tot twintig werknemers, waaronder veel ontwerpers. Als er ergens in Rotterdam DNA
aanwezig is, dan is het wel op het Coolhaveneiland. Er lijkt zich nu spontaan creatieve
Werken
Wonen
Zorgen
Leren
Logeren
Zorgen
Leren
Logeren
Ontspannen
Ontmoeten
Wonen
Leren
Experimenteren
Wonen
60 bedrijvigheid te ontwikkelen, waardoor het Coolhaveneiland kan uitgroeien tot een multiculturele
wijk met een spontaan gentrification-proces. Rotterdam is daarmee weer een
nieuw en spannend creatief en cultureel milieu rijker.
Het is een soort ‘veenbrand’, voor buitenstaanders niet direct zichtbaar maar wel voelbaar.
De actieven in dit proces vragen dan ook om een te grote sturing van buitenaf, met name
van ambtelijke zijde, achterwege te laten. Dit zou het beste bewijs kunnen zijn dat de
juiste combinatie van genen en voedingsbodem hier gevonden is.
Het Coolhaveneiland is een gebied met kansen. Een bedreiging kan het gebrek aan huisvestigingsmogelijkheden
voor bedrijven zijn; zeker omdat de gemeente met haar blik
gericht is op Zuid en minder naar de plekken waar het gebeurt. Ook aan de zichtbaarheid
van de creatieve activiteiten binnen gebouwen en de verblijfswaarde op straat, nog aan te
leggen pleinen en wandelroutes, zal nog hard gewerkt moeten worden. De grond op het
Coolhaveneiland is vruchtbaar, en met kleine inspanningen kan het Coolhaveneiland cool
worden. Een extra muziekcafé of restaurant, op korte termijn, kan een reden zijn om op
het Coolhaveneiland te blijven wonen en werken of zich er te vestigen. Sloop niet te veel,
creatieven willen vooral zelf ontdekken. Garandeer originaliteit en leg de voorwaarden niet
vast: liever chaos binnen kaders dan orde (zie ook hoofdstuk 3). Dan zal de ‘veenbrand’ nog
lang voortduren.
61
Zichtbaarheid
Daar waar de ontwikkelingen zouden moeten aansluiten bij de identiteit van een gebied
speelt zichtbaarheid een essentiële rol. Identiteit gaat voor een groot deel over de uitstraling
van een gebied.
Publieke ruimte
De inrichting van de publieke ruimte in Rotterdam heeft lange tijd geen prioriteit gehad.
De kritiek spitst zich toe op de anonimiteit en ontoegankelijkheid die het uitstraalt. De
publieke ruimte bepaalt in belangrijke mate de ‘sense of place’ van een gebied. Een stad

die na de oorlog het centrum opnieuw moest opbouwen, een stad van werkers, realiseert
zich momenteel heel goed dat hier verbetering in moet komen. In publieke debatten tussen
degenen die zich dit gebrek aantrekken en internationale deskundigen op het gebied van
publieke ruimte als Jan Gehl en Rob Adams, met voorbeelden als Melbourne, wordt door
de dienst Stedenbouw en Volkshuisvesting (dS+V) een basis bepaald voor verbetering, te
beginnen in de binnenstad. In hoog tempo verschijnt hiervoor beleid tot aanpak: ‘Stadsvisie
Rotterdam: Ruimtelijke ontwikkelingsstrategie 2030’, ‘Buitenruimtenota Binnenstad’,
‘Rotterdamse aanpak kwaliteit buitenruimte’ en het ‘Binnenstadsplan’. De inzet van dit beleid
wordt door de deelnemers van het convenant rond het Coolhaveneiland overgenomen.
onderwereld (huurders, beheerders) zorgt voor de essentie van het gebied, de bovenwereld
(publiek, gebruikers) voor de existentie. Een plek heeft geen betekenis als niemand daarvan
kennis kan nemen. Succesvolle plekken hebben een relatie met de omgeving die te ‘voelen’
is. De stad wordt pas aantrekkelijk en de creatieve economie pas succesvol als de toegankelijkheid
en zichtbaarheid van het creatief potentieel worden vergroot. Dan wordt ook de in
de ‘Economische Visie Rotterdam 2020’ beoogde attractieve stad werkelijkheid. Het woord
marketing is niet vies, het is inherent aan de creatieve economie. Het is de pokon die de
juiste plant (DNA) op de juiste grond (omgeving/locatie) kan laten groeien.
Marketing als pokon voor de creatieve economie
Gunnen
Een belangrijke voorwaarde voor het succes van de creatieve economie in een stad is een
Zichtbaarheid uit zich niet alleen in de publieke ruimte, maar ook in de beeldvorming
gedeeld belang voor het geheel. De kans dat de individuele belangen van ontwikkelende
naar buiten, de wijze waarop bedrijven en de stad zichzelf in de markt zetten. Terwijl veel
partijen, de gemeente en de creatieve ondernemer synchroon lopen is klein. Er rest dus niets
gemeenten geen kans onbenut laten om zichzelf op de borst te kloppen, houdt Rotterdam
anders dan dat partijen elkaar ondersteunen in hun initiatieven, voor zover deze op de juiste
vast aan zijn ‘niet lullen maar poetsen’-mentaliteit. Het niet-koketteren met de successen van
de stad is onderdeel van de Rotterdamse identiteit en zorgt voor een paradoxale verhouding
gronden worden genomen.
met het beleid op het gebied van de creatieve economie. Veel Rotterdamse creatieven
De topdownaanpak van de Schiecentrale heeft veel weerstand opgeroepen bij creatieve
herkennen zich namelijk sterk in deze karaktereigenschap en voelen zich prettig bij het
ondernemers. Dat gaat soms zo ver dat creatieven bewust op zoek gaan naar locaties die niet
bestaan in de marges van de creatieve economie. Sterker nog, het afzetten tegen de gangbare
worden ondersteund of gecontroleerd door de gemeente. De Creative Cube in het oude
modus vormt hun bestaansrecht. Was Rotterdam niet de stad van het experiment, van
postkantoor vlak bij het Centraal Station is zo’n voorbeeld. Een van de initiatiefnemers zegt
pioniers? Tegelijk beperkt deze extravertheid de ondernemers in hun groeikansen, omdat
over de lokroep naar Lloydkwartier of het RDM-terrein: ‘Dat leek ons niks, de gemeente zet
ze onzichtbaar zijn voor een breder publiek. Dat maakt het creatief milieu eenzijdig introvert
daar bedrijven bij elkaar die allemaal op elkaar lijken. Maar wij vinden juist dat de bedrijven
(zie p. 37). Een belangrijk beleidsdoel van de gemeente is niet voor niets het zichtbaar
die samen in zo’n pand zitten elkaar moeten aanvullen, met kennis en diensten. (…) Boven-
maken van de sector, om de stad aantrekkelijker te maken voor zowel de creatieve ondernemer
dien willen we in het centrum werken. Da’s inspirerend. Hier komt ook onze doelgroep.
62 als zijn publiek. De campagne ‘Creativity starts here’ toont een filmpje waarin bekende
Deze omgeving helpt om goede werknemers binnen te halen. Zij werken gewoon liever in 63
creatieven, zoals ontwerper Richard Hutten en kunstenaar Joep van Lieshout, hun stad
de stad’ (Clevers, 2006). De Creative Cube is volledig eigenstandig verbouwd en ingericht.
een gezicht geven. Stickers met de campagnetitel moeten de bedrijven letterlijk zichtbaar
Creatieve ondernemers hebben een uitgesproken mening over hun ideale werkomgeving.
maken voor passanten.
Dat zijn geen vaststaande concepten (zie ook hoofdstuk 3). Het OBR zal in zijn uitvoerings-
Creatieve ondernemers zullen zich meer moeten openstellen voor invloeden van buitenaf.
programma voor de creatieve economie het vertrouwen moeten terugwinnen van de sector
Niet alleen om hun markt te vergroten, maar ook voor onverwachte ontmoetingen, het
om het beleid te laten slagen. Dat vergt een flexibele houding.
aan gaan van nieuwe samenwerkingsverbanden en het opdoen van inspiratie. De meeste
De op het Coolhaveneiland ontstane ‘veenbrand’ is een goed voorbeeld dat het bij de juiste
vernieuwing ontstaat door interactie met partijen buiten je eigen netwerk. Dat netwerk
inzet wel ‘van binnenuit’ kan ontstaan en aanzwellen. Dat wil niet zeggen dat overheid en
is klein in Rotterdam, iedereen kent elkaar, en dus zullen de vleugels verder moeten worden
(vastgoed)organisaties langs de kant moeten gaan zitten; ze zullen randvoorwaarden, gebouwen
uitgespreid. Helaas wegen andere belangen vaak zwaarder. De Van Nelle Ontwerpfabriek
en veranderingen in de buitenruimte moeten creëren. Van veel belang hierbij is dat men zich
bijvoorbeeld is een groot deel van haar dynamiek verloren, doordat het gebouw letterlijk
realiseert dat succes voor een aanpak niet universeel toepasbaar is. De creatieve economie
is afgesloten van de buitenwereld. Geïnteresseerden voor de architectuur van het gebouw
kent veel verschillende sectoren die voor succes hun specifieke locatie en omstandigheden
of de activiteiten die er plaatsvinden, kunnen de slagbomen alleen passeren op afspraak.
nodig hebben (de combinatie van het juiste DNA en voedingsbodem). Dit vraagt overheden
Buiten de bedrijven om is van spontane dynamiek geen sprake meer.
voor het stellen van prioriteiten en het daarna gunnen aan het juiste gebied om dit te
Als men niet oplet dreigt hetzelfde te gebeuren met het World Music and Dance Centre
realiseren. Dan moet je elders niet met hetzelfde aan de slag, want daarmee ontstaat een
(WMDC) op het Coolhaveneiland. Dit instituut is daar sinds 2007 gevestigd, maar daar merk
confettistad met kleinschalige, gelijksoortige initiatieven verspreid over de stad. Die plekken
je een jaar later weinig van als je door de straat loopt, ondanks het ruime aanbod van concerten.
zijn weinig kansrijk om uit te groeien tot een volwaardig creatief milieu.
Een horecagelegenheid zou de eerste stap kunnen zijn om de drempel te verlagen. Dit initiatief
Corporaties kunnen voor het stimuleren van ontwikkelingen ‘van binnenuit’ vaak meer
wordt elders in de wijk opgepikt, alwaar in 2008 in de Machinistenschool een muziekcafé
betekenen dan ze zich nu realiseren. Het vraagt een omwenteling vanuit de situatie van
wordt gerealiseerd. Sowieso is in Rotterdam een gebrek aan podia en platforms om creatieve
waaruit ze altijd hebben geopereerd. Het eerlijk verdelen van de schaarse woonruimte legt
producties te tonen aan een groter publiek, zoals de RRKC in 2007 al concludeerde in haar
de prioriteit bij het systeem, terwijl het bevorderen van de economie in een wijk moet
sectoranalyse: ‘In Rotterdam is voldoende aanbod van av-content maar er zijn onvoldoende
etalages om producties onder de aandacht te brengen. Meer aandacht is nodig voor de relatie
tussen producent en afnemer’ (Rotterdamse Raad voor Kunst en Cultuur, 2007).
Feit is dat veel plekken enkel worden bezocht door de creatieve kern, de producenten
zelf, terwijl een veel grotere groep niet zelf creatief is, maar er wel graag bij wil horen, als
consument. Zij voelen zich aangetrokken tot de sector en de activiteiten en producten
die daaruit voortkomen. Het is het verschil tussen de ‘onderwereld’ en ‘bovenwereld’. De
uitgaan van het ruimte geven aan die gemeenschap.

Porta Nuova
Milaan
Auteurs
64
Milaan is de stad van design, waar de Salone del Mobile wordt gehouden en
waar toonaangevende architecten en designers in het wild over straat lopen.
Des te opvallender is het dat de lokale overheid daarvan alleen de meest
commerciële top bij de stadsontwikkeling heeft betrokken en het ‘autonome’
creatieve potentieel van de stad lange tijd over het hoofd heeft gezien in.
Actieve publieke steun aan culturele clusters komt mondjesmaat op gang.
Daar komt nog bij dat de lokale overheid een topdownbenadering hanteert,
waarbij weinig aandacht wordt besteed aan de coördinatie tussen de verschillende
departementen. Dit heeft ertoe geleid dat tot vijf jaar geleden geen
directe verwijzing bestond naar de ontwikkeling van culturele activiteiten
in de ontwikkelingsprojecten van het stadsbestuur. De aantrekkingskracht
en cultuur van de stad zijn voornamelijk geworteld in de commerciële sector,
de beurzen, modeshows en de magneetwerking die van Milaan zelf uitgaat.
De houding van de regionale overheid begint te veranderen: ze is actief
betrokken in de promotie van cultuur en houdt de vinger aan de pols van
het culturele aanbod en de consumptie van cultuur. Nieuw voor het stadsbestuur
is dat het onderkennen van de verschillende lokale identiteiten
in de stad als leidraad kan worden gebruikt bij herontwikkelingsprojecten.
Het grootschalige project Porta Nuova illustreert deze problematiek.
Porta Nuova is de naam van een herontwikkelingsproject
onder leiding van vastgoedontwikkelaar
Hines Italia voor drie aan elkaar grenzende wijken
in het noorden van Milaan: Garibaldi-Repubblica
(24 ha), Isola Lunetta (3,1 ha) en Varesine (8,5 ha).
Tot de plannen van Porta Nuova behoren groen voorzieningen,
woningen en commerciële en culturele
activiteiten. Deze verschillende functies zullen met
elkaar worden verbonden door middel van voetgangers
paden. Bovendien voorzien de plannen in
de aanleg van een nieuwe metrolijn die samen met
spoor- en tramlijnen een dicht infrastructureel netwerk
moet gaan vormen dat optimaal wordt benut.
De benadering van de culturele ontwikkeling van
het gebied, wordt uit de plannen niet duidelijk.
Garibaldi-Repubblica, Varesine en Isola Lunetta zijn
opvallend verschillend van karakter. De eerste twee
gebieden worden gezien als symbolen van stedelijk
verval en vormen samen een van de oudste lege
ruimten in de stad. Isola Lunetta contrasteert hiermee.
De wijk dankt zijn naam aan de geïsoleerde
positie: het gebied wordt gescheiden van het stadcentrum
door een treinspoor en door de lege stedelijke
ruimten van
Garibaldi-Repubblica en Varesine. Door deze geïsoleerde
ligging heeft de wijk gedeeltelijk zijn oude
identiteit kunnen behouden. De wijk heeft een
bijzondere interne, fysieke en relationele structuur
met een eigen karakter en atmosfeer. In de wijk met
kleine, smalle straatjes zijn naast de traditionele
huizen en winkeltjes ook ambachts- en restauratieruimten,
creatieve werkplaatsen, tentoonstellingsruimten,
verenigingen, cultuurcentra, nieuwe kunstgalerieën
en het Verdi-theater te vinden. Isola
is een zeer vitale, multifunctionele wijk, waar het
traditionele gecombineerd wordt met innovatief
ruimtegebruik.
In 2000 is door bewoners van de wijk Isola de
vereniging Cantieri Isola opgericht om te antwoorden
op de publicatie van het project Città della Moda,
dat in 1999 door de gemeente in samenwerking
met private ontwikkelaar Hines Italia werd gelanceerd.
De oorspronkelijke bedoeling was dat Isola
modeateliers en het modemuseum Modam zou huisvesten
en een nieuwe pool zou worden voor design
en andere aan mode gerelateerde activiteiten. Van
begin af aan was echter een groot aantal van de
belanghebbenden in de modesector het oneens
over de noodzaak van een dergelijk project. Daarnaast
prefereerden veel belanghebbenden andere
plekken in de stad met een ‘sense of place’, een
eigen identiteit, waar sociale netwerken al ontwikkeld
zijn. Het project is dan ook nooit van de grond
gekomen. Cantieri Isola heeft hierbij een belangrijke
rol gespeeld. De vereniging bestaat uit een gekleurd
palet van bewoners (als architecten en kunstenaars)
en sinds de oprichting probeert ze de buurt te promo
ten door de verschillende talenten van het gebied
te tonen, problemen onder ogen te zien en te anticiperen
op toekomstige veranderingen. De vereniging
is dan ook stevig geworteld in het lokale territorium
en de sociale netwerken van de wijk. Ze heeft tot
doel de politieke en stedelijke besluitvormingsprocessen,
die in hun ogen een negatieve impact
hebben op de lokale bevolking, te veranderen.
Mede dankzij de strijd en tegenstand van bewoners
tegen het project Porta Nuova zijn nieuwe doelstellingen
geformuleerd met betrekking tot de groene
gebieden, congestie, het behoud van de traditionele
lokale architectuur en de promotie van de lokaal
gebonden culturele activiteiten. Niettemin is er nog
steeds weinig aandacht voor de behoeften van
de bewoners van het gebied. Het ontbreekt aan
commu nicatie tussen de verschillende actoren.
Het risico blijft dat de specifieke identiteit van
de wijk Isola en haar publieke ruimten teniet wordt
gedaan. Isola is vooral spontaan en zelfgestuurd
ontwikkeld; de wijk bestaat in Milaan zonder enige
interventie of beleid van de lokale overheid. Porta
Nuova weerspiegelt een model van stedelijke
ontwikkeling, waarin architecten en planners zich
tot doel hebben gesteld om te realiseren wat zij
hebben gepland in alle nieuwe stedelijke gebieden,
name lijk: een efficiënt transportsysteem, een dicht
netwerk van diensten en faciliteiten, alles op loopafstand
en niet te vergeten een hoge kwaliteit van
leven. Hierbij is grotendeels voorbijgegaan aan de
specifieke lokale identiteit van Isola Lunetta.
De ervaring van Isola Lunetta is niet uniek voor
Milaan. Maar al te vaak worden bestaande waarden
bij stedelijke vernieuwing beschouwd als lastig en
tegengesteld aan de modernisering. Waar dadendrang
en maakbaarheidsgeloof overheersen, wordt
de aanwezige voedingsbodem voor vernieuwing
gemakkelijk over het hoofd gezien. Rotterdam is
een voorbeeld van de topdownbenadering: eerst
wordt de Schiecentrale bestempeld tot centrum
van de AV-sector; een jaar later moet iedereen
weer naar Zuid. Zo wordt Rotterdam geen filmstad,
maar ook geen creatieve stad. Door aan te sluiten
bij de feite lijke ontwikkeling van de KennisAs en
de combinatie te maken met de autonome groei
van de creatieve sector en cultuur die in Delfshaven
al aanwezig is, kan een versnelling in de groei van
de creatieve economie mogelijk worden gemaakt.
Gebaseerd op:
R.C. Kloosterman e.a. (2007), Proeftuinen.
Cultuur als hefboom voor de lokale economie.
De cases Helsinki, Manchester, Lille, Milaan
en Birmingham.
65

Hoofdstuk 2
Luke Bruins, Red Concepts
Roel de Jong, Stichting Kinetisch Noord
Rob Vooren, Projectbureau Noordwaarts
Tamara Metze, de Stad bv
Synergie tussen
artistiek en
commercieel
Veel oude industriële locaties zijn in de jaren negentig van de vorige eeuw ontdekt door
krakers, autonome kunstenaars, kleine zelfstandig ondernemers uit de creatieve economie
en organisatoren van (vaak illegale) feesten. De locaties leenden zich voor activiteiten
die niet meteen veel geld opleverden en vaak te luidruchtig, te groot of te alternatief waren
voor het ‘normale’ uitgaansleven, de kunstwereld of de architectuur. De creatieven brachten
nieuwe ideeën naar oude gebouwen en terreinen en bliezen die nieuw leven in.
In de loop der jaren professionaliseerden de kunstenaars en andere (illegale) gebruikers zich.
Een aantal kunstenaars, theatermakers, en skaters en voormalige krakers van de Zuidelijke
IJ-oevers richtte eind jaren negentig de Stichting Kinetisch Noord op en schreven een voorstel
voor cultureel hergebruik van de voormalige NDSM-werf Oost na een oproep van het
Stadsdeel Amsterdam-Noord. Kinetische Noord kreeg gemeentelijke subsidie om een plan
uit te werken voor uiteenlopend gebruik van de werf, zoals atelierruimte, een skatebaan
en een theaterwerkplaats.
De locatie oefende een grote aantrekkingskracht uit op anderen. Er vestigde zich horeca
en minder marginale bedrijvigheid en kunstuitingen. Anno 2008 hebben onder andere
MTV Networks, IdtV en de restaurants Noorderlicht en IJ-kantine alsmede tal van andere
kleine bedrijven zich op of rond de NDSM-werf Oost gevestigd en zijn alle vormen van
creatieve milieus aanwezig: van de introverte en experimentele broedplaats tot het extraverte
en commerciële transactiemilieu (zie Inleding of p. 205).
De culturele activiteiten en de onafheid en het industriële karakter van de oude gebouwen
en wijken zijn vooral in trek bij de ‘creatieve klasse’ (Florida , 2002), die zich met productie
van cultuur, betekenis en vermaak bezighoudt. De ruigheid en rauwheid van het gebied
samen met de diversiteit en flexibiliteit van activiteiten worden door alle soorten gebruikers
in meer of mindere mate geroemd. Of ze nu commercieel en op massacultuur georiënteerd
zijn of artistiek autonoom kunstenaar: ze vestigen zich graag op deze locaties.
In dit hoofdstuk laten we aan de hand van voorbeelden uit de proeftuinen zien hoe de
synergie tussen de verschillende creatieve milieus ontstaat of gestimuleerd wordt. Meestal
gaat dit met vallen en opstaan. Uiteraard vinden de ‘artistieken’ en ‘commerciëlen’ elkaar niet
altijd. De extreme groepen op deze dimensie wantrouwen elkaar. Maar er is een grote groep
creatieven die graag samenwerkt, en die introverte artistieke activiteiten met commerciële
activiteiten afwisselt. Deze synergie biedt een kans voor waardestijging van gebouwen, buitenruimten
en omgeving, zowel in financiële, architectonische als in culturele zin. De uitwisseling
tussen het introverte experimentele milieu (de ‘artistieken’) en het extraverte transactiemilieu
(de ‘commerciëlen’) kan in herontwikkeling van oude gebouwen, terreinen en wijken
juist worden ingezet voor waardestijging. Net als de architectonische uitdaging om een
goede mix tussen het ruige, rauwe industriële en het comfortabele moderne te krijgen
(zie figuur 2, p.36), kunnen projectontwikkelaars, gemeenten en woningcorporaties de
synergie tussen de commerciële en niet-commerciële creatieven in veel gevallen stimuleren.
Creativiteit in verschillende gedaantes
Al langer is de spanning tussen commerciële massacultuur en elitaire autonome cultuur een
gespreksonderwerp in de wereld der creatieven. In de negentiende eeuw kwam de massaproductie
van kunst op gang en daarmee ook de discussie over de artistieke waarde van deze
lopendebandkunst. Veel kunstenaars wilden hun vakmanschap en idealisme beschermen
tegen vercommercialisering. Nog steeds is deze strijd gaande, maar steeds vaker zijn kunst,
commercie en massaproductie verstrengeld geraakt. De popart uit de jaren vijftig nam zelfs
de consumptiemaatschappij en massaproductie tot onderwerp. Alledaagse voorwerpen
werden tot kunst verheven. De popart had ook een verandering van de kunstbeleving tot
gevolg: kunst verplaatste zich naar de straat en kunstenaars haalden hun inspiratie daar vandaan.
Sinds de vorige eeuw is kunst niet alleen toegankelijk voor de massa, maar inspireert de
massa ook de kunst. René Boomkens, de eerste hoogleraar popmuziek aan een Nederlandse
67

68 69
Start van een vruchtbare samenwerking
tussen kunstenaars, creatieve ondernemers,
ontwikkelaars en de gemeente
in Amersfoort.
‘Synergie tussen artistiek en
commercieel, tussen grote en kleine
bedrijven, tussen denken en doen,
kan bereikt worden door de dialoog
over de betekenis en de waarde van
de ruimte op gang te houden.’
Pakhuis de Zwijger (boven), platform voor
creatie en innovatie, één van de weinige
voormalige havenloodsen die aan de
sloophamer is ontkomen bij de grootschalige
stadsvernieuwing op de zuidelijke
IJoevers van Amsterdam (onder).

universiteit, beschreef in Kritische massa dat de elitaire kunst en de commerciële massacultuur
aan en mensen vertrekken. Hierdoor verandert de samenstelling en de samenwerking.
elkaar naderen: kunst met de kleine k en met de grote K zijn niet meer zo eenduidig van
De ideale mix tussen deze variaties van creatieve bedrijvigheid blijft een zoektocht waarbij
elkaar te onderscheiden, ondanks verwoede pogingen van de elite om dit onderscheid te
de verschillende perspectieven en belangen van projectontwikkelaars, gemeenten, woning-
blijven maken (Boomkens, 1994).
Ook in de werkwijze van kunstenaars en creatieven is het onderscheid aan het vervagen.
corporaties en creatieven op gespannen voet kunnen staan of juist tot synergie leiden.
Kunstopleidingen besteden meer aandacht aan bedrijfsvoering, opdrachtverwerving en
Zout in de pap
trachten kunstenaars op te leiden die zich ook financieel kunnen bedruipen. In het bedrijfs-
Zoals elders in dit boek al betoogd, is typerend voor herontwikkeling van en voor de creatieve
leven bestond al lang belangstelling voor kunst en kunstenaars, bijvoorbeeld door middel
economie dat gemeenten, project- en gebiedsontwikkelaars en woningcorporaties tijdelijk
van aankopen van werken van jong talent. Vanaf ongeveer de jaren zestig van de vorige eeuw
gebruik van de oude gebouwen en plekken toestaan om te verkennen op welke wijze de
zijn er steeds meer bedrijven die ‘cultuur’ en ‘creativiteit’ als product verkopen. Webdesign,
creatieve economie permanent gevestigd kan worden. Om de oude gebouwen en locaties
productdesign, architectuur, muziekindustrie, televisieproducties; het zijn allemaal voorbeelden
te kunnen behouden voor de creatieve economie, moeten naast de kleine zelfstandige
van creativiteit met marktwaarde. Bovendien genereert ‘creativiteit’ toegevoegde waarde
creatieven, nieuwe draagkrachtige en stabiele huurders worden aangetrokken.
bij alledaagse producten. Symbolische betekenis en identiteit zijn onderdeel geworden van
Private maar ook publieke eigenaren zien financieel-economische mogelijkheden om door
kleding, schoenen en computers. Het massaproduct is customized. Richard Florida (2002)
tijdelijk gebruik de pioniers niet alleen tijdens herontwikkeling voor enige inkomsten
gaf het voorbeeld van de bril die vroeger met de hand gemaakt werd en toch goedkoper was
te laten zorgen, maar ook om met behulp van tijdelijk gebruik de waarde te laten stijgen
dan het hedendaagse massaproduct. Naast de bril wordt met het design en het merk, kortom,
(zie hoofdstuk 4). Tegelijkertijd hebben veel stadsbesturen het doel om een economische impuls
de symbolische betekenis verkocht. Tot slot vindt alle product- en bedrijfsontwikkeling plaats
aan hun stad te geven, het vestigingsklimaat voor bedrijven te verbeteren, gentrification
in een creatief proces en is creativiteit meer dan ooit een productiefactor geworden (zie
te stimuleren en bijvoorbeeld de huizenprijzen van aanpalende wijken te laten stijgen,
Inleiding).
en om de openbare ruimte te verbeteren (zie hoofdstuk 3).
De herontwikkelins projecten voor de creatieve economie laten zien dat de twee werelden
Bij het legaliseren of professionaliseren van het tijdelijk gebruik kiezen eigenaren voor
van commerciële en niet-commerciële kunst overlappen: de autonoom kunstenaars zijn niet
(gedeeltelijk of tijdelijk) behoud van de oude gebouwen en wijken. In plaats van radicale
vies van ondernemerschap van succes bij een groot publiek, en de commerciële industrie is
afbraak en nieuwbouw is het voor alle partijen interessant geworden om de gebouwen
niet per definitie een gemaksproduct of eenheidsworst. Zij zijn allen ‘creaciëlen’. Bovendien
te behouden. Op dat moment veranderen de verhoudingen tussen de gebruikers en de
blijkt dat in de vier milieus uit de inleiding verschillende soorten creatieven werken die
publieke en private eigenaren: zij erkennen elkaar iets te bieden te hebben. Alle groepen
70 soms extravert en marktgericht zijn, maar ook introvert en experimenteel kunnen zijn. Zo
hebben elkaar nodig om een bepaalde kwaliteit te behouden. Tegelijkertijd ontstaat ook een 71
is MTV Networks te plaatsen in het transactiemilieu dat extravert en op de markt gericht
onderhandelingssituatie. De pioniers van het eerste uur willen graag verworven vrijheden
is, maar als we kijken wie er werken, dan zijn dat niet alleen de extraverte accountmanagers
en kwaliteiten behouden en meeprofiteren van de waardestijging die hun ‘missiewerk’ met
voor de commercials, maar ook de introverte ontwerpers voor bumpertjes en animaties.
zich meebrengt. De publieke en private ontwikkelaars willen verandering stimuleren die
Onder de kunstenaars uit het kunstenaarsdorp in een van de grote hallen op de scheepswerf
nieuwe huurders en gebruikers uitnodigt. De waardestijging, zowel in kwaliteit van de ruimte
bevinden zich vele toegepaste kunstenaars die kleinschalig, maar wel commercieel en extravert
als financieel-economisch, en de toegenomen populariteit moeten niet langer alleen een
werken. Ook het onderzoek naar de creatieven in Prenzlauer Berg (zie internationale casus
elite ten goede komen.
Prenzlauer Berg, p. 00) laat zien dat zodra we inzoomen op de creatieve milieus, de typering
Naast allerlei praktische, juridische, beleidsmatige en financiële zaken die een rol spelen
niet houdbaar is op het niveau van de onderneming of de kunstenaar. De typering in creatieve
bij het besluit om gebouwen en hun functie te handhaven, is dit tevens het moment in
milieus is vooral bruikbaar om historische verschuivingen te duiden die op het niveau van
de herontwikkeling dat de discussie over de ‘juiste’ mix aan creatieve bedrijvigheid relevant
een locatie, wijk of zelfs stad plaatsvinden, maar zodra we samenwerking tussen organisaties
wordt. Jean Baptiste Benraad (Stadswonen) formuleerde deze vraag als: ‘Hoeveel zout is
of kunstenaars beschouwen zijn de milieus niet langer houdbaar.
nodig om de pap eetbaar te houden?’ Met andere woorden: hoeveel creativiteit is er nodig,
De praktijkvoorbeelden uit de proeftuinen tonen eveneens dat de creatieven verschillende
om massacultuur dragelijk te maken en deze locaties zich te laten onderscheiden van een
gedaanten aannemen. In Amersfoort zitten ondernemende autonome kunstenaars uit de
‘gewone’ bedrijfslocatie? In een zoektocht naar het antwoord op deze vraag worden de
beeldende sector. Arnhem zet de vanzelfsprekende mix tussen massacultuur en kunst van
grenzen aan wat de ‘creatieve economie’ is opgezocht: past het hoofdkantoor van de HEMA
de mode-industrie in als city marketing. Hengelo huisvest ‘welzijnskunst’ in de vorm van
op de NDSM-werf of een grote studio van Endemol tv-producties? En hoeveel autonome
een gehandicaptentheater in de oude hallen van de Hazemeyerfabriek. In Leiden is de
kunstenaars en kleine creatieve ondernemers heb je eigenlijk nodig om het unieke karakter
communicatiesector aan zet. Rotterdam herbergt veel kleine ondernemers in de audiovisuele
kunst. Amsterdam wil in het Olympisch Gebied klein- en grootschalige creativiteit
en de creatieve kwaliteit van de locatie te behouden?
en sport mixen, en op de NDSM-werf Oost vindt een heel scala aan creatieve uitingen
Zoektocht naar grenzen aan creatieve economie
plaats dat zowel introvert als extravert is. Op al deze plekken worden in meer of mindere
Een eenduidig antwoord op de vraag wat de grenzen aan de creatieve economie zijn, en
mate commerciële (massa)productie en niet-commerciële creativiteit gecombineerd. Die
wat maakt dat een locatie zich onderscheidt van een gewone bedrijfslocatie, is niet te geven.
combinaties zitten soms binnen een persoon, soms binnen een organisatie, of soms door
In iedere proeftuin was dit een zoektocht. Per locatie of gebied verschilt de mix en zijn
een mix aan verschillende typen bedrijven.
er verschillende creatieven betrokken. Die mix is afhankelijk van de perspectieven van de
De praktijkvoorbeelden laten zien dat al deze creatieven, of zij nu commercieel, niet-
betrokken partijen en de betekenis die zij toekennen aan de locaties en de creatieve econo-
commercieel of een mengelmoes zijn, een liefde delen voor oude gebouwen en wijken
mie. Sommige ontwikkelaars zullen de pioniers lastig vinden, en anderen willen juist graag
als plek om te werken en elkaar te ontmoeten. De herontwikkeling van de oude gebouwen
samenwerken. Evenzo ontvangen sommige pioniers verandering met open armen en willen
en locaties vindt plaats terwijl de creatieven er gevestigd zijn. Nieuwe bedrijven sluiten zich
anderen hun verworven gebied beschermen. Ook gemeenten hebben verschillende wensen

72 73
Interieur van MTV Networks Benelux in
de verbouwde timmerwerkplaats op de
NDSM-werf, ontwerp van QuA Associates
en Max van Aerschot Architecten.

en stimuleren soms de herontwikkeling of houden die tegen omdat andere plaatsen al tot
waarbij, zeker in de fase van tijdelijk gebruik, tijd genomen kan worden om te komen tot
broedplaats, horeca of cultureel centrum bestemd waren. Zelfs als alle partijen het wenselijk
een goede mix, de juiste hoeveelheid zout in de pap. Maar ook als er een stabiele coalitie
vinden dat er specifiek voor de creatieve economie wordt herontwikkeld, lopen de perspec-
en zelfs als er een relatief stabiele huurdersgroep ontstaat, zoeken interne en externe partijen
tieven en de betekenis die betrokkenen aan de locaties toekennen uiteen.
de grenzen op van wat inderdaad nog een locatie voor de creatieve economie is, van wat
Uit de proeftuinen blijkt bijvoorbeeld dat op het NDSM-terrein een verschuiving plaats-
de kwaliteit van dit soort herontwikkeling is, en van de mogelijkheden tot waardestijging,
vond van een relatief experimenteel en introvert milieu naar een meer extraverte creatieve
zowel cultureel als financieel.
werkplaats. Sommige pioniers van het eerste uur waren allang vertrokken omdat zij al in een
Deze dynamiek en het proces van herdefiniëren van wat die creatieve economie is, wat de
vroeg stadium vonden dat er te professioneel gewerkt werd. Andere pioniers zijn gebleven
locatie is, en wie daarbij passen en wie niet, is maar tot op zekere hoogte te stimuleren en
en zijn mee geprofessionaliseerd. Een prachtig voorbeeld van een goede synergie is het
te sturen. De ervaringen uit de proeftuinen laten zien dat er wel verschillende manieren zijn
ontwerp van het Karrenspoor, dat door een architectenbureau is ontwikkeld en door
waarop gemeenten, project- en gebiedsontwikkelaars en creatieven zoeken naar de meest
commerciële bedrijven wordt benut. Ook het Robodock Festival, dat op wereldschaal
productieve dynamiek tussen groot en klein, commercieel en niet-commercieel, massa-
een alternatieve manifestatie is die techniek, wetenschap en theater combineert, trekt veel
bezoekers en is een groot succes. Een groot deel van de synergie op de NDSM-werf is als
productie en artistieke creativiteit, die leiden tot synergie.
vanzelf ontstaan, zonder inmenging van gemeente of projectontwikkelaars. Toch hebben
Stimuleren van synergie
enkele strategieën ook aan de synergie bijgedragen.
In de andere hoofdstukken wordt een aantal manieren genoemd die de grenzen aan de
Het concept ‘mediawharf’ en de ‘Mix-to-the-max’-strategie van Kinetisch Noord, gemeente
herontwikkeling voor de creatieve economie min of meer bepalen: onderzoek naar het
en ontwikkelaar zijn succesvol in het creëren van de synergie, maar soms botsen de belangen
DNA laat zien wat een kansrijke creatieve sector kan zijn, ‘tijdelijk gebruik’ is een strategie
tussen de kleine zelfstandigen en de grotere bedrijven. MTV Networks en IdtV zijn op
om te achterhalen waar de kansen liggen, en ook in de samenstelling van de coalitie
wereld schaal zeer ‘publiek’, in de zin dat ze deelnemen aan de samenleving. Tegelijkertijd
die her ontwikkeling trekt, wordt mede bepaald wat wel en niet kan op de locatie. Voor
klagen enkele kunste naars uit de broedplaats dat MTV niet toegankelijk is: het gebouw is
de ontwikke ling van het Coolhaveneiland te Rotterdam zette een coalitie van gemeente
niet zomaar binnen te lopen en de kantine is niet door andere huurders op de NDSM-werf
en ontwikkelaars in eerste instantie in op de audiovisuele sector, maar het DNA bleek in de
te gebruiken. Het kunstenaarsdorp is op zijn buurt niet makkelijk te vinden en relatief
richting van muziek en film te wijzen. Een panstrategie waarbij juist het tijdelijk gebruik
afgesloten. Uit dagingen van buitenaf zorgen ook voor veranderingen in de ‘mix’ en het
door kunstenaars en theatermakers de weg wijst naar een kansrijke identiteit is een ander
testen van de grenzen aan de creatieve economie. Een enkele keer wijst de centrale stad
voorbeeld, zoals dat in Hengelo is toegepast om te kunnen vaststellen hoeveel creativiteit
74 ondernemers de weg naar de NDSM-werf Oost van wie het de vraag is of zij er goed passen.
nodig is om succesvol te zijn. Deze panstrategie, die wat geduld vereist, maakt duidelijk
75
Financiële uitdagingen bij alle partijen kunnen er voor zorgen dat de herontwikkeling
welke kant de ‘vissen’ op zwemmen en wat dus commercieel succesvol is. Deze strategie
wordt versneld of vertraagd. Sommige kunstenaars uit de broedplaats in een van de grote
bestaat bij de gratie van pioniers, de ‘visjes’ die buiten de hoofdstroom vallen.
hallen ontpoppen zich bijvoorbeeld als ondernemer en willen niet alleen de eigen werkplek
Een manier om synergie tussen huurders en gebruikers te faciliteren, is het gebruik van
financieren, maar ook het casco opkopen om hun autonomie te waarborgen én om rende-
een verbindend ‘concept’ (zie ook: Laclau, 1996; Star & Griesemer, 1989; Metze, 2007). Soms
ment uit het pand te halen.
wordt dit concept aangedragen door een gebiedsontwikkelaar, in andere gevallen door de
Een ander voorbeeld uit de proeftuinen laat zien dat kunstenaars zich soms hard maken om
creatieve sector. Het verbindende element kan ook worden geconstrueerd in een interactief
op het terrein te mogen blijven. Op het Rohm & Haas-terrein in Amersfoort liep het tijde-
proces waaraan eigenaren, ontwikkelaars, gemeenten, huurders en zelfs toekomstige huurders
lijke antikraakhuurcontract van twee beeldend kunstenaars af. Via de gang naar de gemeente-
en gebruikers deelnemen. In Leiden werkt het idee van het ‘Huis van de Communicatie’
raad zijn de beeldend kunstenaars weer in het vizier van de eigenaren en ontwikkelaars
synthetiserend en geeft richting aan de herontwikkeling van De Meelfabriek. De NDSM-
terechtgekomen, en hebben zij voorlopig de garantie dat zij kunnen blijven. De locatie
werf Oost heeft het concept ‘mediawharf’, en Arnhem is de modestad met Klarendal als
wordt nu met hen ontwikkeld tot een ‘great place to meet’.
mode wijk. De concepten geven richting en leiden tot ideeën voor het soort creatieve sector
Ook in Hengelo zochten en zoeken gemeente en projectontwikkelaar naar een goede mix
dat aangetrokken en gestimuleerd kan worden en maakt duidelijk welke sectoren daarbuiten
aan bedrijvigheid voor een creatieve locatie. In eerste instantie vreesde de gemeente dat de
vallen. Maar wat de ideale mix in grootte van gevestigde creatieve bedrijven is, en de mix
‘grote formules’, zoals HEMA, Blokker en C&A, zich zouden aandienen en dat de project-
tussen commerciële en niet-commerciële activiteiten, kan met het DNA, de identiteit en
ontwikkelaars dan geen ‘nee’ zouden kunnen zeggen. Maar de projectontwikkelaar en
de flexibele concepten niet worden vastgelegd. Het blijft een zoekproces.
financier pleitten voor een ‘isotopen–invulling’ van het terrein. Zij wilden meerdere functies
Een van de conclusies uit de proeftuinen was dat de concepten of strategieën, zoals hier boven
maar wel in samenhang, waarbij zij ruimte geven aan kleine zelfstandigen. Ook de horeca-
beschreven, niet door een partij opgesteld en topdown geïmplementeerd moeten worden.
vereniging stond niet onverdeeld positief tegenover de ontwikkeling van een nieuwe locatie,
In eerste instantie kan een partij wel de voorzet doen, maar de betekenis van het concept,
omdat dit voor concurrentie zou kunnen zorgen. De partijen raakten overtuigd dat een
het beeld moet gedeeld worden. Het moet flexibel genoeg zijn om nieuwe betekenissen
gezamenlijke zoektocht naar synergie tussen commercieel en niet-commercieel, grote en
en belangen te kunnen absorberen en stabiel genoeg om richting te geven. Bovendien moet
kleine bedrijven, horeca en andere functies afgestemd op andere locaties en met de mogelijk-
het gesprek over de waarde en de richting van de ontwikkeling gaande gehouden worden.
heid een nieuwe markt aan te boren, niet alleen kansen bood voor het Hazemeyerterrein
De coalitie van eigenaren en ontwikkelaars kan stabiliseren, maar is nooit volledig uitgekris-
maar voor allen.
talliseerd. Bovendien dienen nieuwe huurders en gebruikers zich aan en mensen vertrekken
Kortom, in de proeftuinen worden de grenzen aan creatieve herontwikkeling en de daarbij
ook weer. De nieuwkomers interpreteren het ‘concept’ en de gebouwen en hun omgeving
behorende mix aan kleine zelfstandigen, grote ondernemingen, introverte en extraverte
op hun eigen wijze. De locatie is kinetisch en nodigt uit tot beweging. Locaties voor de
activiteiten en soorten creatieve productie opgezocht. Tegelijkertijd wordt daarmee in een
creatieve economie zijn plaatsen van wisselende bezetting en verrassende ontmoetingen.
continue zoektocht de synergie zo veel mogelijk gestimuleerd. Dit is een continu proces,
Kortom, synergie tussen commercieel en niet-commercieel, tussen grote en kleine bedrijven,

tussen denken en doen, kan bereikt worden door de dialoog over de betekenis en de waarde
buitenruimte, tot afspraken met gemeente over het ophalen van vuilnis.
van de ruimte op gang te houden. Dat kan onder andere door met toekomstbeelden, wens-
Duidelijkheid en zekerheden voor de huidige gebruikers kunnen door eigenaren, ontwikkebeelden,
bedreigende beelden, maar ook uitdagende en mogelijke beelden te werken,
laar en gemeenten gegeven worden door hen te betrekken bij het formuleren en interpreteren
of door op gezette tijden vast te stellen wat de gedeelde waarden, de kernwaarden, van het
van het verbindende concept, bij het experimenteren met de mix, en bij het opstellen van
gebied zijn (zie casusbeschrijving van Amersfoort; NDSM-werf; Leiden). Het vaststellen
een beheersplan. Hun vertrouwen in de veranderingen kan ook gewaarborgd worden door
van een identiteit, profiel en karakter is onontbeerlijk voor het faciliteren van synergie,
praktische ‘continuïteitsgaranties’ te bieden in bijvoorbeeld het huurcontract met daarin de
maar is en blijft een beweeglijk proces (zie ook hoofdstuk 5).
normale afspraken met toevoegingen die betrekking hebben op wat wordt veranderd en wat
Naast dit gesprek over de kwaliteit en waarde van de locatie, past de strategie van het ‘laten
vaststaat tijdens de herontwikkeling: de garantie op hoogte en tijd van de huur, of bijvoorbeeld
bloeien van duizend bloemen’. Zoals we zagen spreken gemeente en ontwikkelaar op het
NDSM-terrein van ‘mix to the max’. Ook Amersfoort stimuleert de diversiteit en ontwikkelt
het handhaven van een bepaald percentage broedplaatsfunctie.
verder met aanwezigheid van architecten, een adviesbureau en de beeldend kunstenaars.
De Venetiaanse brug
Hengelo nodigt actief verschillende soorten creatieven en activiteiten uit voor deze locatie
Uit de proeftuinen bleek dat alle partijen de synergie tussen commercieel en niet-commercieel
en neemt de tijd om het beeld te laten ontstaan. In Rotterdam ging men voortvarend van
stimuleren. Zij willen alle een dynamische mix aan creatieve bedrijvigheid. De publieke en
start met branding, maar spreekt de directeur van Stadswonen inmiddels over een ‘veenbrand’
private eigenaren, de huurders en gebruikers van de locaties zijn het met elkaar eens dat die
die zich onttrekt aan het oog van bestuurders en ontwikkelaars, maar die wel degelijk voor
mix van klein en groot, commerciële en niet-commerciële creatieven, denken en doen, zich
vuurwerk in de Rotterdamse creatieve economie kan zorgen.
onderscheidt van gewone vestigingslocaties. De creatieven, of zij nu voor een groot bedrijf
Het gedeelde beeld biedt enig houvast voor het bepalen van de grenzen aan de creatieve
werken of als kleine zelfstandigen, zijn een permanente bron van vernieuwing. Het blijft
economie en voor het minimaal noodzakelijke voor het behoud van kwaliteit en kern-
echter een continu zoekproces om synergie tussen al deze verschillende soorten creatieven
waarden van het gebied. Verder moeten bestuurders, ambtenaren, eigenaars en ontwikkelaars
te stimuleren en om een creatieve locatie te blijven.
vooral ook durven loslaten. De duizend bloemen, met maximale variatie, dagen het syntheti-
Tijdens de herontwikkeling tasten alle partijen gezamenlijk de grenzen van deze creatieve
serende concept steeds uit en zoeken de grenzen ervan op. De variatie in sectoren, in grootte
herontwikkeling af. Daarbij overschrijden ze die soms aan de commerciële kant, maar ook
van bedrijf, in aanwezig zijn van ‘bedenken’ en ‘maken’, en zelfs variatie in de snelheid waar-
aan de ‘niet-commerciële’ kant. Dit experimenteren gaat soms met conflicten gepaard, maar
mee creatieve producten worden afgeleverd, maken de locatie dynamisch. Die dynamiek
die zijn nodig om tot een betekenisvolle synergie te komen. Bemiddeling door onafhankelijke
is aantrekkelijk voor de creatieve klasse. Daarom streeft de coalitie van gemeente en ontwik-
derden kan helpen om potentiële conflicten om te zetten in vruchtbare samenwerking. Het
76 kelaars ernaar om creatieven de mogelijkheid te bieden om als het ware hun hele carrière
vaststellen van een synthetiserend concept, van een beheersplan, en het ontwikkelen van een 77
op het terrein te doorlopen. Dat is op zowel het Hazemeyerterrein in Hengelo het geval,
cultureel programma kan gezamenlijk worden gedaan. Daarnaast zijn garanties voor huidige
als op de NDSM-werf en andere locaties. Van kleine huisvesting met lage huren, kleine huis-
huurders en gebruikers nodig, zodat zij niet voortijdig de plek verlaten.
vesting met korte contracten en iets hogere huren, of grote behuizing met hoge huren, of
Het proces van stimuleren van synergie tussen commercieel en niet-commercieel tijdens
met stabiele huurcontracten: al deze soorten werkruimten moeten uiteindelijk aanwezig zijn.
de herontwikkeling kan losjes op de Venetiaanse brug uit de inleiding worden geplaatst.
Andere middelen die in de verschillende proeftuinen worden ingezet om het ‘creatieve’
Ook hier geldt weer dat dit geen ijzeren wetten zijn, maar dat de brug handvatten geeft
karakter van een locatie te bewaken en tot synergie tussen alle variaties in creatieve bedrijvig-
om in het proces van herontwikkeling te bepalen wat goede momenten zijn. In feite wordt
heid te komen zijn: een gezamenlijke culturele programmering en, indien nodig of wenselijk,
de brug steeds opnieuw op- en afgelopen en is er sprake van een continue gezamenlijke
een gezamenlijk beheersplan voor de publieke ruimten.
zoektocht naar gedeelde kwaliteit en betekenis.
De gezamenlijke culturele programmering bouwt meestal voort op de evenementen die
In het proces van herontwikkeling zoals verbeeld in de Venetiaanse brug is er in de eerste
al georganiseerd worden op de locatie. Tijdelijke exposities, theaterfestivals, muziekfestivals,
‘fase’ sprake van coalitievorming van publieke en private eigenaren en huidige huurders
openluchtmarkten, skate-demonstraties, modeshows – soms is het pure noodzaak om al de
en gebruikers. In deze fase stellen zij samen de waarde en betekenis van de oude gebouwen
activiteiten af te stemmen. De afstemming biedt ook een kans om de kleur van het gebied,
en de omgeving vast. Zij zoeken naar gedeelde kwaliteit die kan worden gevat in een concept
het DNA, te versterken en de synergie in de samenwerking te stimuleren. Op de NDSM-
of strategie voor de herontwikkeling. Dat is niet een kwestie van rond de tafel gaan zitten.
werf Oost wordt de Stichting NDSM opgericht, die de programmering (en het fysiek beheer,
De ontluikende coalitie gaat meteen aan de slag. Zij zorgen voor gezamenlijke program-
zie hierna) gaat verzorgen. Ook op het Coolhaveneiland en in Hengelo vindt gezamenlijke
mering van activiteiten. Van het begin van de herontwikkeling wordt geëxperimenteerd
programmering plaats. De programmeur zorgt voor afstemming tussen langlopende festivals
met de mix van commercieel en niet-commercieel. Zodra de contouren van de kernwaarden
in de buitenruimte en experimenteert met het programmeren van nieuwe activiteiten. Ook
en de waarde van de locatie zichtbaar zijn en er sprake is van een redelijk stabiele coalitie,
hier worden soms grenzen overschreden – zo vielen de motorcrossdemonstraties op het
kunnen ook de randvoorwaarden worden geformuleerd waaronder nieuwe gebruikers mogen
NDSM-terrein niet bij iedereen in de smaak. Ook hier is experimenteren de sleutel tot
toetreden. Het stimuleren van dynamiek en diversiteit zonder de waarde van het terrein
het behoud van de dynamiek op de locatie.
te verminderen, is daarbij uitgangspunt. Die voorwaarden kunnen heel praktische zaken
Naast deze flexibiliteit en dynamiek staan praktische afspraken die zekerheden bieden aan
betreffen, zoals het beheer van de openbare ruimte of een herinvestering van hogere huur-
huidige huurders. Afspraken over beheer zijn daarbij nodig. Zoals Roland Kluskens van
opbrengsten. Ook de toegankelijkheid van de gebouwen en het deelnemen aan discussies over
de gemeente Arnhem al zei: ‘Het is soms zo plat als de vraag wie de kliko buiten zet’. Dit
de betekenis van het concept of de strategie kunnen er onderdeel van uitmaken. Synergie
beheerplan, dat wederom in samenspraak met de gebruikers moet worden opgesteld, legt
tussen commercieel en niet-commercieel is niet af te dwingen, maar wel steeds opnieuw
vast wie welke taken wat betreft onderhoud of verbetering van de buitenruimte op zich
neemt. In het beheerplan zijn vele varianten van beheer mogelijk: van eigen creatief beheer,
zoals het onderhouden van stroken groen en het plaatsen van eigen kunstwerken in de
op te zoeken.

Prenzlauer Berg
Berlijn
Karin Blokzijl, de Stad bv
De diversiteit aan ondernemers in Prenzlauer Berg
is met name te verklaren door de grillige wijze
waar op het gentrification-proces zich heeft voltrokken
in de wijk. Door huurregulatie, publieke
renovatie en onduidelijkheden omtrent de teruggave
van voor malig Joods bezit heeft gentrification
in Prenzlauer Berg slechts gefragmenteerd plaatsgevonden.
Daar bij is de druk op de lokale kantorenmarkt
beperkt, omdat Berlijn vanwege zijn
ongun stige economisch klimaat met een miljoenenoverschot
aan vierkante meters kantoor ruimte
kampt. Als gevolg hiervan kunnen onaffe nichegebieden
naast chique gerenoveerde bouwblokken
bestaan en is het fysieke fundament voor de
ideale mix gelegd.
Als gezegd is een scherpe scheiding tussen experimentele
en commerciële ondernemers in Prenz lauer
Berg afwezig. De geïdentificeerde experi mentele
ondernemers zijn niet wars van commercie: ze
geven er zelfs de voorkeur aan om naast hun autonome
werk ook ‘business’ te bedrijven. Andersom
draagt een opvallend aan tal commerciële creatieven
experimentele kenmerken in zich: ze wensen de
bedrijfsomvang beperkt te houden om zich volledig
op de ontwerp activiteit te kunnen richten. Net als
experimentele ondernemers trachten ze concessies
aan hun eigen stijl te beperken: ‘We willen niet de
grote markt op met ons product, het is te bijzonder.’
Dankzij de grote geografische reikwijdte van hun
afzetmarkt, kunnen ze het zich ook daadwerkelijk
veroorloven om geen mainstreamproduct te leveren. tele als commerciële ondernemers kunnen gedijen.
78 De ideale mix van experiment en commercie bestaat niet. Welke mix als
79
ideaal geldt, is afhankelijk van de specifieke omstandigheden en de achterliggende
doelstelling. Een vorm van ‘ideale mix’ werd gevonden in de Oost-
Berlijnse wijk Prenzlauer Berg, in de volksmond Prenzlberg. Onderzoek door
middel van een dertigtal interviews met zowel experimentele als commerciële
creatieve ondernemers in deze wijk laat zien dat ondernemers van beide typen
samen een dynamisch creatief milieu vormen. De verklaring: experimentelen
en commerciëlen blijken niet zo gek veel van elkaar te verschillen. De experimentele
noch de commerciële ondernemer beantwoordt aan het stereotiepe
beeld dat van hem bestaat. Daarbij is de financiële druk in Prenzlauer Berg
dermate laag dat van economische verdringing van het experimentele type
evenmin sprake is.
Al voor de val van de Muur ontstond in Prenzlauer Berg, waar de originele
blokbebouwing zowel de geallieerde bombardementen als de communis tische
sloophamer overleefde, een milieu van dissidenten, activisten, intellectuelen
en kunstenaars. Nu, twintig jaar later, kent de wijk een bij zondere mix van
experimentele en commer ciële creatieve ondernemers. Tot de groep ‘experimentele
creatieven’ behoren autonome kunstenaars, ondernemers die
zoekende zijn en ondernemers die een beperkte commer ciële groeiambitie
laten zien. Voor al deze experimentele creatieven geldt dat zij in commerciële
zin (nog) weinig succes kennen. ‘Commerciële creatieven’ kunnen contras -
terend worden getypeerd als toegepaste, gevestigde en commercieel succesvolle
onder nemers. Voordat wordt ingegaan op het nuanceren van deze ogenschijnlijke
dichotomie, wordt hieronder allereerst een aantal contextuele
bijzonderheden van Berlijn aangestipt die ten grond slag liggen aan de huidige
mix van experiment en commercie.
Via goede zichtbaarheid op internet kunnen tal
van nichemarkten worden bereikt. De betreffende
commerciële ondernemers wekken de indruk over
een dubbele identiteit te beschikken: op lokaal
niveau manifesteren ze zich als experimentele
partij, op (inter)nationaal niveau opereren zij als
professionele ‘handelaar’.
Als gevolg van hun gelijkende karakteristieken
laten experimentele en commerciële ondernemers
een sterke overlap zien in hun ruimtelijke wensen,
gedrag en waardering. Voor ondernemers van beide
typen krijgt het milieu zijn betekenis als ontmoetingsplaats
en als bron van inspiratie. Experimentele
en commer ciële creatieven laten zich inspireren
door dezelfde onafheid, authen ticiteit, diversiteit,
tolerantie en dynamiek. In combinatie met de lage
financiële druk en een experimentele sfeer waarin
‘alles kan en alles mag’ vormen deze karakteristieken
een voedingsbodem voor alle mogelijke
ontwikkelingsrichtingen. De ‘permanent experimentelen’
vinden in Prenzlauer Berg de benodigde
financiële en sociale ruimte voor hun voortdurende
experiment. Ondernemers die wel wensen door
te groeien tot commercieel bedrijf profiteren van
dezelfde kwaliteiten in de aanloop naar hun commerciële
succes. Ook de commercieel al succesvolle
ondernemers profi teren van deze lokale
‘maakcultuur’. Conform bovengenoemde dubbele
identiteit weten deze ondernemers hun lokale
experimentele activiteiten op een hoger schaalniveau
met professiona liteit te verbinden. Een
voorbeeld: enkele ondernemers vormen op lokaal
schaalniveau een flexibele keten of netwerk van
complementaire bedrijfjes, waardoor zij klein kunnen
blijven, hun identiteit en flexibiliteit kunnen
behouden, maar toch als grote speler kunnen
optreden en zodoende omzetgroei kunnen realiseren.
Daarbij profiteren deze onder nemers van het
ons-kent-ons-klimaat waarin lokale ‘zaken vrienden’
als schakel naar (inter)nationale opdracht gevers
fungeren. Prenzlauer Berg biedt, conclu derend,
de mogelijkheid tot het verbinden van experi ment
en commercie, maar staat ook toe dat beide naast
elkaar bestaan.
Teruggrijpend op bovengenoemde factoren waardoor
ondernemers van beide typen zich laten
inspireren, kan worden gesteld dat ‘dynamiek’ een
breed te interpreteren kwaliteit is. Anders dan het
stereo tiepe beeld over de voorkeur van met name
experimentelen doet vermoeden, beperkt inspirerende
dynamiek zich niet tot illegale feesten op
spannende locaties. Wanneer werd gevraagd naar
de specifieke invulling van ‘inspirerende dynamiek’
werd de ontwikkeling van het creatieve milieu an
sich door vele respondenten genoemd. De precieze
invulling van dynamiek blijkt inhoudelijk niet te
hoeven aansluiten bij de persoonlijke voorkeuren
van de ondernemers: iets wat in beweging is
en zich vernieuwt, is per definitie interessant,
zo stellen ondernemers van beide typen.
Het creatieve milieu van Prenzlauer Berg laat zien
dat de combinatie van onafheid, diversiteit, authenticiteit,
tolerantie, dynamiek en een lage financiële
druk een klimaat creëert waarin zowel experimen-
De wijk biedt een voedingsbodem voor alle mogelijke
ontwikkelingsrichtingen. De bewering dat in
‘speeltuin Berlijn’ geen geld verdiend zou kunnen
worden, kan op basis van dit onderzoek worden
weerlegd. Voor commerciële creatieven fungeert
het lokale milieu als werkplaats, waar de wereld
hun marktplaats vormt. Het bijzondere van Prenzlauer
Berg is dat experimentele creatieven die
slechts willen maken zonder (op grote schaal) te
handelen, niet uit de wijk worden ‘gedrukt’. De
vraag is of deze lage financiële druk en ‘onafheid’
in Nederlandse casussen nagestreefd zou moeten
worden. Wel kan iets worden geleerd van de
behoefte van creatieven aan ‘permanente onafheid’.
De vraag hoe een aantrekkelijk en vruchtbaar milieu
met een ideale mix te creëren is, is wellicht de
verkeerde vraag om te stellen, want: creatieven
máken vaak de plek. In dit licht zou de vraag
moeten zijn: is er nog ruimte om de plek te maken?
Deze benadering vraagt om een nieuwe rolverdeling
in ruimtelijke-ontwikkelingsprocessen, waarbij ontwikkelaars
zich terughoudender opstellen en letterlijk
dan wel figuurlijk ‘ruimte geven’ aan het scheppende
vermogen van de creatieve ondernemer.
Gebaseerd op het afstudeeronderzoek:
K. Blokzijl, 2008. Experiment en commercie in
creatief Prenzlberg: een kwalitatief onderzoek naar
de invloed van milieufactoren op de ontwikkeling
van de creatieve ondernemer in Prenzlauer Berg,
Berlijn. Masterscriptie Universiteit Utrecht.

80 81
linkerpagina boven Bar Kohlen Quelle
in de Kopen hagenerstraße, Berlijn
linkerpagina onder Filmopnames in
Prenzlauer Berg, Berlijn
boven Filmopnames in het Mauerpark,
Berlijn
onder Uitgaan in de Kastanienallee,
Berlijn

Hoofdstuk 3
Leo Versteijlen, Kristal
Simon van Dommelen, de Stad bv
Jeroen Saris, de Stad bv
Cultureel-
economische
strategieën
in de stedelijke
vernieuwing
Nieuwe kansen voor binnensteden dankzij creatieve economie
Economie terug in het hart van de stad
De creatieve sector heeft de economie teruggebracht in binnensteden. Nog maar kort geleden
vreesden gemeentebesturen en bewoners dat hun binnenstad zou ontaarden in een koopgoot
voor consumentisme en vertier. De traditionele economie verdwijnt inderdaad vaak uit het
stadshart, maar waar de creatieve economie sterk groeit, blijft de gevreesde monocultuur uit.
Creatieve ondernemers zoeken de dynamiek van de binnenstad op als voeding voor zichzelf
en hun medewerkers. En als de binnenstad ‘op’ is breiden ze hem uit.
Neem nou Amsterdam. De panden die zijn vrijgekomen omdat de traditionele kern van de
binnenstadseconomie, de financiële dienstverlening, en masse zijn domicilie heeft gekozen
op de Zuidas, worden in een razend tempo omgeturnd tot creatieve broedplaatsen of gehuurd
door creatieve bedrijven. Internationale marketingsbureaus en succesvolle ontwerpers nestelen
zich op de mooiste plekken in de grachtengordel en het Museumkwartier en drukken startende
creatieven naar de randen van de binnenstad en daaroverheen.
Het gevolg is dat de binnenstad ‘overkookt’ en zich uitbreidt naar Westerpark (Cultuurpark),
naar Oud-West (terrein voormalig Wilhelmina Gasthuis), naar Oosterpark (Burgerweeshuis)
en naar Noord, waar recht tegenover de binnenstad concentraties van bedrijvigheid ontstaan.
In Oud-West bijvoorbeeld is de laatste jaren een heuse creatieve kolonie ontstaan (Van der
Groep & Röling 2005). In 2004 was in de Overtoom/Helmersbuurt al sprake van een creatieve
werkgelegenheid van bijna 1700 banen (ABF Research, 2007a). Niet alleen de creatieve
bedrijvigheid gaat naar de voormalige bedrijfsterreinen en volkswijken. Overal waar zij gaan,
nemen de creatieve ondernemers het gewenste ontmoetingsklimaat met zich mee. Er ontstaan
hippe restaurants, zoals Hotel De Goudfazant in een fabriekshal onder de rook van Ketjen
en Draka, en informele tentoonstellingsruimten of trendy winkels op plaatsen waar vroeger
weinig te beleven was.
De trek naar de binnenstad en de uitbreiding daarvan naar de omliggende wijken is niet
typisch Amsterdams. In andere steden in binnen- en buitenland is het niet anders. De
buitenlandse voorbeelden laten soortgelijke processen zien in Birmingham, Manchester,
Berlijn en Helsinki.
Neem Arnhem, daar is een soortgelijk proces aan de gang. In een onderzoek van ruimtelijkeconomisch
adviesbureau ETIN naar de vestigingswensen van creatieve ondernemers
(ETIN 2006) komt een grote behoefte aan het licht naar een centrumstedelijk woon-
en werkmilieu. Wens en werkelijkheid lopen nogal eens uiteen. De beschikbare financiële
ruimte van creatieve ondernemers, uitgezonderd de commercieel ingestelde bureaus, is vaak
onvoldoende voor de marktprijzen die worden gevraagd. Creatieven hikken aan tegen de
hoge huur- en koopprijzen binnen de singels. Bovendien zijn veel ruimten te klein voor
de activiteiten van de ondernemers. Daarmee komt de ring om de binnenstad in beeld
als vestigingsmilieu. Unieke winkelformules, galeries en restaurants voortkomend uit de
creatieve sector zijn meer afhankelijk van een bezoekersstroom en vinden in Arnhem een
betaalbare plek in het stegenstelsel aan de rand van het kernwinkelgebied. Dat is in andere
steden niet anders.
In veel grote steden verkeert het gentrification-proces in de ring om de binnenstad in een
vergevorderd stadium sinds jonge hoogopgeleiden de stad hebben herontdekt als aantrekkelijk
vestigingsklimaat. Denk aan De Pijp in Amsterdam, de Vogelenbuurt in Utrecht en het
Spijker kwartier in Arnhem. Het broedplaatsmilieu heeft zich geleidelijk getransformeerd
tot een transactiemilieu (zie Inleiding voor toelichting op de milieus). Mensen wonen,
werken, ontmoeten, recreëren en consumeren binnen loopafstand. Door stijgende huur prijzen
en onzekerheden over de bedrijfsmatige toekomst combineren veel startende creatieve
ondernemers en kunstenaars wonen en werken aan huis of zoeken een uitweg in goedkope
ruimte elders. Soms is dat een bewuste keuze. Kunstenaars en starters zien zichzelf graag als
pioniers van de buurt en smalen over de ‘yuppenwijken’ met hun achterhaalde dynamiek.
Ze zoeken naar bijzondere plekken waar ze zelf de rol van katalysator kunnen vervullen.
83

Daar ontstaan nieuwe scharnierpunten in de stad, de nog-net-niet-ontdekte plekken.
Kritische succesfactoren
Het interessante is dat creatieve ondernemers daarmee steeds vaker het domein betreden
Nu wijken als Klarendal, Spijkerkwartier, Coolhaven en de NDSM-werf zijn herontdekt
van de krachtwijken en, bewust of onbewust, een rol vervullen in de revitaliseringslag
door creatieven en de opwaardering in gang is gezet, is de vraag of er ergens een kritische
van deze wijken. Drie van de zeven proeftuinen bevinden zich binnen een van de veertig
grens ligt. Zal de olievlek zich oneindig uitbreiden of komt er een moment waarop de
Vogelaarwijken: Klarendal in Arnhem, Coolhaveneiland in Rotterdam en de NDSM-
grenzen van een creatief vestigingsklimaat zijn bereikt? Met andere woorden, kunnen
werf in Amsterdam-Noord.
wijken als Presikhaaf, Malburgen of Nieuw West ook profiteren van de herwaardering
door creatieven? We lopen de voorwaarden langs.
Krachtwijken herstellen sneller met cultuur
Ten eerste de beschikbare ruimte. Is er überhaupt vraag naar betaalbare ruimte of kan daar
ABF Research (2007b) heeft in opdracht van OCW onderzoek gedaan naar de positie en
elders, op aantrekkelijkere locaties in de stad aan worden voldaan? De voorkeur van de
mogelijkheden van kunst en cultuur in achterstandswijken. Een van de belangrijkste conclusies:
creatieve sector gaat duidelijk uit naar karakteristieke omgevingen. Liever in Zaanstad
‘Kunst en cultuur zijn trekkers voor de stedelijke vernieuwing. Wijken met veel kunst en
in een oude loods langs de Zaan dan in Amsterdam in een kantorenpark. Pakhuizen, oude
cultuur herstellen zich sneller dan vergelijkbare andere wijken.’ ABF Research verstaat onder
fabrieksgebouwen en havenloodsen zijn zeer in trek bij creatieve ondernemers. Maar biedt
kunst en cultuur onder meer de aanwezigheid van culturele voorzieningen en monumenten.
de pioniersgeest van creatieve ondernemers ook perspectief in andere in onbruik geraakte
In hetzelfde rapport is ook de rol van creatieve industrie in de wijk onderzocht, met een nog
locaties zoals kantoren?
explicietere uitkomst: ‘De creatieve industrie is een waardemaker in dubbel opzicht. Net als
Kantoorparken kunnen we voorlopig wel afschrijven. Voor individuele kantoorpanden hangt
bij kunst en cultuur kennen wijken met een omvangrijke creatieve industrie extra vastgoed-
het af van de huurprijzen, de inrichting, maar vaak ook van de ligging. Het Hoofdkwartier
waarde. De creatieve industrie zorgt echter ook voor werkgelegenheid die past bij een stede-
in Arnhem, Post CS, in Amsterdam en het Volkskrantgebouw in Amsterdam zijn daarvan het
lijke omgeving en via die weg voor toegevoegde waarde.’
voorbeeld. Er is behoeft aan een bepaalde kritische massa van creatieven om de juiste sfeer
In het stedelijke-vernieuwingsbeleid van de voorafgaande jaren is veel aandacht voor het
te creëren. Waar deze kritische massa nog ontbreekt, zoals in Zaanstad of in Hengelo, kunnen
mengen van bevolkingsgroepen in de wijk door te differentiëren in het woningaanbod. Succes-
andere kenmerken doorslaggevend zijn, zoals de emotionele of historische waarde van
volle bewoners fungeren als rolmodel voor andere bevolkingsgroepen en kunnen ook het imago
gebouwen zelf en/of van de omgeving. Zelfs al liggen die plekken in de periferie van de stad.
van de wijk een impuls geven. Algemeen wordt aangenomen dat deze menging leidt tot
De aanwezigheid van monumenten en vooroorlogse woningtypen bevordert de aantrekke-
‘verdunning’ van de problemen en sociale stijging in de wijk (Wittebrood & Van Dijk, 2007).
lijkheid van de omgeving voor creatieve bedrijven. Naoorlogse wijken hebben weinig van
Maar er blijven nogal wat kwesties liggen die niet direct worden opgelost door menging.
deze ‘spannende’ plekken. Toch kunnen ook hier inspirerende locaties ontstaan, zoals het oude
84 De wijkeconomie en de werkgelegenheid profiteren niet vanzelf van de nieuwe bewoners
Huygenscollege in Slotervaart (Vliegbasis de Huygens), dat door Kristal is herontwikkeld 85
en van interactie tussen hogere inkomensgroepen en andere in de wijk is nauwelijks sprake.
voor creatieve bedrijven en starters. In de naoorlogse wijken bevindt zich nog steeds veel
Kunst en cultuur zijn, naast onderwijs en sport, belangrijk om de brug te slaan tussen de
aantrekkelijk vastgoed zoals kerken en scholen, maar ook sommige woongebouwen lenen
verschillende doelgroepen.
zich mogelijk voor een herontwikkeling voor de creatieve sector. In de stedelijke vernieuwing
Kunstenaars en creatieve ondernemers oefenen aantrekkingskracht uit op mensen van
zouden deze mogelijkheden veel vaker benut kunnen worden.
buiten de wijk en kunnen daarmee een vliegwieleffect op gang brengen. Neem de voor-
Een creatief gebouw is iets anders dan een creatief milieu. Een creatief milieu heeft meer
malige scheeps werf NDSM in Amsterdam-Noord. Tien jaar geleden nog het domein van
nodig dan ruimte voor creatief ondernemerschap. De vibe is wel een van de belangrijkste
zwervers en gelukszoekers, nu zijn er de Kunstad en MediaWharf in opbouw. Tussen de werf
eigenschappen van een creatief milieu. Het Coolhaveneiland in Delfshaven heeft een vibe,
en het Centraal Station varen dagelijks elk uur rechtstreeks meerdere ponten en daar staan
Rotterdam-Zuid nog niet. Deze achterstandswijken liggen op gelijke afstand van de binnen-
op gezette tijden meer binnenstadsbewoners op dan noorderlingen. Zij komen af op een
stad, wat is het verschil? Het zijn de kleine initiatieven die iets losmaken bij de bewoners,
van de vele activiteiten in het gebied, werken bij A-Film of Gsus industries of ze zijn klant
maar ook bij mensen van buiten de wijk. Het HipHopHuis en WORM op het Coolhaven-
bij MTV of IdtV, die zich in het kielzog van de kunstenaars op het terrein vestigden. Ook
eiland oefenen beide een aantrekkingskracht uit op een creatieve nichemarkt tot ver buiten
andere delen in Noord profiteren van de toegenomen aandacht. De vraag naar kleine
de stad. Ook het World Music and Dance Centre, evenals de theaterschool dragen daaraan
kantoor- en werkruimte is onuitputtelijk en de bedrijfsverzamelgebouwen zijn niet aan
bij. Een vibe zou geen vibe zijn als we het ontstaan precies zouden kunnen verklaren.
te slepen (Todorovic, 2008). En Noord komt ook steeds meer in trek als woongebied. De
Wat een vibe veroorzaakt verschilt sterk per plek. Het moet bijvoorbeeld aansluiten bij
woningen op Overhoeks, het voormalige Shellterrein, waren verkocht voor de eerste paal
de gebouwde omgeving, of bij de bevolking. De ‘urban culture’ die in Delfshaven bloeit,
was geslagen.
veroorzaakt daar wel een vibe, maar niet in een witte wijk als Kralingen.
De opkomst van een creatief milieu leidt tot sociale stijging en waardestijging en dat lijkt
Een onmisbare succesfactor is de mentaliteit van de wijkbewoners en gebruikers in een
ook mogelijk in wijken die aanvankelijk als achterstandswijk te boek stonden. Hoewel een
gebied. Op veel plekken staan mensen (nog) niet open voor diversiteit en een onders-
groot deel van de veertig achterstandswijken op dit moment niet als creatief milieu is aan
cheidende levens stijl. Onveiligheidsgevoelens (gesloten gordijnen, veel blauw op straat)
te merken, blijken veel van deze wijken wel over de juiste condities te beschikken om uit
en nimby-gedrag zijn bevorderlijk voor dynamiek en diversiteit. Studenten en jonge starters
te groeien tot een van de vier creatieve milieus; ze zijn dus kansrijk voor de creatieve sector.
op de woningmarkt vormen op het Coolhaveneiland een voedingsbodem voor een dyna-
Creatieve economie is, naast de Turkse groenteboer/slager, een van de weinige economische
misch woon-werkmilieu. De Bijlmermeer lijkt meer succes te hebben op creatief gebied
sectoren met overlevingskans in achterstandsgebieden. De voornaamste condities hiervoor
dan Nieuw West, terwijl beide wijken min of meer dezelfde problematiek hebben. De Zuidzijn
daar namelijk potentieel aanwezig: bruikbaar en betaalbaar vastgoed; de aanwezigheid
Amerikaanse levensstijl van Kaapverdianen, Surinamers en Antillianen wijkt in uitbundigheid
van culturele voorzieningen; diversiteit en vooral de aanwezigheid van jongeren met een
nogal af van de bevolking in veel naoorlogse wijken. Dat zorgt voor dynamiek. Delfshaven
goede opleiding; het aanbod van ontmoetingsruimte en de nabijheid van opdrachtgevers
en de Bijlmer hebben een eigen identiteit ontwikkeld, waardoor mensen trots kunnen zijn
(gemeente en woningcorporaties) (ABF Research, 2007a).
op hun wijk. Het Kwakoe Festival in het Bijlmerpark is een jaarlijkse bevestiging daarvan.

De creatieve economie en de zoektocht van migranten naar hun identiteit kunnen een
hadden gevestigd. Zij dienden een tegenvoorstel in en wisten de politiek te overtuigen
wederkerig versterkende relatie aangaan, zoals nu in Brixton lijkt te gebeuren.
om ook hun een plek te geven in de herontwikkeling. Het resultaat is dat beide partijen nu
Dat wil niet zeggen dat het altijd koek en ei hoeft te zijn. De creatieve sector mag best
gezamenlijk een nieuw plan ontwikkelen. De coalitie wordt zodoende complexer. De drie
confronteren. De jeugd in West bijvoorbeeld onttrekt zich juist aan de gangbare mores met
betrokken partijen zetten een extra stap op de Venetiaanse brug om nog meer divergentie-
initiatieven als theater- en dansgroep ISH en het Pal West Modeatelier. Zoiets als graffiti
belangen te intregeren in het ontwikkelingsproces en zodoende het momentum van de
is vaak een doorn in het oog van het gros van de bevolking, maar er zijn wel professionele
gemeenschappelijke visie en identiteit te bereiken (zie hoofdstuk 1). Het voordeel is dat
ontwerpers en illustratoren uit voortgekomen. Creatieve economie is geen democratie, het
de oplossingen ‘rijker’ worden en het draagvlak toeneemt.
gaat erom dat de straatkunstenaars en creatieve initiatieven wortelen en uitgroeien tot het
Bij binnenstedelijke gebiedsontwikkeling treden ook omgevingseffecten op. De waarde-
cultureel kapitaal van de wijk. Op het Coolhaveneiland en in Nieuw-West wordt al volop
ontwikkeling die ontstaat uit creatieve bedrijvigheid beperkt zich niet tot het gebouw
gepionierd. Of deze creatieve ondernemers als magneet mogen functioneren hangt af van
of gebied dat in ontwikkeling wordt gebracht. Het is aantoonbaar dat de realisatie van het
keuzes die gemaakt worden in de marketing en beeldvorming van die wijken door overheid,
Cultuurpark Westergasfabriek heeft geleid tot een stijging van de woningprijs in de nabije
corporaties en projectontwikkelaars. Hoe gaan zij om met de conceptuele creatieve economie?
omgeving. Om meer te kunnen profiteren van de waardestijging kan een ontwikkelaar zijn
Worden de graffiti-artiesten beboet of krijgen ze hun eigen freezones waar ze hun creativiteit
grondposities in het gebied uitbreiden. Daarmee nemen de risico’s evenredig toe. De waar-
de vrije loop kunnen laten?
destijging ligt niet bij voorbaat vast en het is evenmin duidelijk op welk schaalniveau deze
Er is zeker een verband tussen creatieve economie, sociale stijging en waardestijging in
zich gaat manifesteren. Een andere oplossing is de risico’s te delen met andere eigenaren
binnenstedelijke gebieden, maar het is geen automatisme. Waardestijging ontstaat pas als er
door deze in de herontwikkeling te betrekken. Daarmee kan free-rider-gedrag worden tegen-
ook in de ogen van de bewoners van dat gebied sprake is van een toegevoegde waarde, die
gegaan maar niet uitgesloten. Dat hoeft geen probleem te zijn, tenzij het gaat om een
meetbaar zou moeten zijn in een stijging van de verkoopwaarde van het vastgoed. Waarde-
strategische positie die de gebiedsexploitatie raakt.
stijging is dus onherroepelijk gekoppeld aan de perceptie van bewoners c.q. de vastgoed-
Een eigenaar streeft immers naar maximale opbrengst en heeft er geen belang bij om
eigenaren. Een ateliergebouw voor kunstenaars hoeft niet noodzakelijkerwijs door de
het object vooraan in de ontwikkeling te verkopen als het hoogtepunt van de waarde-
omliggende buurt als positief te worden beoordeeld, zeker niet als dat leidt tot dichtgeplakte
ontwik keling nog moet worden bereikt. Er zijn ook eigenaars die gewoon een andere
atelierramen en rommel op straat. De belangrijkste succesfactor voor investeren in creatieve
ontwikkeling voor ogen hebben. De dreiging van free-riders en eigenaren die op een
economie in het kader van binnenstedelijke gebiedsontwikkeling is de uitstraling naar zijn
andere markt opereren, kan leiden tot stagnatie in de ontwikkeling doordat vastgoed-
omgeving en de aansluiting hiervan op de aanwezige of te creëren woon-werkcultuur.
eigenaren een afwachtende positie innemen. Wie investeert wil immers ook maximaal
86 profiteren. Dat is ook een van de drijvende krachten achter de recente fusiegolf van woning- 87
Dilemma’s
corporaties. Gebiedsmacht is een essentiële voorwaarde om onrendabele investeringen in
Bij het inzetten van creatieve economie in binnenstedelijke gebiedsontwikkeling komen we
maatschappelijk vastgoed en woningen rendabel te maken.
vier dilemma’s tegen die afwijken van wat we gewoon zijn. De dilemma’s hebben gemeen dat
Dit strategische spel is aan de orde op het Coolhaveneiland. Een te voortvarend insteken
ze zich slecht laten verenigen met gangbare ordeningsprincipes in de ruimtelijke ontwikkeling:
op gentrification middels de herontwikkeling van gebouwen en een activiteitenprogramma
– onroerend eigendom vs. creatief ondernemerschap;
zou kunnen leiden tot een scherpe waardestijging van het nog te verwerven onroerend goed.
– uiteenlopende belangen vs. convergerende perspectieven;
Verwervingsstrategie en ontwikkelingsstrategie moeten zorgvuldig met elkaar in balans zijn.
– onvoorspelbaarheid vs. zekerheid;
Vandaar dat corporaties en gemeente vooralsnog terughoudend zijn in de uitvoering van
– ordening vs. flexibiliteit.
plannen.
In een aantal proeftuinen wordt druk voorgesorteerd op de waardeontwikkeling in het gebied.
Eigendom en creatief ondernemerschap?
De Key bijvoorbeeld heeft plannen om de loods met Kunstad op de NDSM-werf te kopen
Wie betaalt bepaalt. Dit adagium geldt voor bijna elke gebiedsontwikkeling, maar zet tevens
van de gemeente, om zo een positie te verwerven in het gebied. De corporatie heeft immers
de verhouding met de creatieve sector op scherp. Een creatief ondernemer is door de bank
nog geen ontwikkelingsrecht op het terrein. De herontwikkeling van de NDSM-werf is
genomen niet geneigd zijn handtekening te zetten onder een huurcontract voor onbepaalde
eenvoudiger te sturen dan gebiedsontwikkeling in bestaand stedelijk gebied met complexere
tijd op een toplocatie tegen een marktconform huurtarief. Hij of zij ziet zichzelf eerder als
eigendomsverhoudingen. De risico’s op de werf zijn overzichtelijk geworden nu de startfase
een belangrijke speler in de gebiedsontwikkeling, met een duidelijk beeld hoe zo’n plek eruit
voorbij is. De huurders van de casco-ateliers in de Kunstad hebben dat goed begrepen. Om
moet zien. Deze actieve houding, evenals de pluriformiteit in vestigingsvoorkeuren van de
geen speelbal te worden van het strategospel en om hun autonomie veilig te stellen, hebben
creatieve bedrijven, noopt een ontwikkelingsconsortium om de creatieve ondernemer actief te
ze het plan opgevat zelf collectief eigenaar te worden van de werf. Een kosten-batenanalyse
betrekken bij gebiedsontwikkelingen voor de creatieve economie. Er zijn immers geen blauwdrukken
voor (her)ontwikkeling ten behoeve van de creatieve economie. Het is echter on-
voor een bestaande wijk als het Coolhaveneiland lijkt veel ingewikkelder.
duidelijk hoe de invloed van creatieve ondernemers in de ontwikkeling gestalte moet krijgen.
Discrepantie in belangen
De complexe verhoudingen worden mooi geïllustreerd in de proeftuin Amersfoort. De
De toenemende complexiteit in de verhoudingen bij binnenstedelijk gebiedsontwikkelingen
gemeente had in 2006 nog een duidelijke visie over de wijze waarop het gebouw Rohm
die nog eens versterkt wordt door een mondige creatieve klasse toont de noodzaak aan
& Haas in het Oliemolenkwartier zou moeten worden herontwikkeld. Het gebied, dat naast
van brede coalities. Friso de Zeeuw, directeur bij Bouwfonds en praktijkhoogleraar gebieds-
het nieuwe Eemcentrum is gelegen, moest een interactieve plek worden voor creatieve onderontwikkeling
aan de TU Delft, zegt het al in het boekje De engel uit het marmer: ‘Communicatie
nemers uit de ICT-, bouw- en advieswereld. Twee creatieve bedrijven, Poolen Architekten
met belanghebbenden is uitgegroeid tot één van de belangrijkste succes/faalfactoren bij
en adviesbureau Pentascope, ontwikkelden een plan dat goed aansloot bij deze visie. De
binnenstedelijke gebiedsontwikkeling’ (De Zeeuw, 2007).
gemeente ging daarmee echter voorbij aan drie kunstenaars die hier hun tijdelijke atelier
Er zijn enkele factoren die de verhouding tussen partijen hebben geproblematiseerd. In de

88 89
boven Het WYT-gebouw in de stedelijke
vernieuwingswijk Coolhaveneiland.
Meerdere creatieve bedrijven hebben zich
hier gevestigd, waaronder architectenbureau
MVRDV.
onder Verloedering en dynamiek gaan
hand in hand op het Coolhaveneiland.
‘Het gaat erom dat
de straat kunstenaars
en creatieve initiatieven
wortelen en uitgroeien
tot het cultureel
kapitaal van de wijk.’
Het monumentale VOC-gebouw aan
de Achterhaven, tijdelijk in gebruik door
creatief collectief WORM.

vorige paragraaf werd duidelijk dat creatieven meer invloed opeisen op de herontwikkeling.
en gemeenten worden daar weer onrustig van. Hoe kunnen ze anticiperen op de wensen
Maar daarin zal niet alleen met de eigenaars, maar ook met de gemeente (soms in de rol
van de creatieve ondernemers als deze het zelf niet weten? De ene keer kiest men voor
van eigenaar) moeten worden onderhandeld. De weerstand tegen instituties, met name de
het tijdelijk gebruik van maximaal vijf jaar van een gebouw dat zal worden herontwikkeld
overheid, is bij creatieven relatief groot, zoals in de Rotterdamse casus al aan de orde kwam
(Post CS, Volkskrantgebouw, etc.) en worden langlopende contracten niet aantrekkelijk
(hoofdstuk 1). Aan de roep om vrijheid en flexibiliteit kan de gemeente simpelweg niet (altijd)
gevonden. In het andere geval (NDSM kunstad) eisen de creatieven juist langlopende
voldoen. Ze vertegenwoordigt immers ook andere groepen in de samenleving. Niettemin
contracten (twintig jaar of langer) om investeringen te kunnen terugverdienen.
nam de realiteitszin ook bij creatieve ondernemers sterk toe in de afgelopen jaren. Zij reali-
Overheden en corporaties koesteren regelmatig overdreven verwachtingen ten aanzien van
seren zich dat ze zich moeten professionaliseren als ze willen profiteren van de belangstelling
de maatschappelijke betrokkenheid van de creatieve ondernemers. Ze worden gezien als de
bij de overheid en marktpartijen. Dit kan leiden tot vruchtbare samenwerking, zoals bleek
reddingsboei voor de lokale economie en tegelijk als culturele vernieuwers en maatschap-
bij de proeftuin Leiden. Jeroen Maters, directeur van een communicatiebureau, liep al een
pelijke ondernemers die geacht worden culturele achterstanden in de wijken uit te bannen.
tijdje rond met het idee voor een Huis van de Communicatie. Nadat hij een coalitie had
Creatieven laten zich niet vastpinnen op deze verwachtingen. Hoe meer de creatieve economie
gevormd met andere communicatiebedrijven en de cijfers aantoonden dat de sector er in
wordt geïnstrumentaliseerd tot incubator in de wijk, hoe benauwender deze opgelegde taak
Leiden goed voorstond, raakte ook de gemeente overtuigd, evenals de eigenaren van twee
werkt voor de ontwikkeling van het ondernemerschap. De onderschikking aan maatschap-
markante gebouwen, De Meelfabriek (Van der Wiel Bouw, SLS Wonen) en een voormalig
pelijk wenselijke doelen beperkt de vrijheid om vernieuwende activiteiten te ontplooien en
Nuongebouw (Portaal). De creatieve ondernemers zijn tot aan de dag van vandaag intensief
te experimenteren. Het zijn tenslotte ondernemers, die als ze zich ergens vestigen dat doen
betrokken bij de herontwikkeling van deze gebouwen tot ‘communicatiehuizen’ en werken
omdat ze daar hun werk goed kunnen doen. Anderzijds is de uitstraling op de omgeving een
samen met de gemeente aan een programma van ‘Leiden Communicatiestad’.
belangrijk neveneffect, waar soms best op voorgesorteerd mag worden, zeker als daar een
Een politiek probleem in gebiedsontwikkeling is het gebrek aan lef. Analisten noemen
lage huur tegenover staat. In dat geval is er voor creatieven, mits goed gecommuniceerd, vanaf
verschillende oorzaken voor de politieke angsthazerij, maar populisme, dualisme en media-
het begin duidelijkheid over hun positie en rol. In sommige gebouwen, bijvoorbeeld het
tisering horen bij de topdrie. Wethouders nemen steeds minder risico bij gebiedsontwikke-
Volkskrantgebouw, wordt als toelatingseis gesteld dat de gebruikers zich groeperen rond voorlingen,
bang om afgerekend te worden in de media, of anders wel omdat de gemeenteraad
stellen die in het belang zijn van de buurt. Daarmee worden twee vliegen in één klap geslagen:
zich vaker laat leiden door sentimenten in de samenleving. De twijfel bij de overheid slaat
de creatieven worden gewezen op hun maatschappelijke verantwoordelijkheid en tot samen-
regelmatig over naar marktpartijen. Zij kunnen pas vertrouwen in het resultaat van hun
investeringen als de overheid meewerkt en niet aarzelt. Op een expertmeeting van de proefwerking
aangezet en de sympathie van de buurt voor de creatieve invasie wordt bevorderd.
90 tuin Arnhem liet de gemeente een filmpje zien waarin de plannen voor een investerings-
Ordening versus flexibiliteit
91
impuls van de creatieve sector in Arnhem op overtuigende wijze werden gepresenteerd. Voor
Overheden tonen sinds de brand in Volendam en de explosie van de vuurwerkfabriek in
Chris Jagtman, directeur bij AM, was dat signaal nodig om te kunnen vertrouwen in de
Enschede steeds minder ambitie om risicovolle projecten ter hand te nemen. De rampen
koers van de gemeente: ‘Door dit nieuwe elan wordt het voor marktpartijen aantrekkelijker
hebben ertoe geleid dat de overheid de teugels weer strakker aantrekt. Daarnaast is de politiek
om te investeren. Het moeras is verdwenen.’ De bestuurlijke inzet van beide aanwezige
meer dan ooit bevreesd dat te grote ambities in de media zullen worden neergesabeld. Het
wethouders versterkte dit gevoel bij de aanwezige marktpartijen.
gevolg is risicomijdend gedrag, dat vaak leidt tot eindeloze procedures en onderzoek naar de
De rol van de burger in een gebied is nog niet aan de orde geweest. Zij zullen deel moeten
gewenste effecten van projecten. Het gevolg is veel onnodige vertraging in de planvorming.
uitmaken van de coalitie als hun belangen in het geding zijn in de gebiedsontwikkeling.
De creatieve economie verdraagt dat niet. Snel reageren en benutten van het momentum
Dit is onder meer aan de orde in de achterstandswijken, waar de creatieve economie haar
zijn de basisregels voor succes. Een goed idee is binnen de kortste keren achterhaald, maar
bestaansrecht deels ontleent aan de impuls die het geeft aan de buurt. Kunstenaars en creatieve
dan is het vaak al te laat om in te grijpen. Het gevolg is dat partijen gemakkelijk langdurig
ondernemers zijn beter in staat om burgers te inspireren dan projectontwikkelaars en
langs elkaar heen praten. Voor de overheid is zekerheid een voorwaarde voor geloofwaardig-
woningbouwcorporaties.
heid, voor de creatieve ondernemer is snelheid en improvisatievermogen van de overheid
het bewijs van goede trouw en medewerking.
De onvermijdelijke onvoorspelbaarheid en de zucht naar zekerheid
In Hengelo werd twee jaar gewerkt aan de Nota van Uitgangspunten voor het Hazemeyer-
Veel onrust bij autoriteiten en ontwikkelaars komt voort uit onbekendheid met het fenomeen
terrein. De opdracht van het bestuur om een nota te maken waarin de vrijheid van de
van de creatieve economie en de al dan niet vermeende onvoorspelbaarheid van de sector.
ontwikkelaars in balans zou worden gebracht met de risico’s voor de binnenstad, de horeca,
De ontwikkelingscyclus van creatieve bedrijven zorgt ervoor dat ook aan de creatieve milieus
de middenstand en het project Hart van Zuid had aanvankelijk het effect dat alle afdelingen
steeds hogere eisen worden gesteld. De broedplaats voor beginnende ondernemers of kunste-
zo nauwkeurig mogelijk hun beperkingen op schrift zetten. Een lijvige nota met 80 pagina’s
naars is maar een van de denkbare milieus. Veel creatieve ondernemers zijn dat stadium allang
voorschriften was het gevolg. Het college zelf moest ingrijpen om het evenwicht te herstellen.
gepasseerd en zoeken naar interactie met soortgenoten om snel op nieuwe ontwik kelingen
Uiteindelijk werd een oplossing gevonden waar alle partijen zich in konden vinden, en is
in de markt te kunnen reageren. Anderen hebben behoefte aan marktplaatsen om de creatieve
het document teruggebracht tot 25 pagina’s.
producten onder de aandacht van de afnemers te brengen. Het netwerk van creatieve onder-
De oorzaak ligt niet in de eerste plaats bij de gemeente, maar bij de regelgeving die uitnodigt
nemers is permanent aan verandering onderhevig, omdat de markt waarop zij zich bewegen
en soms zelfs dwingt tot bemoeizucht. De regels die zijn opgesteld om de uitwassen van het
ook voortdurend in beweging is. Het kleinschalige karakter stelt de bedrijven en netwerken
industriële kapitalisme in toom te houden op het gebied van de ruimtelijke ordening en
in staat om zich snel aan te passen aan veranderingen in de markt en innovaties te bevorderen.
milieu leiden op dit moment een zelfstandig leven zonder dat de raison d’être nog actueel
De wensen ten aanzien van huisvesting veranderen mee met de veranderende netwerken
is. Milieucontouren ten aanzien van geluid of andere overlast worden automatisch ingezet,
en nieuwe perspectieven. De permanente behoefte aan verandering maakt creatieve onder-
met als gevolg dat functiemenging en intensief ruimtegebruik op locaties vlak naast binnennemers
onvoorspelbaar in hun wensen ten aanzien van hun omgeving. Projectontwikkelaars
steden onnodig wordt bemoeilijkt. Ook de zorg om het cultureel erfgoed leidt met verwijzing

92
naar de Nota Belvedere nogal eens tot onhanteerbare regelzucht. Tot in detail wordt voorgeschreven
welke kozijnen en materialen vereist zijn bij de herontwikkeling van het industrieel
erfgoed, ook als dat hergebruik van het gebouw voor nieuwe functies onmogelijk maakt.
Naleving van de regels en risicobeheersing wegen zwaarder dan de benutting van kansen
om binnensteden en verlaten industriële gebieden tot leven te brengen. Toch is zicht op
het eind resultaat onmisbaar om investeerders en overheid te verleiden tot het investeren
in creatieve economie. Traditionele stedenbouwkundige plannen stellen maar al te vaak een
te knellend kader. Het is de uitdaging om nieuwe proces- en planvormen te ontwikkelen
waarin maximale dynamiek behouden blijft binnen een toetsbaar perspectief.
De corporatie heeft een cruciale maatschappelijke taak in de herstructurering van de wijken.
De creatieve economie kan een interessant instrument worden om de leefbaarheid te vergroten.
Maar de creatieve economie is een markt waarin de corporaties niet zo thuis zijn,
omdat hun organisaties zijn ingesteld op de ontwikkeling van vastgoed, beheer en onderhoud.
Het ondernemerschap dat nodig is voor het realiseren van een succesvol creatief gebouw valt
vaak tussen wal en schip van goedbedoelde initiatieven en de beheerbureaucratie van een
corporatie. Corporaties die in culturele gebouwen hebben geïnvesteerd, zoals Het Oosten
in Oibibio, werden daarvoor kortgeleden nog zwaar afgestraft. Intussen is het gedrag van
de toezichthouder versoepeld, maar de onduidelijkheid is niet helemaal weggenomen. De
rijksoverheid dreigt de verantwoordelijkheid voor culturele investeringen in wijken weg
te willen nemen bij de corporaties. Voor een effectieve wijkaanpak is juist het omgekeerde
wenselijk. Woningcorporaties kunnen een effectieve partner zijn voor de versterking van
het culturele kapitaal in de aandachtswijken.
Onlangs heeft het Rijk zelf zijn ontwikkelende rol herontdekt. Veel eigendom van het Rijk
is uitermate geschikt voor herontwikkeling ten behoeve van de creatieve economie. Het spel
tussen gemeenten, Rijk (Domeinen) en de markt wordt regelmatig gehinderd door wantrouwen
en verkeerde percepties van elkaars belangen. Aankoop van rijkseigendom voor
de creatieve economie wordt niet vanzelfsprekend als een publiek doel opgevat. Creatieve
bedrijvigheid is immers een marktgerichte bedrijfstak, waarom zou dan geen marktconforme
prijs mogen worden gevraagd? Het zou een oplossing kunnen zijn als ook op de binnenstedelijke
gebiedsontwikkeling de methodiek van de maatschappelijke kosten-batenanalyse
(MKBA) van toepassing zou worden verklaard. Het gaat bij creatieve economie immers om
ontmoeting, culturele ontplooiing, onderwijs en de ontwikkeling van nieuwe bedrijvigheid.
93
Conclusies
De vier beschreven dilemma’s zijn typerend voor wat in de bestuurskunde wordt aangeduid
als complexe vraagstukken in een multi-actor-omgeving. De invloed van de creatieve
econo mie op de stedelijke omgeving is een uitermate complex vraagstuk in meerdere
opzichten: het is economisch, cultureel, planologisch, stedenbouwkundig en sociologisch
van aard. Er is een veelvoud aan stakeholders met verschillende rollen, perspectieven en
belangen waartussen nieuwe verbindingen nodig zijn om tot effectieve strategieën te komen.
De strategieën die nodig zijn om de creatieve economie een bijdrage te laten leveren aan
de herontwikkeling van wijken, worden gekenmerkt door eenzelfde complexiteit als de
omgeving waarin deze een effect moeten sorteren. De strategieën kunnen evenmin worden
opgezet vanuit het perspectief van één actor, of een boven de partijen staand publiek belang.
De strategie is wezenlijk multi-actor en multiperspective van karakter. Vereenvoudiging tot een
ontwikkelaarsperspectief op de gebouwde omgeving heeft weinig zin, omdat het bij de aandachts
wijken gaat om cultureel kapitaal in een bepaalde omgeving, en bij creatieve economie
om cultuur met een economische waarde die onder bepaalde omstandigheden effect kan
hebben op de waarde van de gebouwde omgeving en sociale stijging van de bevolking.
In het dilemma van orde en chaos, of complexiteit, regeert de onzekerheid. Onzekerheid
maakt mensen angstig. We kennen de verschijnselen: wethouders die bang zijn, of moedig
en dan tot aftreden worden gedwongen; corporaties die graag iets willen bijdragen aan de
Leegstand in de Arnhemse achterstandswijk
Klarendal wordt bedwongen door
ruimte beschikbaar te stellen aan
startende modevormgevers, in dit geval
Marck&Mo, producent van exclusieve
couturetassen.

aandachtswijken maar geen centrale sturing verdragen; bewoners die de omgeving snel zien
Ontwikkelen zonder eindbeeld, een gedeeld perspectief
veranderen en geen middelen zien om in te grijpen; creatieve ondernemers die veel kansen
Scharnierpunten in de stad, op de randen van het binnenstedelijk gebied, bieden de meeste
zien, maar niet van plan zijn zich te gedragen volgens de gangbare economische wetten;
ruimte voor de ‘nieuwe maakbaarheid’ in de creatieve economie. Dat kunnen voormalige
ambtenaren die niet weten waarop zij straks worden afgerekend.
haven- of fabrieksterreinen zijn, of oude wijken die toe zijn aan herstructurering. De maak-
Bestuurders hebben de neiging om de kant van de orde te kiezen in de steeds complexer
baarheid daarvan is beperkt, de gebieden worden immers van binnenuit ontwikkeld. De
wordende werkelijkheid van samengestelde systemen (Teisman, 2005). Met beroep op het
creatieve economie vraagt niet om blauwdrukplanning die de eindsituatie vastpint, maar
primaat van de politiek, leiderschap en strikte handhaving van regels wordt getracht een
om een flexibele strategie die inspeelt op markt. De markt kan de eindgebruiker zijn, de
politiek rationele weg te wijzen voor het beteugelen van de ‘chaos’. De behoefte aan orde
publieks stroom die op gang wordt gebracht door een aantrekkelijk cultureel klimaat of een
en de drang tot vereenvoudiging vergroten de chaos. De verkokering gaat door en het leven
verzame ling interessante producenten die gezamenlijk een creatief klimaat scheppen.
onttrekt zich aan de bestuurlijke orde en aan het oog van bestuurders. En wat is de strategie
Het opbouwen van een strategie vereist dat ontwikkelende partijen bereid zijn een langetermijnverbintenis
aan te gaan, waarbij de eerste tijd geen rendement verwacht mag worden.
Een ontwikkelingsstrategie voor creatieve wijken (de nieuwe maakbaarheid)
De basis voor de ontwikkeling wordt gelegd in de zoektocht naar de eerste gebruikers.
Onzekerheid vergt vertrouwen
Wie zijn dat? Hoe passen ze in de identiteit van de omgeving en welk publiek zijn zij
De creatieve economie is een complex terrein dat niet valt in te delen naar de gemeentelijke
in staat aan te trekken? De coalitie wordt tijdens deze zoektocht gevormd en stelt zijn toeorganisatie.
Iedereen heeft ermee te maken: culturele zaken, economische zaken, ruimtelijke
en uittreedregels vast.
ordening, grondzaken, milieu en maatschappelijke ontwikkeling. En aandachtswijken al
Om succesvol te zijn zal ook gerekend moeten worden: wanneer wordt de eerste waarde-
helemaal: minstens vier ministeries hebben aandacht voor deze wijken en dan nog de talloze
sprong verwacht en hoe rekenen we die terug naar nu en welke investeringen kunnen dan
maatschappelijke organisaties. Het is niet anders: zo is een multi-actor-omgeving.
wel en niet gedaan worden. De strategie is niet gebaseerd op de individuele vis maar op
De adviezen van bestuurskundigen lopen uiteen, maar één advies hebben ze gemeen: het
de school: de panstrategie. Zoals in de inleiding is gesteld, de creatieve economie bestaat
draait om vertrouwen. Niet om blind vertrouwen, het gaat om het vertrouwen dat de spelers
voor het grootste deel uit zwermen kleine zelfstandigen met geen of weinig personeel. Het
van het spel in de herontwikkeling van wijken in elkaar hebben. Op basis van vertrouwen
is vaak nodig een hele zwerm te vangen om voldoende massa te maken. De creatieve onder-
zullen de spelers meer risico’s durven te nemen en worden de verbindingen tussen verschilnemers
trekken het publiek aan, de eindgebruikers. Het uiteindelijke doel is een stroom van
lende systemen gelegd. Hoe meer verbindingen (interconnectiviteit), hoe ontvankelijker
consumenten op gang te brengen en voldoende omzet te maken om de investeringen te
men is voor invloeden van buitenaf. In de economie leidt dat tot innovatie, bij stedelijke
kunnen terugverdienen. In die zin is het succes van de creatieve ondernemer ook het succes
94 ontwikkeling tot ruimte voor experiment en dynamiek. Precies de eigenschappen waar
van de onroerendgoedontwikkelaar: hoe meer de creatieve ondernemer omzet en hoe meer 95
creatieve ondernemers naar op zoek zijn.
publiek deze trekt, hoe groter de waarde van het onroerend goed. De investeerder profiteert
Een belangrijke voorwaarde is dat alle relevante spelers, ontwikkelaars, overheden, creatieve
daarvan in de vorm van relatief sneller stijgende huren.
ondernemers en wijkbewoners kunnen deelnemen aan het spel. Om nimby-gedrag te
De basis van deze strategie ligt in de afstemming van acties/handelingen van de verschillende
vermijden, maar ook om de interconnectiviteit te vergroten en daarmee de ontwikkeling
actoren: de overheid wat betreft de regels, maar ook de openbare ruimte, de kwaliteit van
te versterken. Dat vereist stevige (robuuste, heet dat in jargon) coalities van ontwikkelende
creatieve ondernemers en de service van de ontwikkelaars. Dat noemen we ook wel inter-
partijen, overheden en creatieve ondernemers en in veel gevallen ook burgers. Juist in
connectiviteit. Het inzicht in het belang van interconnectiviteit heeft zich bij de proeftuinen
bestaande stedelijke gebieden zijn de verhoudingen vaak traditioneel gegroeid en wordt
door ervaring en reflectie ontwikkeld. Een interessant voorbeeld is Amersfoort, waar in het
alles wat daartegen ingaat gewantrouwd.
Oliemolenkwartier is gekozen voor maximale vrijheid met slechts één beperking, de tijds-
En dan hebben we het nog niet gehad over de samenwerking met creatieve ondernemers.
horizon. Over vijftien jaar moet van de wethouder de bulldozer eroverheen kunnen om
De complexiteit wordt vergroot door de weerstand van creatieven tegen ordening. Zij zoeken
plaats te maken voor een definitieve invulling. Daarmee werd de projectmanager voor een
naar maximale vrijheid en gedijen beter dan overheden in een onzekere omgeving met een
lastig dilemma geplaatst: welke functies zouden binnen vijftien jaar de investeringen kunnen
ongekende toekomst. De weerstand werd zichtbaar op een bijeenkomst van creatieve onder-
terugverdienen? Het advies van de expertmeeting was tweeledig. Dat kan alleen met hernemers
op het Coolhaveneiland, waar werd opgeroepen om de ontwikkeling buiten de
gebruik van gebouwen óf nu door verplaatsing, óf straks door herplaatsing op een andere
ambtenaren om ter hand te nemen. Volgens hen slaat de creativiteit dood bij de gemeente.
plek. Het zou ook kunnen met een grote publieksstroom die bijvoorbeeld door de horeca
Een stoer radicalisme dat uiteindelijk contraproductief uitpakt. De gemeente zal hoe dan
op gang wordt gebracht. Uiteindelijk is gekozen voor een tijdelijke grondexploitatie op
ook deel uitmaken van het spel en wel op meerdere niveaus.
De drang maar meestal ook bittere noodzaak om ontwikkelingen onder controle te
basis van beperkte investeringslasten.
houden, geldt ook voor projectontwikkelaars en woningcorporaties. Voorkomen moet
Ondernemende coalities, naar een vruchtbare rolverdeling
worden dat risicomijdend gedrag het uitgangspunt gaat vormen. Goede vormen van risico-
Corporaties vervullen een nieuwe rol tussen marktpartijen en overheid. De maatschappelijke
management waarin rekening wordt gehouden met kansen en bedreigingen en gewerkt
opdracht van de corporatie staat nog steeds bovenaan, maar de vorm waarin deze gerealiseerd
wordt met toekomst scenario’s in plaats van een lineaire ontwikkelingsgang, zijn een
moet worden is privaat. Vroeger kon de corporatie volstaan met het bouwen en beheren van
onmisbaar gereedschap.
woningen, maar in deze tijd staat de corporatie tevens voor de ontwikkeling van de wijk als
Vertrouwen is in deze tijd niet meer gebaseerd op een eindbeeld en evenmin op de arbeids-
onderdeel van de stad. Een corporatie kan zich vanuit maatschappelijk maar ook uit financieel
deling. Een gemeenschappelijk toekomstbeeld is moeilijk meer voorstelbaar in deze tijd,
oogpunt geen achterstandswijken veroorloven. Corporaties realiseren zich meer en meer
maar een visie waarin de perspectieven van meerdere partijen vervlochten zijn wel. Voor
dat ze beleggingsinstellingen zijn met een grote portfolio in kwetsbare omgevingen. Het
vertrouwen is meer nodig: een handelingsperspectief waarin partijen weten wat ze van
ontwikkelen van cultureel-economische strategieën voor aandachtswijken ligt wel op de
elkaar kunnen en mogen verwachten.
weg van de corporatie, maar het staat nog in de kinderschoenen. Tot op heden beperkt het

96 97
Industrieel erfgoed op het Hembrugterrein
in Zaandam wacht op renovatie
en een nieuwe bestemming.
‘Het ontwikkelen van
cultureel-economische
strategieën voor
aandachts wijken ligt
op de weg van de
corporatie, maar het
staat nog in de kinderschoenen.’

zich voornamelijk tot initiatieven op gebouwniveau. Of de corporaties deze rol aankunnen
profiteren van het indirecte rendement mede-investeerder worden in dit soort van tijdelijke
staat nog te bezien. Het voordeel is dat corporaties veel kennis van de wijk hebben en
exploitaties. Omdat het gaat over zeer lange termijnen zullen vooral grotere vastgoed-
opereren tussen de markt en overheid. Vaak hebben ze veel vertrouwen bij de creatieve
partijen (corporaties, beleggers) geïnteresseerd zijn in dit soort constructies. Op het KNSM-
sector, meer dan de overheid en de markt.
eiland in Amsterdam is door de corporaties geïnvesteerd in ateliers en huisvesting van
Corporaties kunnen ook de link leggen tussen de puur fysieke aanpak in de wijk en de
kunstenaars. Zonder dat men zich daar toen van bewust was, is dit een zeer goede investering
culturele of creatieve strategie. Binnen het corporatiebezit kan de waardeontwikkeling van
geweest. De kunstenaars op het KNSM-eiland bleken belangrijke sfeerbepalers die het
de omgeving vertaald worden in stijgende bedrijfswaarden. Meerdere corporaties kunnen
gebied mede gemaakt hebben tot wat het nu is. Vanzelfsprekend is in veel situaties de over-
ook een gezamenlijke strategie voor een wijk ontwikkelen, zoals op het Coolhaveneiland.
heid een van de partijen die profiteren van waardeontwikkeling. Haar aandeel in het in-
Dat vraagt wel goede uitvoeringscoördinatie. In hun private rol zijn corporaties immers
directe rendement zal zich vertalen in stijgende grondprijzen. Middels PPS-constructies of
ook elkaars concurrenten.
bijdragen uit de grondexploitatie kan ook de overheid bijdragen in onrendabele exploitaties.
Coolhaven laat ook zien dat ondernemende coalities niet vanzelf tot stand komen. Het bij
Het ontbreekt momenteel in de vastgoedpraktijk aan een instrumentarium om indirect
elkaar brengen van initiatieven van onderop en grote instellingen als corporaties en over-
rendement toe te rekenen aan de exploitatie van dit soort gebouwen of initiatieven (hetzelfde
heid is een moeizaam proces. Hier ligt een belangrijke taak voor procesmanagers om tussen
speelt bij de invloed van voorzieningen op de waardeontwikkeling). Dat is logisch, omdat
partijen te coördineren en de verwachtingen van partijen te managen. Corporaties hebben
waardeontwikkeling afhankelijk is van een veelheid aan factoren en speculatief is. Uiteinde-
behoefte aan een investeringskader, creatieven aan actie, beide zijn onmisbaar voor succes.
lijk is het een kwestie van ondernemerschap en vertrouwen in de ontwikkeling. Toch kan
Op het Coolhaveneiland wordt gewerkt met een projectenplan om de belangen te verenigen.
met een aantal eenvoudige rekensommen van een boventrendmatige waardeontwikkeling
Daarnaast is er behoefte aan een vereniging met andere eigenaren en met de gemeente. Een
van het te ontwikkelen en omliggend vastgoed, inzicht verkregen worden in de effecten.
brede coalitie vereist onderhoud en een uitvoeringsgerichte cultuur. Het duurt vaak lang
Dan blijkt natuurlijk dat de tijd en schaal van de ontwikkeling doorslaggevende factoren
voor de beheersmatige cultuur heeft plaatsgemaakt voor een meer ondernemende.
zijn. Zo blijkt het voor een consortium waarin Kristal participeert in Laakhaven (Den Haag)
Gebiedsmacht is essentieel voor een effectieve investeringsstrategie. Een ondernemende
aantrekkelijk om te investeren in een cultuurgebouw, omdat een boventrendmatige stijging
coalitie zal daarom altijd moeten bestaan uit de belangrijkste vastgoedpartijen gekoppeld
van de verkoopprijzen wordt verwacht in de jaren na oplevering ervan. Het betreft hier
aan de belangrijkste ondernemende partijen. In sommige gevallen zou overwogen kunnen
ruim duizend woningen in een tijdspanne van ongeveer acht jaar.
worden een wijkontwikkelingsmaatschappij (WOM) of andere PPS-constructie op te
Moeilijker wordt het wanneer er geen sprake is van een dominante vastgoedpartij en het
richten, op deze wijze kan de overheid meeprofiteren van haar investeringen en ontstaat
eigendom verdeeld is, hetgeen vaak het geval is in bestaand stedelijk gebied. Investeringen
98 een gelijkgericht publiek en privaat belang.
dreigen dan vooral ten goede te komen aan free-riders. Dan wordt het een uitgebalanceerde
strategie van beperkt investeren en verwerven, totdat de vastgoedpositie afdoende is. Free-
99
Investeren en verevenen
riders zijn echter nooit uit te sluiten. De nieuwe grondexploitatiewet biedt weliswaar een
Investeren in creatieve economie hoeft beslist niet onrendabel te zijn, zoals het succes van
MediaWharf in Amsterdam leert. In veel binnenstedelijke ontwikkelingen is echter sprake
instrumentarium om kosten te verhalen, maar niet om baten af te romen.
van een relatief slecht renderende investering, die alleen afgewogen kan worden in relatie
Conclusies
tot de gebiedsontwikkeling als geheel. De creatieve economie floreert het best in gemengde
Investeren in creatieve economie kan een belangrijke bijdrage leveren aan het succes van
woon-werkgebieden of aan de rand daarvan. Andersom zijn gebieden met een ‘urban
binnenstedelijke gebiedsontwikkelingen. Dat is geen vanzelfsprekendheid. Creatieve bedrijvig-
vibe’ van creatieve economie aantrekkelijk voor bepaalde groepen bewoners. De creatieve
heid is op zoek naar aantrekkelijk vastgoed nabij de rafelranden van stedelijke ontwikkelingen.
economie maakt veelal onbekende plekken in de stad zichtbaar en functioneert in die zin
Als strategie voor binnenstedelijke ontwikkeling is het slechts interessant als er ook een
als een kataly sator voor de erop volgende gebiedsontwikkeling. De vastgoedstrategieën ten
creatief milieu ontstaat van interactie tussen creatieven en bewoners. Dat vergt een integrale
aanzien van wonen en creatieve economie gaan hand in hand. Er is sprake van een maximale
benadering van wonen en (culturele) bedrijvigheid waarbij beide doelgroepen elkaars meer-
synergie wanneer creatieven en bewoners een plek herkennen als een creatief milieu,
waarde herkennen; een sociaal-cultureel en economisch perspectief dat zich vertaalt in
‘a place to be’. Succesvolle investeringsstrategieën zullen altijd uitgaan van deze integrale
waardeontwikkeling.
benadering, dat noemen we gebiedsontwikkeling. Als de investeerder ziet dat zijn woningen
Investeren in creatieve economie is een kwestie van korte en lange termijn; veelal tijdelijke
meer waard worden door de aanwezigheid van een aantrekkelijk creatief milieu (waarin
exploitaties die pas renderen indien ze in het perspectief worden geplaatst van de langetermijn-
horeca vaak een doorslaggevende rol speelt), zal hij bereid zijn te investeren in creatieve
gebiedsontwikkeling. Deze twee tijdshorizonten moeten aan elkaar worden verbonden.
economie. De creatieven op hun beurt willen zich liever niet vestigen in een saaie of mono-
Dat vergt rekenmodellen maar vooral ook coalities van langetermijninvesteerders, overheid
functionele omgeving.
en creatieven. In deze coalities zit vaak een spanningsveld tussen bureaucratie en onder-
Investeren met het oog op waardeontwikkeling is echter een zaak van lange adem, zeker in
nemer schap. Deze multi-sector-omgeving dient geaccepteerd te worden. Het opbouwen
het geval van de creatieve economie. In de casus van Amersfoort maar ook in andere situaties
van vertrouwen middels intensieve netwerken is een sleutel tot succes.
wordt de creatieve invulling in eerste instantie gebruikt om het gebied op de kaart te zetten.
Corporaties kunnen hierin een bijzondere rol spelen, enerzijds hebben ze vanuit hun vastgoed-
Er is sprake van een tijdelijke exploitatie en de investeringen moeten in een korte periode
posities directe belangen in de ontwikkeling van duurzame milieus voor wonen en werken
worden afgeschreven. Dit legt ofwel een te grote commerciële druk op de tijdelijke exploitatie,
en denken ze vanuit een langetermijnperspectief. Anderzijds vervullen ze een bijzondere
waardoor het doel voorbij wordt geschoten, of de gemeente moet bijspringen met subsidies.
rol tussen het private en het publieke belang. Het ontbreekt de corporaties op dit moment
De tijdelijke exploitatie heeft wel als indirect effect een waardestijging van de grond
gerealiseerd. Dit is ook het geval op de NDSM-werf. Investeren in creatieve economie moet
worden gezien als een langetermijninvesteringsstrategie. Dat kan alleen als de partijen die
nog aan organiserend vermogen. Daar ligt een grote uitdaging.

Manchester
Northern Quarter
Auteurs
Tot in de jaren zeventig werd de hoofdstraat
van het Norther Quarter gezien als Manchesters
populairste commerciële gebied. De jaren tachtig
luidden echter een periode in van algehele neergang
en verval. Dankzij de lage huurkosten, soepelheid
met het afgeven van de planolo gische vergunningen,
de centrale ligging en de beschik baar heid
van de overgebleven leegstaande commerciële
panden en pakhuizen, werd het gebied aantrekkelijk
voor alternatieve, culturele bedrijven, die een
rekolonisatie inzetten.
Tegen het begin van de jaren negentig begonnen
deze lokale ondernemers aandacht te vragen voor
het potentieel dat het creatieve milieu in het
noorden van Manchester bood en werd een lobby
gestart op lokaal niveau. In 1993 leidde dit tot
de oprichting van de Eastside Association (later
de Northern Quarter Association genoemd), waarin
de lokale ondernemers zich verenigden. Het stadsbestuur
kwam in aanraking met deze organisatie
en vanuit de gedeelde belangen werd een gezamenlijke
ontwikkelingsstrategie voor het gebied geformuleerd.
Uit een intensieve inventarisatie van de economische
en culturele capaciteiten binnen het gebied
volgde het concept van een ‘cultureel kwartier’;
het Northern Quarter werd een feit. Het aantrekken
van kleinschalige, creatieve bedrijven, investering
in de publieke ruimte, woningbouw en een levendig
nachtleven waren speerpunten van het herontwik-
kelingsproject. Het Institute for Popular Culture als het CIDS een faciliterende rol.
100 Manchester staat bekend als geboorteplaats van de eerste industriële
101
revo lutie. Al in de late jaren zestig van de vorige eeuw ondervond de stad,
eveneens als eerste, de gevolgen van de deïndustrialisatie. Cultuur werd
al snel aangewend als middel om investeringen, toeristen en bewoners aan
te trekken en nieuwe economische impulsen te genereren en vormt een
speerpunt in de regeneratieprocessen die vanaf midden jaren tachtig zijn
geïnitieerd. Het stadsbestuur heeft een breed stadsvernieuwingsprogramma
gelanceerd, met als basis het aantrekken van investeringen en het hernieuwen
van het stedelijk imago. Cultuur vormde hierbij het sleutelwoord.
De culturele strategie van Manchester rust op een tweetal intenties, enerzijds
het verbreden van de doelstellingen en het integreren met andere
velden van stedelijk management en anderzijds het vergroten van de
variëteit aan belanghebbenden die betrokken zijn in het stedelijk beleid.
Het Manchester model van cultuurgedreven herontwikkelingsbeleid wordt
internationaal erkend en tot voorbeeld genomen. Belangrijke succesfactor
is de unieke organisatorische en strategische aanpak van verschillende
projecten in de stad. Het Norther Quarter is hier een goed voorbeeld van.
(Manchester Metropolitan University) is vanaf het
begin nauw betrokken geweest bij de ontwikkeling
van het Northern Quarter, middels het uitvoeren
van haalbaarheidsstudies en verscheidene publicaties
over het culturele district.
Vandaag de dag wordt het Northern Quarter
gekarak teriseerd door een mix van commerciële
creatieve industrie, ‘semi-commerciële’ bedrijvigheid
alsmede gesubsidieerde creatieve onder nemingen
zoals Band on the Wall, een poppodium met
wereld wijde bekendheid. Een kernkwaliteit van
de creatieve industrie is de aanwezigheid van onafhankelijke
detailhandel. Deze richt zich meer op
nichemarkten en draagt daarmee bij aan het unieke
karakter van het gebied. Kleinschalige culturele
bedrijvigheid, zoals kleding boetieks, muziekzaken
en barretjes overheersen in het gebied. Ook
bevinden zich in Northern Quarter twee belangrijke
instellingen die de creatieve industrie ondersteunen:
de Department Store, die expositie- en werkruimtes
biedt aan kunstenaars en kunstgroepen en het
levendige Manchester Craft and Design Centre.
Deze gemeentelijke instelling is de grootste aanbieder
van studio- en detailhandelruimte en stimuleert
ontwerpers in de noordwestregio. Eveneens
bevindt zich in het gebied een van de eerste
en meest succesvolle organisaties ter promotie
van creatieve industrie, de in 2000 opgerichte
Cultural Industries Development Service (CIDS).
Dit is een vraaggerichte organisatie met taken
als informatie voorziening en doorverwijzing van
creatieve onder nemers, bemiddeling voor studenten
en afgestudeerden, subsidiëring van de oprichting
of uit breiding van bedrijven, sectorale promotie-
subsidies, netwerkontwikkeling en professionele
ontwikkelingsprogramma’s.
Het Northern Quarter is een voorbeeld van een
geregenereerd gebied waarin de publieke interventie
zich beperkte tot het opknappen van gebouwen
en openbare ruimte en de verbetering van de infrastructuur.
Aan het project kwam nauwelijks enige
vorm van geplande investering te pas en daarmee
is het een toevluchtsoord voor de avant-garde
(handwerk, mode en ontwerp productie) geworden,
gekarakteriseerd door micro bedrijven en organisaties
die voor een groot deel zijn voortgekomen uit
de roemruchte jeugd- en popmuziekcultuur ian de
stad. Het initiatief wordt gedragen door een breed
samenwerkingsverband volgens een governancemodel
van stadsbestuur, lokale bedrijvigheid,
bewoners, kunstinstellingen, culturele producenten
en grondbezitters. Het initia tief lag echter bij de
ondernemers zelf. Zij zorgden voor de herwaardering
van het gebied, waarna in het kielzog allerlei
andere ondernemers en organisaties de weg naar
het Northern Quarter wisten te vinden en een
revitaliseringslag werd ingezet. Zij wisten zich te
verenigen in een krachtige coalitie waarmee voorkomen
is dat grootschalige ‘corporate’ investeerders
het gebied onder handen hebben genomen.
Ook het stadsbestuur stelt zich terughoudend
op en draagt vooral zorg voor de noodzakelijke
ingrepen in de infrastructuur en publieke ruimte.
Daarnaast vervult de overheid middels instituten
De vitaliteit van het gebied is gecreëerd door
degenen die er werken en leven. Op die manier
zijn het onderscheidende karakter en de ‘sense
of place’, behouden gebleven. ‘Grote gebaren’
hadden het gebied beroofd van zijn identiteit. Door
desinteresse van de overheid en projectontwikkelaars
hebben er echter geen grootschalige sloop/
nieuwbouwprocessen plaatsgevonden. In feite
boden de economische neergang en het verval
van het gebied de beste uitgangspositie voor het
ontstaan van een dynamisch creatief milieu.
Daarmee ontstaat een interessant perspectief voor
de aandachtswijken in Nederland. Met behulp van
creatieve ondernemers en door een bottom-upstrategie
kan een nieuwe dynamiek ontstaan.
Grote ingrepen zijn niet nodig, wel een krachtige
coalitie van betrokken partijen die bereid zijn om
in gezamenlijkheid en met een ongekende toekomst
de herontwikkeling van een gebied ter hand te
nemen. De krachtige identiteit van een wijk biedt
het vertrouwen en de basis voor een succesvolle
afloop. In wijken uit de proeftuinen als Klarendal
en Coolhaveneiland wordt al volop geëxperimenteerd
met een soortgelijke aanpak.
Gebaseerd op:
R.C. Kloosterman e.a. (2007), Proeftuinen.
Cultuur als hefboom voor de lokale economie.
De cases Helsinki, Manchester, Lille, Milaan
en Birmingham.

Hoofdstuk 4
Gerben van Straaten, Walas The Maverick
Waardeontwikkeling
en creatieve
economie
‘It is so easy to blame the decay of cities
on traffic... or immigrants... or the whimsies
of the middle class. The decay of cities goes
deeper and is more complicated. It goes right
down to what we think we want, and to our
ignorance about how cities work. The forms
in which money is used for city building
– or withheld from use – are powerful
instruments of city decline today. The forms
in which money is used must be converted
to instruments of regeneration – from
instruments buying violent cataclysms
to instruments buying continual, gradual,
complex and gentler change.’
Jane Jacobs, The death and life of great American cities, 1961
Creatieve economie als instrument voor stedelijke vernieuwing.
Creatieve economie is populair. Zo populair dat wie er niet aan meedoet gemakkelijk het
verwijt zal krijgen kansen onbenut te laten. Een stad die zich niet richt op de ontwikkeling
van de creatieve sector loopt het risico niet serieus te worden genomen. ‘En maakt dat wat
uit?’, zou u zeggen. Ja, dat maakt wat uit. Een illusie of niet, het uitstralen van creativiteit,
vernieuwing, innovatie en jeugdigheid is attractief voor nieuwe bedrijvigheid en heeft een
positieve invloed op het vestigingsklimaat, het imago en de (re)creatieve positie van een stad.
Zo maar een greep uit de krant. Het Arnhemse Spijkerkwartier is door de gemeente
opgeschoond van prostitutie en aanverwante onwenselijke zaken (Sligter, 2008). Echt
opgeknapt is de voormalige rosse buurt nog niet, maar veel creatievelingen klussen er
inmiddels aan huizen en panden om er de hipste buurt van de regio van te maken. Zij zien
de mogelijkheden om zich er te ontplooien, als kunstenaar of startend creatief ondernemer,
maar ook als nieuwe bewoner. Het is nog onduidelijk waar het heen gaat, maar het gevoel
van vernieuwing leeft volop. Ook de gemeente heeft er hoge verwachtingen van, die de
nieuwe invulling van het gebied zelfs ontstijgen. Naar men hoopt zal de invulling een impuls
geven aan de creatieve economie van Arnhem als geheel.
Of neem Amsterdam. De stad doet rigoureuze ingrepen en doelgerichte investeringen
om de uitwassen van de rosse economie te vervangen. De creatieve economie wordt hierbij
heel gericht ingezet. Overgenomen panden worden betrokken door kunstenaars en modeontwerpers,
die tegen gunstige voorwaarden de droomkans krijgen om zich te vestigen op
plekken die in het normale economische verkeer onbereikbaar zijn voor startende bedrijven.
Amsterdam gelooft in zichzelf als topstad en als mogelijke wereldleider van creatieve steden,
naast bijvoorbeeld New York, London en Berlijn. De creatieve bedrijvigheid heeft succes
en groeide tot inmiddels 6,8% van de totale werkgelegenheid in de stad, het aantal creatieve
103

104
starters is spectaculair gestegen met 12,2% (ANP, 2008). En het zij gezegd: Amsterdam heeft
– met of zonder profetische visie – al vroeg geïnvesteerd in het succes van Westerpark en de
Noordelijke IJ-oevers.
Ook Rotterdam is in de ban van de creatieve economie (Wanders, 2007). Doel is economische
vernieuwing, verbetering van verpauperde stadsdelen, een meer uitdagend imago
en natuurlijk een sterke concurrentiepositie als vestigingsstad voor nieuwe bedrijvigheid.
De Rotterdamse creatieven maken 3,3% uit van de werkenden en ze hopen dat dit in 2010
zal zijn toegenomen tot 4%. Ook hier worden in korte tijd grote financiële impulsen gegeven.
De Volkskrant bevestigt wat Charles Landry al eerder schetste: de creatieve sector werkt
graag in aansprekende, authentieke gebouwen. Industrieel erfgoed is bij uitstek geschikt.
Rotterdams Van Nellefabriek is een vermaard voorbeeld, dat verleidt tot navolging. Dus
er wordt geïnvesteerd.
Vele andere steden volgen hetzelfde voorbeeld. Eindhoven kiest richting als designstad,
Arnhem als modestad, Enschede profileert zich met muziek en nieuwe media, Leiden met
creatieve communicatie-industrie, Hengelo onder andere met kunst, ontwerp en ambacht.
De activiteiten van creatieven slaan neer in opvallende en robuuste gebouwen. Leegstaande
fabrieksgebouwen zijn er genoeg en er komen dagelijks nieuwe bij.
De gebouwen zijn aantrekkelijk voor de creatieve bedrijvigheid. Ze stralen authenticiteit
en eerlijkheid uit, zijn robuust en kunnen tegen een stootje. De vloerindeling en vloerbelastingen
van de panden die eens de industriële machineparken moesten huisvesten, laten
experimenten en producties toe die moderne gebouwen nog zelden verdragen. En wat nog
meer speelt: in de eerste fases van revitalisering door creatieve industrie zijn relatief lage tot
zeer lage huisvestingskosten te verwachten. Toch liggen ze vaak midden in een aantrekkelijke
stedelijke omgeving. Die is immers deels ontstaan door de activiteiten die zich in de industriecomplexen
afspeelden.
Creatieve economie en industrieel erfgoed zijn daardoor nauw verbonden. Zo nauw zelfs,
dat in de discussies die er worden gevoerd over de ontwikkeling van creatieve stedelijke
economie het soms onduidelijk is wanneer de argumentatie over creatieve economie
ophoudt en die over industrieel of stedelijk erfgoed begint. Dat deze beide niet over één
kam kunnen worden geschoren, zal nog duidelijk worden.
105
Geleidelijke en explosieve waardecreatie
Meer dan Landry en Florida, de goeroes van de creatieve stad, leert Jane Jacobs ons over
mechanismen die van een stad een levend orgaan maken. Het citaat waarmee dit hoofdstuk
opent, dateert uit de jaren zestig jaren van de vorige eeuw. Hoewel de problemen in de steden
tegenwoordig in andere gedaante en omvang verschijnen dan destijds, blijft de kern van
Jacobs’ betoog overeind. Haar stad is meer een verzameling mensen, dan gebouwen, straten,
scholen. Ze zoekt naar de menselijke maat, het overzicht in alle levensfases, de ruimte voor
levensbehoeften en de stedelijke anatomie, waarin het organisme vitaal blijft.
Net als toen staat de toekomst van steden vandaag volop op de agenda. Steden groeien
nog steeds en de ruimtelijke druk neemt toe. Problemen van verkeer en mobiliteit vragen
onverminderde aandacht. Nieuwe bevolkingsgroepen veranderen de stad op sociaal-cultureel
gebied, maar ook op economisch gebied. De vraag dringt zich meteen op hoe deze nieuwe
invloeden zich mengen met de historie, het erfgoed en het karakter van de stad. Een vitale
stad herkent en erkent haar eigen stedelijk DNA, hoe sterker dit is geprofileerd, des te beter
het zich verbindt en verbetert met het DNA van nieuwe bewoners. Jacobs pleit sterk voor
diversiteit en ze streeft naar multifunctionaliteit in elk gedeelte van de stad. De analogie met
de creatieve economie is sterk waar zij beschrijft hoe groot het belang is dat de menselijke
maat en de multifunctionaliteit zich manifesteren in relatief kleine en overzichtelijke
een heden. Elke wijk is op zich een compleet stuk stad, levend en organisch, intelligent
en gezond, geschikt om te groeien en mee te bewegen met de ontwikkeling van de stad
als geheel. Voor de voortdurende succesrijke doorontwikkeling van een stad poneert zij
Kunstenaars Thijs Trompert en Marisja
Smit dragen met hun atelier in de voormalige
fabriek Rohm & Haas bij aan de
waardeontwikkeling in het Oliemolenkwartier
in Amersfoort.

in zeer ferme bewoordingen de noodzaak tot het behoud en het gebruik van oude gebouwen
op financiële middelen en methodes om creatieve economie te ontwikkelen en hoe het
als compromisloze voorwaarde voor duurzame vitaliteit.
stedelijk en industrieel vastgoed kan worden behouden en opnieuw gebruikt. Daarvoor
Voor Jacobs zijn dit de cruciale factoren die een stad fris, levendig, bewoonbaar en zowel
is inzicht nodig in de toegevoegde waarde van creatieve economie, de waardecreatie van
economisch als sociaal-cultureel levenskrachtig en duurzaam maken. Niet de verkeers-
betrokken vastgoed en het belang van beide voor de vitaliteit van de stad en de economie
problematiek en of de immigratie zet onze stadsontwikkeling onder druk, maar het gebrek
in het algemeen. De condities waaronder financiering mogelijk is, dienen in kaart te worden
aan begrip hoe een stad werkt. De wijze waarop geld en kapitaal beschikbaar komen voor
gebracht om deze meer methodisch en strategisch te kunnen inzetten. Geld heeft zijn
de stedelijke groei hoe de financiering kan worden geïnstrumentaliseerd tot een methode
beperkingen en is op zichzelf ook geen garantie voor succes. Onder ongunstige condities
om de gewenste revitalisering te bereiken, daar gaat het om. Jacobs herkent daarin ‘gradual
kan geld alleen weinig uitrichten.
money’ en ‘cataclysmic money’, letterlijk ‘geleidelijk geld’ en ‘rampengeld’, hier aangeduid
Wat weinigen zich realiseren, is dat bij gunstige condities de kans op succes nog steeds gering
als ‘regelmatig kapitaal’ en ‘lawinekapitaal’.
is. Geld kan voor de stad evenveel schade veroorzaken als nut hebben. Zonder de juiste
In de processen rondom creatieve economie en industrieel erfgoed treden deze onderwerpen
condities volgen geen investeringen op de juiste plek, zonder financiering zullen de gewenste
opnieuw op de voorgrond als inzet voor profilering en tactische stadsontwikkeling. De
ontwikkelingen niet tot stand komen. We dienen mogelijke waardeontwikke lingen te her-
creatieve economie is zo populair dat wie er niet aan meedoet gemakkelijk het verwijt zal
kennen om de gewenste verandering zonder onnodig risico te kunnen nastreven. Dat het
krijgen kansen onbenut te laten. De vraag is of we inmiddels voldoende begrijpen hoe een
begrip waarde door verschillende betrokkenen uiteenlopend wordt begrepen, zal duidelijk
stad werkt, of dat we simpelweg de toolkits van Florida en Landry volgen.
zijn. Dat er in relatie tot dat begrip door verschillende betrokkenen ook uiteen lopende geld-
Gezien persberichten over stormachtige ingrepen in de grote steden, worden daar nu kansen
stromen ontstaan die instrumenteel zijn voor de ontwikkeling van creatieve economie, is
gezien die men eerder heeft laten liggen. Er is een sterk gevoel van urgentie om nu vooral
daarvan een logisch gevolg.
snel en veel te doen om de creatieve economie in de eigen stad op de troon te tillen en de
Van oudsher zijn de pure financiers, de banken, het meest betrokken. Ze verlenen kredieten
concurrentie voor te zijn in de culturele vernieuwing. Een gebrek aan geleidelijkheid en
en leningen aan mensen in de stad, die daarmee hun huizen financieren, hun bedrijven, de
regelmatige financiering van de stedelijke vernieuwing kan leiden tot verpaupering. Dat is
opleiding van hun kinderen. Nieuwe initiatieven, ook in de creatieve economie, zullen hun
te wijten aan gebrek aan inzicht in de noodzakelijk processen, het te laat onderkennen van
bank bij hun initiatief betrekken, met diverse effecten. De bedrijvigheid komt wellicht beter
trends en een verkeerde politieke en strategische prioritering. Een gebrek aan aandacht en
en sneller tot resultaat, het bedrijfje kan een bedrijfspand huren en daarvoor een redelijke
investeringen leidt tot achterstanden, die vaak pas worden opgelost als de negatieve waarde-
prijs betalen, er zullen eventueel extra arbeidsplaatsen ontstaan. Reeds gevestigde bedrijven
ontwikkeling een diepte heeft bereikt waardoor het interessant wordt om tot rigoureuze
hebben ook een lening bij hun lokale bank. Ze kunnen aanhaken op de nieuwe ontwikke-
106 ingrepen en investeringen te komen, met hoge financiële waardecreatie en rendementslingen
en een deel van hun kapitaal inzetten op de nieuwe ontwikkelingen.
107
verwachtingen. Het proces van verpaupering, lawinekapitaal en explosieve waardecreatie
Overheden en semi-overheden zijn steeds meer als financiële partner betrokken. Het behoort
wordt door Jacobs aangeduid als ‘slummin and unslumming’. Dit mechanisme heeft als
tot de kerntaken van de overheid rechtstreeks in de stad te investeren om publieke/generieke
nadeel dat na de explosieve input er vooral rendement wordt ‘genomen’ door de investeerder
condities te scheppen, bijvoorbeeld logistiek, zoals geschikte ruimten, regelgeving en
en het project opnieuw een route inzet naar verpaupering. Na de explosieve investerings-
bestemmingen. Daarmee worden vele secundaire effecten bewerkstelligd, zoals scholing
injecties blijft de continue financieringsstroom uit waarmee een minder traumatisch
en opleidingen.
veranderings- en aanpassingsproces een kans gegeven zou worden. Grote waardefluctuaties
De overheid kan de markt beïnvloeden door garanties te verlenen aan particulieren en
in het economische proces en het betrokken vastgoed zijn het gevolg. Van oudsher waren
bedrijven en door investeringen in de gewenste sectoren aan te moedigen. De overheid
het vooral ontwikkelaars en investeerders die met hun explosievere aanpak de heftige
verleent subsidies voor startende bedrijven, maar ook aan culturele en creatieve instellingen
schommelingen teweegbrachten en dienden vooral de overheden met meer regelmatige
die zich daarmee bijvoorbeeld kunnen mengen in de clustering van creatieve activiteit, ook
financiering voor de geleidelijkheid en betere beheersbaarheid van de vernieuwings-
als huurder van de te revitaliseren gebouwen. Net als bij banken hebben de investeringsprocessen
te zorgen.
beslissingen van de overheden indirecte resultaten.
In de ontwikkeling van creatieve economie en de herontwikkeling van industrieel en stede-
Ten slotte heeft de overheid sociale doelstellingen van publieke aard, zoals stedelijke
lijk vastgoed ervaren we dat ook de overheid meedoet in de explosieve aanpak. Dit zal grote
vernieuwing. Het tegengaan van verpaupering, criminaliteit en andere ongewenste effecten
gevolgen hebben voor de concrete waardeontwikkeling. Steden bemoeien zich nadrukkelijk
die een negatieve invloed hebben op de buurt, verlicht de sociale problemen, maar heeft
met de kansen en veranderingen, ze ontwikkelen tactische inhoud, bemoeien zich met de
ook directe waarde-effecten op de omgeving.
creatieve branchering en trekken niet zelden hun beurs. Amsterdam en Arnhem forceren met
De derde partij, ontwikkelaars en grootschalige investeerders, speelt een steeds belangrijkere rol.
intensief optreden de veranderingen in hun rosse buurten. In hoeverre de nieuwe industrie
Zij richten zich meer op projectlocaties en de kansen op waardeontwikkeling en rende-
zich aanpast aan de waarde van de panden, of uiteindelijk de waarde van de investeringen
menten die rechtstreeks uit een project voortvloeien. Waar banken en overheden vooral
wordt genivelleerd tot het niveau van de nieuwe gebruikers, valt nog te bezien. In hoeverre
op regelmaat en geleidelijkheid uit zijn, is het laatste type financiering meer gericht op
steden met hun bemoeienis de juiste veranderingsprocessen mogelijk maken, of ze daarmee
de snelle, intensieve investering, vaak op een locatie van beperkte omvang.
de organische veranderingen die door de mensen worden geïnitieerd katalyseren of juist
Uit de aangehaalde krantenberichten blijkt dat de overheid van rol verandert en zich meer en
frustreren, zal evenzeer in de toekomst moeten blijken.
meer opstelt als ‘cataclysmic financer’. Waar deze opstelling niet gepaard gaat aan een vervolgstrategie
van geleidelijke progressieve ontwikkeling, zullen de lawine-ingrepen vaak niet tot
Waarde als meervoudig begrip
een succes voor de stad leiden. Ook de gemeente kan zijn geld maar één keer uitgeven.
Er is tot nog toe vooral geschreven over creatieve economie, de voorwaarden waaronder
De waarde die betrokkenen bij stedelijke vernieuwing vanuit de eigen discipline zien en
deze ontstaat, het hergebruik van industriële complexen en het intrinsieke succes van
de bereidheid om waardevormende ontwikkelingen te financieren, zijn sterk met elkaar
steden, maar nog weinig over de financiering van deze processen. Hierna zullen we ingaan
verbonden. Het een volgt ook niet op het ander, het is een dynamisch proces van wederzijdse

108 109
De buitenruimte van de NDSM-werf
als theaterdecor
‘Lawinekapitaal en explosieve
waarde creatie hebben als nadeel dat
er snel rendement wordt genomen
en het project opnieuw de route inzet
naar verpaupering.’
Kunstenaars en creatieven in de NDSM-
Kunstad bouwen hun eigen werkruimtes
in cascoconstructies van Dynamo
Architecten.

110
Figuur 4 piramide van de economische waardecreatie
1
2
3
4
diensten
goederen leveren
diensten bedenken en leveren
commodities
grond en delfstoffen
ontdekken en ontginnen
oud vasgoed
vasthouden, consolideren,
transformeren
creative economie
bedenken en vernieuwen
verbinden en veranderen
industrie
grond en delfstoffen bewerken
goederen maken
toegevoegde waarde
toegevoegde waarde
toegevoegde waarde
toegevoegde waarde
toegevoegde waarde
beïnvloeding. De symmetrie van waardecreatie door projecten en van financierbaarheid
van projecten is volledig en over de gehele lengte van de problematiek is de een gespiegeld
aan de ander.
Waarde in economie en waarde in het ruimtelijke complex
Terwijl hiervoor werd gepleit voor het uiteenhouden van condities en potentiële gevolgen
in de creatieve economie enerzijds en die rondom de vastgoedcomplexen anderzijds, werden
de verschillende factoren in de voorafgaande beschrijvingen soms flink door elkaar gehaald,
vooral ook omdat ze in de praktijk zo veel door elkaar lopen. Onterecht. De combinatie van
vernieuwende creatieve industrie met beschikbare panden maakt een afzonderlijke beoordeling
van de waardeontwikkeling niet overbodig. De waardeontwikkeling in de creatieve
economie in het algemeen en de waardeontwikkeling in het vastgoed, zijn van een andere
orde en een ander principe.
Het is niet ongewoon dat rondom een creatief project, een gebouw dat een katalysator wil
zijn voor verdere creatieve economische vernieuwing, de betrokkenen, inclusief bewoners
en ondernemers in een wijk, zich in een projectteam verenigen en zich mengen in ogenschijnlijk
dezelfde discussie over de waardeontwikkeling van het project dat men onder
handen heeft.
De overheid heeft een dubbel belang: zowel bij de waarde van kansrijke economische
innova tie en nieuwe impulsen, als bij een plan voor het behoud van de authentieke
gebouwen waarbij de verpaupering stopt. Gelukkig maar dat lokale kunstenaars en culturele
instellingen zich zo graag vestigen naast nieuwe creatieve bedrijvigheid, maar niet altijd
lopen deze belangen parallel.
De ontwikkelaar aan dezelfde tafel onderschrijft die doelstellingen graag, maar vertaalt ze
al snel in mogelijke huurcontracten of operationele activiteiten, waarmee zijn investeringen
in het vastgoed ook wat opbrengsten tegemoet kunnen zien. Deze inkomsten worden pas
echt serieus als ze zijn vastgeklonken in huurcontracten. Contracten die op hun beurt weer
voornamelijk van belang zijn voor de investeerders en beleggers, die een vooruitzicht op
duurzaam rendement nodig hebben om projecten in hun portefeuille te kunnen opnemen.
Sommige van die beleggers hebben een bredere horizon dan je in eerste instantie zou denken,
omdat ze in de omgeving van het project meerdere panden hebben. Een nieuw creatief
project kan een positieve waarde-impuls geven aan hun bestaande portefeuille. Een project
dat verdere verpaupering kan voorkomen, neemt een hele zorg weg bij de belegger.
De creatieve ondernemers die de spil zijn in de nieuwe economische sector en tevens de
kern vormen van de functionele ontwikkeling van het vastgoed, kijken vanzelfsprekend
vooral hoe zij hun creativiteit kunnen ontplooien en hoe zij als ondernemer of kunstenaar
een bestaan kunnen opbouwen. Daarbij zullen ze afwegen of de locatie overeenkomt met
‘de fase’ waarin hun bestaan of bedrijf zich bevindt. In de coalities die rondom dergelijke
projecten ontstaan, is het van groot belang inzicht te ontwikkelen in de diverse opvattingen
van het nut van het project, de beoogde waardeontwikkeling en van hetgeen men er uiteindelijk
voor overheeft om het doel te bereiken.
Toegevoegde waarde in de algemene economie
De economie werkt in termen van toegevoegde waarde in elkaar logisch opeenvolgende
sectoren. Die sectoren hebben zich historisch ontwikkeld. Het begint met het vinden
en gebruiken van grondstoffen en basisgoederen en in hogere sectoren zien we vooral
economische innovatie onder invloed van vergaande arbeidsverdeling, specialisatie, kennis
en techniek.
In de piramide van economische waardecreatie (figuur 4) wordt meestal in drie basislagen
onderscheiden. De sectoren die erin worden beschreven, bestaan wel al zolang dat we veilig
kunnen aannemen dat ze de basis vormen voor verdere economische ontwikkeling. De
eerste sector bestaat uit het vergaren en gebruiken van grond- en delfstoffen, agrarische
111

producten en andere uit de natuur gewonnen basisproducten. Het worden wel commodities
genoemd, of goederen. Het betreft gestandaardiseerde producten, die weinig onderscheidend
zijn en nauwelijks waarde kunnen toevoegen.
In de tweede sector, de industrie, worden de producten bewerkt en aangepast, zodat er vele
nieuwe producten en goederen ontstaan. Door de bewerking wordt er waarde toegevoegd
aan de grondstoffen. We spreken internationaal van toegevoegde waarde. Overheden zien
het graag, omdat ze over alle toegevoegde waarde graag een directe belasting toegevoegde
waarde heffen.
De derde sector levert goederen en diensten boven op de producten en bedenkt nieuwe
toepassingen voor bestaande producten. De dienstensector heeft flinke toevoegde waarde.
Daarboven dienen zich nieuwe systemen van waardetoevoeging aan, waarvan het nog
onduidelijk is hoe ze zich precies zullen gedragen en wat het bestendig aandeel in de nieuwe
laag van waardetoevoeging is. Wat betreft de beschrijving van de vierde sector en de vijfde
sector zijn er verschillende kandidaten. Pine en Gilmore (1999) breken een lans voor waardecreatie
door de zogenaamde beleveniseconomie, niet zonder reden. Eenzelfde rol mag de
creatieve economie voor zich opeisen.
In de vierde sector wordt waardetoevoeging op de normale dienstverlening en levering
van producten gerealiseerd door het bedenken van nieuwe toepassingen, nieuwe gebruiks-
1
mogelijkheden, het zoeken van creatieve verbindingen tussen verschillende producten en
diensten en andere veranderingsprocessen. De waardetoevoeging in de vierde sector is nog
steeds gekoppeld aan het zogenaamde transactiemoment. Hiermee wordt bedoeld dat het
product dat wordt geleverd inclusief alle veranderingen en vernieuwingen tot een nieuwe,
verhoogde prijs leidt, die door de consument min of meer simultaan bij aanschaf of tijdens
beleggers en financiers
112 de consumptie wordt afgerekend.
Kenmerkend voor de vijfde economische sector is dat er extra waarde wordt gecreëerd,
113
maar losgekoppeld van de consumptie. De afnemer is bereid meer te besteden voor een
totale ervaring of een integraal concept, maar rekent niet evenredig af voor alle onderdelen
die tot die waardetoevoeging bijdragen.
In het geval van creatieve economie zou het kunnen zijn dat juist het gedeelte van waardecreatie
dat zich consolideert in het integrale complex van het oude vastgoed kenmerkend
is voor de vijfde-sectoreconomie. Dit wordt ook wel transformatie-economie genoemd.
De onderscheidingskracht die de consument ertoe verleid voor het product meer te betalen,
wordt voor dat onderscheidende product afgerekend, maar in zijn periferie. Misschien helpt
Figuur 3 waardecreatie op basis van de consument/gebruiker
een voorbeeld: er wordt vaak gezegd dat cultuur geen geld oplevert en daardoor weinig
toegevoegde waarde heeft. Kunst en cultuur zijn echter belangrijke factoren voor bezoek-
de consument
gebruikers
bereidheid, bestedingsbereidheid en onderscheidend vermogen. De bezoeker besteedt meer
in de omliggende horeca, winkels en andere perifere functies dan aan het culturele product,
waarvoor hij in eerste instantie is gekomen. In plaats van een direct gekoppelde transactie
4
(creatieve) ondernemers
vindt er een transformatie van besteding plaats. Deze is heel goed in waarde om te zetten,
3
als die uitvloeiende toegenomen bestedingen (opbrengsten) in de ontvangende bedrijven
ook kunnen worden geconsolideerd, bijvoorbeeld in een huurcomponent of een bijdrage
exploitatie integraal project
aan de cultuurfuncties.
2
Toegevoegde waarde en het gerevitaliseerde vastgoed
Als de creatieve economie nieuwe waarde toevoegt, betekent dat nog niet dat deze waarde
zich ook zodanig manifesteert, dat ze ten goede komt aan de projectontwikkeling. Ook al
zoeken de creatieve ondernemers een bestaan in oude industriële complexen, daarmee is
allerminst gegarandeerd dat deze complexen zelf ook een significante waardeontwikkeling
ondergaan.
Het herontwikkelen van industrieel erfgoed gaat zelden langs de weg der geleidelijkheid.
Vaak worden dergelijke complexen door een ontwikkelaar of een ontwikkelende coalitie
Figuur 5 waardecreatie vanuit de grondpositie
1
2
3
4
de consument
gebruikers
(creatieve) ondernemers
exploitatie intergraal project
ontwikkelaar
ontwikkelaar
beleggers en financiers

opgepakt op een moment dat de economische waarde een dieptepunt heeft bereikt. Naast
kapitaal en geleidelijke maar onomkeerbare waardecreatie ontwikkelen. Het is daarom
de absolute waardecreatie die zou kunnen voortvloeien uit de algemene economische
interessant om projecten als het Distillery District in Toronto, Granville Island in Vancouver
vernieuwing voortkomend uit de creatieve economie, valt er in relatief veel waarde aan het
en de Custard Factory in Birmingham en zo veel andere Britse of Noord-Amerikaanse
bestaande vastgoed toe te voegen. Traditioneel kun je die waardekolom eventueel als volgt
voorbeeldprojecten te volgen in hun toekomstige levensfases.
beschrijven. Het project is gebaseerd op een grondpositie, de waarde van de grond en de
De optimale bestedingsmogelijkheden uit de algemene kolom op de meest efficiënte en
opstallen. Door het project te herontwikkelen en van nieuwe functies en gebruikers te
duurzame wijze consolideren in het project, vraagt een marktgerichte en betrokken aanpak.
voorzien, kan er een opwaardering plaatsvinden. Normaliter wordt die bereikt door onder-
Op basis van in het vastgoed geconsolideerde financiële opwaardering kan de creatieve
delen van de gebouwen langjarig te verhuren. De ontwikkelaar die voldoende huurcontracten
economie weer een nieuwe impuls krijgen. Software en hardware, functies en huisvesting,
kan overleggen aan een belegger, kan de door hem toegevoegde waarde op het project
ideeën en producten zijn zowel voorwaarde als gevolg voor elkaar. Het gevolg is een weder-
consolideren. Belegger en ontwikkelaar zijn het meest gebaat bij sterke exploitaties van de
zijdse stimulans en waardecreatie, terwijl deze zonder wederkerige relatie marginaal zou blijven.
huurders. Hoe hoger de omzet, hoe hoger de bijdrage aan huur en servicekosten kan zijn.
Programmering is de kern van de ontwikkeling: van een uitgebalanceerd en creatief cultu-
Toch bemoeien ontwikkelaar en belegger zich nauwelijks met de reële exploitatiekansen
reel-sociaal-economisch complex, van multifunctionaliteit, van clustering van activiteiten,
van hun huurders. Liever richten zij zich op partijen die zich elders al hebben bewezen en
van samenhang en synergie. Wie optimale waardecreatie wil voor zijn project investeert
zoeken ze hun zekerheden in de organisatie van de huurder en de omvang van diens omzet
vooral in een slagvaardige organisatie die in staat is tot dynamische, effectieve en duurzame
in andere projecten. In deze gevallen wordt er vanuit de grondpositie aan waardecreatie
gewerkt (figuur 5). Voor homogene projecten in woningbouw, detailhandel of kantoren
programmering.
is dat een prima aanpak.
Waardeontwikkeling in de praktijk: creatieve economie, broedplaatsen als impuls
Terug naar de condities voor de effectieve realisatie van creatieve economie. Het beeld dat
Voor multifunctionele projecten en voor innovatieve projecten zoals degene die voort-
Jane Jacobs halverwege de vorige eeuw schetste van de condities voor succesvolle stedelijke
komen uit de creatieve economie is deze aanpak minder geschikt. Duidelijke referenties en
vernieuwing en vitaliteit heeft aan actualiteit gewonnen in deze fase van de economie en
de gebruikelijke kengetallen ontbreken. Het is in dat geval nuttiger om vanuit de potentiële
is met enige aanpassing uitstekend toe te passen op de processen die zich rondom creatieve
waardeontwikkeling in de algemene economie terug te redeneren naar de grondpositie
economie afspelen. Beleidsmakers jagen energiek de beloftes van creatieve economie voor
(figuur 6).
hun stad na, zonder daarbij scherp in het oog te houden wat de stad werkelijk nodig heeft.
‘It goes right down to what we think we want, and to our ignorance about how cities work’
114 De verbondenheid van traditionele ontwikkelaars en beleggers met de prestaties van het
(Jacobs, 1961). Veel van de waarden die deze beleidsmakers in de creatieve innovatie zien, 115
eigen project in de exploitatiefase is dus relatief virtueel. Voor de ondernemers die ruimte
zijn indirect en non-financieel. De verwachte meerwaarden (of de toegevoegde waarden)
huren in een creatief en multifunctioneel complex is het echter wel van belang dat zij optimaal
worden geprojecteerd op de versterking van de stedelijke economie, beloftes voor de toe-
renderen in het project. Dat begint bij een inschatting van hun optimale omzetkansen. Daarkomst,
concurrentiekracht, nieuwe kansen, het creëren of het profileren van een nieuwe
voor is nodig dat we de eindgebruikers van hun producten kennen, hun bestedingsbereidheid
creatieve klasse die veel zal bijdragen aan de levenskracht van de stad. Creatieve economie
taxeren en deze terugrekenen naar de exploitatiekracht van de ondernemer. De toegevoegde
wordt opgevat als motor voor nieuw economisch elan.
waarde van het integrale project is daarmee niet optimaal gewaarborgd. Elke afzonderlijke
De creativiteit, kunst en cultuur gedijen het best in een multifunctionele omgeving met een
ondernemer dient daarvoor een gezonde exploitatie te kunnen voeren, maar binnen een
tamelijk compleet voorzieningenniveau, in een entourage waar ook mensen kunnen worden
sterke eenheid van kwaliteit en dienstverlening. Een slecht presterende onderneming kan
opgeleid, waar gewoond en gewerkt wordt, waar vernieuwende horecaconcepten, galeries
bijzonder negatieve effecten hebben op de omzetkansen van zijn naburige ondernemers.
en unieke winkels worden geïntroduceerd. Clustering en profilering van de creatieven
Voor de exploitatie van het integrale project is een sterk totaalconcept nodig op drie niveaus,
vergroot hun collectieve slagkracht. Creatieve clusters fungeren als broedplaats of proeftuin,
waarin eerst naar de opbrengstkansen bij de eindgebruikers wordt gekeken, vervolgens naar
experimentele practica waar proefondervindelijke creativiteit en de markt elkaar testen.
de dienstverlening aan de individuele ondernemers om optimaal te renderen en ten derde
De creatieve clusters dagen uit, prikkelen, vallen op. De deelnemers worden beter gevonden
moet het concept ervoor zorgen dat het geheel meer is dan de som van de samenstellende
en herkend. Economische wederkerigheid tussen creativiteit en waardecreatie wordt in fases
delen. Daarmee creëert de projectexploitatie de optimale huuropbrengst voor de ontwik-
op gang gebracht. Het zijn in samenhang de voorwaarden voor een innovatief klimaat, waar
kelaar en de belegger.
vooral ook het reguliere bedrijfsleven zijn voordeel mee kan halen.
Om een creatieve broedplek in stedelijk erfgoed tot ontwikkeling te brengen, is een
Afstemming van beide systemen: programmeren!
programmering nodig conform de volgende belijning (figuur 7). Een snel resultaat is te
Afstemming van de potentiële waardeontwikkeling die voorvloeit uit de processen van
bereiken door een creatief milieu samen te stellen (zie voor toelichting op creatieve milieus
de creatieve economie en de wijze waarop waarde wordt gecreëerd in het daarvoor zo
Inleiding, p. 36). De deelnemers kunnen tegen lage kosten in zo’n nog wat introverte broed-
geschikte vastgoed, vraagt om gecombineerd inzicht in beide systemen. Wat stroomt
plaats instappen. Tijdelijke exploitatievormen (tentoonstellingen, evenementen, shows,
in de creatieve economie stolt enigszins in het unieke industriële of stedelijke vastgoed,
workshops, kort stondige verhuur, werkprojecten) nemen meteen een aanvang.
broedplaatsen als kleine maalstroompjes houden de zaak in beweging en zorgen voor een
Zodra het creatieve milieu samenhang tussen deelnemers begint te vertonen, wordt gewerkt
verfrissende doorstroming.
aan een interactiemilieu. Het interactiemilieu voegt waarde toe aan de nog summiere producties
In de Angelsaksische praktijk is veel ervaring opgedaan met de programmering. Er zijn veel
uit het experimentele creatieve milieu. De creatieve initiatiefnemers spiegelen hun ideeën
succesvolle projecten ontwikkeld, waarbij zowel regelmatig kapitaal alsook lawinekapitaal
aan de input van collega’s uit andere broedplaatsen, van gekende experts, zij ontmoeten
wordt toegepast. In enkele zeer succesvolle projecten heeft de ontwikkelaar zich vooral als
mensen uit het bedrijfsleven en brengen de vruchten van hun werk naar buiten. Het project
programmeur opgesteld en zien we dat ook de ontwikkelaars methoden van regelmatig
opent zich en wordt meer extravert. Tijdens het interactiemilieu neemt de activiteit toe, de

116
Figuur 7 milieutypering in model gradual finance (de Stad bv)
investeringswaarde
kosten
creatief milieu
evenwicht kosten
-opbrengst
interactiemilieu
autonome
ontwikkelingen
0 10
20 30
Figuur 8 model bij cataclysmic finance (de Stad bv)
investeringswaarde
kosten
autonome
ontwikkelingen
sloop nieuwbouw
transactiemilieu
waarde
ontwikkeling
0 10
20 30
impuls 1
impuls 2
evenwicht kosten
-opbrengst
transformatiemilieu
tijd
waarde
ontwikkeling
tijdelijke exploitatie intensiveert en ideeën worden omgezet in kleine opdrachten en
producties. De waardecreatie door de creatieve ondernemers wordt deels al omgezet
in waardecreatie voor het project. Ondersteunende functies als horeca, musea en culturele
instellingen nestelen zich nabij de broedplaatsen.
Nadat het interactiemilieu kennelijk zijn waardecreatie heeft voltooid, zal de programmering
zich richten op het instigeren van een transactiemilieu. De contacten met het reguliere
bedrijfs leven, onderwijs- en kennisinstellingen worden uitgebreid. Een selectie van
creatieve producten ontgroeit de experimentele fase en vindt de weg naar een marktplaats.
De marktplaats trekt zowel consumenten als bedrijven. Niet alleen de producten zijn interessant,
ook de beleving en de recreatieve elementen spreken de consument aan. De programmering
past zich hier op aan. Ook tijdelijke exploitatievormen zoeken meer aanhechting
met het transactiemilieu. Meer bedrijvigheid is in staat om zich tegen marktconforme termen
te vestigen op de locatie. Horeca krijgt meer en meer een autonoom bestaansrecht. Bepaalde
commerciële bedrijvigheid verkeert graag in deze complete creatieve omgeving. Wonen,
werken en verblijven worden belangrijke onderdelen van de programmering. De cyclus van
waardecreatie die is ingezet door de broedplaatsen is voltooid en gereed om zich te herhalen.
Succesvol hergebruik van bestaande complexen is niet eenvoudig (en al helemaal niet snel)
te realiseren. De gebouwen worden vaak verlaten na zeer langdurig gebruik en de laatste
jaren daarvan is in het onderhoud al nauwelijks meer geïnvesteerd. Nadat de industriële
gebruiker is vertrokken, staan de gebouwen in veel gevallen nog geruime tijd leeg. De
ongebruikte complexen zijn een magneet voor vandalen, onoordeelkundige en destructieve
gebruikers, soms zelfs criminele activiteiten. Het gebied blijft achter met veel problemen.
Vaak is er vervuiling in grond of water die dient te worden gesaneerd. De verpaupering
maakt zich meester van het complex en straalt na verloop van tijd ook af op de omgeving.
Dat is te merken aan een negatieve waardeontwikkeling van het complex, maar mogelijk
ook van woningen en andere panden in de omgeving, of van de bedrijvigheid in de buurt.
Wie aan de herontwikkeling begint, moet achterstanden goedmaken. Er liggen hoge kosten
in het verschiet, niet alleen vanwege de verpaupering maar ook vanwege het onzekere proces
naar hergebruik. De nieuwe eigenaar krijgt te maken met hoge instandhoudingskosten en
een onoverzichtelijk en moeilijk stuurbaar proces. Vooraf bestaat geen duidelijkheid over
het tijdsbeslag, de inzet die het vergt, de partijen die zich naast de ambtelijke en politieke
organisatie nog in het proces mengen en evenmin over de uitkomst wat betreft de nieuwe
bestemmingen. De projecten worden niet zelden beladen met emotionele reacties van
bewoners, binnenstadsorganisaties of van vermeend concurrerende projecten.
En als er dan eindelijk kan worden begonnen met de daadwerkelijke herontwikkeling,
blijkt dat er dure aanpassingen verplicht worden om de gebouwen op het niveau van
moderne regelgeving te brengen, een en ander in een bouwproces dat naar verwachting
veel inefficiënter verloopt dan nieuwbouwprocessen.
Waarom wil iemand die zo veel kosten moet maken investeren in zulke revitaliseringsprojecten?
Dat kan alleen maar omdat de relatieve verpaupering een zodanig lage aanvangswaarde
heeft gecreëerd dat van daaruit in relatieve zin een aanvaardbare kans op een aantrekkelijke
waardecreatie kan plaatsvinden.
Specialisten hebben geleerd om te gaan met de ingewikkelde processen die bij hergebruik
van stedelijke erfgoedlocaties horen. Het doel is dan steeds waardetoevoeging door het
ontwikkelen van nieuwe functies. Bij een duidelijke langjarige strategie die is gebaseerd
op intelligente programmering van functies binnen de ruimtelijke mogelijkheden en
geïncorporeerd in de moeilijke fasering die door de bewuste projecten wordt opgedrongen,
zal de waardeontwikkeling optimaal verlopen.
In het verleden is veel gekozen voor een explosieve benadering (zie figuur 8). Er wordt
veel ineens gedaan, veelal als het project ook op een aanzienlijke financiële bijdrage van
de overheid mag rekenen. De (autonome) waardeontwikkeling die in het algemeen door
117

118
Figuur 9 waarde impulsen en investeringen in model gradual finance (de Stad bv)
investeringswaarde
kosten
creatief milieu
evenwicht kosten
-opbrengst
interactiemilieu
transactiemilieu
waarde
ontwikkeling
autonome
ontwikkelingen
0 10
20 30
transformatiemilieu
tijd
de vernieuwingsprocessen van de creatieve economie mogelijk wordt gemaakt en die een
voorwaarde vormt voor succesvolle en duurzame waardecreatie in het vastgoed, is geen onderdeel
van de ontwikkelingstactiek. Er is ineens veel kapitaal voorhanden, waarmee vooral aan
het vastgoed gekoppelde doelen worden gerealiseerd. Het is daarbij een kunst om nog aan
te haken bij de economische ontwikkelingen. Het gerevitaliseerde project is daarna ook
vaak minder geleidelijk en duurzaam te ontwikkelen. Met het beschikbare kapitaal doet
men grote investeringen en de kosten lopen aanzienlijk op, hetgeen de pressie op snellere
en grotere waardeontwikkelingen, dus grotere waardeschommelingen, sterk doet toenemen.
Op langere termijn is er daardoor wellicht een groter risico op het verdwijnen van nieuwe
investeringen en een grotere kans op hernieuwde verpaupering.
De weg der geleidelijkheid leidt met minder risico tot een gezonde waardeontwikkeling.
De kosten blijven wat meer in de hand en van meet af aan is programmering van functies
in relatie tot de mogelijkheden die de creatieve economie daarvoor toestaat het doel. Met
een regelmatige en ook geleidelijke serie van impulsen richt het programma zich in eerste
instantie vooral op het spoedig vereffenen van de kosten, daarna op het laten groeien van
de economische activiteit en daarmee de waardecomponent van het vastgoed en dan weer
te investeren voor een volgende fase (figuur 9).
De samenhang tussen waardecreatie door verhoogde economische activiteit en de waardecreatie
voor het vastgoed is een programmatisch instrument voor de projectontwikkeling.
Programmering bevordert de symbiose tussen de beide processen van waardetoevoeging
zoals eerder geschetst. De geleidelijke strategie van waardecreatie is voor het publieke en
algemene belang van de stad in veel gevallen te verkiezen boven de cataclystische aanpak
(figuur 8). Om deze effectief te laten zijn, richt de prestatie van het integrale project zich
noodzakelijkerwijs op de som van de individuele exploitaties. Daarnaast zal er vaak een
partij nodig zijn die bereid is initiatief en risico te nemen in tijdelijke exploitatieactiviteiten.
Het inrichten van een resultaatgerichte overkoepelende exploitatiemaatschappij als programmeur
is hiervoor een effectief middel. Naast een afgewogen strategie voor geconsolideerde
waardecreatie heeft zo’n exploitatiekoepel ook duidelijke voordelen wat betreft organisatiekracht
en financierbaarheid.
Waarde in soorten
Na de uiteenzetting over verschillende betekenissen over het begrip waarde bij de diverse
betrokkenen in een proces van creatieve economie en/of revitalisering van stedelijk erfgoed,
zullen we ingaan op de verschillende rollen en posities die met de waardeontwikkeling
te maken hebben. Naast de aandachtspunten die iets van de inkleuring van waardecreatie
duidelijk maken, zal daarna ook in korte bewoordingen worden ingegaan op de financierbaarheid
van projecten.
Waardeontwikkeling op het project zelf
De toegevoegde waarde die ontstaat door nieuwe processen van productinnovatie, vernieuwing
van dienstverlening of het veranderen van de perceptie rondom het aanbod
en het leggen van nieuwe verbindingen wordt geleverd door de creatieve economie.
De nieuwe laag van toegevoegde waarde kan uitgroeien tot een gekende nieuwe economische
sector.
Authentiek vastgoed dat in onbruik is geraakt, is uitermate geschikt om creatieve bedrijven
te huisvesten. Als de bedrijfsprocessen van deze ondernemers zich bestendigen, kan daaruit
een huurwaarde worden gedestilleerd die de waardevorming van het vastgoed positief
beïnvloedt. In verdere fases zal deze waardeontwikkeling aantrekkelijk doorgroeien, omdat
het creatieve milieu uit de vroegste fase culmineert in een interessant creatief transactiemilieu.
Noodzaak is het deze waardecreatie door doelgerichte programmering te stimuleren
119

120 121
Het Hazemeyercomplex in Hengelo met
onder de Reyrolle Hal
Tentoonstelling voor hedendaagse kunst
OkArt (oktober 2007) in het Hazemeyercomplex

en te consolideren voor de vastgoedsituatie. Door die verbeterde vastgoedsituatie worden
is de gedachte. Dat steden als geheel daarin al hun actieve rol vervullen, blijkt wel uit de
de creatieven in staat gesteld om economisch door te groeien. Programmering zorgt voor
actuele situatie van veel projecten. De overheid ziet in toenemende mate de meerwaarde
een zo geleidelijk mogelijke waardeontwikkeling en financiering. Toch zal in veel gevallen
van de creativiteit en de revitalisering en participeert in financiering en programmering.
van revitalisering van industrieel en stedelijk erfgoed nog steeds worden uitgegaan van een
Ze ondersteunt het bereiken van haar eigen publieke doelen ook op andere wijze, bijvoor-
verpauperde situatie met een in relatieve termen lage waarde voor het vastgoed. De verleiding
beeld door rechtstreekse subsidies aan de projectontwikkelaar of de programmerende
– en soms de noodzaak – is groot om in fases met wat meer explosieve investeringen het
exploitatie maatschappij, indirecte subsidies aan bijvoorbeeld de culturele en creatieve
project te financieren. Waar dat niet eenvoudig tot evenredige waardeontwikkeling in
instellingen die zich vestigen in het creatieve complex. Er valt ook te denken dat de over-
het vastgoed leidt, zien we dat overheden zich ook steeds meer met deze heftige kapitaalsheid
indirecte investeringen pleegt om de gewenste doelen te bereiken of te versnellen.
injecties bemoeien.
Het verbeteren van infrastructuur en faciliteiten voor startende creatieve ondernemers
Een overkoepelende exploitatiemaatschappij is bij uitstek geschikt om de waardepotentie
zijn goede voor beelden. De gezamenlijke overheden zouden verder moeten nadenken
die de processen van de creatieve economie biedt te consolideren in het betrokken vastgoed.
hoe zij zouden kunnen bijdragen tot de risicobeperking (garantiefonds) voor de onzekere
Het draagt zorg voor focus, doelgerichtheid en resultaat. Daarnaast implementeert en bewaakt
herontwikkeling van het creatieve complex, of juist het hergebruik van industrieel en stede-
de exploitatiemaatschappij het integraal concept en maakt ze vormen van tijdelijke gebruik
lijk erfgoed kunnen stimuleren (investeringsfonds).
mogelijk. De gebruikers en bezoekers zien de projecten vaak als een geïntegreerde eenheid.
Dat zou ook moeten gelden voor bijvoorbeeld woningcorporaties. In hoeverre het profijt-
Zij bezoeken in hun beleving en waardering de Westergasfabriek, de Lichtfabriek of
beginsel zich laat vertalen naar een bijdrage ten behoeve van de eigen toegevoegde waarde,
Hazemeyer Hengelo. Zelfs de prestaties van individuele functies zijn van grote invloed
hetzij als financiering vooraf, hetzij als toezegging vooraf indien de waarde werkelijk is
op de waardering voor het project als geheel. De term waardering is van grote invloed
gerealiseerd, is nog de vraag. Free-riders zijn er vele in deze discussie, bij corporaties, allerlei
op de waardevorming. De exploitatiekoepel kan het belang van de integraliteit bewaken
andere vastgoedeigenaren en bij vele andere instanties. Zij wachten liever af dan te partici-
en doet daarmee ook de beste zaken voor de individuele deelnemers. De exploitatiemaatperen.
Het verdient verdere aandacht om na te gaan hoe juist deze partijen kunnen en
schappij maakt in elk geval transformatieve waardevorming mogelijk. Ze kan bijvoorbeeld
willen gaan bijdragen aan de geleidelijke en daardoor meer consistente ontwikkeling van
gemakkelijker tot verevening van huuropbrengsten tussen culturele, creatieve en commer-
het creatieve complex en daarmee de vitalisering van het stadsgebied als geheel.
ciële partijen komen.
Een vroege bundeling van het bredere belang en de vorming van resultaatgerichte coalities
die ieders wensen en belangen optimaal dienen, maakt de realisatie van de complexen
Perifere waardeontwikkeling
eenvoudiger. Iedere partij hoort in een vroeg stadium duidelijk te maken wat en wanneer
122 De revitalisering van stedelijke en industriële erfgoedlocaties creëert niet alleen nieuwe
hij denkt bij te dragen aan het project in relatie tot de door hem verwachte uiteindelijke 123
waarde op de locatie zelf, ook in de omgeving van het project zal er waardeontwikkeling
optreden. Vaak heeft die omgeving al te maken gehad met een negatieve waardeontwikke-
waardeontwikkeling.
ling, omdat leegstaande complexen nu eenmaal zelden een positief effect op hun omgeving
Financierbaarheid
hebben. De buurt revitaliseert dus mee. Bedrijfjes voelen zich er prettiger en kunnen
Daarmee is een opening gegeven om vanuit allerlei mogelijke waardevormingen deel
er beter renderen. Door verhoogde economische activiteit zal de gemiddelde bestedings-
te nemen aan de financiering en financierbaarheid van projecten. Het is geen wonder dat
capaciteit toenemen, zodat ook winkels en horeca in het gebied een verbeterde nering
stedelijke overheden zo intensief hebben geïnvesteerd in bepaalde complexen. Traditionele
hebben. Ook het woonklimaat wordt duidelijk positief beïnvloed en vooral ook in dit
financiering bleek vaak erg lastig. Ontwikkelaars zagen vaak wel de potentie van het indus-
segment zal waardecreatie plaatsvinden.
triële erfgoed, maar door de andere processen en partijen die zich rondom deze projecten
Als er zulke toegevoegde waarde in de omgeving ontstaat, is het de vraag of deze niet kan
bewegen, was het niet eenvoudig daar hun reguliere afnemers, de beleggers, voor te interes-
bijdragen aan de geleidelijke financiering van de projecten. Projecten staan namelijk niet
seren. De risico’s lijken groter, de zekerheden geringer. In elk geval vielen de gebruikelijke
op zich. Het creatief complex (creatieve economie plus hergebruikt vastgoed) is veelal een
kengetallen en toetsingscriteria nauwelijks toe te passen op de creatieve industrie en de
katalysator voor gebiedsontwikkeling in het algemeen. Het behoud van de oude gebouwen
is voor verdere stedelijke ontwikkeling ook een belangrijke voorwaarde. Ook hier is de
hergebruikprojecten.
Westergasfabriek, Nederlands meest geciteerde voorbeeld, een goede graadmeter. Hier valt
Toetsingscriteria beleggers
duidelijk te zien dat de omgeving van het Westerpark zich aan het elastiek van het project
Beleggers nemen het project van een ontwikkelaar graag over als die gebaseerd is op vol-
heeft opgetrokken en dat ook in de directe omgeving aanzienlijke waardestijgingen zijn
doende huurcontracten. Afhankelijk van het soort huurders en het soort project zullen zij
gerealiseerd en geconsolideerd.
deze toetsen aan hun risicoanalyse. Maar in het algemeen kan men stellen dat een belegger
Veel steden erkennen inmiddels ook de katalysewerking van de creatieve complexen. Wie
gebaat is bij langjarige huurcontracten van minimaal vijf, en liefst tien of vijftien jaar, die zijn
nog een groter stadsgebied wil herontwikkelen, zal deze complexen een kans moeten geven
afgenomen door gerenommeerde bedrijven die al geruime tijd winstgevend zijn. Dergelijke
en dus de expertise moeten opbouwen om door de programmering de waardecreatie te
bedrijven hebben vaak kapitaal opgebouwd, dat meetelt in het risicoprofiel. Zij maken vaak
stimuleren en vast te klinken in het project en het gebied. Voor ontwikkelaars is het dus
deel uit van een grotere organisatie, die eventueel garant staat voor de huur. Dergelijke partijen
steeds belangrijker om deze competentie te verwerven, of partners te kiezen die deze klus
hebben per branche hun trackrecords achtergelaten en er zijn vele statistieken verzameld die
kunnen klaren. De ontwikkelaar die dit kan, maakt meer aanspraak op de meer reguliere
kunnen bijdragen aan het formuleren van rationele getallen die investering, risico en waarde-
stadsontwikkelingen in de periferie van het project. Ook dat is een aanzienlijk voordeel.
ontwikkeling vooraf kunnen toetsen.
Om de creatieve complexen liefst geleidelijk te financieren, heeft men zich vaak afgevraagd
In de creatieve complexen wordt zelden aan deze voorwaarden voldaan. Het gaat hier vooral
of de waardecreatie in de periferie niet zou kunnen bijdragen aan de realisatie van de
om veel bedrijven met een kleine omvang, die iets nieuws doen en nieuwe samenwerking
complexen. Wie er uiteindelijk profijt van heeft zou er ook aan kunnen meebetalen,
opbouwen. Betrouwbare business engineering ontbreekt. Het verloop is groter en ze zijn

niet geneigd om in te tekenen op langjarige huurcontracten. Zij voelen zich graag onafhankelijk
en autonoom en binden zich tijdens hun creatieve opstart niet lang aan vaste plekken.
Zij zijn het best te binden aan contracten met ingroeihuren. In Angelsaksische projecten
wordt veel gewerkt met huren die een percentage bedragen van de gerealiseerde omzet,
eventueel met een vooraf afgesproken voorschot op basis van omzetprognoses. Dat ligt in
de Nederlandse situatie nog steeds erg moeilijk, alhoewel er nu diverse partijen studeren op
nieuwe methodieken voor creatieve complexen. Beleggers, ontwikkelaars en programmeurs
moeten dan vooral ook leren van consumentencijfers en bestedingspotenties. Hoe beter zij
hun huurders kunnen helpen aan een grotere omzet, hoe hoger de absolute huursommen
en de daaraan gekoppelde waarde van het vastgoed.
manifestaties, et cetera. Daarnaast kunnen er broedplaatsen worden ingericht en kunnen
creatieven in de eerste fase hun intrek nemen met gebruikerscontracten.
De overkoepelende exploitatiemaatschappij blijkt een aantrekkelijk vehikel voor de financierbaarheid
van de projecten. De exploitatieorganisatie kan uitgroeien tot een gerenommeerd
bedrijf dat een beter gekwalificeerde partner is voor de beleggers en kredietverstrekkers.
Ze hebben een overkoepelend langjarig huurcontract, waardoor de eindbelegger in eerste
aanleg niet met tientallen kleine huurders te maken krijgt. De exploitatiemaatschappij
verhuurt weer door aan de onderliggende partijen. Waar nodig kunnen deze contracten
als zekerheid worden verpand aan de financier. De centrale exploitatiemaatschappij zal ook
van private investeerders en aandeelhouders gemakkelijker een bijdrage kunnen verwachten
dan de verzameling van bedrijfjes.
Optimaal renderen van creatieve plekken
De modus operandi van de succesvolle Angelsaksische praktijk geeft een menging van aan-
Besluit
dachtspunten, die in de tamelijk vaste structuren van de traditionele aanpak in Nederland
Financiering komt in stappen dichterbij naarmate de kennis van de ontwikkeling van
lastig zijn in te bedden.
creatieve complexen toeneemt. De relatie tussen waardeontwikkeling en financierbaarheid
Creatieve projecten bewijzen zich het best en het snelst door het activeren van zo veel
is in het voorgaande vanuit meerdere invalshoeken beschreven. Geen waardeontwikkeling
mogelijk puur en uniek ondernemerschap. Elke ondernemer in het creatief complex moet
zonder financiering. Geen financiering zonder waardeontwikkeling. Deze schijnbare vicieuze
zich vanuit zijn individuele bedrijfsbelang persoonlijk verbinden aan de doelen en resultaten
cirkel wordt nog al te gemakkelijk met geweld doorbroken door de injectie van het zoge-
van het geheel. Het blijkt dat repeterende formules, franchises en filiaalbedrijven het succes
naamde lawinekapitaal. Inmiddels is er genoeg praktische ervaring en expertise voor derge-
vertragen of verhinderen. Creatieve ondernemers willen zich namelijk onderscheiden
lijke projecten opgebouwd, vooral maar niet uitsluitend in de Angelsaksische wereld, dat
en dat rendeert beter in een onderscheidend project, dat niet wordt gedomineerd door
de mogelijkheden voor geleidelijke investeringen en een duurzaam progressief model van
bedrijven die middle-of- the-road zijn. Voor de creatieve complexen is een dynamische
waardeontwikkeling kan worden gerealiseerd. Daarvan dienen nog zeker veel partijen zich
menging en clustering van kleine en jonge partijen nodig. De consolidatie is net zo gemengd,
te vergewissen. Nieuwe coalities en kansrijke projecten zullen de realisatie van dergelijke
door in opzet, vastheid en contractsduur uiteenlopende huurcontracten en gebruikers-
projecten in de toekomst zeker meer hanteerbaar maken.
124 overeenkomsten.
Er wordt vaak gekozen voor percentagehuren, die periodiek (alleen omhoog) worden
bij gesteld en waarin tussentijdse ontbindingsmogelijkheden zijn opgenomen, als niet aan
de minimale verwachtingen wordt voldaan. Kennis van de macro-economische kengetallen
van eindgebruikers en consumenten, branchegetallen en dergelijke is dan van groot belang.
Programmeurs, vaak georganiseerd in een centrale exploitatiemaatschappij, rekenen met
hun huurders mee om de omzetpotentie te optimaliseren en het proces van waardecreatie
daarop stevig af te stemmen. Zij denken mee in de bedrijfsprocessen van hun huurders
en beïnvloeden het geheel van de bedrijfsprocessen. De kern van de waardecreatie wordt
gevormd door de business engineering van het integrale project met de individuele ondernemers
en tijdelijke exploitatieactiviteiten als bouwstenen. Inmiddels is met deze aanpak
aangetoond dat de geconsolideerde waardecreatie (uiteindelijk) aanzienlijk hoger uitvalt
dan bij een traditionele ontwikkeling van de creatieve complexen. Daarmee is echter
de financierbaarheid nog niet verbeterd, omdat de kennisontwikkeling vooral binnen
de pionierende ontwikkelaars en programmeurs is opgeslagen.
125
Rol overkoepelende exploitatiemaatschappij
De overkoepelende exploitatiemaatschappij richt zich op de exploitatiekracht en de
gradueel groeiende exploitatiefase van een project. Daarmee is ook een belangrijk deel
van de continuïteit gewaarborgd.
Naar analogie van de Angelsaksische voorbeelden vindt ook op het Europese continent
de exploitatiemaatschappij meer en meer navolging. Deze neemt het integrale hoofdhuurcontract
voor het hele complex van de ontwikkelaar en zorgt voor parkmanagement,
commercieel management en marketing. De focus is gefixeerd op de duale waardeontwikkeling
(economische activiteit versus consolidatie voor het vastgoed) en programmering.
Vanuit de programmering worden nieuwe creatieve activiteiten geïnitieerd of ondersteund,
worden nieuwe ondernemers geworven en tijdelijke exploitatievormen ontwikkeld. Deze
bestaan bijvoorbeeld uit tentoonstellingen, beursactiviteiten, entertainment, culturele

Custard Factory
Birmingham
Auteurs
De Custard Factory is een productiecentrum voor
kunst en media dat gevestigd is in de fabriekspanden
van de voormalige Bird’s Custard Factory,
gelegen in het oosten van Birmingham in het voormalig
industriële Digbethdistrict. Het terrein is ruim
2 hectare groot en bevat een aantal fabriekspanden
van ongeveer een eeuw oud. In de loop van de jaren
tachtig raakten de gebouwen in onbruik en in 1990
ging de herontwikkeling van start. Het is daarmee
het eerste project in Birmingham waarbij de creatieve
industrie centraal stond. Er werd begonnen
met negentien studio’s voor kunstenaars. Vanaf
het begin van het project was de populariteit onder
startende ondernemers overweldigend. In vijftien
jaar is de Custard Factory uitgegroeid tot een cluster
van bedrijfsgebouwen. Maar liefst 500 professionals
uit de creatieve industrie zijn er werkzaam, 95% van
de ruimte is verhuurd en voor de goedkopere ateliers
bestaat een lange wachttijd. Het culturele cluster
beperkt zich niet tot de bedrijvengebouwen; er is
een geheel nieuwe omgeving ontstaan met elkaar
versterkende gebouwen, functies en binnenplaatsen
(Van der Aalst, Hardorff & Horsten, 2007).
De Custard Factory in haar huidige vorm is opgezet
door Bennie Gray en is in beheer van zijn
organi satie SPACE (Society for the Promotion of
Artistic and Creative Enterprise). SPACE is een
zogenaamde not- for-profitorganisatie, die naast
de Custard Factory nog dertien andere projecten
in beheer heeft. Gray kocht de Custard Factory ‘per
ongeluk’ in 1990. Oorspronkelijk had hij zijn oog projectorganisatie van SPACE en de leidende rol van
126 Net als zovele andere industriesteden krijgt ook Birmingham gedurende de
127
jaren zeventig te maken met een teruglopende industriële sector en afnemende
werkgelegenheid. Halverwege de jaren tachtig stelt het stadsbestuur dan ook
een strategie op ter modernisering van de economische structuur, die een
keerpunt teweegbrengt in het verval van de stad. Kern van deze strategie
is het ontwikkelen van de congres- en toeristenindustrie. Sindsdien is het
stedelijk imago sterk verbeterd en is de stad een toeristentrekker geworden,
met maar liefst 23 miljoen bezoekers per jaar. Ook is de economie meer
gediversifieerd geraakt. In 2005 telde Birmingham al 26.000 banen in de
creatieve industrie, oftewel 5,2% van de werkgelegenheid.
laten vallen op een ander gebouw in Birmingham.
Voorwaarde van die verkoop was echter dat Gray
ook het gebied van de voormalige Custard Factory
erbij zou aanschaffen. De verkoper omschreef het
als een ‘pile of rubbish’. Gray zag echter wel de
potentie van het gebied en was, zoals hij zelf stelt,
‘stunned by the sheer beauty of the place’ (www.
spaceorg.co.uk). Ondanks de kwaliteiten van het
gebied had hij geen vooraf vastgesteld plan voor
de invulling ervan. Door toevallige ontmoetingen
ontstond het idee om studio’s voor artiesten te
realiseren. De immense populariteit van deze
studio’s bepaalde de uiteinde lijke richting van
het herontwikkelingsproject.
De veertien projecten uitgevoerd door SPACE, waar
de Custard Factory er één van is, zijn gebaseerd
op het volgende principe: ‘(…) creating coherent
“working communities” – and then helping to release
and nurture the tremendous energy that always
seem to flow from them in order to bring about
urban revitalisation (www.spaceorg.co.uk)’.
Uit dit citaat blijkt dat een project niet eindigt bij
de herontwikkeling van een gebied, maar dat het
management een wezenlijk onderdeel is van het
gehele project. De naadloze overgang van de fase
van ontwikkeling naar de fase van management is
volgens Gray de kern van een geslaagde herontwikkeling.
Bij dit management is flexibiliteit van cruciaal
belang, omdat men te maken heeft met de behoeften
van een groot aantal creatieve en onafhankelijke
mensen die per definitie een starre structuur
en bureaucratie afwijzen. Over het managen van
herontwikkelingsprojecten zegt Gray het volgende:
‘In a very real sense, if you’ve done it in the right
way, you will be midwife to the birth of a lusty working
community. In the early months you will attempt to
nurture and also to guide the anarchic infant. But
as people get to know each other and as they develop
all sorts of fertile relationships, the project
– like any new born creature – will begin to establish
a spirit, an identity and a direction of its own. Meanwhile,
however, you must engender and maintain
discipline and structure of a high degree – but you
must do so without a smidgen of the appearance
of bureaucracy’ (www.spaceorg.co.uk).
In het Custard Factory project wordt het creëren
van zo’n eigen identiteit actief nagestreefd. Het
grootste gebouw in het gebied, The Devonshire
House, wordt ontwikkeld tot een centrum met werkplaatsen,
winkels en galeries. In dit gebouw wordt
met een transparante inrichting en de aanwezigheid
van een binnentuin gestreefd naar meer dynamiek
en interactie tussen organisaties onderling, maar
ook tussen bezoekers. En dat is hard nodig, want
ondanks deze pogingen is de Custard Factory
momen teel vooral een productiegerichte omgeving
en zijn er nauwelijks publieke functies aanwezig.
Gevolg hiervan is dat het tijdens werkdagen in
de avond zo verlaten is op straat dat men een
beveiligingsbedrijf heeft moeten inschakelen. Het
genereren van traffic, zowel overdag als ’s avonds,
zal moeten worden nagestreefd om meer dynamiek
in het gebied te creëren.
In de Custard Factory is, mede door de uitzonderlijke
Bennie Gray, een gezonde omgeving gecreëerd voor
startend ondernemerschap en er is ruimte voor
cultureel experiment. De Custard Factory zal echter
moeten doorontwikkelen en vooral moeten werken
aan publieke functies, het creëren van een eigen
identiteit en het aantrekken van meer respectabele
en volgroeide organisaties (Van der Aalst, Hardorff
& Horsten, 2007).
Het Hazemeyer complex in Hengelo staat voor een
soortgelijke opgave. De ontwikkeling wordt gestart
zonder eindbeeld op basis van de dynamiek
die wordt losgemaakt door de ontwikkelaar en de
eerste gebruikers. De kunst is meteen bij de eerste
gebruikers de juiste keuzes te maken en een
bezoekersstroom te genereren. Dat kan door de
gebruikers de gelegenheid te geven zichzelf en daarmee
het gebied een identiteit te geven. De genen
van de ontwikkeling zitten niet in de stenen, maar
in het gevoel van de plek en het programma van
de gebruikers. Bennie Grays vergelijking van de
ontwikkelaar met een vroedvrouw gaat een beetje
mank, om nieuw DNA tot ontwikkeling te brengen
zal er toch eerst een bevruchting moeten plaatsvinden.
Bronnen:
P. van der Aalst, A. Hardorff & P. Horsten, 2007.
Custard met een creatief smaakje. Uncover!, 1
(1), p. 7-12.
R.C. Kloosterman e.a. (2007), Proeftuinen. Cultuur
als hefboom voor de lokale economie. De cases
Helsinki, Manchester, Lille, Milaan en Birmingham.
www.spaceorg.co.uk

128 129
The Custard Factory, creatieve hotspot
in Birmingham
Quote

Hoofdstuk 5
Jeroen Saris, de Stad bv
In samenspraak met Renée Hoogendoorn, directeur Gebiedsontwikkeling AM BV.
De gepresenteerde procesopzet is ontwikkeld in haar vorige functie als directeur
Strategische Projecten bij ING Real Estate Development NL
Nieuwe
verbindingen
maken het
creatief DNA:
proces en
coalitie vorming
Als het werken aan de creatieve stad in de afgelopen jaren ons iets geleerd heeft, dan is
het wel dat daarvoor nieuwe verbindingen nodig zijn tussen de hardware (stad, gebouw,
ontwikkelaar) en de software (creatieve bedrijvigheid en consumenten). Dat creativiteit en
cultuur bijdragen tot de waardevorming van een gebouw of van een gebied is wel bekend,
maar hoe komen we erachter welke waarde bij welke omgeving past? Welk samenspel tussen
gebruikers, ontwikkelaars en omgeving, de culturele en kennisinstellingen, de gemeente en
financiers, leidt tot succesvolle herontwikkelingsprojecten? De casus in dit boek illustreren
de grote verscheidenheid aan succesvolle projecten. Creatieve economie vraagt om een
andere benadering van de vastgoedontwikkeling, maar ook een andere benadering van de
stad. Het einde van scheiding van functies betekent het leggen van nieuwe verbindingen.
Andere markt, ander proces?
Bij de herontwikkeling van binnenstedelijke locaties voor creatieve economie zijn de
standaard methodieken voor vastgoedontwikkeling veelal niet van toepassing. De redenen
daarvoor liggen zowel in de aard van de markt als in het afwijkende karakter van de locaties.
De creatieve markt bestaat uit meerdere sectoren waarvan sommige, zoals media en marketing,
een levenscyclus doorlopen conform de economische wetten van omzetgroei, standaardisatie,
kostenbeheersing en efficiency. Voor deze bedrijven is de projectontwikkeling niet wezenlijk
anders dan in de kantorenmarkt, zij het dat deze creatieve bedrijven andere eisen stellen aan
de locatie. Leegstaande kantoren komen niet in aanmerking omdat ze niet aan de locatie-
en imagovereisten van de creatieve sector voldoen. Een mediaproducent als Endemol kan
in Aalsmeer groot worden dankzij de beschikbare ruimte, bereikbaarheid en lage kosten,
maar kiest uiteindelijk toch voor verhuizing naar een plek in de stad die aan dezelfde criteria
voldoet. Voor IdtV of MTV spelen de traditionele factoren een ondergeschikte rol bij de
keuze voor een vestigingsplaats. Directies en de medewerkers van deze bedrijven hebben
een voor keur voor locatie met een veel hogere ‘belevingswaarde’. In de keuze van MTV
voor het NDSM-terrein in Amsterdam-Noord is de stem van het personeel doorslaggevend
geweest. Dat is ook logisch voor een creatief bedrijf: de creativiteit van de medewerkers
is gebaat bij een uitdagende en prikkelende omgeving. Degenen die in deze sector werken,
stellen een creatieve omgeving dermate op prijs dat het mogelijk een reden kan zijn om
al dan niet bij MTV te willen werken.
Voor IdtV heeft het creatieve gebruik van een oud kraanspoor voor de nieuwbouw van
een langgerekt kantoor in het IJ een hoge toegevoegde waarde. Het gedurfde ontwerp
van Trude Hooykaas is een krachtige onderstreping van het imago van IdtV als een zichzelf
telkens vernieuwend creatief productiebedrijf.
De projectontwikkeling voor deze markt van ‘gevestigde’ creatieve industrie verschilt van de
gewone kantoor- en verhuurmarkt vooral in het opzicht dat de locatiekeuze en de conceptontwikkeling
aan de specifieke eisen van de creatieve markt moeten voldoen. De wijze waar op
de gebouwen worden herontwikkeld en verhuurd, verschilt niet van de reguliere markt.
Voor andere delen van de creatieve economie (design, kunsten, mode) gelden andere regels.
Ze gedragen zich minder volgens de klassieke wetten van de groei. Het overgrote deel van
de creatieve bedrijvigheid in deze sectoren bestaat uit kleine bedrijven met weinig of geen
personeel. Deze ondernemers hechten meer waarde aan het permanent creatief blijven dan
aan de groei van het bedrijf. De omzet wordt vaak gemaakt in samenwerking met andere
zelfstandig ondernemers in elkaar overlappende netwerken. Studies die gedaan zijn naar
de mediasector in Amsterdam en Hilversum laten deze verschillen in ondernemerschap
goed zien (Van der Groep, 2005). Veelal wordt verondersteld dat het zelfstandig creatief ondernemerschap
een fase in de ontwikkeling is. Om deze reden wordt ook gedacht dat een
broedplaats of bedrijfsverzamelgebouw voor creatieve ondernemers een tijdelijke behuizing
is die als springplank dient tot het moment dat de ondernemers succesvol worden. Oedzge
Atzema et al. (2005) heeft in een vergelijking van bedrijfsverzamelgebouwen laten zien dat
dat slechts voor een deel van de ondernemers geldt. Voor een andere groep is het bedrijfs-
131

132 Het eerste initiatief kan van verschillende kanten komen. In Birmingham ontdekte Bennie 133
boven Bid- en tankstation ‘God en Gas’
op de NDSM-werf, kunstwerk van Jeroen
Bisscheroux en Michiel Voet.
onder Monumentale kraan op de NDSMwerf.
verzamelgebouw geen springplank; zij komen niet om te springen maar om te zwemmen.
Onderzoek van Kennisland, Creative Clusters (Londen) en van de Stad bv in Berlijn
(Blokzijl, 2008) bevestigt het beeld dat de groei van de creatieve economie het meer van
de zwerm aan bedrijven dan van een groeiende bedrijfsomvang moet hebben. Om deze
markt te bedienen en om binnen deze markt onroerendgoedwaarde te produceren, zijn heel
andere strategieën en processen nodig. Processen waarin andere criteria de kwaliteit en
het succes van de locatie bepalen. Net als bij de vorige groep creatieve ondernemers is het
karakter van de locatie ook voor deze groep belangrijk, maar daarnaast ook andere criteria.
Een gebouw of gebied dient ook geschikt te zijn voor de interactie in netwerken, voor
inspiratie en ontmoeting. De omgeving dient gevarieerd te zijn en verdraagzaam ten aanzien
van de verschillende levensstijlen. De nadelen van de kleinschaligheid van de ondernemingen
kunnen worden opgevangen middels gedeelde voorzieningen, zoals receptie, presentatieruimten,
ondersteuning, representatieve ruimten en ook evenementen en programma’s. In
de proeftuinen creatieve economie is duidelijk geworden dat projectontwikkeling voor deze
markt andere processen vereist waarin nieuwe oplossingen worden gecreëerd, zowel voor
de creatieve ondernemers als voor de waarde creatie. Karin Blokzijl bepleit dat ontwikkelaars
bij de ontwikkeling van een plek een mate van onafheid te laten bestaan, waardoor de
gebruikers hun creatieve stempel erop kunnen drukken.
De ervaring die de proeftuinen hebben opgedaan met de wijze waarop deze processen
kunnen worden ingericht, heeft geleid tot de hierna beschreven procesopzet. Deze procesopzet
wordt in dit artikel eerst in onderdelen beschreven en daarna bij elkaar gebracht in
het procesverloop zoals geschetst in de inleiding: de Venetiaanse brug.
Initiatief en urgentie
Gray (SPACE) als eerste de schoonheid van de Custard Factory en vervolgens viel hij voor
het voorstel van een toneelgezelschap om daar te mogen repeteren en optreden. In Amsterdam-
Noord grepen voormalige krakers van de Zuidelijke IJ-oevers hun kans naar aanleiding van
een advertentie waarin gevraagd werd om een ‘cultureel ondernemer’ om op de NDSMwerf
een kunstenstad te bouwen. In Hengelo was de eigenaar van de Hazemeyerfabriek,
Van Hoogevest, zo pienter een ontwikkelaar in de arm te nemen die de commerciële kansen
ervan onmiddellijk ontwaarde. In Ede zag AM de onwaarschijnlijke kansen van het Enkaterrein
als daar een multifunctionele stad gebouwd zou mogen worden.
In Amsterdam heeft het Consortium Zuidas (ABN-AMRO, ING Real Estate, NS, Gemeente
Amsterdam) in 2004 het initiatief genomen voor de oprichting van een Design Museum.
Als tijdelijke smaakmaker is door hetzelfde consortium met steun van de Premsela Stichting
Platform 21 opgezet als een voorlopige voorziening voor internationale ontmoetingen tussen
publiek, bedrijfsleven en bedrijfsleven. Op het Coolhaveneiland trokken de corporaties
Woonbron en Stadswonen de consequenties uit het beleid van Rotterdam om langs de
KennisAs meer hoger opgeleide professionals aan de stad te binden. In Amersfoort hebben
de adviesbureaus de ogen van de gemeente geopend voor de kansen van een creatief centrum
in het gebouw van Rohm & Haas als aanjager van het Oliemolenkwartier.
In elke stad begint het anders. Soms ligt het initiatief bij de eigenaar, soms bij een PPS of
een consortium, maar het kan ook de gebruiker of de gemeente zijn bij wie het gevoel van
urgentie het eerste opkomt. De kunst is dit gevoel te laten delen door anderen en daarmee
het begin van een ondernemende coalitie te laten ontstaan.
De match tussen vraag en aanbod is vaak niet onmiddellijk gemaakt. De oorzaken daarvan
zijn verschillend. De verschillende partijen hebben hun eigen percepties van de mogelijkheden
van een gebouw of omgeving. Soms is de eigenaar meer geïnteresseerd in wonen dan
in creatieve economie, omdat de opbrengst daarvan bekend en risicoloos is, een andere keer
is de gebruiker bang voor commerciële benutting van de als creatief bestempelde ruimte.
De match van vraag en aanbod is bij een relatief nieuwe markt als de creatieve economie

geen eenvoudig proces. Er zijn percepties die elkaar wederzijds uitsluiten. Hoe artistieker
de potentiële gebruikers uit de creatieve sector zichzelf opvatten, hoe minder de kans dat zij
de samenwerking met een projectontwikkelaar opzoeken. Het gevoel gebruikt te worden als
verkenner van de waarde van een gebouw en vervolgens weer te mogen ophoepelen, bevordert
de samenwerking niet. Andersom leeft bij de aanbodkant de gedachte dat deze markt bestaat
uit alleraardigste bohemiens die niet in staat zijn een rendabele huur op te brengen. Hoeveel
behoefte is er eigenlijk aan creatieve bedrijvigheid? Is hier wel sprake van een economisch
rendabele sector en wanneer is de grens van de creatieve bedrijvigheid bereikt?
Het opruimen van de wederzijdse beeldvorming is geen spontaan proces. Wel hebben
intussen veel creatieve ondernemers ingezien dat de herontwikkeling van voormalige industriegebieden
niet alleen door henzelf kan worden aangepakt en dat ervaring en kapitaal onmisbaar
zijn. De onroerendgoedpartijen hebben uit ervaring met antikraak geleerd dat tijdelijke
Hardware
gebruikers in staat zijn een reputatie van een plek op te bouwen. Ook overheden hebben
(visible)
een grote rol gespeeld in de ontdekking van de waarde van het industrieel erfgoed voor de
– meeting points
ontwikkeling van de creatieve economie. Met de herontwikkeling van de Van Nellefabriek,
de Westergasfabriek, Strijp S en Caballero zijn iconen zijn neergezet voor een nieuwe aanpak.
Toch overheerst bij de overheid nog steeds het aanboddenken: hoe meer ateliers en broed-
– workspace
plaatsen, hoe creatiever de stad. Daarmee wordt de vitale betekenis van samenwerking met
creatieve ondernemers en projectontwikkelaars onderschat. De creatieve sector zelf ontdekt
vaak eerder dan de overheid de waarde van industriële gebouwen.
Het begint met een gevoel van urgentie bij een of meer initiatiefnemers om een afgeschreven
Ambition/goal
gebouw niet te slopen maar te behouden voor de toekomst. De ene keer vanwege de cultuurhistorische
waarde, de andere keer omdat het gebouw vraagt om een tot de verbeelding
Figuur 2 environment (© Renée Hoogendoorn)
134 sprekende gebruiker, maar ook omdat voor de gebiedsontwikkeling op grotere schaal een
culturele katalysator nodig wordt geacht. Soms is de gebruiker de first mover, maar het kan
ook de gemeente of het bedrijfsleven zijn. Het belangrijkste is dat het gevoel van urgentie
gedeeld wordt door meerdere partijen. Pas als de verschillende stakeholders bereid zijn over
hun kortetermijnbelang heen te kijken, kan het inzicht groeien dat samenwerking op lange
Software
Hardware
135
termijn meerwaarde oplevert voor alle partijen. Herontwikkeling van binnenstedelijke locaties
begint met herwaardering van de plek, de locatie, de ligging, de kansen of de intrinsieke
waarde. Het moment dat meerdere stakeholders daarvan overtuigd raken, markeert het begin
van een ondernemende coalitie.
Culture/social affair
Policy
Ubran design/planning
De wijze waarop de herwaardering plaatsvindt en hardware en software elkaar vinden,
is niet langer van toevalligheden afhankelijk. Er is intussen nationaal en internationaal al
geruime tijd ervaring opgedaan met de herontwikkeling van de brownfields, van Amsterdam
en Hengelo tot Helsinki, Essen en Toronto.
Economics
De omgeving
Elk project vindt plaats in een andere omgeving. In Amsterdam-Noord, recht tegenover het
centrum van de stad, liggen kansen anders dan in Hengelo. De NDSM werd gekoloniseerd
door kunstenaars die zochten naar tot de verbeelding sprekende en betaalbare werkruimte.
In Hengelo werd de creatieve sector uitgenodigd door Walas, de ontwikkelaar, om het
Hazemeyerterrein te bezichtigen. De verschillen in kansen tussen beide steden komen niet
alleen voort uit de schaal of de locatie, maar uit een veel dieper gewortelde traditie: Amsterdam
is een metropolitane cultuur en handelsstad, Hengelo een stad van technologie en innovatieve
maakindustrie, die eveneens op mondiaal niveau acteert maar binnen een geheel verschillende
context.
De omgeving heeft meerdere dimensies. Naast de lokale omstandigheden en de verbinding
met de lokale cultuur gaat het ook om de netwerken op regionale, nationale en internationale
schaal. Hoe belangrijk de internationale schaal is voor de lokale mogelijkheden
wordt geïllustreerd door Helsinki, maar evengoed door Amsterdam en Hengelo. Amsterdam
Figuur 1 urgency (© Renée Hoogendoorn)
Science
consultants
university
Software
(Creative Industry)
Source/origin: Need
Software
(invisible)
– atmosphere
– networks
Network
organisations
institutions
Science
consultants
university
Hardware
(Real Estate)
Government
Commerce

is een spin in zowel de culturele als de financiële netwerken. Hengelo is een centrum van
Tot het onderzoek van de omgeving behoort ook dat de trends, de economische en sociale
innovatieve technologie en materialen. Beide omgevingen leveren onvergelijkbare kansen
sterkten en zwakten, nieuwe lifestyles, jongerencultuur, aantrekkingskracht op talent en
op in de creatieve economie.
professionals worden onderzocht. Het omgevingsonderzoek vindt plaats binnen het verband
Tot de omgeving behoort ook de institutionele omgeving: kennisinstellingen, culturele
van de potentiële samenwerkingspartners, zodat zij zich kunnen positioneren in een bredere
infra structuur, gemeentelijke diensten, marktpartijen en andere potentiële coalitiepartners.
maatschappelijke context. De beoogde coalitiepartners groeien daarin naar elkaar toe, leren
Kennisinstellingen zoals universiteiten en hogescholen blijken een belangrijke partner in
elkaars context en taal kennen en zijn daardoor beter in staat hun perspectieven op elkaar
Rotterdam voor de aansluiting bij de KennisAs, in Leiden, waar de Hogeschool betrokken
af te stemmen.
wordt bij het Huis van Communicatie, en in Arnhem, waar zonder ArtEZ geen modewijk
Onroerendgoedontwikkelaars hebben deze houding niet vanzelfsprekend. In de traditionele
in Klarendal zou kunnen worden gerealiseerd. In Hengelo is HeArtpool, een particuliere
projectontwikkeling zou een marktonderzoek naar potentiële huurders en beleggers vol-
kunstkring van ondernemers, een belangrijke medespeler in De Creatieve Fabriek, zoals
doende zijn om de marktpotenties van een locatie te bepalen. In de creatieve economie als
de Premsela Stichting op de Zuidas. Ten slotte zijn de gemeentelijke diensten een belang-
drager van binnenstedelijke herontwikkeling kan daarmee niet worden volstaan. Creatieve
rijke partij, juist omdat deze vaak niet één partij zijn, maar geïnstitutionaliseerde deel-
economie gaat over het ontwikkelen van nieuwe bedrijvigheid en het aantrekken van
belangen een verdelende of een verenigende rol kunnen spelen afhankelijk van de mate
nieuwe consumenten. De ontwikkeling daarvan vereist een open proces waarbij het experi-
waarin het gemeentebestuur in staat is sturend op te treden en de eigen rol in de coalitie
ment een noodzakelijk element in de zoektocht is. Het opsporen van nieuwe consumenten
te bepalen.
en nieuwe markten is niet mogelijk met een vaststaand eindbeeld of blauwdruk van de
Last but not least zijn de marktpartijen belangrijke spelers in de omgeving van een creatief
toekomstige functionele invulling.
initiatief, die verschillende rollen kunnen kiezen: regisserend, faciliterend, bepalend, inter-
Tot de partijen die betrokken dienen te worden bij De Nieuwe Aanpak behoort ook de
actief of in zichzelf gekeerd, afhankelijk van de wijze waarop zij hun belang definiëren.
overheid. Voor de overheid is een open proces niet altijd comfortabel. Zeker waar een regio
Het verbinden van de verschillende perspectieven van deze partijen tot een coalitie is de
te maken heeft met tegenslag is de neiging sterk om een defensieve opstelling te kiezen
tweede stap in het proces.
waarbij bestaande belangen van ondernemers leidend zijn. De ondernemers eisen dat vaak
en welke politicus waagt het om zich de haat van het MKB op de hals te halen. Het vergt
Omgeving is ook belangrijk voor de wijze waarop sociale en culturele trends doorwerken
een hoop stuurmanskunst de achterban mee te nemen in het denken in nieuwe markten en
op lokaal niveau. Staat de lokale samenleving open voor nieuwe trends in jongerencultuur,
een nieuw groeipotentieel. Ook voor de ambtelijke organisatie is het lastig een kader te stellen
mode of media, of is deze gesloten en traditioneel? Zijn er trendsetters in de regio die
voor nieuwe ontwikkelingen zonder duidelijk beeld van het eindresultaat. De bescherming
136 kunnen uitgroeien van lokale baanbrekers tot internationale ‘sterren’.
van bestaande belangen en de uitvoering van het bestaande beleid zijn niet gebaat bij de 137
Elke omgeving biedt andere kansen voor creatieve projecten. De kansen ontstaan door kennis-
vrijheid die nu juist nodig is om de creatieve economie de kans te geven zich te ontplooien.
instellingen, technologische of innovatieve bedrijven, cultuur en creatief ondernemerschap
De vereisten van de creatieve economie staan haaks op het conserverende instrumentarium
met elkaar te verbinden. Vaak speelt de overheid een cruciale rol in het initiëren van nieuwe
dat gericht is op de bescherming van sectorale belangen zoals DPO, milieuwetgeving,
verbindingen. Niet dat de overheid zelf bepaalt waar de verbindingen toe leiden, daar is ze
bestemmingsplannen en zelfs het op aanbodgerichte cultuurbeleid. Creatieve economie heeft
helemaal niet toe in staat. Het is vaak zo dat de overheid de facilitator is van het zoekproces
behoefte aan ontwikkelings- en productieruimte, meer dan aan bescherming of begrenzing.
waarin adviseurs/consultants of ontwikkelaars worden ingeschakeld om de verbindingen
De overheid heeft in de creatieve coalitie met gebruikers, ontwikkelaars en eigenaren vooral
te leggen. De Stad bv heeft deze rol in meerdere projecten op verschillende wijze vervuld.
een bevrijdende en verbindende rol.
In Rotterdam stelden de corporaties de vraag of creatieve bedrijvigheid de aantrekkelijk-
Het in kaart brengen van de complexe netwerkstructuur rond projecten in de creatieve
heid van het Coolhaveneiland voor hoger opgeleide jongeren en starters zou kunnen bevor-
economie vereist intensieve interactie met de belangrijkste technologische, culturele
deren. In Amersfoort werd de adviessector betrokken bij de creatieve sector en gewezen op
en economische stakeholders om het potentieel van de creatieve economie per locatie
de kansen van bepaalde locaties. In Hengelo heeft de Stad bv geadviseerd op het Hazemeyer-
juist te kunnen inschatten en coalities te formeren rond de meest kansrijke initiatieven.
terrein activiteiten te ondernemen die gericht zijn op een creatief en cultureel geïnteresseerd
De betrokkenheid van de regionale spelers is nodig om een belangenverstrengeling te
publiek in Twente en de wijde omgeving. De aanwezigheid van HeArtpool, een vereniging
creëren die het draagvlak biedt om creatieve initiatieven te laten uitgroeien tot een substan-
van ondernemers die geïnteresseerd zijn in beeldende kunst en jaarlijks een stimuleringsprijs
uitreiken aan baanbrekende jonge kunstenaars, is een niet-geringe stimulans voor de invulling
tieel onderdeel van de regionale economie.
van wat intussen De Creatieve Fabriek is gaan heten.
Ondernemende coalitie
In het geval van het NDSM-terrein heeft Red Concepts met MediaWharf de verbinding
Na het verkennende stadium van de ontwikkeling van een creatief cluster waarin de match
gelegd tussen de beweging van de mediasector richting de ruige plek boven het IJ. In Leiden
tussen hardware en software en de verkenning van de omgeving centraal staan, komt de fase
werd de relatie gelegd tussen de mediaopleidingen, de communicatiesector, de universiteit
van de conceptontwikkeling. De belangrijkste partijen hebben met elkaar de lokale kansen
en de ontwikkelaars van De Meelfabriek met als resultaat het Huis van de Communicatie.
verkend en de netwerken zijn geëxploreerd. Elke partij heeft de gelegenheid gehad zich te
In al deze voorbeelden gaat het niet om de schijnbaar toevallige combinatie van factoren,
beraden op zijn eigen belangen en betrokkenheid. Om de verscheidenheid van particuliere
die niet kopieerbaar is, maar om de methode, De Nieuwe Aanpak (DNA), waarbij het her-
belangen te overstijgen en vertrouwen tussen partijen tot stand te brengen, is de ontwikkeling
waarderen en benutten van de lokale en regionale condities en kansen met de omgeving
van een concept nodig.
een belangrijke stap is in het herdefiniëren van de verouderde binnenstedelijke locaties. De
In Leiden kreeg de ontwikkeling van de Nieuwe Energie pas echt vaart nadat het Huis
Nieuwe Aanpak is geen statische combinatie van traditionele vestigingsvoorwaarden, maar
van de Communicatie als verenigend concept was neergezet. Op de Noordelijke IJ-oevers
een dynamisch proces waarin partijen met elkaar in gesprek gaan om nieuwe verbindingen
vonden overheid en private partijen elkaar nadat Red Concepts het concept MediaWharf
en netwerken tot stand te brengen.
had neergezet.

Voor de vorming van een ondernemende coalitie tussen ontwikkelaars, overheid en
in staat zijn experimenten op hun waarde te schatten en zich de bijpassende levenstijl snel
gebruikers is een concept nodig waarin alle partijen zich kunnen herkennen. Concept,
eigen te maken. Zij vertalen de experimenten naar een groter publiek en zetten deze om in
coalitievorming en vertrouwen gaan samen. Pas als partijen het eens zijn over de identiteit,
trends. De trendvolgers zijn essentieel voor het uiteindelijke succes van een creatief milieu,
de doelgroep, de markt en de wijze waarop de rollen verdeeld gaan worden, kan met ver-
omdat voor rendabele exploitatie de traffic en de omzet bepalend zijn. Ten slotte komt het
trouwen aan de uitvoeringsfase worden begonnen. Er is geen ondernemende coalitie denk-
grote publiek dat zich graag voegt bij de trendsetters en trendvolgers. Het resultaat van de
baar zonder vertrouwen, er is geen vertrouwen zonder een bindend concept waarin alle
creatieve herontwikkeling is dat op de locatie een nieuw en groot publiek zich thuis gaat
partijen zich kunnen herkennen.
voelen en door zijn consumptieve uitgaven de investeringen rendabel maakt.
Het concept is een kernachtige aanduiding van gedeelde waarden tussen de ontwikkelende
Het concept en de keuze voor bepaalde groep hebben grote invloed op de waardevorming
partijen. Het concept is een amalgaam van belangen dat in elke stad zijn eigen specifieke
van het gebied. In feite ligt de kern van de creatieve projectontwikkeling in het kunnen
samenstelling kent. In Amersfoort is het concept gekleurd door de combinatie van de advies-
beoordelen van de mogelijke opeenvolging van consumenten/gebruikers. Creatieve
sector en de beeldende kunst: de etalage van advies en cultuur. Op het Coolhaveneiland
herontwikkeling is een risicovol experiment, omdat de primaire keuze voor de groep
wordt de KennisAs verbonden met de jongerencultuur, muziek en media. In het Olympisch
experimen tele gebruikers met vele onzekerheden omgeven is. Juist daarom wordt in dit
Gebied in Amsterdam wordt de verbinding gelegd tussen sport, excellentie en interactie
boek gepleit voor een proces dat voldoende ruimte laat om het terrein van het mogelijke
op lokale en mondiale schaal. In Arnhem zijn mode en design de kernthema’s waarmee de
grondig te onderzoeken. Ontwikkelaars en de gemeente hebben er baat bij alle mogelijk-
creatieve economie in de wijken rond de binnenstad wordt ontwikkeld. Het concept kan,
heden goed te onderzoeken en te testen om er achter te komen welke plaats een project
zoals in Klarendal, een positionerend karakter hebben voor de wijkontwikkeling door
kan innemen in de creatieve economie en niet te snel door te stoten naar doelgroepen-
te investeren in het culturele kapitaal van de wijk. Elke coalitie heeft een specifiek concept
dat past bij de hardware en de software, dat inspeelt op de omgeving en de netwerken en
analyses zonder grond onder de voeten.
vertrouwen schept tussen de partijen als basis. Het concept is niet eenduidig, maar verenigend.
De uitvoering
Het is niet de optelsom van belangen, maar een set waarden die daarboven uitstijgt en
Als de ondernemende coalitie is gevormd en de visie op de toekomst door de stake-
gevat wordt in een gedeelde visie op de toekomst van de stad, de wijk of de locatie.
holders wordt gedeeld, is de uitvoering aan de orde. De regie voor de uitvoering ligt bij
De ondernemende coalitie is niet het product van goede bedoelingen, maar van een
de profes sionele beheerder die namens de eigenaar de regie voert. In veel gevallen zal de
gerichte zoekstrategie. Als een locatie niet vanzelfsprekend in aanmerking komt voor de
professionele ontwikkelaar de regie al in eerder stadium in handen hebben genomen en
verhuurmarkt voor bekende eigenaren ontstaat een zoekproces waarin de creatieve sector
de deelnemende partijen aan de ondernemende coalitie mede selecteren op hun bijdrage
138 een betekenisgevende rol speelt. Het kunstenaarsduo Marisja Smit en Thijs Trompert,
aan het realiseren van het beoogde concept.
139
die hun atelier hebben in Rohm & Haas in Amersfoort, waren niet alleen antikrakers, maar
Zoals hierboven is beschreven, zal de ontwikkelaar vaak in een vroeg stadium tijdelijke
ook ‘Raumpionier’, zoals dat in het Duits heet. Het atelier was meer dan een kunstproductie-
gebruikers inzetten om achter de potenties van de locatie te komen. Om de stap van tijderuimte.
Het was tegelijk een statement voor hergebruik van de voormalige fabrieksruimte
lijke naar definitieve invulling te maken, kunnen allerlei contract- en organisatievormen
als cultuurfabriek. In Hengelo is deze omkering ook letterlijk in de naam van de voormalige
Hazemeyerlocatie tot uitdrukking gebracht: De Creatieve Fabriek. Elders in de wereld
worden gekozen.
gebeurt hetzelfde zoals in Distillery District in Toronto, de Kunstad op de Noordelijke
In het geval dat een industrieel gebouw of een verouderd kantoor in één keer wordt her-
IJ-oevers en de Custard Factory in Birmingham.
ontwikkeld voor de creatieve markt, zal de bouw meestal pas aanvangen als de helft of meer
De ondernemende coalitie vat zichzelf soms ook op als aanjager, katalysator, van nieuwe
verhuurd is. Bij oplevering wordt dan de rest verhuurd, zodat de ontwikkelaar het geheel bij
stedelijke ontwikkelingen. De symbolische productie heeft als voordeel boven de industrie
een belegger kan onderbrengen. In het geval dat gekozen wordt voor een meer geleidelijke
dat deze niet botst met de andere functies van het binnenstedelijke gebied. Integendeel, met
ontwikkeling zullen de contracten een meer flexibel karakter dragen in tijd, omvang of prijs.
de creatieve bedrijvigheid keert een authentieke stedelijke functie terug in het hart van
Dat kan door de vierkantemeterprijs geheel of gedeeltelijk te koppelen aan de omzet, of
de stad. Als de ondernemende coalitie de versterking van de culturele functie van de stad als
door flexibel om te gaan met de omvang van de gehuurde ruimte, variërend van een bureau
doel omarmt, wordt een authentieke functie van het binnenstedelijke gebied op een nieuwe
of werkplek tot een geheel kantoor, atelier of bedrijfsruimte. De flexibiliteit stelt de creatieve
wijze vormgegeven.
ondernemer die nog zoekende is in staat werkruimte te huren die meebeweegt met de groei
De ondernemende coalitie vereist een conceptueel kader waarmee zowel de ontwikkelaars,
en krimp van de werkzaamheden zonder grote risico’s te lopen. De eigenaar/ontwikkelaar
de overheid als de gebruikers zich duurzaam kunnen identificeren. De gedeelde waarden
heeft ook belang bij flexibiliteit, omdat deze daardoor kan meeprofiteren van de mate waarin
zijn dan ook meer dan een optelsom, maar eerder een nieuwe identiteit, die wortelt in de
de huurders succes hebben op de markt.
historie, aansluit bij het heden en de verscheidenheid aan belangen en tegelijk richting geeft
De ontwikkelaar die zich bewust is van het feit dat de waarde van het gebouw afhangt van
aan het handelen in de toekomst.
het succes van de huurders, kan bijdragen aan het slagen van de gehuisveste ondernemers
De aanpak, het concept, vergt een visie op de opeenvolging van gebruikers en consumenten.
door extra bedrijfsondersteunende service en voorzieningen te bieden naast de fysieke ruimte.
De first movers of pioniers zijn beslissend voor de opbouw van een nieuwe reputatie van
De service waar creatieve ondernemers de meeste behoefte aan hebben, betreft hulp bij
een brownfield of voormalig industriegebied. Zij bepalen welke doelgroepen worden bereikt
het ontwikkelen van een ondernemingsplan, bemiddeling bij kredietverlening, financiële
door de eerste evenementen en markten. Het is voor de positionering van de herontwikke-
expertise, verbindingen met andere ondernemers en HRM-expertise. Gebruikers en
ling van een gebied dan ook cruciaal wie de first movers zijn en wie zij in hun kielzog zullen
ontwikkelaars kunnen ook ervoor kiezen het accent te leggen op de zelforganisatie van
meenemen.
de gebruikers. Een extreem voorbeeld van zelforganisatie is Kinetisch Noord, waarin de
De eerste groep wordt geselecteerd op zijn vermogen nieuwe trendy consumenten aan
kunstenaars georganiseerd als corporatie zelf het gebouw trachten te verwerven om een collec-
te trekken. Immers na de eerste groep experimentelen komen de early adopters, degenen die
tieve autonomie te bewerkstelligen. Maar ook sommige verhuurders kunnen erg ver gaan

140 141
NDSM-loods in Amsterdam
Detail van de Van Nelle Ontwerpfabriek
in Rotterdam

142
Figuur 3 approach (© Renée Hoogendoorn)
Volume
Start
branding
incubator
incubator
incubator
Time
Figuur 4 organisation (© Renée Hoogendoorn)
flexible/fixed
incubator
building identity
Ambition/goal
tenants operator owner fin. opportunities
Volumre 1 /auth.
Sponsor
Subsidy
Philantrophy
Culture fund
Governance
Trad. loan
in het bevorderen van zelforganisatie door extra voorwaarden te stellen aan de gebruikers,
zoals het deelnemen aan gezamenlijke programma’s en evenementen die in de locatie
worden georganiseerd. In het Volkskrant-gebouw zijn de gebruikers per verdieping
bij elkaar gebracht en geselecteerd op synergie en bereidheid aan een gezamenlijke doelstelling
bij te dragen.
Deze verbindingen tussen gebruikers en tussen gebruikers en ontwikkelaars vormen het
DNA van de creatieve ontwikkeling. De aard van de verbindingen bepaalt voor een groot
deel de uitkomst in termen van waardeontwikkeling. De waarde hoeft overigens lang niet
altijd beperkt te worden tot de financiële waarde. Het culturele programma kan in de
aandachtswijk bijvoorbeeld bijdragen aan de lokale samenleving en daarmee belangrijke
maatschappelijke baten of immateriële waarden tot gevolg hebben. Die kunnen tijdens
de realiseringsfase te voorschijn komen uit de wijze waarop tijdens de initiatieffase de verbindingen
tussen partijen zijn gelegd. Een gezamenlijke ondernomen zoektocht aan het
begin van het proces zorgt voor vertrouwen tussen partijen en zorgt ervoor dat partijen het
onderhandelingsmodel (maximalisatie van het individuele voordeel ten koste van de andere
partij) achter zich laten en overgaan tot het zoeken naar optimalisering van het wederkerig
voordeel. Voorbeelden van dergelijke verbindingen worden gegeven in de casusbeschrijvingen
van Hengelo, Amersfoort en NDSM.
De Venetiaanse brug
De hierboven beschreven processtappen komen in grote lijnen overeen met de Venetiaanse
brug die in de inleiding is gepresenteerd. Beide metaforen leggen het accent op de zoektocht
die nodig is aan het begin van het proces om de range aan mogelijkheden te vergroten en
een coalitie van partijen te vormen die bereid is deze nieuwe mogelijkheden ook te benutten.
In beide procesbeschrijvingen vormt de herwaardering van de industriële omgeving, de
nieuwe trends en leefstijlen en de economische kansen van het binnenstedelijke gebied
de tweede stap in het proces.
Uit deze twee stappen volgen de visie en conceptvorming, niet als een architectonisch of
stedenbouwkundig ontwerp van een gewenste toekomst, maar in de vorm van een visie op
gedeelde waarden en een handelingsperspectief voor de deelnemers aan de ondernemende
coalitie. Het ontwerpstadium komt daarna pas, als er zicht is op de uitvoering. Niet dat
daarvoor geen beelden of ontwerpen mogen worden gebruikt. Integendeel, maar ontwerp
en verbeelding dienen in de eerste drie processtappen het onderzoek naar de verruiming
van de mogelijkheden en het voorstelbaar maken van het onmogelijke. Pas als de zoektocht
achter de rug is, kan het ontwerp de realisatie ondersteunen.
Het hier beschreven proces is niet eenmalig. De cyclische opwerking van de locatie naar een
hoger niveau van waardeontwikkeling vraagt om herhaling van het proces, nadat de vorige
concepten in de loop der tijd sleets zijn geworden. In de creatieve economie mag verwacht
worden dat de concepten elkaar sneller zullen opvolgen en dat wat gisteren nog hip en cool
was, morgen al weer hopeloos ouderwets is. Een goed vormgegeven coalitie van creatieve
ondernemers, eigenaren en ontwikkelaars kan de basis zijn voor een cyclisch creatief proces
waarbij alle partijen een volgend stadium van hun economische levenscyclus bereiken. Daarbij
hoeft de ondernemende coalitie niets van zijn glans en creativiteit te verliezen. Het is een
wijdverbreid misverstand dat het bereiken van een hoger stadium van commercieel succes
noodzakelijk gepaard gaat aan een verlies aan creativiteit. Het misverstand komt voort uit de
wetten van de industriële economie die gebaseerd waren op standaardisatie en kostenreductie.
In de creatieve economie komt de waardestijging voort uit het in stand houden van de illusie
dat een plek, een gebouw of een buurt een unieke bron van belevenis en creativiteit is.
De Venetiaanse brug uit de Inleiding p. 40 verbeeldt de zelfreflectie waarmee de permanente
vernieuwing van deze illusie gestalte krijgt. Aan de andere kant van de brug ligt het
Venetië van de toekomst.
143

Arabianranta
Helsinki
Auteurs
Arabianranta is gelegen in een van de oudste
industriële gebieden van Helsinki en omvat 85
hectare. In 2006 telde Arabianranta 5000 inwoners
en een gelijk aantal werknemers. De voorspelling
is dat rond 2010 het aantal inwoners verdubbeld
zal zijn, het aantal banen gegroeid tot 8000 en het
gebied zo’n 6000 studenten zal tellen. Tweederde
van de bedrijven in Arabianranta zijn vandaag de
dag actief op het terrein van de creatieve industrie
en veel van de kleine bedrijven werken voor grotere
multinationals als Ericson, Nokia en Siemens.
De University of Art and Design Helsinki (UIAH)
heeft een belangrijke rol gespeeld als pionier in
de ontwikkeling van het gebied. Nadat de UIAH
zich in het gebied vestigde, volgden meer instituten
zoals het Helsinki Pop & Jazz Conservatory, de
School of Art and Media Pori en Media Lab. Later
vestigden zich ook steeds meer ICT- en moderne
mediabedrijven in het gebied, allereerst als onderdeel
van de nieuwe cursussen en onderzoeksagenda
van de UIAH, later ook in de vorm van
gemeenschappelijke ontwikkelingsprojecten.
De UIAH is betrokken geweest bij het opzetten
en organiseren van verschillende projecten zoals
Lume, het grootste audiovisuele ontwikkelings-
en onderzoekscentrum van Noord-Europa, en de
instelling Huippu Design Management, die Fins
design promoot . De UIAH coördineert ook een
project waarbij kunstenaars uit Arabia worden
gestimuleerd in hun ontwikkeling door kunst te
integreren in het planningsproces. Daarnaast is een aan innovaties en waardeontwikkeling, ondanks
144 Volgens het European Economic Research Consortium (ERECO) was de stad
145
Helsinki in de periode 1995–2000, na Dublin, de Europese metropool met
het hoogste economische groeicijfer. Deze hoge positionering op de Europese
ranglijst is niet alleen te danken aan de economische prestaties van de stad,
maar ook aan de culturele activiteiten die in Helsinki plaatsvinden. Sinds het
midden van de jaren tachtig heeft de stad sterk geïnvesteerd in de culturele
infrastructuur en in het organiseren van evenementen (bijvoorbeeld het
museum van hedendaagse kunst Kiasma en de Museum nacht) en in 2000
was Helsinki Culturele Hoofdstad van Europa.
Diverse sleutelfiguren in de regio van Helsinki, zowel afkomstig uit de overheid
als uit het bedrijfsleven, hebben een integrale visie ontwikkeld over een
regionale strategie. Het ontwikkelen van Helsinki tot een Scandinavische regio
van interactie met een focus op duurzame groei en gebaseerd op kennis
als basiselementen. Aan de hand van deze visie werden vele initiatieven
en plannen ontwikkeld, met een focus op de samenwerking tussen bedrijven
en onderzoeksinstituten in de regio. De kunst- en designstad Arabianranta
is een belangrijk voorbeeld van zo’n samenwerking tussen de publieke en
private sector waarin zowel de design- als de ICT-sector betrokken was.
publiek-privaat consortium actief in Arabianranta
met de ontwikkeling van Helsinki Virtual Village,
een virtuele, experimentele interactieve gemeenschap.
Draadloze ADSL-verbindingen voor alle
huishoudens en bedrijven versterken de onderlinge
contacten tussen bedrijven, de ontwikkeling van
netwerken, de lokale kennis en de betrokkenheid
van de actoren in het gebied.
De basis voor de herontwikkeling van Arabianranta
is weliswaar de vestiging van UIAH geweest, maar
het project is uiteindelijk mogelijk gemaakt door
omvangrijke publiek-private samenwerking. In 1995
namen invloedrijke grond- en bedrijfseigenaren
en belangengroeperingen in Helsinki het besluit
om een gemeenschappelijk publiek-privaat ontwikkelings
bedrijf op te richten, genaamd Art and Design
City Helsinki Ltd. (ADC Ltd.), vanuit het oogpunt dat
de creatieve economie vraagt om nieuwe samenwerkingsvormen.
Deelnemers aan dit partnership
waren de UIAH, de stad Helsinki, het ministerie
van Industrie, het Helsinki Pop & Jazz Conservatory,
Hackman BV (eigenaar van het merendeel van
de grond en de designrechten van de voormalige
porseleinfabriek Arabia) en nog een aantal andere
grondbezitters, waaronder bouwbedrijven. Doel van
dit ontwikkelingsbedrijf was het creëren van onderwijs-
en arbeidsfaciliteiten, maar ook de versterking
van het leefklimaat om het gebied een impuls te
geven.
Arabianranta is een multisectoraal ontwikkelingsproject
waarin zowel publieke als private actoren
betrokken zijn. Het is een samenwerking tussen
overheid, bedrijfsleven en kennisinstellingen, zoals
in Nederland bijvoorbeeld succesvol wordt toegepast
in Brainport Eindhoven. Het project kent
intersectorale en wederzijds versterkende effecten,
die over de lokale en nationale grenzen heen gaan.
De verschillende innovatieve processen zijn parallel
aan elkaar gestart en ontworpen om met elkaar
te interacteren. Daarmee is het geheel meer dan
de som der delen en passen nieuwe ontwikkelingen
en partijen naadloos in de bestaande structuur.
Arabianranta is een dynamische wijk die zichzelf
voortdurend uitvindt.
Een van de voornaamste succesfactoren is de
brede coalitie die door ADC Ltd. is gevormd. Naast
draagvlak ontstaat daarmee ook een platform voor
kennisuitwisseling, innovatie en het genereren van
sociaal kapitaal in het gebied. Het ontwikkelingsbedrijf
heeft hiervoor zijn eigen interactieve omgeving
geschapen, in zowel fysieke als virtuele vorm. Een
belangrijk signaal is dat werknemers uit het gebied
zich steeds vaker willen vestigen in Arabianranta.
Een levendige gemeenschap is wellicht de belangrijkste
voorwaarde voor een dynamisch en interactief
creatief milieu, iets wat op de High Tech
Campus in Eindhoven na vijven nog moet worden
uitgevonden.
Niettemin is gebiedsontwikkeling ook in Nederland
steeds meer een gedeeld domein van ontwikkelaars,
overheden, kennisinstellingen en (creatieve) ondernemers.
Men realiseert zich dat de verschillende
functies en partijen elkaar versterken en bijdragen
de complexiteit in het begin van het proces. De
casus in Helsinki toont aan dat hiervoor een krachtige
coalitie nodig is met een gedeeld belang en
gebaseerd op gemeenschappelijke kernwaarden.
R.C. Kloosterman e.a. (2007), Proeftuinen.
Cultuur als hefboom voor de lokale economie.
De cases Helsinki, Manchester, Lille, Milaan
en Birmingham.

Hoofdstuk 6
Jeroen Saris
Creatieve
economie en
architectuur
In deze tijd houden creatieve mensen, waar ook ter wereld, van oude gebouwen. Of zij nu
kunstenaar, ondernemer of beide tegelijk zijn, ze hebben een uitgesproken voorkeur voor
vestiging in oude panden en oudere stadswijken. In naoorlogse wijken of gebouwen zijn
opvallend weinig creatieve ondernemers te vinden. Af en toe in een verouderd kantoorpand,
zoals het Hoofdkwartier in Arnhem, of de Vliegbasis in het voormalige Huygenscollege, maar
dat is het dan. Hoe kan dat?
Ooit was ‘modern’ het sleutelwoord voor de culturele avant-garde in de beeldende kunst,
de architectuur, de literatuur en de muziek. Vooral in de Nederlandse architectuur heeft het
modernisme zich langer gehandhaafd dan elders, waar postmodernisme en eclecticisme
eerder de kop opstaken.
Op dit moment zien we dat de nieuwe garde van Nederlandse architecten de voorkeur voor
oude gebouwen deelt met de creatieve bedrijvigheid, zeker waar het om de eigen bedrijfsvestiging
gaat. MVRDV heeft zich gevestigd in het prachtige pand van de voormalige
drukkerij Wyt op Coolhaveneiland. Jan Poolen, architect in Amersfoort, heeft een ontwerp
gemaakt voor de voormalige fabriek van Rohm & Haas in Amersfoort om zich daar zelf te
vestigen. De voorliefde van creatieve bedrijven voor oude gebouwen heeft iets paradoxaals.
In dit hoofdstuk we zullen de redenen voor deze voorkeur proberen te achterhalen en de
architectonische waarden die een rol spelen bij herontwikkeling. De volgende vragen komen
hierbij aan orde.
Wanneer is een gebouw in staat betekenis te geven aan een plek, en kan deze betekenis
een belangrijke vestigingsfactor zijn voor creatieve bedrijven? Heeft de creatieve economie
specifieke gebouwen nodig om te voldoen aan de behoeften van creatieve ondernemers
en kunstenaars? Hoe komt de reputatie van een plek, the sense of place, tot stand? Welke rol
spelen iconen in het vertellen van het nieuwe verhaal van de plek en de nieuwe gebruikers.
Hoe drukken hun levenstijlen, woon- en werkwensen zich uit in het programma van eisen
voor de gebouwde omgeving? Een belangrijk aspect is tijdelijk gebruik en daarmee samenhangend
de permanente onafheid. Ten slotte zullen we enkele consequenties hieruit trekken
voor het Belvederebeleid en de rol van architectuur.
Waarde voor de creatieve bedrijvigheid en de betekenis van het gebouw
Is het voldoende dat een gebouw economisch waardeloos is, en dus goedkoop, om de lust
van de creatieve ondernemer op te wekken, of heeft de liefde een diepere dimensie? Soms
is een gebouw té verleidelijk. In het geval de Van Nellefabriek nodigt de modernistische
architectuur vanzelfsprekend uit om de lijn door te trekken naar een radicale moderne
herinterpretatie en herpositionering van het gebouw in de postindustriële economie.
Functie volgt vorm, zou je met enige ironie kunnen zeggen.
Bij Kraanspoor is de verbeelding aan de macht. Architect Trude Hooykaas zag in de
stoerheid waarmee een voormalige kraanspoor het IJ instak al het gebouw voordat
er sprake was van enige ontwikkeling, laat staan van een ontwikkelaar. Het ontwerp dat
zij ervoor maakte, een liggende toren, moest vanwege de eisen die het toekomstig gebruik
stelt aan de organisatie van een dergelijk gebouw als één geheel tot in detail worden
uitgewerkt.
Voor het type herontwikkeling waarbij een heel complex in één keer opnieuw ontwikkeld
wordt, is een totaalaanpak nodig die zowel de restauratie van het monument betreft als
het herontwerp van de binnenkant, de omgeving, de openbare ruimte en de ontsluiting.
Deze aanpak vraagt om forse investeringen ineens. Vaak is het toekomstig gebruik vooraf
bekend, inclusief de gebruiker zelf, zoals IdtV bij Kraanspoor en de ontwerpbranche in
de Van Nellefabriek. Een grootschalige totaal aanpak vereist grote geldstromen in korte
tijd, zogenaamd lawinekapitaal (zie hoofdstuk 4). Een geforceerde ontwikkeling met lawinekapitaal
brengt grote financiële risico’s met zich mee, waardoor alle partijen tot elkaar
veroordeeld zijn. In veel gevallen participeert de overheid in het lawinekapitaal door
de onrendabele kosten weg te nemen en het risico voor de ontwikkelaar te beperken.
147

148 149
boven Cascobouw in de NDSM-loods,
door Dynamo Architecten.
onder Ontwerp van Poolen Architekten
voor Mediafusion op het Oliemolenkwartier
in Amersfoort.
De 9 Straatjes in Amsterdam met zijn
fijnmazige stedenbouwkundige structuur
en multifunctioneel gebruik. De ideale
voedingsbodem voor spontane interactie
en creativiteit.

Concept ontmoet gebouw
en expositieruimte. Harry van ’t Hof: ‘De industriële omgeving biedt ruimte voor deze
Het kan ook anders. De Meelfabriek in Leiden stond op de nominatie te worden afgebroken,
verscheidenheid aan behoeften. Daarom worden in de ene hal van De Creatieve Fabriek
een sta-in-de-weg voor de woningbouw waar Leiden, door ruimtegebrek binnen de
lofts gebouwd en wordt de andere hal zo kaal en helder mogelijk gehouden, zodat deze
gemeentegrenzen, dringend behoefte aan had. Dat dit industriële monument er nog steeds
voor elk gebruik geschikt is.’
staat, is te danken aan het feit dat Van der Wiel Bouw het gekocht heeft, aan volhardende
Het is een andere manier van ontwikkelen, geleidelijker, minder topdown en zonder lawine-
stads bewoners en de monumentenwet. De nieuwe eigenaren zagen vooral grote kansen op
kapitaal. Ook de ‘sense of place’ krijgt de tijd zich te ontwikkelen als functie en doel groep nog
de woonmarkt. De woningcorporatie SLS werd partner voor de ontwikkeling van studen-
niet vaststaan. Door een evenwichtige verhouding in de tijd tussen uitgaven en inkomsten
tenhuisvesting, onder meer in de silo’s. De befaamde Zwitserse architect Peter Zumthor is
worden de risico’s beperkt en ontstaat in een vroeger stadium een rendement op de inves te-
uitgenodigd het ontwerp te maken voor een programma van wonen, lofts, studenten, starters
en voorzieningen. Het resultaat is fascinerend, maar de studentenwoningen zijn in de nieuwringen.bouw
ondergebracht omdat de silo’s daarvoor niet geschikt bleken te zijn. Van creatieve
Variëteit en ensemble: het agglomeratievoordeel
economie was indertijd nog geen sprake. In ‘Communicatiestad Leiden’ (zie casus Leiden
Industriële complexen en oude wijken hebben het voordeel van de schaal en de verscheiden-
p. 246) wordt beschreven hoe de ontmoeting met het concept heeft plaatsgevonden. Het
heid aan gebouwen, waardoor het ensemble net als een stad een variëteit aan sferen en functies
Huis van de Communicatie is een visie op de nieuwe fase in de economische ontwikkeling
kan herbergen. Variëteit is nu net wat de creatieve economie nodig heeft. Consumenten en
van de Leidse binnenstad. De Meelfabriek heeft de poorten geopend voor de terugkeer
bezoekers komen niet alleen voor de ene creatieve producent, maar ook voor de belevenis
van de symbolische productie in het hart van de stad. Het uitzicht vanuit de horeca op het
van het geheel. Een integraal concept en een collectieve programmering zijn essentieel voor
dak van het gebouw geeft een beeld van de markt die de communicatiesector vanuit Leiden
de waardevorming in de creatieve economie (zie hoofdstuk 4). Voor de architect ligt de opgave
kan bestrijken: van de Zuidas in Amsterdam tot de ministeries in Den Haag en de Kop van
in het vormgeven van het totaalconcept met routing voor het publiek, en ruimte te laten
Zuid in Rotterdam.
voor de creatieve ondernemer om zijn eigen stempel te zetten.
Eén probleempje is nog niet opgelost: het hergebruik van de silo’s. Door de constructie
Harry van ’t Hof: ‘Het is onze taak een geheel te maken van het terrein, een stedenbouw-
en de maat zijn deze niet gemakkelijk in te vullen met functies in de creatieve economie.
kundige eenheid erin te brengen. Daarom hebben we twee straten in oost-westelijke richting
Afbreken gaat ook niet, want de silo’s zijn beschermd door de monumentenstatus.
ontworpen, met twee pleinen: één zakelijk en een ander op het zuiden als ontmoetingsplaats
De match tussen creatieve gebruikers en het gebouw komt zelden voort uit de functionaliteit
met horeca. Ruimtes met deze hoogte en afmetingen zou je niet bedacht hebben, maar nu
van het gebouw. Het is vooral het verhaal en de ligging, de ‘sense of place’. Het verhaal van
ze er zijn kan je de hoogte uitbuiten en door iets spectaculairs erbovenop te plaatsen de weg
150 de veranderde economische functie, de respectvolle wijze waarop Zumthor in zijn ontwerp
van het station naar De Creatieve Fabriek wijzen. Ruimtelijk-economisch moet het ook als 151
omgaat met de monumentale waarde van de architectuur en ligging in de stad komen uitermate
een geheel gaan werken, waarbinnen de industriële sfeer en de creativiteit de aantrekkelijk-
goed overeen met de vestigingseisen van de creatieve sector. De symbolische productie bouwt
heid bepalen, die in andere functies (wonen, horeca en belevenis) in waarde wordt omgezet.’
zelf iets op wat we ‘de nieuwe reputatie van de plek’ (Luc Vrolijks) zouden willen noemen.
Het concept van het geheel is van groot belang voor de exploitatie. De huren van de experimentele
ondernemers kunnen alleen laag worden gehouden als elders in het gebouw geld
Leven en werken in het creatieve tijdperk
kan worden verdiend.
Wie de Hazemeyerhal in Hengelo binnenloopt, bijvoorbeeld om een kunsttentoonstelling
Jan Poolen (Poolen Architekten) spreekt in dezelfde termen over Rohm & Haas in Amersfoort.
ter gelegenheid van de de Wolvecampprijs te zien, wordt getroffen door de schoonheid van
‘De plek is interessant omdat we daar evenementen kunnen organiseren voor de stad en van-
de ruimte. De hoogte, de lichtinval, de robuuste kolommen, de hoge ramen en de rondgang
wege de dynamiek van samenwerking met andere creatieve ondernemers en kunstenaars.
op de eerste verdieping doen denken aan een mediterrane overdekte markt. Eens stond dit
Het is een prachtig gebouw, met een vijf meter hoge hal, een glazen dak, spanten en details
gebouw vol stampende en stinkende machines die sissende en snerpende geluiden maakten.
die blijk geven van een ambachtelijk vakmanschap. Wij willen dat combineren met nieuw-
Nu is het een oase van rust, waar de tentoongestelde schilderijen door de lichtinval prachtig
uitkomen. De ruimte is groot, maar tegelijk intiem. De hal nodigt uit tot publieksevenementen,
bouw en krijgen die vormen en maten als een cadeautje mee.’
zoals tentoonstellingen, markten, ontmoetingen en conferenties. Dat is precies wat de creatieve
De stad in de stad
bedrijvigheid nodig heeft: ruimte voor belevenis en publiek. De architect van De Creatieve
Wonen, werken, vrije tijd en cultuur lopen in het creatieve milieu in elkaar over. De creatieve
Fabriek Harry van ’t Hof ziet het als zijn taak de architectuur van Hazemeyer weer in oude
klasse is geen ‘leisure class’. Integendeel, de creatieve werkers kunnen vaak niet ophouden
luister te herstellen. ‘Het gaat erom het gevoel voor het industriële weer te kunnen beleven,
met werken. Zij combineren een calvinistische arbeidsmoraal met een hedonistische levens-
een soort industriële nostalgie.’
instelling, zegt Florida. De levensstijl wordt aangepast aan het creatieve proces. Als deadlines
Hazemeyer is een voorbeeld van een andere, meer geleidelijke aanpak. De ontwikkelaar
moeten gehaald, wordt er doorgewerkt in de avond en het weekend. Als er even geen inspiratie
zoekt samen met de eerste gebruikers naar een definitieve bestemming. De herontwikkeling
is, wordt het tijd om bij te tanken. Daarvoor is nodig dat de verschillende functies in de nabij-
wordt gefaseerd en afgestemd op de wijze waarop behoeften van de gebruikers zich ontwikheid
zijn. In het informele ontmoetingsklimaat van de horeca, op binnenpleinen, terrassen
kelen. Veel creatieve ondernemers willen wonen en werken combineren in een pand of
en exposities wordt even vanzelfsprekend professionele kennis uitgewisseld als nieuwtjes
in een complex. De individuele creatieve ondernemer zoekt voor de eigen productiewerk-
over trends, modes en events die je niet mag missen.
zaamheden relatief goedkope bedrijfsruimte, liefst casco, zodat hij eigen programma kan
Wijken uit negentiende en begin twintigste eeuw lenen zich daar het meest voor door de
ontwikkelen en zijn eigen stempel erop kan drukken. Sommige creatieve bedrijven, bijvoor-
aanwezigheid van etalages, de maatvoering en de plafondhoogte. De ruimtelijke variëteit is
beeld meubelmakers of beeldende kunstenaars, hebben hoge ruimtes nodig. Anderen willen
de reden dat de creatieve milieus, met uitzondering van de productiemilieus (ABF Research
met hun atelier een statement afgeven. Als totale groep gebruikers van een locatie hebben
2008) zich voornamelijk in deze delen van de stad bevinden.
de creatieve ondernemers behoefte aan gezamenlijke voorzieningen: een balie, horeca
Arnhem baseert een stedelijke herontwikkelingsstrategie op dit fenomeen. Voor de omgeving

152 153
Animatie van het ontwerp door MVRDV
voor het woongebouw de ‘Nieuwe
Machinist’ op het Coolhaveneiland
in Rotterdam. Op de achtergrond
de oude Machinistenschool.
‘Een icoon doet er alleen
toe in relatie tot de stad, het
gebouw en het verhaal.’
De voormalige Machinistenschool op
het Coolhaveneiland wordt door Kristal
in samenwerking met de corporaties
Woonbron en Stadswonen herontwikkeld
tot ‘kennis- en cultuurfabriek’ met een
podium, ateliers, werkruimtes en horeca.

ond Station Velperpoort, op de grens van Klarendal en Spijkerkwartier, waar zich kortgeleden
Caroline Bijvoet (Bijvoet architectuur&stadsontwerp) verwacht dat ‘Rotterdam grote kans
geen ondernemer wilde vestigen, worden plannen gemaakt om nieuwe creatieve functies
heeft erin te slagen op Coolhaveneiland creatieve starters, architecten en jonge mensen
te vestigen in oude bedrijfspanden en winkels. Vijftig jaar geleden bruiste dit gebied nog van
een creatief milieu te bieden en deze groepen in de toekomst aan de stad te binden.’ Het
stedelijke dynamiek. De structuur, winkels, plafondhoogte en gevelmaat zijn nog aanwezig.
Rotterdamgevoel krijgt een actuele betekenis door de Nieuwe Machinist als herkennings-
De creatieve economie zorgt voor een snelle comeback van de functiemenging in de
punt toe te voegen. Het ontwerp van dit gebouw versterkt ‘de reputatie van de plek’ als
binnensteden en wekt een nieuwe ambachtelijke en ondernemende dynamiek tot leven.
hotspot voor creatieve bedrijven en past uitstekend bij de architectuurstad en bij Coolhaven-
Er is weinig reden om te veronderstellen dat de creatieve economie zich ook in toekomst
eiland, waar het architectuurcluster de snelste groeier is. ‘Het ensemble van de Machinisten-
zal beperken tot oude gebouwen. Het wordt de opgave voor Rijnboog, de toekomstige
school, Nieuwe Machinist en de openbare ruimte verbindt verschillende ruimtelijke en
creatieve marktplaats van Arnhem, om nieuwe architectuur te ontwerpen die deze multi-
verhaallijnen in de stad. De Nieuwe Machinist past in die omgeving en wordt in baksteen
functionaliteit vorm geeft. De kunst zal zijn om de creatieve stad ook in de nieuwbouw
uitgevoerd. Het gebouw zal van veraf zichtbaar zijn als een markante toevoeging aan het
architectonisch vorm te geven.
geheel. Van de vierde tot de zestiende verdieping is er uitzicht op de iconen van de stad en
de Maas. Je weet waar je bent’, zegt architect Jacob van Rijs, medeoprichter van MVRDV.
De icoon en het verhaal
De openbare ruimte wordt ontworpen door wUrck. ‘Het plein heeft geen toeters en bellen
Hergebruik van bestaande gebouwen is een breuk met en tegelijk een voortzetting van
nodig, het wordt een podium voor de buurt en activiteitenplek voor de stad. Er komt geen
het verleden. Het collectieve geheugen van een stad, de architectonische waarde en gebruiks-
zware constructie voor de techniek boven het plein te hangen zoals in Almere. Voor een
waarde van een monument staan nog al eens op gespannen voet met elkaar.
enkele grote opera kan je dat gebruiken, maar hoe sta je daaronder met je trekzak’, aldus
De Lichttoren in Eindhoven heeft als een icoon een meervoudige betekenis. Aan de ene
Paul Kersten, landschapsarchitect bij wUrck. ‘Er komen hoogteverschillen, een podium en
kant zet deze de geschiedenis van de lichtstad voort in nieuwe mondiale verhoudingen.
een verdiept gedeelte. De entrees en de routing zijn cruciaal. Het uitzicht over het water met
Aan de andere kant markeert De Lichttoren een breuk met het verleden waarin Philips alles
de voorbijvarende boten en de sluizen kan een echte Rotterdamse sfeer scheppen, waar de
voor zich zelf hield en het terrein midden in de stad afgesloten hield voor publiek. Voor de
stad nu te weinig van heeft. Met daarnaast een lichtplan is het spectaculair genoeg. Het plein
stad Eindhoven en de bewoners markeert de nieuwe Lichttoren niet alleen het moment
heeft geen icoon maar programmering nodig om te slagen.’
waarop de afgesloten delen aan de stad worden teruggeven als openbare ruimte, maar ook
De vergelijking met Almere is opmerkelijk. Stedelijkheid wordt niet gemaakt door imposante
de nieuwe fase van creatieve economie waarin Philips en het gehele cluster van hightech-
aankleding van de openbare ruimte, maar door interactie tussen gebruikers en bewoners
bedrijven zich openstellen voor creatieve interactie tussen technologie en ontwerp.
van het eiland en door de creativiteit van de gebruikers: musici, dansers, mediabedrijven
154 Het Olympisch Stadion in Amsterdam wordt als icoon recycled. Een fysieke ingreep wordt
niet nodig geacht. Het van de ondergang geredde en herontwikkelde stadion van architect
Jan Wils wordt alsnog ingebed in een coalitie van sportorganisaties, beleggers, ontwikkelaars,
bedrijven, de Rietveld Academie en buurtgroepen. Samen geven zij de olympische gedachte
een eigentijdse invulling en zetten deze in voor de marketing van het gebied. De kern
van de brand is creativiteit, sport en spel. Daarop is een businessplan gebaseerd met een brede
scope, van het plein tot en met de 25 steden in de wereld met een Olympisch Stadion. De
olympische gedachte wordt vertaald naar verhuur van het stadion, naar programmering van
evenementen, naar wijkverbetering, vestigingsvoorwaarden voor creatieve ondernemers
en naar het toekomstig gebruik van de monumentale Citroëngarage.
Een icoon als een eenmalige piek werkt niet. Een icoon doet er alleen toe in relatie tot de
stad, het gebouw en het verhaal. Een gebouw werkt pas als symbool als het de verbinding
legt tussen de uiteenlopende verhalen van verleden en de toekomst van de stad, tussen de
verwachtingen van de bewoners en de ambities van creatieve ondernemers, en als er een
ontwikkeling op gang wordt gebracht die zichzelf versterkt.
en hiphoppers.
155
De reputatie van de plek en de verbinding
Op het Coolhaveneiland leeft de havengeschiedenis van Rotterdam voort in de namen
van de gebouwen, waarvan enkele opvallen door hun architectuur: de Machinistenschool,
het Loodswezen, Zeevaartschool, het Douanegebouw, Wyt (architect W. Kromhout) en
Puntegale (architect H. Hoekstra) het voormalige belastingkantoor. ‘De robuuste gebouwen
sluiten aan bij een Rotterdamgevoel. De nieuwe gebruikers van deze gebouwen, Media aan
de Maas, het World Music and Dance Centre, Codarts en SKVR waaronder ook MVRDV
architecten, schrijven nieuwe geschiedenis’, zegt Rob Bekenkamp procesmanager van
Coolhaveneiland.
De voormalige Machinistenschool (Woonbron, Kristal) wordt een verzamelplaats van creatieve
bedrijven en horeca. De Nieuwe Machinist (Stadswonen, Kristal) markeert het creatieve
sluitstuk van de KennisAs door Rotterdam en tegelijk een nieuwe fase van stedelijkheid.
Tijdelijkheid en permanente onafheid
Wie kent ze niet, de tijdelijke horecagelegenheden in verplaatsbare halfpipes, zoals Zandfoort
aan de Eem, Noorderlicht aan het IJ of restaurants zoals Hotel de Goudfazant in een fabriekshal,
Tottweeduizendzeven in de Opelgarage in Amersfoort (tegenwoordig Sober), Plan-2
in het Klokgebouw in Eindhoven. Veel van deze horeca bevindt zich in de directe nabijheid
van concentraties van creatieve bedrijvigheid, waarvoor zij de informele ontmoetingsplaats
zijn. Wat hebben creatieve ondernemers met tijdelijkheid?
De ‘experimentele’ levensstijl en de groeistuipen van de creatieve ondernemers uiten
zich in de vorm van tijdelijkheid. De creatieve bedrijvigheid is nog volop in beweging.
Sommige sectoren zijn uitgegroeid tot volwassen bedrijfstakken, zoals de mediasector
met AV-bedrijven, tv-producenten, muziekzenders en ook de creatieve dienstverlening
met architectenbureaus, designers en marketingbedrijven. Daaromheen hangt een zwerm
van creatieve eenlingen, ZZP’ers, freelancers, kleine maatschappen en ondernemers met
een paar medewerkers. De creatieve ondernemer straalt graag dynamiek uit en houdt
van een vlottende omgeving, van mogelijkheden om flexibel te reageren en nieuwe samenwerkingsverbanden
aan te gaan. Zeker de groep zelfstandige creatieve ondernemers is
gebaat bij een zekere onafheid in de omgeving om zich te onderscheiden van de anonimiteit.
De cultuur en de aard van het werk brengen een behoefte aan tijdelijke ruimte met
zich mee. Ook aan de andere kant, bij de aanbieders van onroerend goed, bestaat behoefte
aan tijdelijke gebruikers. Tijdelijk gebruik is een geschikte methode voor ontwikkelaars en
exploitanten om de kansen van locaties, gebouwen en van creatieve groeisectoren te onderzoeken
(zie hoofdstuk 4 en 5).
Creatief zelfbeheer
Tijdelijkheid speelt ook een rol in de architectuur. Een spectaculair voorbeeld van tijdelijke
architectuur is NDSM-Kunstad, gebouwd in opdracht van de Stichting Kinetisch Noord

en ontworpen door Dynamo Architecten. De kunstenaars hebben meegedacht over de basis
Ontwerp met een open einde
van het ontwerp. Kunstad wordt casco opgeleverd. In het ontwerp is ervoor gezorgd dat alle
‘Ontwikkel om te behouden’ is een goed uitgangspunt voor creatief gebruik van oude
ateliers op drie bouwlagen daglichtinval hebben. De stad wordt doorsneden door een lange
gebouwen. Het doel van herontwikkeling is niet uitsluitend om rijksmonumenten of
gang, een kruisroute en een diagonaal. Binnen deze structuur zijn pleinen en stegen uitgespaard
industriële monumenten in oude luister te herstellen, maar om gebouwen en wijken waarin
om ontmoetingen, evenementen, oefeningen en exposities mogelijk te maken. Door deze
zij staan in de volgende fase van hun bestaan te brengen. De nieuwe functies vereisen dat de
opzet dringt het daglicht door tot de vloer van het gebouw. ‘De diagonale straat maakt het
gebouwen zich aanpassen aan de nieuwe vereisten. Met een beetje inventiviteit kunnen veel
mogelijk nog steeds, in een oogopslag te overzien hoe de NDSM-Kunstad zich verhoudt
meer gebouwen dan alleen monumenten behouden blijven en kunnen veel monumenten
tot de oude scheepsbouwloods’, zegt architect Peter de Bruin. Je kunt zeggen dat we een
nieuwe functies krijgen. Soms is het mogelijk met veel lawinekapitaal en een goed ontwerp
overdekte stad hebben gemaakt, als een schip in een fles. We hebben procesontwerp, vloeren
in één keer door te stoten naar de gewenste kwaliteit. Vaak is dat niet het geval en verdient
en een plug-instad geleverd.’
een geleidelijke herontwikkeling de voorkeur. Deze aanpak stelt andere eisen aan de architect
Het liefst hadden de kunstenaars ook het casco zelf gebouwd, maar dat was onmogelijk
en het ontwerp:
vanwege de regelgeving. ‘Tijdens het ontwerp moesten de regels worden uitgevonden, het
– Koester de permanente onafheid, waardoor de nieuwe gebruikers de ruimte krijgen om
was vooral procesarchitectuur, een diapositief van het ontwerp.’ De kunstenaars maken van
zich te ontplooien en hun stempel op de locatie te drukken.
de afbouw gebruik om hun eigen stempel te drukken op de vormgeving van hun atelier.
– Faciliteer de flexibiliteit in het gebruik door meerdere sferen en ensembles van functies
Het resultaat is dat alles voortdurend in beweging blijft. ‘Elke week als ik er kom, is er weer
mogelijk te maken.
iets veranderd’, zegt De Bruin.
– Bevorder de verzameling van kleine en grote creatieve ondernemers door agglomeratie-
Na deze fase nemen de huurders het heft weer in eigen handen. Tenminste als het aan
voordelen te bewerkstelligen zoals synergie in de voorzieningen, het vormgeven van
Eva de Klerk ligt, zal de zelforganisatie van de huurders erop gericht zijn het eigendom
totaalconcept en de daarbij behorende publieksgroepen.
en het beheer te verwerven.
– Realiseer je dat voor de creatieve ondernemer ‘value for money’ een belangrijke over-
Het zelfbeheer strekt zich tot nu toe nog niet uit tot de werf als geheel. Op een steenworp
weging is: de investeringen dienen te passen bij het stadium van ontwikkeling van
afstand ligt een andere box-in-de-box, nu niet tijdelijk: het MTV-gebouw. De oude
de gebruikers. De contracten veranderen mee met de levensfase en de draagkracht van
Timmer werkplaats, een rijksmonument, werd door Max van Aerschot omgetoverd tot
de ondernemers.
studio, kantoor en restaurant. Door goed gebruik te maken van de open en de gesloten
– Bouw de reputatie van de plek op uit de ingrediënten die aanwezig zijn, de gebouwen,
zijde van het gebouw en het restaurant in de studio te hangen, is een ruimte ontstaan waarin
de ligging, de stad en de software die zich ontwikkelt, de eerste gebruikers, de publieks-
156 de industriële architec tuur volledig zichtbaar blijft en tegelijk alles licht en zwevend
trekkers en het totaalconcept.
157
is. ‘We hebben geen probleem gehad met de monumentenstatus, ondanks het ontbreken
Het ontwerp van de architect beperkt zich tot het scheppen van de voorwaarden zonder het
van een plan zijn we in twee jaar van niks naar een gebouw gegaan.’ Waar Van Aerschot zich
ontwerp door te voeren tot in al zijn consequenties zoals materiaalgebruik en detaillering.
wel zorgen over maakt, is de openbare ruimte op een hoger schaalniveau. Er is nog geen
Er is veel ruimte nodig voor de gebruikers om hun eigen stempel op het ontwerp van de
gemeenschappelijk beeld voor de openbare ruimte van de NDSM, waar zowel de Kunstad
omgeving te drukken, zodat elke unit en de publieke ruimte een veranderlijke sfeer krijgt.
als MTV zich in kan vinden. Het ontbreekt, zegt Van Aerschot, aan een beeld van de wijze
Een zekere losheid in het ontwerp is gewenst. Voor nieuwe oplossingen in oude gebouwen
waarop de verkleuring van het gebied kan stollen in materiaalgebruik, rails en industriële
zijn inventieve architecten nodig.
restanten, en evenmin is duidelijk hoe de ontsluiting, de programmering en de verlichting
Herontwikkeling van oude gebouwen middels creatieve economie vereist ruimte in denken,
zouden kunnen bijdragen tot het realiseren van synergie tussen de partijen.
beleid en regelgeving om innovatieve oplossingen ook mogelijk te maken. In het Belvederebeleid,
in de vergunningen, in de RO, in de ARBO en in de milieusfeer is nog een hoop werk
Een gevoelige huid
aan de winkel. Vaak gaat het er niet eens om de regels te veranderen, maar vooral om deze met
Voor het Oliemolenkwartier heeft de gemeente Amersfoort bepaald dat er de komende
enige verbeelding toe te passen. De stad, de identiteit en de creatieve bedrijvigheid worden
vijftien jaar geen definitieve bebouwing wordt toegestaan. Jan Poolen heeft in opdracht
van MediaFusion (ROC en gemeente) een tijdelijk gebouw ontworpen, dat bestaat uit
geassembleerde industriële onderdelen. ‘Het is 90% industrieel en 10% emotie. De huid
bestaat uit een projectiedoek waarop van binnenuit telkens andere actuele beelden geprojecteerd
kunnen worden al naar gelang de activiteiten en de stemming binnen. De binnenstructuur
is gebaseerd op aanpasbare kolommen, waardoor het gebouw zich aan het gebruik
kan aanpassen. De buitenkant maakt de verandering in de tijd zichtbaar.’ Zelfs in deze uiterst
vluchtige vorm blijkt de verhouding tussen vast en vloeibaar de kern te zijn van de opgave.
De term ‘permanente onafheid’ (Karin Blokzijl, 2008) duidt daarop. De beweeglijke creatieve
economie zoekt het decor van de robuuste en karakteristieke vormen van de industriële
gebouwen. Dit contrast tussen stoere industriële (of nieuwe) architectuur en de vloeiende
stroom van betekenissen, beelden en vormen, verrijkt de ervaring van de bezoeker of de
gebruiker die voor één activiteit is gekomen met de belevenis van het creatieve ensemble
als geheel. Binnen het concept van een wijk of fabrieksterrein is de verhouding tussen vast
en vloeiend, af en onaf, oud en nieuw, een cruciale vraag voor het ontwerp in de creatieve
economie.
daar beter van.

European Capital
of Culture 2004
Lille
Auteurs
Het European Capital of Culture (ECC), voorheen
European City of Culture genaamd, is in 1985
gelanceerd door de Europese Raad van Ministers.
Waar eind jaren tachtig vooral gevestigde kunstcentra
zoals Athene (1985), Amsterdam (1987) en
Parijs (1989) de titel droegen, is vanaf 1990 met
de benoeming van Glasgow de focus verschoven.
Deze industriestad genoot geen internationale
erkenning in de kunstwereld en stond eerder bekend
om zijn diepgewortelde sociale problematiek. Glasgow
wilde echter zijn titel van Culturele Hoofdstad
inzetten als middel tot economische regeneratie en
imagoverbetering, en combineerde hierbij publieke
met private financiering. Al snel volgden andere
voormalige industriële centra zoals Antwerpen
(1993), Rotterdam (2001) en recentelijk dus Lille.
Het zwaartepunt van het ECC-programma is hiermee
verschoven van een veredeld zomerfestival
naar een integraal programma waarbij zowel artistieke,
sociale als economische ontwikkeling wordt
nagestreefd. Bovendien beslaat de planhorizon
in de meeste gevallen niet langer enkel het jaar
van de benoeming zelf, maar betreft een meerjarig
programma dat langetermijneffecten beoogt.
De nadruk in het ECC-programma ligt dus in toenemende
mate op het inzetten van cultuur als
instrument tot stedelijke regeneratie. In het project
Lille 2004 is, in tegenstelling tot eerdere European
Cultural Capitals, hiervoor een complex en gedifferentieerd
beleidsmodel op een hoog ruimtelijk
schaalniveau geïmplementeerd. Het project blijft voor bezoekers, het stimuleren van betrokkenheid,
158 Net als veel andere West-Europese steden geraakte ook Lille in de jaren
159
zeventig in een sociaal-economische crisis. De industriële werkgelegenheid
daalde dramatisch. De neergang zette zich voort op het sociale en stedelijke
vlak. Hoge werkloosheidcijfers gingen gepaard met een groeiende discrepantie
tussen bloeiende wijken enerzijds en omvangrijke, sociaal homogene banlieues
anderzijds. Een grondige herontwikkeling werd dan ook in gang gezet, gericht
op zowel stadsvernieuwing als het ruimte bieden aan private investeringen.
Cultuur en creativiteit vormen kernfactoren in het streven om in Lille een
nieuwe, economische basis te creëren en worden ook ingezet om andere,
sociaal-maatschappelijke doelen zoals sociale cohesie te bereiken. Deze
herontwikkeling beperkt zich niet alleen tot de stad Lille met zijn 200.000
inwoners; ook de Lille Métropole Communauté urbaine, kortweg Lille Métropole,
wordt een ‘grand project’. Lille Métropole telt ongeveer 1,1 miljoen
nwoners en is verdeeld over 87 gemeenten. De bestuurlijke organisatie waar
Lille onderdeel van uitmaakt is tamelijk complex, waarbij regionale structuren
op verschillende schaalniveaus van invloed zijn op de besluitvorming. In 2000
is door Lille Métropole een expliciet cultureel beleid op metropolitaan niveau
geformuleerd, na een intensief overlegproces waarbij een groot aantal publieke
en private actoren betrokken is geweest. In lijn met het gelanceerde beleid
heeft men besloten mee te dingen in de strijd naar de titel ‘European Capital
of Culture’, die men in het jaar 2004 heeft weten te behalen. De invloed die
dit heeft gehad op het revitalisatie- en cultuurbeleid van Lille is groot.
niet beperkt tot slechts de (binnen)stad; de gehele
regio Nord-Pas du Calais is in het programma
opgenomen, evenals delen van de naburige
Belgische regio, hetgeen neerkomt op in totaal
193 dorpen en steden. Aldus was Lille 2004 de
eerste grensoverschrijdende en daarmee ‘meest
Europese’ case binnen de ECC-geschiedenis, in
termen van projectmatige networking.
Er lagen verschillende redenen ten grondslag aan
de keuze om ruimtelijk gezien voor zo’n brede focus
te kiezen. Aan de ene kant diende het programma
een stimulans voor de hele metropool te zijn.
Zodoende is creatieve participatie aangewend
om de sociale cohesie binnen de regio te verhogen
en de trots van de bewoners te vergroten door
deelname aan de vele straatfestivals, bijeenkomsten
en workshops. Aan de andere kant speelden er
ook wel degelijk economische motieven mee in
de keuze om de gehele metropool onderdeel van
het programma te maken. Zo zou op deze wijze
bijgedragen worden aan een gunstig klimaat voor
het aantrekken van hoofdkantoren van nationale
en internationale bedrijven, evenals private investeringen.
Voor het beheren van een dergelijk integraal en
strategisch programma was het noodzakelijk om
actoren uit verschillende sectoren (publiek, privaat
en civil society) en schaalniveaus (lokaal, regionaal,
landelijk en Europees) te verenigen. Dit is gedaan
middels de vorming van een associatie, Lille Horizon
2004, waarvan de burgemeester van Lille voorzitter
was en waaraan 42 instellingen deelnamen, die
gecategoriseerd werden in drie groepen: institutioneel,
cultureel en economisch (inclusief leiders uit
het bedrijfsleven). Ondanks de vertegenwoordiging
van deze drie groepen en de pogingen die zijn
gedaan om partnership te creëren, kan gesteld
worden dat het programma van Lille 2004 vooral in
overheidshanden lag, qua initiatief, qua organisatie
en grotendeels qua financiën. Vrijwel alle verschillende
overheidsniveaus waren vertegenwoordigd,
waarbij zelfs op transnationaal niveau samenwerking
is gerealiseerd door de gehele Euroregio. Er
is zodoende een gelaagde publieke samenwerking
gerealiseerd, waarbij het initiatief bij de lagere
(regionale en lokale) overheid lag. Dit is vrij uitzonderlijk,
gezien de Franse publieke sector bijzonder
hiërarchisch (top-down) georganiseerd is.
Anders dan in de meeste Culturele Hoofdsteden
lag in Lille 2004 de nadruk niet op blockbusters,
maar is gekozen voor verspreide, gedifferentieerde
festiviteiten. Het betrekken van zo veel mogelijk
cultureel producenten stond hierbij voorop.
Gedurende het ECC-jaar zijn er circa 2500 grotere
projecten gerealiseerd, voornamelijk op het terrein
van de uitvoerende kunsten (40%). Het totale
aantal festiviteiten lag echter rond de 17.500, een
breed scala aan evenementen zoals theater, dans,
muziek, literatuur, film en design, in de vorm van
onder meer exposities, festivals en optochten.
Het Lille 2004 ECC-programma heeft aangetoond
dat cultuur (en creatieve industrie) een veelvoud
aan wenselijke doeleinden kan dienen: het vergroten
van de aantrekkelijkheid en het imago van de stad
trots en cohesie onder bewoners en het geven van
een impuls aan het lokale productiemilieu. Het feit
dat Lille al over een gevarieerde en vitale culturele
infrastructuur beschikte, zowel qua faciliteiten als
qua aanwezigheid van een netwerk aan cultureel
ondernemers, is essentieel geweest voor het succes
van het ECC-programma.
Leerzaam voor de creatieve economie in Nederland
is de wijze waarop gewerkt is aan het vormen van
een culturele identiteit op basis van bestaande
identiteiten en met een fijnmazige en kleinschalige
aanpak. Cultuur werd niet uitgevent met opzienbarende
tentoonstellingen en publiekstrekkers,
maar gebruikt als bindmiddel om sociale problemen
in achterstandswijken te lijf te gaan middels versterking
van het culturele kapitaal. Interessant is
ook de schaal van regionale samenwerking binnen
de metropool. Iets waar de Amsterdamse metropool
nog veel aan kan hebben, maar ook BrabantStad
of Stadsregio Arnhem-Nijmegen bij hun gooi naar
de Culturele Hoofdstad in 2018. Een beetje topdown
is niet zo erg, als er maar een brede coalitie
wordt gevormd.
Gebaseerd op:
R.C. Kloosterman e.a. (2007), Proeftuinen.
Cultuur als hefboom voor de lokale economie.
De cases Helsinki, Manchester, Lille, Milaan
en Birmingham.

2
160 161

Samenstelling werkgelegenheid 2007 in de zes gemeenten en in Nederland.
Amsterdam
Amsterdam Amsterdam
Rotterdam
Amsterdam
162 163
Arnhem
Hengelo Arnhem Arnhem
Nederland
Rotterdam
Amersfoort Rotterdam Rotterdam
Hengelo
Leiden Hengelo Hengelo
Amsterdam
Amersfoort
Amersfoort Amersfoort Arnhem
Hengelo
Arnhem
Rotterdam Amersfoort Arnhem
Leiden
Leiden Leiden
Nederland
Hengelo Leiden Nederland
Kunst
Media
Ontwerp
Onderzoek
ICT
Organisatie CI
Vervaardiging cr producten
Ambachtelijke toepassing cr producten
Technische toepassing cr producten
Amsterdam
Rotterdam
Nederland
Rotterdam
Amersfoo
Henge
Leiden

Coolhaveneiland
Rotterdam
Rob Bekenkamp, procesmanager Coolhaveneiland
‘Waar de huidige bewoners en hoger
opgeleide stedelingen, geslaagde migranten
en creatieve jongeren graag willen verblijven.’
164 Situatie
Coolhaven is een wijk in de deelgemeente Delfshaven (een van de zogenaamde
Vogelaarwijken). Het ligt ten westen van het centrum van Rotterdam,
aan de voet van de Euromast en op loopafstand van de Nieuwe Maas, nabij
het Lloydkwartier, daar waar volop beweging is om een audiovisueel/mediacluster
tot stand te brengen.
Het Erasmus Medisch Centrum ligt op een steenworp afstand, maar is van
Coolhaven gescheiden door een van de belangrijkste Rotterdamse verkeersaders,
het Maastunneltracé.
Coolhaven kent een duidelijke begrenzing. Op de kop treffen we de Parksluizen
165
en het recentelijk door woningcorporatie Stadswonen ontwikkelde Puntegale,
een voormalig belastingkantoor, ‘grande dame’, en boegbeeld op het vlak
van jongerenhuisvesting en (creatieve) bedrijvigheid. Aan de westelijke zijde
ligt de Westzeedijk, de verbindingsroute met in de toekomst te ontwikkelen
havengebieden in de relatieve nabijheid van het centrum. Aan de oostzijde,
de voornaamste verbinding met het centrum, stroomt de rivier de Schie, die
vanouds Delft met Rotterdam en Delfshaven verbindt. Een waterverbinding
die volop ontwikkelingsmogelijkheden biedt. Aan de staart ligt wederom water,
de Achterhaven, de Buizenwaal en de Middenkous, feitelijk de grens met
historisch Delfshaven.
Creatieve milieus in 1996 Creatieve milieus in 2004
Breukvlak in de stad
Vanwege het water, de heldere begrenzing, het relatieve isolement, maar
ook om een einde te maken aan de onbekendheid van de plek en de eigen
identiteit te benadrukken, spreken we inmiddels van het Coolhaveneiland.
Een eiland met geschiedenis, met vele kansen voor de creatieve economie
en voor de jonge Rotterdammers die de stad niet willen verlaten.
We vinden in Delfshaven, ook op het Coolhaveneiland, de reguliere groot-
Creatieve milieus in Rotterdam
in 2007
*
Broedplaats
Creatieve werkplaats
Transactiemilieu
Productiemilieu
Proefuin

166
Kansenkaart creatieve milieus
in Rotterdam
Kans op nieuw creatief milieu
Kans op opschaling
Kans op nieuw creatief milieu
Kans op verdwijning
Creatieve milieus in 2004
* Proefuin
stedelijke problemen die een achterstandswijk kenmerken, hoewel die
hier vroeger met de aanwezigheid van heroïneprostitutie veel erger waren.
Het eiland heeft verborgen charmes en vooral potenties, zoals de ligging
op het einde van de KennisAs, aan de rand van de binnenstad en het water,
waardoor het zich bij uitstek leent tot ontwikkelingsgebied. Met name het
noordoostelijke deel beschikt over een aantal monumentale gebouwen
met icoonwaarde die ‘smoel’ geven aan het Coolhaveneiland. Monumenten
die juist door hun nieuwe functies bijdragen tot het gewenste stedelijke,
jonge en creatieve imago van het gebied. Kortom, het Coolhaveneiland
is een stadswijk in verandering, op een breukvlak in de tijd en in het
stedelijk leven.
Behalve Puntegale zijn ook andere gebouwen in Coolhaven van functie
veranderd. Terwijl de sfeer van de haven nog voelbaar is, rukken onderwijs en
cultuur steeds verder op. Het gebouw van de voormalige loodswezenopleiding
in gebruik genomen door Codarts (conservatorium), het World Music & Dance
Centre (WMDC) en de muziekafdelingen van de Stichting Kunstzinnige
Vorming Rotterdam (SKVR). In maart 2008 is de voormalige Zeevaartschool
officieel in gebruik genomen als het Nieuwe Media Instituut van de Hogeschool
Rotterdam.
De Jeugdtheaterschool Hofplein heeft zich gevestigd in een karakteristiek
pand aan de Pieter de Hoochweg. Langzamerhand en vanbuiten niet erg
zichtbaar hebben steeds meer creatieve bedrijven, waaronder architectenbureau
MVRDV, gebouwen op het eiland betrokken. De werkgelegenheid
in de creatieve sector is de laatste paar jaar snel gegroeid en bedraagt
nu al zo’n 800 personen. De voormalige Machinistenschool aan de Willem
Buytewech straat zal medio 2009 onderkomen bieden aan nog een stuk of
twintig ( startende) creatieve ondernemingen alsmede een grand café annex
podium, restaurant en sociëteit.
Kenmerken
Coolhaveneiland is goed bereikbaar, betaalbaar en ligt gunstig ten opzichte
van het centrum en interessante ontwikkelingslocaties: Lloydkwartier,
Vierhavensstrip, Vierhavens- en Merwehavengebied en, zij het gescheiden
door een drukke weg, het Erasmus Medisch Centrum. Het eiland is al een
transformatiegebied, in tegenstelling tot het Lloydkwartier zonder grote ingrepen
van buitenaf, waar de ‘oude economie’ plaatsmaakt voor een ontwikkeling
gericht op de (creatieve) kenniseconomie.
De woningtypologie van de buurt kent weinig diversiteit. Coolhaveneiland wordt
gedomineerd door sociale huisvesting en er is nauwelijks eigen woningbezit.
Met uitzondering van het onderwijs is het voorzieningenniveau beperkt, met
name waar het gaat om de dagelijkse benodigdheden, winkels en aansprekende
horeca. Dat is een zwakte. De openbare ruimte is niet erg uitnodigend,
verouderd en op meerdere plekken aan slijtage onderhevig.
Op het Coolhaveneiland wonen ruim 6000 mensen, waarvan 36% van autochtone
afkomst. Er is geen sprake van een dominante etnische groep, wat de
diversiteit van de buurt ten goede komt. Hoewel opvallend is dat in Delfshaven
de grootste concentratie Kaapverdianen van Nederland woont. De bevolking
is relatief jong, omdat er een fors aantal studentenwoningen is. Stedelijk
gezien wonen er relatief weinig ouderen. Dit kan worden verklaard door de
specifieke woningvoorraad: drie- tot vierkamerwoningen zonder lift.
Tot slot, Coolhaveneiland kent een bijzondere ‘tweedeling’. Met name het
noordoostelijke deel, de kop van het eiland, daar waar de monumenten en
167

kennisinstellingen zich bevinden, onderscheidt zich ten opzichte van de rest
van het gebied. De samenstelling van de bevolking is minder divers en onder
meer het opleidings- en inkomstenniveau ligt aanzienlijk hoger dan in andere
delen van het gebied. In het noordoostelijke deel is het ruimtegebruik multifunctioneler
en zijn ook meer vestigingsmogelijkheden voor bedrijven, terwijl
in het westelijke gedeelte de woningbouw domineert.
Actoren
Er zijn vier hoofdrolspelers in de herontwikkeling van het Coolhaveneiland,
te weten: de woningbouwcorporaties Stadswonen en Woonbron, de gemeente
Rotterdam, vertegenwoordigd door het OBR (Ontwikkelings Bedrijf Rotterdam),
en de deelgemeente Delfshaven. Deze partijen vormen de stuurgroep Coolhaveneiland
en hebben gezamenlijk in 2006 het convenant Coolhaveneiland
opgesteld waarin de bovengenoemde missie staat omschreven. De stuurgroep
is de opdrachtgever van de procesmanager.
Naast deze stuurgroepleden zijn dS+V (dienst Stedenbouw en Volkshuisvesting)
en Kristal (projectontwikkelaar voor woningcorporaties) actief bij
het proces betrokken. Maar ook de markt, de (potentiële) ondernemer
en/of (toekomstige) bewoner spelen een vitale rol in de coalitie. Ze zijn een
belangrijke actor in het ontwikkelingsproces.
De missie
Om het Coolhaveneiland een impuls te geven, hebben corporaties en overheid
in 2006 een convenant opgesteld waarin een ambitieuze missie voor het
gebied is vastgelegd: ‘Coolhaveneiland omvormen tot een aantrekkelijke
en creatieve stadswijk waar creatieve bedrijvigheid en onderwijs zorgen voor
een klimaat waarin de huidige bewoners en hoger opgeleide stedelingen,
geslaagde migranten en creatieve jongeren graag willen verblijven.’ De te
ontwikkelen strategie is gericht op het tot stand brengen van een stedelijk
Projectorganisatie
milieu dat hoger opgeleiden, met name ook starters op de woningmarkt, kan
De directies van de betrokken convenantspartijen (dan wel door hen
binden aan de wijk. Daarnaast worden de creatieve klasse en de creatieve
gemandateerde vertegenwoordigers) vormen een stuurgroep die eenmaal
economie gezien als dragers van een aantrekkelijke stedelijke diversiteit
per kwartaal bijeenkomt.
met een groot absorptievermogen.
Deze stuurgroep is het orgaan dat op voorstel van de (externe) procesmanager
Uit de formele omschrijving valt af te leiden dat er wordt gestreefd naar
besluiten neemt over alle belangrijke ontwikkelingen die zich gedurende het
een integrale aanpak, waarbinnen niet alleen de fysieke (her)ontwikkeling
proces voordoen. Deze procesmanager is per september 2006 door de stuur-
van het gebied centraal staat, maar ook sociaal-maatschappelijke, ruimtelijk-
groep aangesteld, als reactie op het advies uit de eerste expertmeeting van
functionele, (financieel-)economische en demografische aspecten aan de
de proeftuin (november 2005).
orde dienen te komen. Deze opdracht is vertaald in de organisatie, de aanpak
Voor de uitvoering is een projectgroep ingesteld. Deze komt maandelijks
168 en het gewenste streefbeeld van de wijk. Niet op detailniveau, maar wel wat
bijeen en bestaat eveneens uit vertegenwoordigers van de convenantpartijen, 169
betreft het gewenste karakter (stadswijk), de beoogde uitstraling (aantrek-
die naast beleidsmatig op uitvoerend operationeel niveau bij de gebiedskelijk
en creatief), het type activiteit (creatieve bedrijvigheid en onderwijs)
ontwikkeling betrokken zijn. De leden van deze groep zijn binnen hun eigen
en de bevolkingssamenstelling (hoger opgeleide stedelingen, geslaagde
organisatie belast met de voorbereiding van de besluitvorming in de stuur-
migranten en creatieve jongeren naast de huidige bewoners).
groep, met de interne afstemming van werkprocessen en voorzien de proces-
Het streefbeeld is van begin af aan bepalend en richtinggevend voor de vormmanager
van alle noodzakelijke informatie. De procesmanager is naast zijn
geving van het communicatieproces, de doelgroepen en de wijze waarop deze
werkzaamheden als uitvoerder van het plan van aanpak en van de besluiten
worden benaderd.
van de stuurgroep belast met het secretariaat van de stuurgroep en fungeert
als voorzitter van de projectgroep.
Eerdere sessies rondom identiteit en branding hebben de nodige aanknopings-
In mei 2007 is maandelijks een ‘vraag-en-aanbodoverleg’ gestart.
punten opgeleverd, zoals jongeren-, muziek- en straatcultuur, creatieve onder-
Daarin participeren vertegenwoordigers van Stadswonen, Woonbron en het
nemers en starters. In samenhang met de hiervoor weergegeven centrale
ABCD-project (bewonersproject op initiatief van Woonbron) onder voorzitter-
opdracht uit het convenant wordt een communicatiestrategie uitgezet.
schap van de procesmanager. Dit overleg heeft vooral tot doel vragen uit de
De communicatie zal deels gericht moeten zijn op de huidige bewoners
markt naar woonruimte, woon-werkeenheden en bedrijfsruimte af te stemmen
(en bedrijven en instellingen), deels op nieuwkomers. Waar mogelijk zal
op het aanbod van met name de diverse corporaties en op de wat langere
gebruikgemaakt worden van bestaande organisatievormen en platforms
termijn om te komen tot een meer programmatische aanpak van dit
(onder andere het ABCD-project, bewonersorganisatie), soms met kleine aanpassingen.
Bijvoorbeeld het platform creatieve ondernemers Coolhaveneiland
vraagstuk.
binnen de bestaande creatieve netwerkorganisatie De Spaanse Vloot en
Procesverloop
andere stedelijke netwerken zoals het medianetwerk. De coalitie en activi-
De bouwstenen en ingrediënten voor het ontstaan van een creatief milieu
teiten zijn daarmee goed verankerd in de bestaande structuur van de wijk.
op het Coolhaveneiland zijn aanwezig. De wijze waarop het proces tot stand
Met betrekking tot de nieuw aan te trekken bewoners en bedrijven hanteert
komt, maakt wel duidelijk dat de transformatie van het gebied in deze richting
de coalitie het uitgangspunt dat in beginsel niet elders in de stad wordt
geen vanzelfsprekendheid is. De volgende paragrafen gaan in op het proces-
verteld over de ontwikkelingen op het Coolhaveneiland, maar dat potentiële
verloop en tonen een aantal intrigerende vraagstukken die spelen bij de
belangstellenden zo veel mogelijk naar het gebied worden gehaald en waar
transformatie van het Coolhaveneiland. Zoals elke gebiedsontwikkeling komt
mogelijk van begin af aan worden betrokken bij concrete projecten en pro-
ook het proces rond het Coolhaveneiland niet zonder tegenslagen tot stand.
gramma’s. Wat is overtuigender dan met eigen ogen zien en zelf ervaren wat
Enkele dilemma’s zijn echter op innovatieve wijze verholpen en er worden
de sfeer en de kansen van Coolhaveneiland zijn?
ook successen geboekt.

170 171
Zicht op Coolhaveneiland vanaf metrostation
Coolhaven, met op de voorgrond
de voormalige Machinistenschool en
daarachter woonwerkgebouw Puntegale.
Op de achtergrond de Euromast.
De voormalige Machinistenschool

Plan- en visievorming
Veranderende rollen
In 2004 hebben de stuurgroeppartijen een start gemaakt met het opstellen
Het bedrijfsplan van Kristal benoemt de kritische succesfactoren voor het
van de ‘Ontwikkelingsvisie Coolhaveneiland’ (dS+V, 2004). Vervolgens
slagen van de gebiedsontwikkeling. Heikel punt daarin is de samenwerking
hebben zij een extern bureau in de arm genomen om de ontwikkelingsvisie
tussen de stakeholders, die niet altijd goed blijkt te verlopen. Kristal trekt in
om te zetten in een opdracht voor het ‘Ondernemingsplan Coolhaveneiland’.
het rapport de conclusie dat met name de voorbereidingsgroep, die de verbin-
Dit rapport is er in die vorm echter nooit gekomen. Wel is het ‘Convenant
dende schakel is tussen de vier partijen en de procesmanager, niet optimaal
Coolhaveneiland’ opgesteld door het OBR, de deelgemeente Delfshaven,
functioneerde, al dan niet door een verkeerd mandaat. De procesmanager
Woonbron en Stadswonen (2006). Daarin is het gezamenlijke belang van
kwam daardoor geïsoleerd te staan, waardoor sommige projecten niet op
de betrokken partijen onder woorden gebracht en de doelstelling en uit-
gang zijn gekomen of hun eigen gang gingen. Feitelijk is daardoor tot dusverre
voeringsrichting van de gebiedsontwikkeling zijn vastgelegd, met name ten
onvoldoende sprake van een gemeenschappelijke gebiedsontwikkeling.
aanzien van het procesmanagement. Er staan ook afspraken in over de
In de voorbereidingsgroep zaten vooral raadgevers in plaats van uitvoerders.
verschillende verantwoordelijkheden en taken. Naast de stuurgroep is een
Het leek een soort echogezelschap dat de plannen van de procesmanager
voorbereidingsgroep in het leven geroepen en een procesmanager
rapporteerde aan hun bestuurders, maar niet zelf daarmee aan de slag ging.
aangesteld.
De voorbereidingsgroep zal dus meer het karakter van een uitvoeringsorgani-
De procesmanager treedt op als ondernemer in de ontwikkeling en uitvoering
satie moeten krijgen. Deze concretisering is ook vertaald in het bedrijfsplan,
van het proces waarin het Coolhaveneiland zich moet ontwikkelen tot een
waar duidelijke afspraken in zijn opgenomen over soort project, verantwoorde-
gemengde stadswijk met de kenmerken: jong, stedelijk en een creatief
lijkheden, uitvoering, financiering en planning. De voorbereidingsgroep wordt
verblijfsklimaat. De eerste verantwoordelijkheid van de procesmanager was
voortaan projectgroep genoemd en er zullen per deelproject projectverant-
het opstellen van een plan van aanpak. Hierin is een heldere inventarisatie
woordelijken worden benoemd uit de verschillende organisaties. Hiermee
van het gebied opgenomen en een visie voor de toekomst. Vervolgens is de
ontstaat naast het bestuurlijk commitment ook directe verantwoordelijkheid
procesmanager voortvarend aan de slag gegaan met een aantal acties om
bij de partijen voor onderdelen uit de gebiedsontwikkeling. Dit adoptieprincipe
deze doelstelling te verwezenlijken, zoals:
zorgt ervoor dat de gebiedsontwikkeling tot in het hart van alle organisaties
– het op de kaart zetten van het gebied, middels activiteiten, evenementen
wordt gedragen.
en publicaties;
Interessant aan dit proces is dat corporaties en overheden in gebiedsontwik-
172 – verwerving van subsidie;
kelingen als deze, met een sterke non-fysieke component, nieuwe posities 173
– een concept-verhuurplan en de (tijdelijke) programmering voor de
innemen en andere rollen moeten vervullen dan ze gewend zijn. Het komt
Machinistenschool. Er zijn dertig creatieve ondernemingen geworven als
niet vaak voor dat woningcorporaties de aanjager zijn van een meervoudige
kandidaat-huurder, evenals een kandidaat horeca-exploitant;
gebiedsontwikkeling. Kristal vervult weliswaar de rol van ontwikkelaar voor
– opzet en concretisering van een Leerwerkbedrijf Coolhaveneiland in nauwe
Woonbron en Stadswonen, maar voelt zich vooral verantwoordelijk voor de
samenwerking met de Hogeschool Rotterdam;
projectontwikkeling van individuele gebouwen, zoals de Machinistenschool.
– aanpak voor een communicatieplan.
De procesmanager is aangesteld om het proces rond de softwareontwikkeling
in het gebied te leiden, maar kan dit niet zonder uitvoeringsorganisatie en
In een intensieve stuurgroepvergadering in juli 2007 is besloten tot het
krachtig mandaat van de probleemeigenaren. Dit mandaat is door de stuur-
opstellen van een bedrijfsplan door Kristal om tot een meer projectmatige
groep meerdere malen bekrachtigd, maar in eerste instantie onvoldoende
uitwerking van het Plan van Aanpak te komen. Ook is de visie/doelstelling
verder aangescherpt, nadat daar nog veel onduidelijkheid over bleek te
doorgesijpeld in de eigen organisaties. Daar is nu verbetering in gekomen.
bestaan. De visie uit 2004 was niet meer voldoende actueel. De uitvoering
Strategie
stagneerde omdat partijen van elkaar niet zeker waren of ieder zijn verant-
In de eerste fase van het proces bestond veel onduidelijkheid over de taken
woordelijkheid zou nemen en wie in het proces het voortouw had.
die de partijen zichzelf toedichten. Zo waren er geen duidelijke afspraken
Op de stuurgroepvergadering is een kaart gemaakt van het gezamenlijke
tussen de corporaties en de gemeente over wie welk gebouw verwerft, waar-
wensbeeld voor Coolhaveneiland, in lijn met de voorstellen uit het Plan
door dit proces niet van de grond kwam en kansen voorbij dreigden te gaan.
van Aanpak. Daarop zijn de belangrijke routes aangegeven (verbindingsas
De urgentie ontbrak. In de projectmatige uitwerking van het plan van aanpak
metro–Lloydkwartier, flaneerroute langs het water, entree vanuit het oosten)
zijn deze verantwoordelijkheden daarom duidelijk benoemd, alsmede de
alsmede de verschillende projecten, van de Machinistenschool tot de
termijn waarop de acties gerealiseerd dienen te zijn.
culturele functie in het VOC-gebouw en de publieke ruimte achter Puntegale
Een aantal sleutelprojecten heeft prioriteit gekregen om de gebieds ontwikkeling
en het Douanegebouw, het Kees van Dongenhof. Daarmee werd een belang-
vaart en smoel te geven:
rijk obstakel voor de voortgang uit de weg geruimd. De overeenstemming
– Machinistenschool
legde een basis voor vertrouwen.
Er ligt een ambitieus verhuurplan voor creatieve ondernemers en een horeca-
De overeenstemming in de stuurgroep verschaft de procesmanager
gelegenheid. De besluitvorming hierover zal op korte termijn plaatsvinden en
voldoende armslag om projecten te initiëren en te regisseren en de voort-
verwacht wordt dat het gebouw voorjaar 2009 volop in gebruik zal zijn. Ondergang
te bewaken.
tussen wordt met tijdelijke activiteiten ruchtbaarheid gegeven aan het project.
Daardoor staat het al op de mental map van creatieve ondernemers.

– Verwerving Douanegebouw
Dit is een essentieel gebouw in de gebiedsontwikkeling. Het verschaft
toegang tot het gesloten Kees van Dongenhof, waardoor een aantrekkelijke
publieke ruimte ontstaat en ook Puntegale beter wordt geïntegreerd in het
gebied. Het gebouw zelf kan tijdelijke en permanente ruimte bieden aan
de creatieve sector.
– Creëren van expressieve plinten
De levendigheid, uitwisseling en sfeer in de straat kunnen aanmerkelijk worden
vergroot en zichtbaar worden gemaakt door creatief gebruik van plinten in de
buurt. Creatieve voorzieningen hebben daarbij prioriteit. Daarvoor zal aanbod
moeten worden gecreëerd, wat een nauwe afstemming tussen de partijen vergt.
Het eerdergenoemde vraag-en-aanbodoverleg draagt daar aan bij.
– Evenementen op het Machinistenplein
Dit nieuwe plein zal pas in 2011 worden opgeleverd, maar de identiteit en
kwaliteit van de plek worden nu al bepaald. Het is een belangrijke schakel
in de routing en tussen de oude en nieuwe Machinist.
174
Veenbrand
De gebiedsontwikkeling heeft met haar aanpak onbewust een dynamiek
teweeggebracht die sommigen niet voor mogelijk hebben gehouden. Hoewel
er wellicht nog onvoldoende vooruitgang is geboekt in de gebiedsontwikkeling
zelf, hebben de ingezette initiatieven en het enthousiasme van de corporaties
en deelgemeente ertoe geleid dat de potenties van de creatieve economie
zijn opgepikt door de markt zelf. Het begrip Coolhaveneiland is vooral bij
creatieve ondernemers in brede kring bekend geraakt en dat uit zich in
‘We vertellen niet elders in
175
diverse activiteiten en initiatieven. Een werkconferentie, in het najaar van
2007 georganiseerd door het Centrum Ondernemen in Delfshaven (COiD) in
de Machinistenschool, was een ongekend succes door de grote toeloop van
creatieven van binnen en buiten Coolhaveneiland. Hieruit blijkt dat onder de
grond een veenbrand woedt, die steeds vaker doordringt tot de oppervlakte
(zie hoofdstuk 1, p. 63). De potenties van de creatieve economie op het
Coolhaveneiland blijken geen loze gedachten te zijn.
de stad over Coolhaveneiland,
maar laten het met eigen ogen
zien en beleven.’
Een Rotterdamse aanpak
Niet alle inhoudelijke en organisatorische problemen zijn op dit moment
opgelost. Dat zou wellicht wenselijk zijn, maar bovenal zou een dergelijke
verwachting getuigen van weinig realisme. Tenslotte gaat het om complexe
processen die vragen om specifieke kennis en ervaring en een zekere vorm
van lef, ondernemerschap en een optimistische en ontwikkelingsgerichte
mentaliteit. Daarnaast is het beschikken over een individuele agenda niet
onoverkomelijk indien er voldoende gemeenschappelijke doelen zijn. Alle
partijen lijken daarmee te onderkennen dat er gaandeweg de rit ongetwijfeld
nog problemen zullen opdoemen. Echter, er zijn enthousiaste mensen en
middelen vrijgemaakt om de transformatie van het Coolhaveneiland tot een
succesvol einde te brengen.
Luchtfoto van het monumentale voormalige
belastingkantoor Puntegale, door
woonstichting Stadswonen herontwikkeld
tot woonwerkgebouw voor jongeren en
creatieve ondernemers.

Hazemeyer
Hengelo
Gerben van Straaten, Walas The Maverick
Harrie Vranken, Gemeente Hengelo
‘Van industriële naar een creatieve fabriek.’
176 Situatie
In Hengelo ligt, als driehoek ingeklemd tussen twee spoorwegen, het
voormalig industrieterrein van Hazemeyer, meer recent bekend als Holec.
De activiteiten van deze fabrieken in elektrometaal zijn in de jaren negentig
afgebouwd en verhuisd naar een nieuwe locatie in Hengelo. Rond de eeuwwisseling
kwam het oorspronkelijke complex leeg te staan.
Het projectgebied heeft een omvang van ca. 3,5 hectare. Hazemeyer Hengelo
is aantrekkelijk gelegen nabij de wijk Tuindorp, op zeer korte afstand van het
centraal station van Hengelo en op steenworp afstand van de binnenstad
met het kernwinkelgebied en typisch binnenstedelijke functies. De locatie
177
maakt onderdeel uit van een veel groter vooroorlogs industrieel complex,
waarin met name de grote metaalfabrieken van Stork de overhand hebben.
Ook dit gebied, onderdeel van het enorme project Hart van Zuid, zal de
komende jaren worden gerevitaliseerd.
In de oorspronkelijke situatie was het Hazemeyerterrein grotendeels volgebouwd.
Nadat de fabrieksactiviteiten waren beëindigd, zijn de gebouwen
een voor een verlaten. Snel na het vrijkomen van de bebouwing is een deel
van de niet-waardevolle bedrijfsbebouwing gesloopt. De historische en
karakteristie ke gebouwen zijn grotendeels behouden gebleven. Meer recente
toevoegingen zijn verdwenen. Slechts een enkel karaktervol gebouw kon door
de ernstige aantasting destijds niet meer worden gespaard. Met deze voorbereidende
werkzaamheden is het gebied geschikt gemaakt voor een nieuwe
dynamische en creatieve invulling.
Creatieve milieus in 1996 Creatieve milieus in 2004
Historisch perspectief
Floris Hazemeyer beijverde zich, net als Philips en Stork, voor een veilige
elektrische energievoorziening. Op 12 juli 1907 richtte hij in Hengelo zijn eigen
bedrijf in schakelkasten op onder de naam F. Hazemeyer & Co. In 1915
Creatieve milieus in Hengelo/Enschde
in 2007
*
Broedplaats
Creatieve werkplaats
Transactiemilieu
Productiemilieu
Proefuin

178
Kansenkaart creatieve milieus
in Hengelo/Enschde
Kans op nieuw creatief milieu
Kans op opschaling
Kans op terugschaling
Kans op verdwijning
Creatieve milieus in 2004
* Proefuin
verhuisde het bedrijfje naar de Tuindorpstraat 61 in Hengelo. Innovatie en
creativiteit stonden naast techniek en gedrevenheid hoog in het vaandel bij
Hazemeyer. In de Tweede Wereldoorlog werd Hazemeyer zwaar getroffen door
een bombardement. De verwoesting was zo groot, dat de productie tot het
einde van de oorlog bijna nihil was.
Na de bevrijding werd direct gestart met de wederopbouw van Hazemeyer.
Al snel floreerde de elektrotechniek wederom in Hengelo. Vanwege het verbod
voor Duitse bedrijven om industriële producten met een militaire context te
ontwikkelen, ging Hazemeyer met Duitse partners een samenwerking aan om
radio- en radarsystemen te ontwikkelen. Hazemeyer Signaal Apparaten werd
zo de voorloper van Hollandse Signaal Apparaten, nog steeds in Hengelo
gevestigd en daar een belangrijke werkgever. De daaropvolgende jaren waren
zeker enerverend te noemen. De naam Hazemeyer werd vervangen door
andere, waarin de HH van toepassing bleef: Hemaf en Holec. Uiteindelijk
volgden er vele fusies en is het uiteindelijke Eaton-Holec verhuisd naar een
nieuwe locatie in Hengelo.
De Hengelose metaalindustrie had te midden van omliggende textielsteden
als Enschede en Almelo een bijzondere positie met een wat hoger welstandsniveau
en een beter imago en zelfbeeld. In het natuurlijk verloop van de
industriële economie vanaf de industriële revolutie tot de sanering ten gunste
van lagelonenlanden is het de textielindustrie die de ontwikkelingen van de
metaalindustrie logischerwijs steeds vooraf is gegaan. Zo is de revitalisering
van Hengelo achteropgeraakt bij die van bijvoorbeeld Enschede. Dat wordt in
de Hengelo doorgaans gevoeld als een achterstand. Er liggen echter aanzienlijke
kansen om het instrument van de voorsprong gevende achterstand te
bespelen. De ontwikkelingen van Hart van Zuid en Hazemeyer zullen hieraan
ongetwijfeld een belangrijke bijdrage leveren.
Identiteit
Hazemeyer Hengelo ontleent zijn identiteit onmiskenbaar aan het industriële
verleden en het industriële erfgoed. Hengelo heeft een belangrijk deel van zijn
groei te danken aan Hazemeyer-Holec, vele generaties Hengeloërs hebben er
emplooi hebben gevonden. Voor velen is de aanduiding voor bedrijf en locatie
nog steeds synoniem en inwisselbaar: de namen Hazemeyer en Holec hebben
een duidelijke connotatie als gebiedsaanduiding. Waar vroeger de naamsaanduiding
van de bedrijvigheid Hazemeyer vastgroeide aan de locatie, streeft
De Creatieve Fabriek vanaf nu naar een omgekeerde beweging. Hazemeyer
is in 2008 duidelijk de naam voor deze locatie, die in de toekomst vooral zal
worden gekend door de nieuwe veelzijdige en creatieve bedrijvigheid die er
zal plaatsvinden. Het eindbeeld is allerminst vastomlijnd, maar de richting
manifest: een boeiende mix van wonen, werken en ontmoeten, een plek waar
altijd iets nieuws te beleven is voor bewoners, bedrijven en bezoekers, die
zich door een sterk gevarieerde programmering voortdurend aangetrokken
voelen tot de locatie.
Hazemeyer Hengelo zal uiteindelijk in nauwe samenhang met Hart van Zuid
en een vitale binnenstad zorgen voor nieuw elan en een hernieuwde aantrekkingskracht
op de Twentse en Duitse bezoeker.
Betrokken actoren
In 2000 verwerft de Van Hoogevest Groep uit Amersfoort het terrein van
Hazemeyer. De aanvankelijke intentie voor een meer reguliere invulling met
bijvoorbeeld woningbouw, kantoren en detailhandel blijkt moeilijk haalbaar,
179

omdat dergelijke functies bij de herontwikkeling van de nieuwe stadsonderde-
van de herontwikkeling op zich, heeft het gewenste marktgerichte maar
len van Hengelo niet voor de Hazemeyerlocatie zijn voorzien. Bij de gemeente
creatieve totaalconcept dus extraverte, namelijk toeristische en recreatieve
Hengelo is de herontwikkeling van Hazemeyer op dat moment nauwelijks in
doelstellingen.
beeld en zoals dat zo vaak gaat bij dergelijke complexen, de dan vigerende
De gehandhaafde waardevolle gebouwen staan, in afwachting van verdere
bestemmingen zijn ongeschikt. Uiteindelijk besluit de eigenaar in 2005 om
restauratie, nog deels leeg. Een aantal van deze gebouwen heeft een
het gebied te revitaliseren met een integraal concept, waarin diverse elkaar
tijde lijke invulling, aanvankelijk sporadisch (2006), later regelmatig (2007)
versterkende functionaliteiten worden verweven. Men wordt tot deze keuze
en inmiddels intensief. De interim-activiteiten hebben bijgedragen aan publi-
verleid, enerzijds omdat er meer draagvlak voor lijkt te bestaan en er zodoende
citeit en enthousiaste reacties van inwoners en ondernemers. Zo langzamer-
met meer snelheid en doelgerichtheid kan worden ontwikkeld, anderzijds
hand staan de programmering en de mogelijkheden van Hazemeyer goed
omdat de ervaringen met revitalisering van industrieel erfgoed in toenemende
op het netvlies van de Hengeloër. Er is met enige regelmaat ‘leven in de
mate aantonen dat een multifunctionele aanpak, waarin creatieve impulsen
brouwerij’ en de eerste pioniers trekken nieuwe initiatieven en bezoekers
worden gecombineerd met meer commerciële gebruikers en reguliere stads-
aan. Gaandeweg ontstaan meer vaste inkomsten en daarmee groeit een
functies, succesrijk kan zijn.
basis voor een gezonde langjarige exploitatie van de gehele locatie. Zo hebben
De Van Hoogevest Groep besluit tot een samenwerking met Walas
zich zo’n twintig kleinere creatieve bedrijven gevestigd in de gebouwen C01
The Maverick om de conceptuele en economische ontwikkeling van het voor-
en B04 (zie afb.), vinden er diverse tentoonstellingen en activiteiten plaats
malig Holec-Hazemeyerterrein, voortaan Hazemeyer Hengelo genoemd, daad-
in gebouw B06 en wordt gebouw C03 momenteel gebruikt als tijdelijke
krachtig en praktijkgericht te kunnen aanpakken. Om het multifunctionele
theaterruimte. In de eindsituatie is deze functie gepland in het naastgelegen
project integraal en effectief te kunnen realiseren en exploiteren, is een
gebouw C04. In december 2007 hebben er al zo’n veertig mensen een
speciaal op Hazemeyer Hengelo afgestemde onderneming opgericht met
werkplek gevonden.
de naam De Creatieve Fabriek BV.
Op hoger schaalniveau heeft Hazemeyer inmiddels zonder meer een bij-
De Creatieve Fabriek investeert in het bouwen van coalities. In brede zin
zondere attentiewaarde. Provincie, regio en gemeente zijn zich er terdege
wordt gewerkt aan de interactie met de provinciale overheid, culturele en
van bewust dat de Hazemeyerlocatie door haar maat en schaal, het indus-
sociale instellingen, kunstenaars, onderwijsinstellingen, lokale ondernemers
triële erfgoed en de unieke inkadering tussen sporen een zeer bijzondere
en naburige projecten. De kennismaking met ondernemers uit de binnenstad
positie inneemt in het stimuleren en verankeren van creatieve bedrijvigheid
180 en de actoren van de naburige Twentse projecten leiden tot relevante uitwisseling
van informatie en een langzaam maar gestaag toenemend onderling
vertrouwen. Vooral de aanvankelijk stroef verlopende relatie met de gemeente
Hengelo groeit tot een samenwerking waarin resultaten worden geboekt.
In een aantal stappen ontstaat een nauwe samenwerking, waarin op verschillende
niveaus intensief wordt overlegd en gewerkt aan de toekomst van
Hazemeyer. De inspanningen van beide op het creatieve vlak vallen op bij de
provincie Overijssel, die besluit met een subsidie aan de gemeente de broedplaatsfuncties
van Hazemeyer te ondersteunen.
Naast de onderbouwing en uitwerking van de noodzakelijke gegevens komt
na verloop van tijd een vruchtbare uitwisseling van randvoorwaarden, ideeën,
ambities en kansen tot stand. Uit al deze resultaten heeft de gemeente
Hengelo rond de jaarwisseling 2007–2008 een Nota van Uitgangspunten
opgesteld, die voortaan leidraad zal zijn bij de herontwikkeling van Hazemeyer
Hengelo.
in stad en regio.
181
Het project
Hengelo kent een omvangrijk en indrukwekkend arsenaal aan industrieel
erfgoed. Het behouden en het tot uitgangspunt nemen bij de verdere herstructurering
en ontwikkeling van de stad, biedt mogelijkheden om de historie
van de stad sterker te doen leven in de toekomst. Het industrieel erfgoed op
het terrein van Hazemeyer Hengelo biedt bijzondere kansen om deze ambitie
waar te maken. Door realisatie van een stuk creatieve stad wordt dynamiek
en diversiteit toegevoegd aan de redelijk eenzijdige economische structuur
van Hengelo. Het integrale concept is multifunctioneel en moet een complete
en bruisende aanvulling op de binnenstad en de belendende revitaliseringprojecten
rondom de voormalige Storkcomplexen opleveren. Het totaalconcept
dient zich (boven)regionaal te profileren. Behalve de introverte doelstellingen
Creatieve economie als ontwikkelingsinstrument
Creatieve economie kan van grote waarde zijn bij de revitalisering van regio’s
waar de traditionele industrie is verdwenen. In onbruik geraakte industriële
gebouwen blijken bij uitstek geschikt. De geschiktheid voor uiteenlopende
gebruikers, de meervoudig geschikte stramienmaten en de uitnodigende
authenticiteit hebben grote aantrekkingskracht op vindingrijke en initiatiefrijke
ondernemers. In economische revitaliseringprocessen is het belangrijk dat
creatieve en ondernemende geesten, jongafgestudeerden en startende ondernemers
broedplekken vinden in die omgeving. Creatieve economie ontstaat
door een symbiose van creatieve broedplaatsen en het reguliere bedrijfsleven.
Hazemeyer wil in elk geval één van dergelijke broedplaatsen langdurig mogelijk
maken. Sinds september 2007 is een broedplaats ingericht die wordt
gebruikt door zo’n dertig creatieve ondernemers, die samen nieuwe productideeën
ontwikkelen, daarin gesteund door de Provincie Overijssel.
Hazemeyer Hengelo heeft De Creatieve Fabriek een aantal doelstellingen
meegegeven:
– het gebied op een niet-traditionele wijze tot ontwikkeling brengen;
– vooral aandacht geven aan de ontwikkeling en consolidatie van een
creatieve economie binnen een duurzame economische entourage;
– het bereiken van een onderscheidende integrale formule die duurzaam
geëxploiteerd moet kunnen worden.
Creatieve bedrijvigheid
Met De Creatieve Fabriek wordt gerefereerd aan begrippen als de ‘creatieve
klasse’ en de ‘creatieve stad’. De creatieve economie wordt beschouwd als
stuwende factor in een zich vernieuwende regionale economie. Voortdurende

182
Het plangebied van de herontwikkeling
van het oude Hazemeyercomplex tot
De Creatieve Fabriek
C01
C03
B04
C04
A04
C05
B05
B06
innovatie en dynamiek zijn het gevolg van de creatieve processen. Een significante
economische spin-off nestelt zich veelal in het reguliere regionale
bedrijfsleven.
Creatieve klasse
Creatieve mensen zijn belangrijk voor een stad of regio en zijn een belangrijke
aanjager van de stedelijke economie. Deze creatieve klasse gedijt in een
open en tolerant klimaat en maakt gebruik van de stedelijke voorzieningen
(onder andere cultuur en horeca). Uit de Atlas voor Gemeenten (Marlet &
Van Woerden, 2004) blijkt dat een stad aantrekkelijk moet zijn voor creatieve
professionals. Belangrijkste voorwaarde daarvoor is dat er voldoende werkplekken
(ateliers, bedrijfsverzamelgebouwen, oefenruimten, broedplaatsen)
in de stad worden gecreëerd.
Broedplaatsen
Een speerpunt bij het aantrekken van de creatieve bedrijvigheid is het realiseren
van broedplaatsen. Plekken met minder of geen regels, waar creatieve
bedrijven zich vestigen en kunnen floreren en daardoor in belangrijke mate
kunnen bijdragen aan de herontwikkeling van stedelijke gebieden.
Locatievoorkeuren
Creatieve bedrijvigheid heeft een voorkeur voor verouderde industriegebieden,
fabrieksgebouwen of kantoren dicht bij de binnenstad.
Voorsorteren van keuzes
Voor de ontwikkeling van creatieve economie zijn nodig: een katalysator
in de vorm van kunst, cultuur, creatieve productie en bedrijvigheid versus
een economisch kiembed voor duurzaamheid en haalbaarheid.
Het concept van Hazemeyer Hengelo rust op drie pijlers:
– Kunst, cultuur en multimedia
Kunst-, cultuur- en multimediafuncties vervullen een duidelijk publiektrekkende
rol. Het is een opgave om voortdurend een levendig beeld te
behouden. Een bijdrage hieraan wordt gegeven door de combinatie met
andere (culturele en ambachtelijke) activiteiten, zoals repetitieruimten,
culturele opleidingen, (amateur)ver enigingen, theater- en podiumkunsten,
repetitieruimten en onderwijs. Waar mogelijk zal gebruik worden gemaakt
van glasvezel en breedband.
– Opleiden, starten & ontwikkelen
Hazemeyer richt zich naast cultuur en economie vooral ook op sociale economie,
wijkeconomie en startersbeleid. In dit kader is niet alleen werken
en creëren van belang, maar ook opleiden, werkervaringsplaatsen, startersprogramma’s
en reïntegratie.
– Ambachtelijke productie & ontwerp
Design en de ambachtelijke sector passen bij uitstek bij Hengelo als voormalige
innovatieve industriestad. Ambachtelijk ontwerp en productie kunnen
zich manifesteren als creatieve en stimulerende elementen in de lokale economie.
Voor een groot aantal (startende) bedrijven is een laagdrempelige
broedplaatsachtige omgeving een belangrijk vereiste voor een succesvolle
start als volwaardig ondernemer. Ook regionale opleidingen kunnen deelnemen
aan de realisatie van creatieve producerende bedrijvigheid en ambachtelijke
innovatie, (vak)opleidingen, tentoonstellingen en vermarkting van de ambachtelijke
producten.
183

184 185
boven Tijdelijke kunsttentoonstelling
‘OkArt’ trekt nieuw publiek naar de
voormalige fabriek.
onder De Reyrolle Hal, die zal worden
gebruikt voor grootschalige publieke
manifestaties.
De markante loopbrug in het Hazemeyercomplex

Proeftuinen Creatieve Economie
De laatste twee jaar hebben de gemeente Hengelo en De Creatieve Fabriek
Deelname aan de Proeftuinen Creatieve Economie was een gezamenlijk initia-
bewust geïnvesteerd in een fundament van vertrouwen, openheid en een
tief van gemeente en ontwikkelaar. Voor de gemeente Hengelo was deelname
resultaatgerichte aanpak. Uitgezonderd enkele begrijpelijke lichte struikelingen
feitelijk een logisch vervolg op het onderzoek door de Stad bv naar creatief
onderweg, is dat proces tot volle bloei gekomen. Inmiddels is een Nota van
ondernemen in de Twentse steden (de Stad bv, 2006a). Uit dit onderzoek
Uitgangspunten voor de locatie gereed en zijn er afspraken gemaakt over de
bleek onder andere dat een specifiek milieu, een plek waar creatieve bedrijvig-
te volgen planologische en vergunningstechnische procedures.
heid zich verzamelt, ontbreekt en dat de Hazemeyerlocatie daartoe kansen
Open informatiestructuren en bekendheid met en publiciteit rondom Hazemeyer
biedt. De gemeente vond het van belang ervaringen uit te wisselen met
hebben het proces gunstig beïnvloed. Niet onbelangrijk is het feit dat provincie
andere proeftuinen en gebruik te maken van elkaars expertise. Bovendien
en gemeente zich beleidsmatig hebben uitgesproken voor versterking van
een prima gelegenheid om frisse, nieuwe ideeën op te doen.
de creatieve economie. Behoud van industrieel erfgoed schreeuwt om nieuwe
Een soortgelijke reden vormde de basis van het besluit van de projectontwik-
functies. Daar dringt de tijd en wringt de schoen. Beide knellingen kunnen
kelaar. Echter, het besluit om Hazemeyer op niet-traditionele wijze te ontwikke-
alleen in goed overleg met coalitiepartners worden gelenigd.
len vanuit een integraal multifunctioneel concept en het feit dat Hazemeyer
Vraagstukken die zich de komende jaren zeker zullen aandienen, houden
in die fase als project bij de gemeente een erg lage prioriteit had, deed de
verband met de dynamiek van creatieve economie. Functies en bedrijvigheid
noodzaak voelen om samen met die gemeente externe kennis en praktijk-
zullen zich blijvend vernieuwen, de tijdelijke exploitatie krijgt snel vaste eleervaringen
binnen te halen, te bespreken en te beoordelen. Tegelijkertijd zou
menten en uiteindelijk zal het integrale Hazemeyerconcept in een permanente
dit traject kunnen worden gekoppeld aan interne kennisontwikkeling en coali-
bestemming moeten worden gegoten. Tot het zover is zullen de zorgvuldig
tievorming met de lokale creatieve gemeenschap.
opgebouwde coalitiestructuren op hun stevigheid worden getest. Onderhoud
De vraag waar het om draait is: hoe zorgen we ervoor dat Hazemeyer uitgroeit
en vernieuwing van die structuren zullen eenzelfde dynamiek vragen als de
tot een bruisend stukje stad, waar creatieve economie, kunst, cultuur en
passende bedrijvigheid naast elkaar een plek vinden in een omgeving die rijk
concretisering van het creatief-economische complex.
is aan (leegstaand) industrieel erfgoed? De vraag betrof vooral het draagvlak
Venetiaanse brug
bij allerlei partijen in het politieke en economische veld, ondernemers van
Hazemeyer bevindt zich ergens net voor of voorbij het hoogste punt van de
de binnenstad, naburige en vermeend concurrerende projecten en algemene
Venetiaanse brug (zie Inleiding, figuur 3, p.40). Er is voorzichtig begonnen
186 ongerustheid over de economische kansen van Hengelo. Technisch geformu-
aan de eerste fase van convergeren. Er wordt voorzichtig verder gesmeed aan 187
leerd: hoe komt een samenwerkingsconstructie tot stand die de ontwikkeling
een trilaterale coalitie tussen binnenstad, Hart van Zuid en De Creatieve
van een creatief Hazemeyer bevordert, waarin synergie tussen partijen
Fabriek. Samenwerking komt in beeld en het ziet ernaar uit dat kansen
ontstaat en waardoor risico’s hanteerbaar worden.
Externe partijen reageerden wisselend: van enthousiast tot terughoudend,
al naar gelang de positie en het specifieke belang. Terughoudende reacties
waren er aanvankelijk van de (binnenstads)ondernemers en van de ontwikkelaars
van Hart van Zuid.
De publieke interesse nam snel toe toen bekend werd dat Hazemeyer huisvesting
bood aan kunstenaars en kleine creatieve bedrijfjes. Aanvankelijk
waren de gebouwen om uiteenlopende redenen niet (tijdig) geschikt om aan
de vraag tegemoet te komen. Inmiddels is de tijdelijke exploitatie vol op
stoom en medio 2008 nemen enkele belangrijke vaste gebruikers hun intrek.
verzilverd kunnen worden.
Procesverloop
In de twee jaar sinds de start van de proeftuinen is er veel veranderd.
De ambities en keuzerichtingen zijn meer gelijkgeschakeld en de onderlinge
scepsis maakt gestaag plaats voor ‘samen de schouders eronder’. Deze
positieve ontwikkeling leidt medio 2008 al tot ingebruikstelling van enkele
bepalende gebouwen. De processen die de proeftuin op gang heeft gebracht,
hebben duidelijk invloed gehad. Zeker in het tot stand brengen van een
ongedwongen maar stevige coalitie met de gemeenschap van kunst, cultuur
en creatieve bedrijven. Het draagvlak bij de ondernemers in de binnenstad
is gegroeid en ontwikkelt zich verder. Pas zeer recent komt een voorzichtige
samenwerking tot stand met het nabijgelegen project Hart van Zuid. Die relatie
kan nog veel beter. Gemeente en De Creatieve Fabriek delen het besef dat
er voor allen nog grote kansen liggen door het uitbouwen van coalities, niet
in de laatste plaats voor de bewoners van Hengelo.
Reflectie en lessen
De Community of Practice in de casus Hazemeyer leert ons dat investering
in vertrouwen, openheid en samenwerking rendement oplevert. Bekend maakt
bemind. Ga moeilijke gesprekken met niemand uit de weg, verzamel standpunten
en zoek naar gezamenlijke ‘strenghts’ en alternatieven. Dergelijke
resultaten uit het verleden zijn zeker een garantie voor de toekomst.
De inzichten uit andere Communities of Practice versterken deze belangrijke
les. Iedere casus heeft weliswaar zijn ‘eigenaardigheden’, het bouwen van
een doelmatige coalitie in een vroeg stadium, het duidelijk communiceren
van verwachtingen en ambities, en de bereidheid tot het aanvaarden van
consequenties zijn van onschatbare waarde. De verschillende intenties van
de voornaamste spelers, met name gemeente en ontwikkelaar, kunnen beter
maar meteen helder worden gemaakt, zodat het gesprek over de toekomst
en de begrenzingen niet wordt gehinderd door onduidelijkheid over de posities.
Een open gesprek over de kansen en ontwikkelingsmogelijkheden geeft
ruimte om een gezamenlijk handelingsperspectief te ontwikkelen dat deze
belangen overstijgt.
Complementariteit wordt bereikt door de verschillen tussen ontwikkelingen te
benoemen en vervolgens op een hoger strategisch niveau naar oplossingen
te zoeken. Creatieve economie is een markt die niet concurreert met lopende
projecten, maar openingen maakt naar nieuwe markten. Het openleggen van
nieuwe markten is het voordeel van alle partijen, de binnenstad, Hart van Zuid
en Hazemeyer.

Voor een geleidelijke groei van tijdelijk gebruik naar het definitieve concept
is aansluiting bij de interne dynamiek van de creatieve markt in Twente een
belangrijke voorwaarde gebleken. De combinatie van de vraag uit de sector
van de creatieve bedrijven naar nieuwe bedrijfsruimte en de culturele aspiraties
in de samenleving levert een stevig fundament op voor een ontwikkeling
die een bovenregionale markt kan aanspreken.
De Creatieve Fabriek wil het totaalconcept en de implementatie van business
engineering voor creatieve economie en industrieel erfgoed uit de Angelsaksische
praktijk implementeren. Voor de toetsing van die praktijk zijn de
lessen uit de coalitiepraktijk van deze casus en andere concrete projecten
cruciaal.
Hazemeyer Hengelo
188
Vastgoed en ontwikkeling, initiatief
Van Hoogevest Groep, Amersfoort
Conceptuele ontwikkeling
Business proces engineering creative economy
Walas The Maverick BV, Hengelo
Integrale exploitatie
De Creatieve Fabriek BV, Hengelo
Actieprogramma Cultuur en Economie
Provincie Overijssel
Startersarrangementen
ROZ, gemeente Hengelo en De Creatieve Fabriek
189
Creatief Collectief Hazemeyer Hengelo
15 deelnemende bedrijven
Omvang
ca. 4.500 m2 cultuur
ca. 2.500 m2 opleidingen en reïntegratie
ca. 3.500 m2 entertainment, tentoonstellingen en evenementen
ca. 5.000 m2 veelzijdig bedrijvig, ambachten en bedrijven
ca. 2.500 m2 centrum voor ontwerp en ambacht
boven Luchtfoto van het te ontwikkelen
Hazemeyerterrein ingeklemd tussen
twee spoorlijnen aan de rand van
de binnenstad van Hengelo en Hart
van Zuid.
onder Electrometaalfabriek in werking.

Oliemolenkwartier
Amersfoort
Corien Rodenburg, NRG Consult, innovatiemanager Amersfoort Creatieve Stad
‘Een bruisende etalage voor vernieuwende,
energieke ondernemers die zelf een impuls
geven aan de creatieve economie.’
Creatieve milieus in Amersfoort
in 2007
190 Situatie
Op het moment van schrijven, januari 2008, is het Oliemolenkwartier een
grotendeels braakliggend terrein. Van het rijke industriële verleden van
Amersfoort is slechts de Prodenttandpastafabriek nog zichtbaar. Zeepfabriek
Rohm & Haas sloot in 2001 haar poorten, een deel van de monumentale
panden is daarbij aan de sloophamer ontkomen. Kunstenaars hebben zich
hier gevestigd en er wordt nagedacht over de ontwikkeling van het pand voor
de huisvesting van creatieve bedrijven. Het Oliemolenkwartier ligt net ten
noorden van de binnenstad van Amersfoort. Een nu nog wat verlaten plek
vlak achter het station, maar in de toekomst een nieuw deel van de binnen-
191
stad en in de tussentijd een ideale plek om te experimenteren.
De gemeente is eigenaar van de grond en wil het Oliemolenkwartier ontwikkelen
tot het hart van de creatieve economie van Amersfoort. Het gebied moet
leven, inspireren en stralen. Het Oliemolenkwartier moet worden tot een plek
waar creatieve bedrijven elkaar ontmoeten, kruisbestuivingen aangaan, nieuwe
ideeën creëren en deze vooral tonen aan een groot publiek. Deze ‘etalage’
wordt een bruisende plek waar ruimte is voor vernieuwende, energieke ondernemers
die samen een impuls geven aan creatieve economie in Amersfoort.
Het Oliemolenkwartier ligt er nu bij als een restgebied met als belangrijkste
publiekstrekker het restaurant Zandfoort a/d Eem. Dit restaurant is opgezet
door de voormalige eigenaar van de Amsterdamse club Panama, die in
Amersfoort woont en een leuke plek in Amersfoort wilde creëren. Naast
Creatieve milieus in 1996 Creatieve milieus in 2004
Zandfoort a/d Eem organiseren kunstenaars in zeepfabriek Rohm & Haas
manifestaties, is popcentrum De Kelder tijdelijk in het kwartier gehuisvest,
wonen studenten in kubussen en organiseert ‘Amersfoort Creatieve Stad’
Broedplaats
Creatieve werkplaats
drukbezochte netwerkbijeenkomsten voor creatieve ondernemers. Nieuwe
Transactiemilieu
planontwikkelaars, veelal Amersfoortse creatieve ondernemers, werken op
spraakmakende wijze aan hun voorstellen, Hogeschool Utrecht bouwt een
*
Productiemilieu
Proefuin

192
Kansenkaart creatieve milieus
in Amersfoort
Kans op nieuw creatief milieu
Kans op opschaling
Kans op terugschaling
Kans op verdwijning
Creatieve milieus in 2004
* Proefuin
nieuw onderkomen en verder is een belangrijk deel van het terrein in gebruik
als parkeerterrein. Volgens de planning worden vanaf 2008 fasegewijs meer
creatieve functies en activiteiten zichtbaar.
Industriegebied aan de Eem
Het Oliemolenkwartier maakt deel uit van het Eemkwartier. Aan de vooravond
van Amersfoorts industrialisatie, omstreeks 1850, was dit een idyllisch
gebied met landgoederen, buitenverblijven, stukjes bouwland, schuurtjes en
een enkele stal. Aan de oever van de Eem stonden wat pakhuizen, een paar
molens en wat kleine ambachtelijke ondernemingen zoals een bleekbedrijfje,
een bakker en een enkel café. Oliemolen De Zon, ook wel bekend als
‘de Rijzende Zon aan de kleine Koppel’, stond opvallend aan de linkeroever
van de Eem in het Oliemolenkwartier. In oliemolens werden olierijke zaden
zoals pinda’s, zonnebloemzaad en lijnzaad geplet tussen kantstenen. Het zaad
werd vervolgens verhit in een pan, in zakken gestopt en in een perskamer
tussen molenstenen geperst. Naast olie werd pulp als bijproduct verkregen,
dat werd gebruikt als veevoer. De olie werd voor de huishouding of voor zeepbereiding
gebruikt. In 1863 werd de oliemolen omgebouwd tot een trasmolen.
Tras is gemalen tufsteen, gebruikt als ingrediënt voor cement.
In de periode 1900–1950 nam de industrialisering in Amersfoort een grote
vlucht. In het Oliemolenkwartier vestigden zich verschillende bedrijven, waaronder
de Amersfoortse Betonmaatschappij, Van Nieuwenhuizen graan- en
veevoederhandel, Erdal schoensmeer, de Prodentfabriek, de Nederlandse
Kleurstoffenindustrie en Rohm & Haas. Toenemende concurrentie, schaalvergroting,
opvolgingsproblemen bij familiebedrijven, het invoeren van nieuwe
technologieën en toenemende productiekosten zorgden vervolgens voor een
lange periode van neergang. In plaats van de eerdere trots ontstond, ingegeven
door de bewustwording over vervuiling en het neerkijken op industriearbeiders,
schaamte over het industriële verleden. Men nam afscheid van
fabrieken en maakte ze maar al te graag met de grond gelijk.
In de laatste decennia is er een lichte kentering in de waardering van de
industrie te herkennen. Het besef groeit dat industrie een cultuuruiting is.
Als de oude, vaak interessante en karakteristieke gebouwen een zinvolle
nieuwe bestemming krijgen die recht doet aan het bedrijfsmatige verleden,
dragen ze naast hun rollen als monument en informatief gebouw bij aan
de verlevendiging van het stadsbeeld.
Groeistad Amersfoort
Amersfoort is al jaren in ontwikkeling. Nieuwe wijken als Schothorst en Vathorst
worden op aansprekende wijze ontwikkeld en het inwonertal is in vijftig jaar
gestegen tot over de 140.000 (Marlet & Van Woerkens, 2004). De groeiende
stad vraagt om een passend voorzieningenniveau op het gebied van kunst,
cultuur, winkelen en uitgaan. Het Eemkwartier is hiervoor door het gemeentebestuur
aangewezen als uitbreiding van het stadshart. In 2005 verschenen
de eerste grote appartementencomplexen in de Eemhaven. Aan de overzijde
van de Eem, op het Eemplein en direct ten noorden van de spoorlijn, worden
enkele stedelijke voorzieningen gebouwd zoals een bibliotheek, bioscoop, een
kunstenschool, een archief. Ook het popcentrum De Kelder, dat nu nog in het
Oliemolenkwartier gevestigd is, verhuist hiernaartoe. Het Oliemolenkwartier
grenst aan het Eemplein.
De gemeente Amersfoort wil de aanwezigheid van creatieve bedrijvigheid in
het Oliemolenkwartier stimuleren door gedurende vijftien jaar de ontwikkeling
193

van broedplaatsen ruim baan te geven. Alles mag, maar wel onder de voor-
Financieel gezien is het gebied voor de periode van vijftien jaar losgekoppeld
waarde dat alles na die periode verwijderd kan worden. De periodering van
van het mechanisme van de boekwaarde. Deze is teruggebracht tot een
tijdelijkheid hangt samen met de ruimtelijke ontwikkelingsstrategie voor het
niveau waarop herontwikkeling over een periode van vijftien jaar goed moge-
aangrenzende Eemplein en het industriegebied Kop van Isselt, waar het
lijk is. Dit betekent dat de ontwikkeling van creatieve economie niet extra
gehele Eemkwartier onderdeel van uitmaakt. Het gemeentebestuur verwacht
belast wordt door afschrijvingen op de boekwaarde. Het braakliggend terrein
dat over vijftien jaar de nieuwe stedelijke functies van het Eemplein voldoende
is ‘om niet’ beschikbaar. Alle investeringen in het gebied, het bouwrijp maken,
goed zijn ingebed in het stedelijk weefsel. Vanuit die situatie is er dan vol-
het aanleggen van voorzieningen en de ambtelijke begeleiding moeten worden
doende zicht op een gewenste nieuwe invulling van het Oliemolenkwartier.
betaald uit de opbrengsten van het gebied.
Een volgende vraag was of het überhaupt mogelijk is om op basis van de
Werkateliers
uitgangspunten van de gevestigde orde creatieve economie te stimuleren.
Om de plannen voor het tijdelijke creatieve milieu van het Oliemolenkwartier
De tijdelijkheid van de bebouwing betekent dat ontwikkelaars alleen geïnte-
verder uit te werken, zijn in 2006 werkateliers met groepen van creatieven in
resseerd zijn als zij rechten krijgen in de toekomst van het gebied na vijftien
de stad georganiseerd. De werkateliers zijn in eerste instantie geïnspireerd
jaar. Op die manier wordt het indekken van risico’s een voorwaarde is om
door Richard Florida’s boek uit 2002 over het belang van een sterke creatieve
mee te doen, terwijl juist het aangaan van risico’s en het accepteren daarvan
klasse in de stad, maar daarnaast ook door concrete voorbeelden als
onderdeel van de creatieve economie is.
Container City in Londen.
Het blijkt dat Amersfoort verrassend veel in huis heeft waarvan het zelf
Tijdens de werkateliers Oliemolenkwartier is expliciet gekozen de gebruiker
weinig weet heeft. Creatieve bedrijvigheid is in Amersfoort talrijk aanwezig,
als uitgangspunt te nemen. Dit heeft geresulteerd in een programmavoorstel,
maar profileert zich nog onvoldoende om een aanjaagfunctie te hebben.
een functionele sfeerimpressie van gebruikers en een tijdslijn die als uitgangs-
Het Oliemolenkwartier biedt kansen om als etalage te fungeren. Het is een
punt kan dienen voor verdere ontwikkeling van het creatieve gebied.
gebied met veel potentie om de stad op een ander plan te brengen door het
Potentiële gebruikers en ontwikkelaars reageerden enthousiast op het voorne-
stimuleren van creatieve economie. Creatieve economie gaat over nieuwe
men het Oliemolenkwartier in te richten voor creatieve industrie. Kunstenaars
vormen. Dit besef is doorslaggevend voor het succes. Rohm & Haas is zo’n
zagen mogelijkheden voor atelierruimte, zelfstandig ondernemers waren blij
nieuwe vorm. Hier werkt een diverse groep van creatieven op bijzondere wijze
met de ideeën over gezamenlijke huisvesting, en bijvoorbeeld op de prijsvraag
aan spraakmakende initiatieven, zijn samenhang en synergie leidend en wordt
194 voor het ontwerp van een paviljoen voor het huisvesten van ‘Amersfoort 750’
bijgedragen aan het op de kaart zetten van creatief Amersfoort.
195
– Amersfoort viert in 2009 grootscheeps dat het 750 jaar bestaat – kwamen
In het nadenken over de tijdelijke functie van het Oliemolenkwartier, het ont-
zestig inzendingen binnen. In de politiek was er enthousiasme over de ontwikwikkelen
van broedplaatsen en de financiering daarvan, blijkt hoe lastig het is
kelruimte en ambitie op het vlak van creatieve industrie. Alhoewel met name
om dit project een plek te geven. Eigenlijk is het geen project, want de ontwik-
vanuit de VVD vragen werden gesteld over de visie op het te ontwikkelen terrein
keling heeft geen vooropgesteld einddoel. Het is immers niet zeker waar het
na de periode van tijdelijk gebruik en over het hypekarakter van het gebied.
naartoe gaat. Het is een proces met als doel het tijdelijk vullen van het gebied.
Toch zijn de werkateliers afgerond met een slotbijeenkomst die weinig
Vanuit het ‘oude’ ontwikkelidee is er behoefte aan een eindbeeld. Bijvoor-
bevredi gend was voor zowel verantwoordelijke wethouders als verschillende
beeld het wegvegen van alles wat gebouwd wordt na de periode van vijftien
groepen van creatieve ondernemers, kunstenaars en organisatoren in de
jaar. Lastigheid in het denken over het investeren in tijdelijke broedplaatsen
stad. De hierop volgende radiostilte vanuit de gemeente trekt vanaf 2007
blijkt het ‘gevaar van succes’: als het goed gaat en het gebied begint te
langzaam weg doordat de organisatie Amersfoort Creatieve Stad netwerk-
bruisen, gaat dat mogelijk tegen andere plannen in. Andere stemmen in de
bijeenkomsten organiseert. Het doel van deze bijeenkomsten is om een ont-
stad vinden dit open einde juist bijzonder aantrekkelijk en gaan ervan uit dat
moetingsplek te creëren, waar de creatieve klasse van Amersfoort elkaar per-
de creatieve functies en activiteiten hoe dan ook de waarde van het gebied
soonlijk leert kennen, onderling relaties smeedt, samen projecten ontwikkelt
vergroten. Wat over vijftien jaar werkt behoud je en de rest pas je aan.
en Amersfoort als creatieve stad op de kaart zet.
De onzekerheid over de consequenties voor de toekomst kunnen een gevaar
vormen voor de ontwikkeling van het Oliemolenkwartier. Door te laten zien
Amersfoort Creatieve Stad
hoe creatieve economie in de praktijk werkt, door te wijzen op de bijdrage
In januari 2008 heeft de gemeenteraad het plan van aanpak omarmd om de
ervan voor het imago en de economische groei van de stad en verder de tijd
creatieve economie, met als speerpunt de sector ontwerp en advies, in tijdelijke
z’n werk te laten doen, kan de onzekerheid worden overwonnen. Dit vraagt
vormen in het Oliemolenkwartier te stimuleren. In eerste instantie was het de
vraag of de gemeente haar grondgebied zelf zou gaan verhuren aan initiatieven
erom heel erg met het ‘hier en nu’ bezig te zijn.
voor het ontwikkelen van broedplaatsen of dit zou uitbesteden aan een ontwik-
Strategie
kelaar. De gemeente heeft uiteindelijk besloten om zelf een leidende rol te
Het Oliemolenkwartier is een breiproject. Het gebied wordt kavel voor kavel
nemen om zo sturend te zijn in de visie, identiteit en programmering van het
ontwikkeld. In dit organische proces is iedere nieuwe stap medebepalend
Oliemolenkwartier. Zelf ontwikkelen maakt het mogelijk de beleving in de uitwer-
voor de stap die volgt. Een aantal kavels is nu beschikbaar en zodra de
king van de initiatieven centraal te laten staan en er zo voor te waken dat er
nieuwe parkeergarage op het Eemplein gereed is, kan het huidige parkeerter-
daadwerkelijk broedplaatsen ontstaan. Om tijdelijke ontwikkelingen verder mogerein
herontwikkeld worden. Ondertussen dienen zich voor verschillende kavels
lijk te maken, is zo veel mogelijk ruimte gecreëerd in het bestemmingsplan.
nieuwe ontwikkelaars aan. In dit proces werken gebruikers, ontwikkelende

oven Voormalige lijmfabriek Rohm
& Haas wordt herontwikkeld tot creatief
bedrijfsverzamelgebouw.
onder Het Oliemolenkwartier in
Amersfoort met links Rohm & Haas
en rechts tijdelijke studentenhuisvesting
in zeecontainers.
partijen en de gemeente samen. Het uitgangspunt van deze kavel-voor-kavelstrategie
is dat de verschillende ‘nieuwe projectontwikkelaars’ zo veel
mogelijk zelf het werk doen. Eventueel ondersteund door werkbudget en
de organisatie Amersfoort Creatieve Stad.
Vanuit Amersfoort Creatieve Stad worden gebruikers/plannenmakers gestimuleerd
en gefaciliteerd om op bijzondere wijze met spraakmakende voorstellen
te komen. De soms nog wat zoekende coalities worden ondersteund in het
verder uitwerken van hun plannen en bijvoorbeeld bij het werven van deelnemers
voor hun activiteiten en nieuwe gebruikers voor de gebouwen.
196
Proeftuinen Creatieve Economie
Hoewel het ontwikkelen van het Oliemolenkwartier met al zijn bijzonderheden
vergelijkbaar blijft met een ‘normaal’ project, verschilt de ontwikkeling van
het gebied met die van andere oude industriële gebieden. Net als bij andere
projecten is er een gebied, een programma van eisen, een bestemmingsplan,
een ontwikkelaar, en zijn er gebruikers, maar toch moet je telkens het wiel
opnieuw uitvinden. Daarbij komt dat de randvoorwaarde om het gebied tijdelijk
in te vullen het verhaal niet alleen programmatisch maar ook financieel
complex maakt. De gemeente is aan iets begonnen waarvan ze niet uit ervaring
weet hoe het werkt. Wat is het krachtenveld in dit ontwikkelingsproces?
Hoe pakt een verhaal anders uit met het label ‘creatieve economie’ erop?
Om op dit soort vragen antwoord te krijgen, heeft Amersfoort zich in 2006
aangesloten bij de Proeftuinen Creatieve Economie. De insteek was te willen
leren van andere projecten, maar ook om Amersfoort te profileren en te
profiteren van belangeloos professioneel advies.
Het dilemma dat in het begin (2006) van de proeftuin van Amersfoort centraal
stond, was dat de creatieve ondernemers in Amersfoort wel actief zijn en
graag willen, maar toch niet met concrete plannen komen. Verbeelding blijkt
de basis te zijn waarop creatieven zich ontwikkelen en een braakliggend
terrein spreekt niet tot de verbeelding. Er moet dus eerst bebouwing komen.
De vraag daarbij was welke ontwikkelingsstrategie er gekozen moest worden.
197
Ontwikkelingsstrategie
Ten tijde van de eerste expertmeeting zit de gemeente met het dilemma dat
ze niet zelf wil gaan ontwikkelen, maar dat ze de grond ook niet uit handen wil
geven. Een samenwerking tussen overheid en ontwikkelaar, waarbij de grond
in erfpacht wordt uitgegeven, lijkt de meest logische oplossing. De gemeente
heeft de intentie om de ontwikkeling te initiëren met een prijsvraag voor een
bedrijfsverzamelgebouw. Tijdens de expertmeeting vraagt de gemeente advies
hoe deze prijsvraag vormgegeven dient te worden.
De reactie van de experts is terughoudend. Zij voorzien problemen met de
mogelijkheid om na vijftien jaar al het tijdelijke gebruik weg te vegen. Op die
manier is de waardestijging relatief en zullen weinig ontwikkelaars willen
investeren. Ze adviseren om tijdelijkheid te zien als transformatiemiddel dat
nieuwe mogelijkheden voor ontwikkeling verkent. Een open inschrijving kan,
beter nog dan een prijsvraag, de juiste kandidaten mobiliseren die je in het
gebied wilt hebben. Als je een open inschrijving houdt, dan is de kwaliteit van
de opdracht bepalend voor de kwaliteit van de inzendingen. Denk goed na
over de juiste randvoorwaarden. Die moeten overeenkomen met het karakter
van het gebied: open en toegankelijk; bont en rommelig; tijdelijk; spraakmakend
en dynamisch. Nieuwe horecaconcepten zijn hiervoor erg interessant.
Als je iets bijzonders wilt doen als gemeente, zorg dan ook voor bijzondere en

uime randvoorwaarden die de creativiteit stimuleren. Zoek naar een aanpak
die creativiteit losmaakt: het goede idee. Het enige dat je daarvoor nodig
hebt is een programma, ruimte en geld. Tijdelijkheid biedt veel mogelijkheden
in de omgang met lopende bestemmingsplannen. Een goed voorbeeld uit het
buitenland is Container City in Londen. Daar betaalt de ontwikkelaar geen
huur aan de gemeente, maar stopt 20% van de opbrengst in een fonds voor
de herontwikkeling van het gebied. Het is wel logisch om in een publiek-private
samenwerkingsconstructie de grondexploitatie met één partij voor het hele
gebied te voeren. Dan weet je ook wie de buren zijn.
geheel wordt ingegeven door de deelprocessen. Het uiteindelijke doel om
vanuit samenhang aan het programma bij te dragen ontstaat gaandeweg. De
(potentiële) gebruikers blijken naarmate hun plannen concretere vormen krijgen
en uitwisseling over plek en uitstraling noodzakelijk wordt, last te krijgen van
de fragmentatie. Het besef groeit dat zij gezamenlijk de ontwikkelcoalitie voor
het Oliemolenkwartier vormen en met elkaar moeten onderhandelen. Kleine
coalities achten het zinvol niet alleen de eigen plannen te toetsen aan de
randvoorwaarden van de gemeente, maar voelen ook de urgentie met elkaar in
dialoog te gaan over de samenhang tussen de initiatieven. Hieronder worden
de verschillende ontwikkelingen in het Oliemolenkwartier kort toegelicht.
Soort creatieve economie
Een vraag die hiermee in nauw verband staat, is welke creatieve economie je
Rohm & Haas
hier wilt vestigen. Niet iedere sector is in Amersfoort aanwezig en niet iedere
Rohm & Haas is een van de weinige overgebleven industriële gebouwen in het
ondernemer is enthousiast over dit soort gebieden. Bedrijven uit de bouw-,
Oliemolenkwartier. De kunstenaars die in eerste instantie het gebouw tijdelijk
advies- en ontwerpwereld zitten niet te wachten op opblaashallen. Het perso-
bewoonden, mogen zich nu blijvend vestigen in een deel van de bebouwing.
neel vraagt om een fatsoenlijk gebouw. Dit plan werkt dus niet voor deze doel-
Het ontwikkelen van Rohm & Haas is uitgegroeid tot een samenwerking van
groep. Er zijn twee opties. Ten eerste kan je ervoor kiezen om de vrijblijvend-
adviesbureau Pentascope, architectenbureau Poolen en kunstenaars met als
heid van het Oliemolenkwartier op te geven. Investeerders kunnen dan in het
doel zich gezamenlijk in deze panden te huisvesten. Dit vindt plaats onder
gebied zelf of daarbuiten grondposities verwerven. Als tweede optie kun je
coördinatie van Stichting BOEi (Nationale Maatschappij tot Behoud, Ontwikke-
zoeken naar functies die hier wél willen zitten en een rendabele praktijk kunnen
ling en Exploitatie van Industrieel Erfgoed). De voor deze partijen haalbare
opbouwen in vijftien jaar. Dan kan gedacht worden aan tijdelijke evenementen,
vormen van samenwerking zijn zichtbaar geworden in een plan waar inmiddels
kunstenaars of horeca. Om het gebied een impuls te geven, kan je de sociale
in principe overeenstemming met de gemeente over is. De drie partijen geven
faculteit van de Hogeschool betrekken en een ICT-cluster ontwikkelen door
op bijzondere wijze invulling aan de ontwikkeling van de creatieve economie in
een satellietlocatie van de Dutch Game Factory uit Utrecht te huisvesten en
het Oliemolenkwartier. Met name in de programmering en de publiciteit zijn er
198 ICT-bedrijven te mobiliseren.
Ontwikkelingen
mogelijkheden om samen te werken en om bij te dragen aan de doelen van
Amersfoort Creatieve Stad.
199
Sinds de proeftuinen in 2005 zijn gestart, is een plan van aanpak ontwikkeld,
De Keukentafel/Discover!
zijn verschillende initiatieven vanuit de markt in gang gezet, blijkt er interesse
Aan de ‘Keukentafel’ dragen creatief ondernemers zelf concrete suggesties
te zijn vanuit niet-reguliere ontwikkelaars, zijn studentenwoningen geplaatst,
aan voor de invulling van de ruimte die nog resteert in het Oliemolenkwartier.
wordt Zandfoort a/d Eem, een van de leukste restaurants van Amersfoort,
In restaurant Zandfoort a/d Eem staat in de maanden januari, februari en
gebruikt als ontmoetingsplek voor creatief ondernemers, krijgt ‘Amersfoort
maart een ‘fysieke’ keukentafel, waar regelmatig ontmoetingen georganiseerd
750’ vorm en zijn de Hogeschool en de Dutch Game Factory aangehaakt.
worden en waar de ontwikkeling van plannen permanent bekeken en becom-
Door veel aandacht te besteden aan de identiteit van, en de gewenste
mentarieerd kan worden.
programmering in het gebied, en door ondersteuning aan te bieden bij het
Rode draad in dit project is het ‘laten zien wat Amersfoort kan hebben aan
ontwikkelen van concepten, hebben zich verschillende potentiële gebruikers
zo veel ondernemende, creatieve inwoners’. Publiciteit en promotie van dit
en coalities van nieuwe ontwikkelaars gemeld. Wat ook bijdroeg was het
bijzondere initiatief is belangrijk en vraagt extra inspanning van de commu-
loskoppelen van programmering en publiciteit & realisatie. Daarnaast is een
nicatiemedewerkers. Het eindvoorstel ‘Discover!’ is in maart 2008 gepresen-
stedenbouwkundige visie ontwikkeld waarin de randvoorwaarden zijn vastteerd.
Het concept ervan is gericht op het huisvesten van zo veel mogelijk
gesteld voor wat ruimtelijk wel en niet kan.
verschillende creatieve ondernemers in het hart van de creatieve industrie
De inspanningen van Amersfoort Creatieve Stad om beweging en dynamiek
te faciliteren, bleken al snel te werken. Het verzamelen en op de rit helpen
in Amersfoort.
van ‘nieuwe ontwikkelaars’, werkt stimulerend. Zo heeft Amersfoort Creatieve
MediaFusion
Stad begeleid in het maken van concepten/plannen passend binnen de iden-
Het maken van plannen voor MediaFusion is begonnen in 2006. In een van
titeit van het Oliemolenkwartier en het aantrekken van creatief ondernemers.
de werkateliers over het Mediaplaza is uitgebreid gesproken over de mogelijk-
Het zo veel mogelijk communiceren over ontwikkelingen en bijzondere activiheden
van de vestiging van een Mediaplaza in het Oliemolenkwartier en is
teiten zette het vliegwiel verder in werking.
daarvoor een plan ontwikkeld. MediaFusion is een innovatieve werk- en leer-
De gewenste identiteit en programmering van het Oliemolenkwartier, samen
omgeving voor (startende en gevestigde) bedrijven, kenniscentra en studenten
met het idee het terrein per kavel te ontwikkelen, biedt ruimte voor verschil-
in de creatieve industrie (zoals muziek, tv/film, gaming, internet, maar ook
lende coalities binnen het grotere geheel. Er zijn nu verschillende coalities in
de zich snel ontwikkelende media voor mobiele telefonie). Het is de ambitie
projecten aan het werk. Dit zijn Rohm & Haas, Keukentafel/Discover!, Media-
van MediaFusion om grenzen binnen de creatieve industrie te overbruggen.
Fusion, Amersfoort 750 en Zandfoort a/d Eem. De ontwikkelcoalitie voor het
Essentieel hierbij is een krachtige wisselwerking tussen bedrijfsleven en

200 201
Atelier van Thuis Trompert en Marisja
Smit in de oude fabriek Rohm & Haas
Tijdelijke horecagelegenheid Zandfoort
aan de Eem in het Oliemolenkwartier
‘Aan de ‘keukentafel’ dragen
creatieve ondernemers zelf
suggesties aan voor de invulling
van het Oliemolenkwartier’

onderwijs, die continu leidt tot nieuwe impulsen en frisse ideeën. Het definitief
ontwerp is voorjaar 2008 gereed. Naar verwachting is MediaFusion in de
zomer van 2009 operationeel.
nieuwe ontwikkelaars en het werven van deelnemers heeft de gemeente
een innovatiemanager aangetrokken. De kunst van het sturen in dit proces
is initiatieven te laten ontstaan, plannenmakers te laten opstaan en dit alles
alsof het vanzelf gebeurt.
De rol van de gemeente ligt in het faciliteren in plaats van het sturen.
De verleiding is groot om vanuit de politiek iets van de plannen van ontwikkelaars
te vinden en daar actief op in te spelen. Terwijl het idee van de randvoorwaarden
nu juist was dat er ruimte zou ontstaan voor bijzondere dingen.
Waarbij de kans dus groot is dat voorstellen niet aansluiten bij al dan niet
gewenste beelden van beleidsmakers.
Amersfoort 750
Op 12 juni 1259 gaf bisschop Hendrik van Vianden de stadsrechten aan
Amersfoort. In 2009 is dat precies 750 jaar geleden. Een echt kroonjaar!
De verjaardag van de stad is reden voor een grandioos feest. De voorbereidingen
voor het jubileumjaar zijn in volle gang. De stichting Amersfoort 750
werkt aan een feestelijk programma voor alle inwoners van Amersfoort. Van
zaterdag 21 maart tot en met zaterdag 12 september 2009 staat de hele
stad in het teken van verrassende ontmoetingen.
Een bijzondere paradox in het ontwikkelen van een tijdelijke locatie is dat je
Er is een prijsvraag uitgeschreven voor een paviljoen waarin Amersfoort 750
probeert iets impulsiefs te organiseren. Het starten van creatieve bedrijven in
zich kan huisvesten om de manifestaties te organiseren, dat in maart 2008
een rommelige omgeving is een processen waarvan niet bij voorbaat duidelijk
wordt gerealiseerd in het Oliemolenkwartier. Hierdoor zijn er nog meer moge-
is of en wat het gaat worden. Het moment dat je dit proces gaat aankleden
lijkheden om samen te werken in de programmering en de publiciteit, in het
en onderwerp gaat maken van beleid, dood je de impuls. Dan gaat het tot
bijzonder in relatie tot de totaalprogrammering van het Oliemolenkwartier.
overheidsregulering behoren en daar hoort het helemaal niet thuis. In het
maken van plannen zou de rol van de gemeente en de ontwikkelaars moeten
Reflectie en lessen
zijn om op afstand toe te kijken en het laten gebeuren.
In het denken over de invulling van het Oliemolenkwartier, het uitwerken en
Het bijzondere van de werkwijze in het Oliemolenkwartier is dat heel organisch
het weer uitgummen van plannen, zijn bijzondere lessen geleerd, is leergeld
stappen worden gezet. Afdwingen werkt namelijk averechts. Een voorbeeld.
betaald en wordt gaandeweg nog steeds geleerd. Er zijn drie belangrijke
Het bijeenroepen van (potentiële) gebruikers van het Oliemolenkwartier vanuit
thema’s die sterk bepalend zijn voor het verloop van het traject: visie, leider-
de organisatie Amersfoort Creatieve Stad stuitte op weerstand. Veel partijen
schap en energie/urgentie.
waren nog in een pril stadium van planvorming en onderhandeling met elkaar
202 en met de gemeente en het gezamenlijk plannen uitwisselen zou te vroeg 203
Visie: tijdelijkheid
komen. Vier maanden later kwamen verschillende partijen zelf met de vraag
Al in het prille denken over het Oliemolenkwartier is geopperd het terrein
naar een dergelijke bijeenkomst, omdat het belangrijk zou zijn voor afstem-
tijdelijk te ontwikkelen voor activiteiten in de creatieve economie. Planologen
ming en uitwisseling en het promoten van het gehele gebied. Op dat moment
stonden echter al klaar met een totaalplan om via de gebruikelijke weg van
was duidelijk meer urgentie aanwezig! En daarmee volop inspiratie en energie
start te gaan. Toen het vraagstuk over de financiering van de plannen en de
strategie voor de boekwaarde naar voren kwam, bleek dat het totaal niet interessant
is voor een ontwikkelaar om het Oliemolenkwartier voor een tijdelijke
periode te ontwikkelen, tenzij er risicoafspraken tegenover staan.
Dat leidde tot de vraag of deze aanpak, werken met een ontwikkelaar voor
het hele gebied, nu echt was wat de gemeente wilde. Moest niet meer ruimte
worden gegeven aan een grotere groep creatieven in de stad om vervolgens
te ontdekken wat mogelijk was en ook meteen deze groep meer zichtbaar
te maken? Het is duidelijk dat de gemeente een visie nodig had. Niet alleen
over de richting en de ambitie, maar ook over de weg hier naartoe.
Na het eerste zwevende ideaalbeeld van de creatieve economie staat de
gemeente na twee jaar weer met de benen op de grond. De identiteit en
de programmering zijn helder beschreven. De randvoorwaarden zijn duidelijk:
er zijn afspraken over rolverdeling, financiering, fasering, het landschap
en de programmering.
om een volgende stap nader tot elkaar te zetten.
Visie: een bijzonder project niet in de mal van een regulier project passen
Een van de randvoorwaarden in het Oliemolenkwartier is dat er in fasen ontwikkeld
wordt. Een ontwikkelaar komt met een plan voor een kavel en vanuit
de gezamenlijkheid wordt gekeken hoe dit plan past binnen de gehele visie.
Het ‘knippen’ zorgt ervoor dat er niet te veel te snel gaat. De gemeentelijke
projectgroep Oliemolenkwartier is verantwoordelijk voor het realiseren van
de plannen. Voor het ontwikkelen van het programma, het aantrekken van
Urgentie leidt tot een volgende effectieve stap
Daarmee is het ontwikkelen van het Oliemolenkwartier meer een kwestie van
geduld en rust dan van klassiek projectmanagement. Het groeiende bewustzijn
over de aard van het project Oliemolenkwartier, de werkelijke betekenis
van faciliterend leiderschap en de rust en het geduld die nodig zijn om in het
proces op verschillende cruciale momenten een gevoel van urgentie te laten
ontstaan, maken dat in de huidige ontwikkelingsfase van visievorming naar
programmering het Oliemolenkwartier in een prettige stroomversnelling
is gekomen.
De ontwikkeling van het Oliemolenkwartier tot het hart van de creatieve
economie in Amersfoort bevindt zich nu in de overgang van visievorming naar
de realisatie van het programma. Was eerst de vraag vooral hoe een plan te
genereren en de tijdelijkheid te financieren, nu is het de vraag hoe de voorgestelde
bebouwing en concepten van de verschillende ontwikkelende coalities
daadwerkelijk zijn te verwezenlijken. En hoe de vonk van de creatieve economie
toch niet verderop in het proces opgeslokt wordt door ontwikkelaars die het
succes omarmen om er iets banaals van te maken.

NDSM-Werf Oost
Amsterdam-Noord
Luke Bruins, Red Concepts
Roel de Jong, Stichting Kinetisch Noord
Rob Vooren, Projectbureau Noordwaarts
Jelle Adamse, de Stad bv
‘Laveren tussen werf en wharf’
Creatieve milieus in Amsterdam
in 2007
204 Situatie
Op de noordelijke oever van het IJ ontwikkelt zich op de oude haventerreinen
en in de industriële gebouwen van de Nederlandsche Dok- en Scheepvaart
Maatschappij (NDSM) een plek voor kunst, cultuur en creatieve economie.
De huidige NDSM-werf is als evenementen- en festivalterrein ook bekend door
de broedplaats die hier sinds de jaren negentig is uitgegroeid tot een unieke
kunstenaarskolonie met een kunstenaarsdorp in het casco van de NDSMloods.
Van recenter datum is de vraag vanuit de commerciële creatieve
economie naar ruimte op de NDSM-werf. Partijen als MTV, IdtV en Discovery
Channel hebben er hun hoofdkantoor al gevestigd en in de nabije toekomst
205
komt het hoofdkantoor van de HEMA hier bij. De NDSM-werf spreekt ondernemers,
bezoekers, kunstenaars en planners aan. De reden hiervan is nauw
verbonden met het huidige imago van de NDSM-werf Oost als een culturele
vrijplaats, een plek waar dingen kunnen die elders niet kunnen. Naast kunstenaars
worden ‘gewone burgers’, commerciële investeerders en de overheid
aangetrokken door het gebied.
In het verleden was dat wel anders. Na de ineenstorting van de scheepsbouwsector
in 1984 werd de NDSM-werf een desolaat terrein met vervuilde
grond en bouwvallige fabriekshallen. Noch de overheid noch de markt wist
wat met het gebied aan te vangen. Ontwikkelen was veel te kostbaar en de
vraag was op welke markt Amsterdam-Noord zich zou kunnen profileren.
Zowel fysiek als mentaal lag het terrein ver uit het vizier van de markt. Terwijl
Creatieve milieus in 1996 Creatieve milieus in 2004
vijf overheidslagen (Rijk, provincie, regio [destijds ROA], gemeente en stadsdeel)
gezamenlijk naar een visie voor de Noordelijke IJ-oevers zochten, gingen
vele jaren voorbij. Uiteindelijk zou pas in 2003 een gemeentelijke visie op
Broedplaats
Creatieve werkplaats
het gebied worden aangenomen. De NDSM-werf moet zich daarin ontwikkelen
Transactiemilieu
tot een centrumgebied op de Noordelijke IJ-oevers en een mix van wonen,
werken, recreëren en entertainen moeten bieden.
*
Productiemilieu
Proefuin

206
Kansenkaart creatieve milieus
in Amsterdam
Kans op nieuw creatief milieu
Kans op opschaling
Kans op terugschaling
Kans op verdwijning
Creatieve milieus in 2004
* Proefuin
Vóór 2003 gebeurde er echter al van alles op de werf, activiteiten die de
ontwikkeling van de NDSM-werf diep hebben beïnvloed. Vanaf begin jaren
negentig begonnen kunstenaars zich, aangetrokken door de uitstraling en
de fysieke omstandigheden, op de werf te vestigen. Onder de Hellingbanen
– waarvanaf de schepen vroeger het water ingleden – ontstonden ateliers
en op het buitenterrein werden feesten en evenementen georganiseerd.
Het Over het IJ Festival beleefde in 1992 zijn debuut en werd in 2007 alweer
voor de vijftiende keer gehouden. De grote ontwikkelingen op de NDSM-werf
startten echter pas rond de millenniumwisseling. In 1999 plaatst het Stadsdeel
Amsterdam-Noord een advertentie in de krant met daarin een oproep
voor creatieve ondernemers zich te melden om de NDSM-werf voor een tijdelijke
periode van vijf jaar in gebruik te krijgen voor de ontwikkeling van een
veel zijdige culturele verzamelplaats.
Enkele jaren eerder was de gemeente Amsterdam begonnen met de grootschalige
herstructurering van de zuidelijke oever van het IJ, die de sloop of
herontwikkeling van oude loodsen en pak- en vrieshuizen omvatte. Krakers,
kunstenaars en theatergezelschappen uit onder andere Vrieshuis Amerika en
de Graansilo werden gedwongen een nieuwe plek te zoeken. Een aantal mensen
uit het Gilde van Werkgebouwen – waarin krakers en kunstenaars van de
Zuidelijke IJ-oever zijn verenigd – dienden naar aanleiding van de advertentie
een voorstel in onder de naam Kinetisch Noord. Uit meerdere reacties koos
het stadsdeel voor dit voorstel, omdat het bol stond van ambities.
Kinetisch Noord had het plan ontwikkeld om in de enorme NDSM-loods
(20.000 m 2 ) een complete stad te bouwen, inclusief een skatepark en een
grote hoeveelheid aan festivals en activiteiten. In samenwerking met het
Stadsdeel Amsterdam-Noord werkt Kinetisch Noord het voorstel uit, wat ruim
een jaar in beslag nam. Ondertussen kreeg Kinetisch Noord de NDSM-loods
tot hun beschikking en werden tal van activiteiten ondernomen waardoor
kunstenaars en andere creatieve geesten zich aangetrokken voelden tot het
gebied en zich er vestigden. Kinetisch Noord kreeg zodoende een driedelige
rol. Ten eerste als verhuurder van atelierruimten voor kunstenaars en creatieve
ondernemers die zich in de NDSM-loods vestigden. Daarnaast als ontwikkelaar
van het kunstenaarsdorp, de stad in de loods. En ten derde als ‘programmeur’
van het activiteiten- en evenementenprogramma op het buitenterrein.
Al was deze rol in de praktijk meer faciliterend dan programmerend. Om deze
rollen te kunnen vervullen, moest Kinetisch Noord zich officieel verenigen in
een stichting Kinetisch Noord.
Tijdens de uitwerking van het voorstel van Kinetisch Noord werd al snel
duidelijk dat het plan veel te ambitieus was voor een periode van vijf jaar.
Het stadsdeel stemde daarom in met een verlenging tot tien jaar, ook omdat
er nog steeds geen politieke duidelijkheid was op de toekomstige ontwikkeling
van de NDSM-werf. Dit zou er pas in 2003 komen.
De sloop die op de Zuidelijke IJ-oever had plaatsgevonden, had de politiek
aan het denken gezet. Vanuit verschillende hoeken werd gewaarschuwd
dat Amsterdam zonder zijn alternatieve krakers- en kunstenaarsscene tot
een lome monumentenstad zou verworden. De reactie van de politiek kwam
in de vorm van het broedplaatsenbeleid, waarvoor 60 miljoen gulden werd
gereser veerd. Het voorstel van de stichting Kinetisch Noord kwam op het
juiste moment. Zij wilden juist een grote broedplaats op het NDSM-terrein
ontwikkelen. Het lukte Kinetisch Noord en het Stadsdeel Amsterdam-Noord
om een kwart van het broedplaatsenbudget (15 miljoen euro) te werven
voor de ontwikkeling van de NDSM. Daarnaast was Kinetisch Noord zelf
207

208 209
boven Noorderlicht, een duurzaam en
tijdelijk café-restaurant op de NDSM-werf
onder De IJkantine, voormalige kantine
van de havenarbeiders, nu een café-
restaurant naast de aanlegsteiger van
het pontje over ’t IJ op de NDSM-werf.
Op de eerste en tweede verdieping zijn
creatieve ondernemers gehuisvest.
Monumentale kraan naast de oude
scheepshelling die nu dient als buitenruimte
voor festivals en als atelierruimte

succesvol in het binnenhalen van nog eens 1,3 miljoen van de gemeente
Proeftuinen Creatieve Economie
voor het skatepark en 1,4 miljoen van het ministerie van VROM. Onderdeel
Ondanks de goede wil van Red Concepts om het creatieve en ruige karakter
van het broedplaatsenbeleid was echter wel dat de broedplaatsen voor
van de werf te behouden, stonden niet alle ‘bewoners’ van de broedplaats
langere tijd zouden blijven bestaan. Daarop werd de broedplaats van
NDSM te juichen bij de komst van MediaWharf. Toen MTV zijn hoofdkantoor
Kinetisch Noord uiteindelijk verlengd tot 2027.
op de werf vestigde, vreesden enkele kunstenaars dat dit wel eens het einde
zou kunnen betekenen van de NDSM-werf als vrijzinnige creatieve hotspot.
Nieuwe partijen
Verandering is inderdaad onvermijdelijk en het zal niet mogelijk zijn om het
Stichting Kinetisch Noord professionaliseerde de artistieke scene. Niet alle
huidige imago voor 100% te behouden. De komst van nieuwe actoren brengt
creatievelingen konden dit appreciëren en een aantal van hen, degenen die
met zich mee dat nieuwe belangen, interesses en activiteiten naar de werf
elke mate van structuur en regelgeving als belemmering zagen, vertrok. In
komen. Niet alleen kunstenaars en creaciëlen, de kleine commerciële creatie-
hun plaats kwamen steeds meer autonome, startende ondernemers uit de
ven, worden aangetrokken tot de werf, maar ook commerciële partijen tonen
creatieve economie. Zo veranderde het type cultureel ondernemer op de werf.
interesse. In hoofdstuk 2 wordt duidelijk gemaakt dat de scheiding tussen
Met hun aanwezigheid en activiteiten veranderde het fysiek van de NDSM-werf
commercieel en niet-commercieel en tussen creatief en niet-creatief een
en daarmee het imago ervan. Van een vervuild en verlaten terrein, ver weg
geforceerde is: een menging hiervan komt zowel bij de kleine als bij de
van de centrale stad, werd het een ‘eiland’ in de stad. Een eiland waar het
grotere bedrijven voor. Kinetisch Noord behartigt dan wel de belangen van
bruist van energie en creativiteit en met een unieke ‘ruige’ uitstraling. Dit
een creatieve broedplaats, maar moet ook inkomsten genereren om zichzelf
werd natuurlijk ook mogelijk gemaakt doordat Amsterdam steeds verder
te bedruipen. Daarvoor zijn soms meer commerciële keuzes nodig die wel
uitdijde en het NDSM-terrein een interessante investeringslocatie werd.
te herkennen zijn in de culturele programmering.
De NDSM-werf zelf verandert, maar dat doen de externe condities waaronder
Stichting Kinetisch Noord, MediaWharf en het stadsdeel hanteren de ‘mix
de NDSM-werf fungeert ook. Creatieve economie is belangrijker voor steden
to the max’-strategie, die diversiteit in activiteiten en in soorten bedrijvigheid
om te blijven concurreren in de wereldwijde zoektocht naar kapitaal. Unieke
stimuleert. Die maximale (in de zin van optimale) mix daagt de betrokken
formules en identiteiten worden belangrijker vanwege de globalising en
partijen uit goed samen te werken om de vruchten van de kruisbestuiving
vanwege de manier waarop kapitaal aan een gebied gebonden kan blijven.
te kunnen plukken.
Glocalisering (Swyngedouw, 1997) wordt dat genoemd, het toenemende
Tot nauwere samenwerking komen was het doel van de deelname van de
210 belang van lokale factoren in een globaliserende wereld. De NDSM-werf past
partijen in de Proeftuinen Creatieve Economie. De centrale vraag was hoe 211
perfect in deze ontwikkelingen. Een uniek gebied, waar creativiteit tot volle
synergie tussen de verschillende partijen op de werf gestimuleerd kon worden.
wasdom komt en dat een kans vormt om de positie van Amsterdam in de
Het stadsdeel, Kinetisch Noord en MediaWharf wilden meedoen in deze leer-
internationale stedenstrijd te verbeteren.
omgeving als dit een casusoverschrijdend thema zou zijn dat ook op andere
De verlenging van de broedplaatsfunctie van vijf tot tien jaar en uiteindelijk
creatieve locaties bekeken zou worden. Het Stadsdeel Amsterdam-Noord
tot 2027 waarborgt voor langere tijd de identiteit van de NDSM-werf.
wilde dat het opdrachtgeverschap gedeeld zou worden met Red Concepts en
Dit, in combinatie met de spectaculaire ligging tegenover het stadscentrum,
Kinetisch Noord, als respectievelijk vertegenwoordigers van MediaWharf en
met uitzicht op de skyline van Amsterdam en de nieuwgebouwde Silodam,
de broedplaats. Dit vooral omdat bij de broedplaats toch een vrees bestond
alsook de schijnbaar oneindige ruimte, het industriële karakter en de culturele
over de nieuwe commerciële ondernemers op de werf. Voor het stadsdeel
biotoop, maken het tot een locatie die tot de verbeelding spreekt.
waren de proeftuinen vooral een vehikel om de partijen met elkaar in contact
Hier speelde een groep investeerders onder de naam MediaWharf, onder
te brengen. Samen de bijeenkomsten organiseren, faciliteren en andere
leiding van concept- en gebiedsontwikkelaar Red Concepts, op in. In 2003
proef tuinen bezoeken betekent samenwerken. En door samen activiteiten
meldde MediaWharf zich bij het stadsdeel om het oostelijk deel van de
te ondernemen, groeit het vertrouwen en de stabiliteit van de coalitie.
NDSM-werf tot MediaWharf te ontwikkelen. MediaWharf gaat uit van een
Het bevorderen van participatie tussen de verschillende gebruikers van de
cluster van media, TV, audio en filmbedrijven. Hoewel MediaWharf als
werf en het bevorderen van synergie tussen hen is het centrale vraagstuk
gebiedsontwikkelaar meer commerciële activiteiten naar de NDSM-werf wil
in de proeftuin NDSM-werf Oost. De rest van dit onderdeel zal ingaan op de
halen, betekent dit niet dat het niet-commerciële activiteiten wil verdrijven.
specifieke problemen in de ontwikkeling van de NDSM-werf en de manieren
Integendeel, voor MediaWharf zijn het kunstenaarsdorp en de evenementen
waarop de partijen hiermee omgaan.
en festivals een belangrijk onderdeel van de uiteindelijke NDSM-werf, maar
De plek waar de partijen het meest met elkaar te maken hebben, is in de
wel gecombineerd met middelgrote en grotere, meer commerciële bedrijven.
publieke ruimte. Deze ruimte is een belangrijk onderdeel van de culturele
De gemeente en MediaWharf vonden elkaar in de uiteindelijke functie die
identiteit van de NDSM-werf, aangezien hier veel evenementen plaatsvinden.
ze voor de NDSM-werf in gedachte hebben: het zal een centrumgebied met
Het is de evenementen- en expositieruimte, het is tegelijkertijd een werkplaats
woon- en werkfuncties voor de Noordelijke IJ-oevers worden. Red Concepts,
waar gelast en gezaagd kan worden, maar het biedt ook ruimte voor tv-opna-
trekker van MediaWharf, heeft als eerste de commerciële kansen van het
men, het parkeren van auto’s, et cetera. Al deze verschillende activiteiten en
gebied in het concept ‘mediawharf’ weten te vangen. Daarmee begon de
functies kunnen overlast veroorzaken. Bovendien moet de publieke ruimte
positie van de NDSM-werf binnen de economische en politieke ontwikkeling
schoongemaakt en beheerd worden, en veilig zijn. De huurders, eigenaren en
van Amsterdam te veranderen. De belangen verschoven langzaam van
gemeente zijn van elkaar afhankelijk om te zorgen dat dit alles goed verloopt.
cultuur naar herontwikkeling.
Hoewel Kinetisch Noord het buitengebied gebruikt voor het organiseren van

212 213
Bijschrift Bijschrift
Medewerkers van MTV Networks in de
hal van hun kantoor op de NDSM-werf

evenementen zijn zij niet verantwoordelijk voor het beheer. Zij huren namelijk
partijen geïntroduceerd en is tot nu toe een succesformule voor de NDSM-
niet het terrein van het stadsdeel, maar ze huren alleen de NDSM-loods.
werf gebleken. Het broedplaatsenbeleid in combinatie met het flexibel in te
Het Stadsdeel Amsterdam-Noord is verantwoordelijk voor veiligheid, maar gaat
vullen concept ‘mediawharf’ en de instrumenten om huidige gebruikers zeker-
niet als enige over de programmering van het gebied. Dit is een scheve situatie
heden te bieden, zijn tot op heden goede manieren om tot synergie tussen
waar iets aan gedaan moet worden. Om tot een goed beheer en een voor
de huurders, eigenaars en nieuwe gebruikers te komen. Daarbij zijn interactie
alle partijen aantrekkelijk cultureel programma te komen, is een beheersplan
en samenwerking een voorwaarde. Dit zijn de sleutelbegrippen gebleken in
opgesteld in opdracht van het stadsdeel, MediaWharf en Kinetisch Noord.
de huidige fase van de ontwikkeling van de NDSM. Ze hebben geleid tot een
Hiervoor wordt nu een nieuwe stichting opgericht waarin de drie partijen
gezamenlijke visie, een beheersplan en een initiatief om gezamenlijk de
gezamenlijk vertegenwoordigd zijn. Deze stichting zal verantwoordelijk worden
( culturele) programmering van de publieke ruimte ter hand te nemen.
voor het beheer en de programmering van het buitenterrein. Omdat het buiten-
Nog steeds liggen op alle terreinen uitdagingen. De startende creatieve
terrein geen publiek terrein is (anders dan bijvoorbeeld wegen of parken) komt
bedrijven in het kunstenaarsdorp klagen dat ze niet ‘zomaar even bij MTV
de afvalwagen niet op de NDSM-werf. Daarvoor is nu een beheerder nodig.
binnen kunnen lopen’, omdat MTV een eigen gesloten bedrijfskantine heeft.
Doordat alle drie partijen vertegenwoordigd zijn, kan MediaWharf (via Red
Openbare ontmoetingsplekken, in de vorm van horeca of gedeelde kantines,
Concepts) directer invloed uitoefenen op de culturele programmering van
kunnen de synergie tussen de creatieve bevorderen.
het gebied. Dit is iets wat ze al langer willen. Als tegenwicht tegen deze
Niet alleen tussen de partijen, maar ook tussen de vertegenwoordigers en
‘commerciële dreiging’ is ook afgesproken dat de broedplaatsbewoners bij
de achterban van de partijen liggen uitdagingen. Dit komt doordat de drie
elke activiteit actief betrokken moeten zijn. Op deze manier laveren de drie
partijen andere belangen behartigen. MediaWharf wil dat de NDSM-werf zo
partijen tussen de belangen van hun achterban.
snel mogelijk wordt ontwikkeld en krijgt vanuit de achterban de vraag wanneer
Naast het buitenterrein op NDSM-werf Oost biedt ook de ontwikkeling op het
die andere grote mediabedrijven nu eindelijk eens naar de NDSM komen.
westelijke gedeelte van de NDSM-werf uitdagingen. Hier zal in de nabije toe-
Een deel van de bewoners van het kunstenaarsdorp is kritisch tegenover
komst flink gebouwd worden. Meer commerciële partijen zullen zich er vesti-
het bestuur van Kinetisch Noord en vindt dat het moet oppassen dat het niet
gen. Om hier de synergie te waarborgen en zekerheden te bieden aan huidige
te veel opschuift richting het stadsdeel en MediaWharf. Voor het stadsdeel
gebruikers, wordt onder andere met behulp van de proeftuinbijeenkomsten
is het vooral van belang dat de ‘mix to the max’ gehaald wordt. Als dat wat
een breed gedragen, maar flexibele visie op deze ontwikkelingen opgesteld.
langer duurt dan gepland, maakt dat niet zoveel uit. Dat botst soms met
214 In twee expertmeetings op de NDSM-werf is aandacht besteed aan het destil-
MediaWharf. Toch is er de afgelopen jaren onderling een betere vertrouwens- 215
leren van toekomstbeelden van verschillende gebruikers van de werf. Hieruit
basis ontstaan, op basis van discussies, het gezamenlijk creëren van waar-
zijn gezamenlijke kernwaarden geformuleerd. Uit dit proces kwam een belangden,
maar door ook wanneer nodig zekerheid te geven in de onduidelijke
rijke conclusie: commerciële, niet-commerciële en publieke actoren zitten
ontwikkeling van de NDSM-werf.
redelijk op een lijn wat betreft de toekomstige programmering en identiteit
Als we de positie van de NDSM-werf op de Venetiaanse brug (zie Inleiding)
en het karakter van de NDSM-werf.
aan het begin en eind van de proeftuinencyclus vergelijken, dan zien we dat
Intussen is duidelijk geworden dat voor alle partijen het ruige karakter,
de afgelopen twee jaar een stap is gemaakt in het proces van divergentie.
de culturele evenementen en het broedplaatsimago van groot belang zijn.
De volle breedte is opgezocht in de ‘mix to the max’-strategie, maar ook
Op basis daarvan kan de verdere ontwikkeling richting worden gegeven.
in de samenwerking tussen gemeente, gebiedsontwikkelaar, Kinetisch Noord
Door het gezamenlijk managen van de openbare ruimte en door inzicht in
en anderen. In 2005 was er al een coalitie, maar de vraag was toen of het
wensen en voorwaarden voor verdere ontwikkeling worden de verbanden tus-
NDSM-terrein van alle partijen samen wordt of van alle apart. De komst van
sen de ‘niet-commerciële’ bewoners van het kunstenaarsdorp en de ‘commer-
MTV indertijd leidde tot een angst van kolonisering van het gebied en daarciëlen’
als MTV verstevigd. Bovendien bleek dat de synergie in de praktijk ook
door tot versnippering. Door kernwaarden te formuleren en op basis van inter-
ontstaat doordat de ‘commerciëlen’ een opdrachtgever kunnen zijn voor de
actie en samenwerking een visie op te stellen die voortbouwt op het concept
kleine zelfstandige creatieven. Deze kleine zelfstandigen opereren vaak ook
van MediaWharf en op de kwaliteiten van het gebied en zijn gebruikers, is
commercieel en Kinetisch Noord, de huurdersvereniging van de NDSM-loods,
synergie en samenhang gecreëerd. De proeftuinbijeenkomsten vormden een
moet ook financiën binnenkrijgen. Zij realiseren zich dat een alternatief cultureel
programma kan bestaan naast wat meer mainstream cultuur, zoals de
Endemol-musical La Guardia, die in de Docklandshal heeft gestaan.
MediaWharf zet in op die mix tussen kleine zelfstandigen en grotere bedrijven.
Het wil stimuleren dat bedrijven hun hele carrière op de NDSM-werf kunnen
doorlopen. Dat betekent in de praktijk dat er zowel werkruimten moeten zijn
voor startende, middelgrote en grote bedrijven en dan met name in de mediasector.
stap hierin.
Venetiaanse brug
‘Mix to the max’, zowel op het gebied van bedrijfsgrootte, op soorten creatieve
bedrijvigheid en in de fysieke inrichting. Dit is als strategie door de drie

Creatoop-strategie
Arnhem
Roland Kluskens, gemeente Arnhem
‘Het doordacht positioneren van cultuur
schept kansen voor het verbeteren van het
woon- en werkklimaat in wijken en de
sociale samenhang.’
Creatieve milieus in 2007
216 Situatie
Cultuur brengt de stad in balans
Arnhem is een stad met twee gezichten. Het ene gezicht wordt bepaald door
een aantal sterke punten van de stad. Arnhem is een stad met een omvangrijke
werkgelegenheids- en winkelfunctie en het heeft een aantal hoogwaardige
toeristische en recreatieve trekkers. De stad heeft markante wijken en
een gevarieerde multiculturele bevolking. Het aanbod aan voorzieningen voor
cultuur, sport en onderwijs is rijk en gevarieerd. De keerzijde van de medaille
is een stad met veel werklozen en inwoners die van een uitkering afhankelijk
zijn. Veel inwoners nemen onvoldoende deel aan de samenleving en er zijn
217
veel maatschappelijke randgroepen. Er zijn (te) veel huurwoningen en er is
sprake van aanzienlijke problemen met de leefbaarheid en veiligheid.
De contrasten in Arnhem zijn zichtbaar en voelbaar. Sterker dan in andere
middelgrote steden is er een onderscheid, een sociale en fysieke tweedeling
tussen (kans)rijk en (kans)arm, tussen gegoede en arme wijken. Om de
sociaal-economische structuur te versterken zet Arnhem, evenals andere grote
steden, onder meer in op het aan de stad binden van sociaal-economische
zelfstandigen en (potentiële) sociaal-economische stijgers. Het imago is hierbij
van doorslaggevend belang. Dit betekent dat er geïnvesteerd moet worden
in een aantrekkelijke en gevarieerde woningvoorraad in combinatie met een
eigentijds en hoogwaardig voorzieningenniveau op het gebied van scholing,
ontplooiing en ontspanning en dat alles in een vitale omgeving, waar het
Creatieve milieus in 1996 Creatieve milieus in 2004
prettig wonen, werken en toeven is.
We doen dit onder meer door het stimuleren van de creatieve stad. Het mes
van de creatieve-stadsgedachte snijdt namelijk aan twee kanten. Ten eerste
Broedplaats
Creatieve werkplaats
zet het investeren in cultuur Arnhem als aantrekkelijke, dynamische centrum-
Transactiemilieu
stad op de kaart. Daarnaast schept het doordacht positioneren van cultuur
op plekken in de stad kansen voor het verbeteren van het woon- en leefklimaat
*
Productiemilieu
Proefuin

218
Kansenkaart creatieve milieus
in Arnhem
Kans op nieuw creatief milieu
Kans op opschaling
Kans op terugschaling
Kans op verdwijning
Creatieve milieus in 2004
* Proefuin
in wijken en stimuleert het de sociale samenhang en maatschappelijke
participatie. Anders gezegd cultuur zorgt voor individuele waardering en ontwikkeling;
emancipeert, integreert en bevordert sociale cohesie; trekt nieuwe
bedrijven en inwoners aan; en stimuleert het toerisme.
Inzet op creatieve stad Arnhem
Verder investeren in de creatieve stad is voor Arnhem een kansrijke aanpak,
omdat de Arnhemse creatieve biotoop goed ontwikkeld is. Denk aan de
opleidingsfuncties van de ArtEZ Hogeschool voor de Kunsten, Hogeschool
Arnhem Nijmegen, het ROC Rijn IJssel en de werkplaatsen op het snijvlak
tussen opleiding en professioneel, creatief ondernemerschap (Generale
Oost en Plaatsmaken). Maar ook aan creatieve ondernemers in ateliers en
bedrijfs verzamelgebouwen als Het Hoofdkwartier en Het Singelkwartier en
culturele netwerken (Ontwerp Platform Arnhem, Centrum voor (Landschaps)
Architectuur en Stedenbouw Arnhem (CASA), festivals en publieksevenementen
zoals de Arnhem Mode Biënnale, de Sonsbeektentoonstelling, het
Poesjkin Festival, kleinschalige culturele initiatieven, festivals op Stadsblokken
en concerten in stadion Gelredome. Arnhem beschikt ook over verschillende
rijksgesub sidieerde cultuurgezelschappen als Het Gelders Orkest, Introdans
en Toneelgroep Oostpool, en diverse podia als poppodium Luxor, Focus
Filmtheater Arnhem, KAB Posttheater, Kultuurhuis Bosch, Musis Sacrum/
Schouwburg Arnhem en de Gemeentemusea. Het is dan ook niet vreemd dat
verschillende landelijke en provinciale culturele beleidskaders het predikaat
‘krachtcentrale’ (voor de creatieve stad in het algemeen), ‘magneetstad’
(voor beeldende kunst en vormgeving) en ‘brandhaard’ (voor podiumkunst)
op Arnhem plakken.
De doorontwikkeling van Arnhem tot creatieve stad is echter niet vanzelfsprekend.
Onderzoek toont aan dat de groei van de creatieve economie in Arnhem
achterblijft bij de potentiële groei: de lokale creatieve bedrijvigheid heeft een
zwakke binding met het regionale bedrijfsleven; de professionalisering en
opschaling van startende creatieve ondernemers naar zogenaamde doorstarters
verloopt moeizaam; en er is een toenemende mismatch tussen de vraag
naar en het aanbod van permanente ruimten voor creatieve ondernemers.
Hierdoor dreigt de noodzakelijke humuslaag, waarop de Arnhemse creatieve
biotoop zo goed heeft kunnen gedijen, te verarmen. De doorontwikkeling van
creatieve ondernemers en de wisselwerking tussen bedrijfsleven en creatieve
ondernemers lopen vast en zijn daarmee nog meer afhankelijk van toeval.
De creatieve stad dreigt daardoor onzichtbaar te worden.
Proeftuin Creatieve Economie
De noodzaak om dit tij te keren, vormt de directe aanleiding voor de Arnhemse
deelname aan Proeftuinen Creatieve Economie. De centrale vraag voor de
Arnhemse proeftuin is dan ook: is er een strategie te bedenken voor de ontwikkeling
en realisatie van creatieve milieus in Arnhem waarbij gezamenlijke
impulsen van publieke en private partijen op de korte termijn uitmonden in
een organische doorgroei op de langere termijn?
Om deze beleidsvraag te beantwoorden is een aantal stappen doorlopen.
De eerste stap in Arnhem was het uitdragen van het belang van cultuur en
creativiteit door de gemeente. Middels cultuurbeleid en het faciliteren van
creatieve activiteiten in de stad prikkelt de gemeente andere stakeholders.
De tweede en derde stap zijn het creëren en testen van een streefbeeld.
Een van de tests die een streefbeeld moet ondergaan, is te kijken of het
219

draagvlak genereert onder een brede coalitie van partijen. Op basis van een
getest streefbeeld komen kansen maar ook aandachtspunten bovendrijven.
Deze worden door de coalitie aangepakt.
Geen city of art, maar een city of culture. Een stad met een spannend en
dynamisch overgangsgebied tussen beginners en amateurs enerzijds en
gelouterde professionals anderzijds. Een overgangsgebied dat wordt ingevuld
door professionals in opleiding en het label ‘Made in…’.
Dit profiel en de voelbare, positieve dynamiek prikkelt ook overige stedelijke
stakeholders om anders te acteren in hun werkdomein. Corporaties en ontwikkelaars
zien creatieve milieus in toenemende mate als een serieuze katalysator
van stedelijke vernieuwing en leefbare wijken. Ondernemers steunen
creatieve initiatieven om de diversiteit en levendigheid van de binnenstad te
vergroten. Voortgezet onderwijs en middelbare en hogere beroepsopleidingen
stemmen hun creatieve opleidingen meer op elkaar af en op de toekomstige
werkpraktijk van hun studenten.
Stap 1: formuleren streefbeeld
Tegen de achtergrond hiervan, in de slipstream van de planvorming voor
Cultuur in Rijnboog en mede op basis van de door de Stad bv opgestelde
typering van creatieve milieus (zie Inleiding, p. 36), is het streefbeeld
geformu leerd voor de Arnhemse creatoop. De gemeente heeft de ambitie
om de creatieve biotoop te stimuleren door het ontwikkelen van een keten
die begint met tijdelijke en permanente creatieve broedplaats-, werkplaats- en
productiemilieus in de wijken rondom de binnenstad en die in de binnenstad
doorloopt, waar het transactiemilieu al aanwezig is en wordt uitgebouwd. Het
stadsvernieuwingsplan Rijnboog, waarmee Arnhem zich weer naar de rivier
richt, biedt plaats aan hoogwaardige culturele podia en maakt de creatieve
220 keten af. Rondom het centrum ontstaan creatieve werkplaats- en productie- 221
milieus. De volkswijk Klarendal is een van de vier Arnhemse Vogelaarwijken.
Via Stichting Atelier beheer SLAK wonen en werken er veel kunstenaars in de
wijk. Daarnaast is 100% Mode Klarendal een interessant project dat kansen
creëert voor ondernemers in de mode. Binnen het thema mode, creativiteit
en ambacht worden door Volkshuisvesting Arnhem tegen lage huurprijzen
(60 euro per m2 Stap 0: analyseren procesgang creatieve stad Arnhem
Op het moment van het formuleren van bovenstaande vraag zijn er in Arnhem
tegelijkertijd veel ontwikkelingen gaande. In een dergelijke context werkt de
gebruikelijke, rationele analyse van sterkten, zwakten, kansen en bedreigingen
niet. Veel relevanter is te onderzoeken wat en wie er beweegt en waarom.
De overheid moet de initiatieven die uit deze bewegingen voortkomen zo goed
mogelijk faciliteren. Al in 2001 heeft Arnhem hiervoor lokaal cultuurbeleid
opgemaakt.
Het denken over het lokale cultuurbeleid wordt gevoed door drie dimensies.
Ten eerste bezien wij al sinds het vaststellen van de ‘Cultuurvisie Arnhem
2001–2005–2015’ (gemeente Arnhem, 2001) cultuurbeleid vanuit een breed
perspectief. De notie culturele planologie sterkte ons in de gedachte om kunst
en cultuur niet alleen vanuit hun intrinsieke waarde te benaderen, maar
nadrukkelijk ook vanuit maatschappelijke, economische en stedelijke waarden.
Dit is de eerste dimensie van ons cultuurbeleid. De door de Raad voor
Cultuur gehanteerde functionele benadering van cultuur bracht ons bij de
tweede dimensie: de keten van het creatieve proces. Dit is de doorgaande lijn
van opleiding, via werkplaats, productie en netwerken naar podia. De derde
dimensie is de rol die de overheid speelt bij het stimuleren van interactie,
ontmoetingen of wisselwerking op kruispunten tussen cultuur, maatschappij,
economie en stedelijkheid. In de cultuur is er een wisselwerking bij crossovers
tussen disciplines en tussen high en low culture. De hernieuwde
belangstelling voor cultuureducatie en nieuw cultureel burgerschap, dat een
van de aandachtspunten is van de Vogelaarwijken (zie ook hoofdstuk 3), toont
de interactie tussen cultuur en maatschappij. De relatie tussen cultuur en
economie heeft vorm gekregen in de creatieve economie, die een keten vormt
tussen know-what (idee), know-how (technologie) en know-who (businessbenul,
) woon-werkcombinaties met etalages, ontmoetings- en
financieel vermogen). Als laatste is er ook een relatie tussen cultuur en stede-
presentatieplekken aange boden. Klarendal heeft hiermee het karakter van
lijkheid, te weten de gewenste stedelijke diversiteit en dichtheid, kunst in
een broedplaatsmilieu waar (door)starters in niches van de creatieve economie
de publieke ruimte, oftewel de leesbaarheid van Arnhem als creatieve stad.
een bestaan kunnen opbouwen. In het verlengde hiervan is de kans groot
Deze denkboom en de concrete vertaling daarvan in geactualiseerde culturele
dat het zich opschaalt tot een zogenaamd werkplaatsmilieu.
en economische beleidskaders vormden een uitstekende basis voor het
Het Spijkerkwartier heeft zich sinds de jaren tachtig ontwikkeld tot een vrucht-
effectief faciliteren van een aantal nieuwe initiatieven in de stad. Zo realiseerbare
bodem voor kunst en cultuur: er wonen veel kunstenaars, er zijn galeries
den creatieve ondernemers met succes bedrijfsverzamelgebouw Het Hoofd-
en kunstwinkels en er zijn theatervoorzieningen voor het kleine circuit. Winkelkwartier.
Het Hoofdkwartier is een voorziening die de afgelopen jaren de
en horecavoorzieningen zijn ruimschoots aanwezig. De recente definitieve
creatieve-stadsgedachte in de praktijk bracht. Het doet dit door een multi-
ontmanteling van het prostitutiegebied geeft een extra impuls aan deze
functio nele aanpak waarin de functie van werkplaats gecombineerd wordt met
ontwikkeling. Het Spijkerkwartier is een place to be. De wijk voldoet aan alle
een productie-, netwerk- en ontmoetingsfunctie. Het Museum voor Moderne
voorwaarden om uit te groeien van creatieve werkplaats naar transactiemilieu.
Kunst Arnhem legde een basis voor een hernieuwde wisselwerking tussen
Een milieu dat via de Steenstraat en Spijkerstraat logisch verbonden is met
kunstenaars, museum en de stad door de onderzoekstentoonstelling
de binnenstad.
‘Made in Arnhem’. Het Ontwerp Platform Arnhem (OPA) zette de creatieve
De Burgemeesterswijk is van oudsher een welgestelde buurt. De wijk staat
stad Arnhem letterlijk op de kaart met zijn ‘Creatieve Kaart van Arnhem en
hoog in de markt, vooral door de aansprekende, monumentale kantoorvilla’s
Gelderland’. Naast het faciliteren van nieuwe initiatieven werd gestart met
die er staan. De kansen liggen hier vooral in het topsegment van de creatieve
het completeren van de Arnhemse creatieve keten. Hierdoor wist de stad zich
en zakelijke dienstverlening. De ontwikkeling voltrekt zicht grotendeels auto-
een scherper cultureel en creatief profiel aan te meten, waarbij Arnhem zich
noom.
vooral met de Mode Biënnale stevig in de kijker speelde. Arnhem ontwikkelt
Met zijn te herbestemmen en te herontwikkelen bedrijventerreinen is Centrumzich
tot een stad met een complete culturele basisinfrastructuur en een
Oost in opkomst als een vestigingsplaats voor de creatieve economie.
complete ketenstructuur (voor alle kunstdisciplines een doorlopende lijn).
De prijzen zijn (nog) laag en er is veel ruimte. Het gebied heeft het in zich om

een creatieve hotspot te worden. Er liggen concrete plannen om op het
ters van creatieve bedrijvigheid tot stand te brengen. De interactie tussen de
complex van de dienst Stadsbeheer ongeveer honderd atelierwoningen te
verschillende economische sectoren is te zwak ontwikkeld. De vraag vindt het
realiseren. Ook de voormalige Cobercofabriek biedt kansen voor presentatie-
aanbod niet snel genoeg en vice versa.
en bedrijfsruimten. In de toekomst liggen er mogelijkheden voor verbindingen
De studies van ETIN en SLAK zoomen in op de aard en de omvang van de mis-
met Rijnboog en het Spijkerkwartier.
match tussen de vraag naar en aanbod van ruimten voor creatieve bedrijven.
De binnenstad van Arnhem is een gemengd gebied met een groot verzorgings-
Uit deze studies blijkt dat in de sector creatieve zakelijke dienstverlening zich
gebied voor de regio wat betreft winkelen, horeca en cultuur. Een mooie mix
de komende vijf jaar een grote vraag van ca. 25.000 m2 kantoorruimte afte-
van druk en luidruchtig, sjiek en duur, goedkoop en kansrijk. Met veel publiek,
kent. In kwantitatieve zin is dit, met name tegen de achtergrond van de huidige
grote omzetten en hoge huurprijzen in de winkelstraten Ketelstraat, Rogge-
kantoormarkt, te matchen. In kwalitatief opzicht is er een mismatch: de aanstraat,
Koningstraat en Jansstraat. Met het nieuwe Musiskwartier positioneert
geboden kantooreenheden zijn veelal te groot; het prijsniveau is te hoog; en
het centrum zich weer als vanouds als een van de betere winkelcentra van
het lijkt moeilijk om tegemoet te komen aan de gebruikelijke garantievereisten
Nederland. De meeste winkels zijn onderdeel van grote ketens, met een
van de verhuurders van kantoorruimten. Ook bij de toegepaste kunsten wordt
beperkt aantal merkwinkels in het hogere marktsegment. Hoewel Arnhem
een toenemende vraag gesignaleerd: ca. 20.000 m2 bedrijfs-, werk- en atelier-
bekendstaat als een stad van mode en cultuur is het winkelbestand in de
ruimte. Naar verwachting is deze vraag in kwantitatieve zin lastig te beant-
binnenstad op dit punt nog weinig verrassend. De ambitie is dan ook om het
woorden. Ook hier is een kwalitatieve mismatch. Niet wat betreft geografische
profiel als winkelstad voor mode, vormgeving en lifestyle te versterken: milieus
ligging, diversiteit en typologie, maar nadrukkelijk wel in relatie tot de wens
voor talent, eigenzinnige ontwerpen, pilotstores, flagship- en lifestylewinkels,
naar permanente ruimten en de specifieke combinatie van wonen en werken
presentatieplekken en expliciete verbanden met evenementen als de Mode
(op één plek en toch gescheiden). SLAK stelt in de autonome kunsten een
Biënnale.
fors stijgende vraag naar permanente ateliers en atelierwoningen vast.
Met name het stegencircuit (Kerkstraat, Kortestraat, Weverstraat, Rijnstraat)
Er is momenteel een wachtlijst van 1350 ondernemers voor een atelier
en de stegen direct ten zuiden van de Korenmarkt lenen zich voor een derge-
of atelierwoning. Er is een toenemende vraag naar ruimten voor specifiek
lijke invulling. De bestaande kwaliteitsretail en een aantal nieuwe impulsen
gebruik (bijvoorbeeld van musici en beeldhouwers en gezamenlijke ruimten
zoals Humanoid, Trix en Rees en Coming Soon illustreren dit en versterken
voor experiment, presentatie en ontmoeting). Daarbij hebben slechts 98 van
de verkleuring.
de 846 ateliers/atelierwoningen die SLAK momenteel beheert een permanente
222 Rijnboog biedt mogelijkheden om op middellange termijn een nieuw segment
status. Er zijn 748 ateliers op tijdelijke basis (1-5 jaar) beschikbaar. Dit tijde- 223
van de detailhandel aan te boren. Met name de grootschalige geplande nieuwlijke
aanbod kent veel beperkingen. Zo maakt tijdelijkheid gewenste investerinbouw
bij de Mandelabrug biedt aanknopingspunten voor een grote speler in
gen onrendabel. Deze worden dan ook niet gedaan, waardoor de aangeboden
het topsegment van mode, design en lifestyle aangevuld met kleinere speciaal-
ruimten minder aan de vraag voldoen. Tijdelijkheid belemmert bovendien de
zaken. Ook het Havenkwartier, waar het Kunstencluster (een krachtenbundeling
doorstroming. Het beperkt de professionalisering van SLAK. Het tijdelijke aan-
van museum, schouwburg en filmtheater) zal verrijzen, is een uitgelezen kans
bod loopt daarnaast, vanwege de economische druk op herbestemming en
voor vernieuwende horeca- en winkelconcepten.
herontwikkeling, de komende jaren substantieel af.
In het Stationsgebied aan de Oude Kraan ontstaat, tot slot, een cluster van
De onderzoeken van ETIN en SLAK bevestigen het beeld dat vooral ruimte
creatieve opleidingen. Naast ArtEZ heeft ROC Rijn IJssel zich er inmiddels
voor doorstarters een aandachtspunt is. Het geschetste streefbeeld en de
gevestigd. Het Hoofdkwartier vervult er een belangrijke rol als knooppunt in
uitkomsten van de genoemde studies zijn in een tweetal proeftuinbijeen-
het creatieve netwerk. Coehoorn, een gebied ten noorden daarvan, biedt in
komsten gepresenteerd aan en bediscussieerd met vertegenwoordigers van
afwachting van de tweede fase van Rijnboog kansen voor tijdelijke functies.
creatieve ondernemers, beheerders van werkruimten/ateliers (G72 en SLAK),
corporaties (Portaal, Vivare en Volkshuisvesting Arnhem), ontwikkelaars en
Stap 2: toetsen streefbeeld
beleggers (Johan Matser Projectontwikkeling, Giesbers, AM, Kondor Wessels,
De haalbaarheid van dit streefbeeld is getoetst aan de hand van studies
Rabobank). Tijdens deze sessies zijn de kansen, knelpunten en actiepunten
van ABF Research (2006), ETIN Adviseurs (2006) en Stichting Atelierbeheer
SLAK (2007) en discussies tijdens proeftuinbijeenkomsten met stakeholders.
nader verkend. Dit vormde de input voor de volgende stap.
Tijdens deze bijeenkomsten werd vooral de mismatch tussen de vraag- en
Stap 3: expliciteren kansen, aandachtspunten en actiepunten
aanbodkant van ruimten voor creatieve ondernemers besproken.
De partners van bestaande en potentiële coalities steunen het streefbeeld.
Onderzoek van ABF Research onderschrijft het streefbeeld. Arnhem in het
Sterker nog, een aantal partners is al bezig om concrete kansen te verzilveren
algemeen en de genoemde wijken rondom de binnenstad in het bijzonder
Projectontwikkelaar Johan Matser ontwikkelt in het stegenstelsel in de binnen-
beschikken over uitstekende condities voor het ontstaan en verder opschalen
stad een multifunctionele locatie voor wonen, ateliers en kleinschalige detail-
van creatieve milieus. Tenminste in theorie. De bovengenoemde studies brenhandel,
en beheerder en ontwikkelaar van creatieve bedrijfsverzamelgebouwen
gen immers twee belangrijke belemmeringen aan het licht. Arnhem heeft ten
G72 programmeert het Singelkwartier op de grens van het Spijkerkwartier met
eerste een tekort aan juist die milieus waarin de groei in landelijk perspectief
de binnenstad, de Enk aan de Velperweg en de Federatie in Centrum-Oost.
de afgelopen jaren het meest krachtig is geweest, namelijk de creatieve werk-
Woningcorporaties verbinden zich met de culturele sector in Arnhem voor
plaatsen en transactie/marktmilieus. Daarnaast is op dit moment de lokale
de programmering van het ‘podium’ bij de onderdoorgang van parkeergarage
vraag naar creatieve diensten en producten onvoldoende om duurzame clus-
Langstraat in de binnenstad (Corporatie Portaal in samenwerking met CASA,

224 225
Café Vrijdag, ontmoetingsplek van de
creatieve klasse op de rand van het
Spijkerkwartier in Arnhem.
‘iedere wijk beschikt
over unieke condities
en kansen. Dat vergt
maatwerk en...
duurzame gebiedsgerichte
coalities.’
Coming Soon, dé conceptstore voor
Nederlands ontwerptalent in de binnenstad
van Arnhem. Een initiatief van ArtEZ
Hogeschool voor de Kunsten om de
verbinding te leggen tussen onderwijs
en praktijk.

Ontwerp Platform Arnhem en de kunstenaars van G.A.N.G.). De corporatie
binnen het programmaonderdeel ‘stimuleren creatief ondernemerschap’ zijn:
Volkshuisvesting Arnhem werkt samen met de gemeente aan de herbestem-
GO! (Gelderland Onderneemt), 100% Mode Klarendal en Coming Soon.
ming van de Coehoornkazerne in Klarendal en samen met Stichting Atelier-
2 Om de creatieve economie te laten groeien moet er in een stad een kritibeheer
SLAK aan de invulling van het Stadsbeheercomplex in Centrum-Oost.
sche massa aan potentiële opdrachtgevers zijn. De mate waarin aan deze
De gemeente is bezig met de herbestemming van de Sociale Academie en
voorwaarde wordt voldaan, verschilt naar gelang de focus van het bedrijf.
panden in het voormalige prostitutiegebied in het Spijkerkwartier en de tijde-
De gemeente kan een rol spelen in het ontsluiten van de markt voor creatieve
lijke herbestemming van de school aan de Boulevard Heuvelink op de grens
ondernemers door te verbinden. De gemeente kan verschillende rollen bespe-
van het Spijkerkwartier en Centrum-Oost. Uiteindelijk wil de gemeente deze
len. Ze kan als opdrachtgever functioneren, maar ook als initiator van businessprojecten
in samenwerking met een partner ontwikkelen, maar deze heeft
2-businessactiviteiten en evenementen. Daarnaast kan ze de ontwikkeling
zich nog niet aangediend.
van netwerken ondersteunen. Projecten binnen het programmaonderdeel
Het gezamenlijk verzilveren van deze kansen heeft geleid tot een aantal aan-
‘ verbinden’ zijn: Made in Arnhem, CASA, OPA en OMA. Overigens moet niet uit
dachtspunten. In relatie tot de noodzaak van voldoende kritische massa en
het oog worden verloren dat veel creatieve ondernemers hun markt ver buiten
om concurrentie te voorkomen, is het belangrijk goed na te denken over de
Arnhem hebben, vaak zelfs internationaal, zoals op het gebied van mode.
branchering en thematisering van de verschillende creatieve milieus. Wat laat
3 Om de herkenbaarheid van het lokale cultuur- en evenementenbeleid te
je waar landen? Daarnaast moet goed over de fasering worden nagedacht.
versterken, werken wij momenteel aan het bijstellen en actualiseren van de
Welke initiatief pak je wanneer op?
afzonderlijke culturele beleidskaders en leggen wij meer expliciete relaties
Bij de beantwoording van deze vragen zullen de ontwikkelaars zich moeten
met de verschillende waarden van kunst en cultuur, de ketendynamiek en
laten leiden door de behoeften van met name doorstarters, de gewenste
de kruispunten.
keten van creatieve milieus, de wijkgerichtheid of stedelijkheid daarvan
4 De creatieve keten van vakonderwijs, creatie, productie, distributie en
en de gewenste mix (zie hoofdstuk 2). Dit is een mix van bedrijfjes: starters,
detail handel moet compleet zijn om te spreken van een sterke creatieve
doorstarters en gearriveerden; van sectoren in de creatieve economie; van
sector in de stad of regio. Qua onderwijsaanbod is de uitgangspositie van
commerciële en niet-commerciële ondernemers en van functies als werken,
Arnhem zonder meer goed te noemen. De stad beschikt over een aantal
wonen en ontmoeten. Daarbij beschikt iedere wijk over unieke condities en
belangrijke creatieve vakopleidingen op alle niveaus die ondernemers en
kansen. Dat vergt maatwerk en kost veel tijd. Er zal daarom gewerkt worden
personeel voor de creatieve bedrijven voortbrengen. Projecten/initiatieven/
226 aan duurzame gebiedsgerichte coalities. Als laatste aandachtspunt is het
maatregelen binnen het programmaonderdeel ‘kennisinfrastructuur creatieve 227
belangrijk dat de gemeente duidelijkheid verschaft over haar belang en hande-
stad’ zijn: de Arnhemse Methode, Lectoraten innovatie, creatieve economie
lingsmogelijkheden. In Hengelo was dit bijvoorbeeld ook een belangrijk aan-
en mode (HAN, ArtEZ), Cultureel Masterplan Arnhem (CHORA) en Organza
dachtspunt. De gemeente dient een actievere rol te spelen in het faciliteren
(Europees kennisnetwerk en twinning-project).
van creatieve initiatieven en tegelijkertijd voor consistent beleid en uitvoering
5 Een van de eerste vereisten voor een bloeiende creatieve economie is
zorgen.
een aantrekkelijk vestigingsklimaat voor creatieve ondernemers. Ruimte voor
crea tieve bedrijven is een belangrijke concurrerende vestigingsfactor gewor-
Stap 4: opstellen programma Arnhem Creatieve Economie
den tussen de steden in Nederland die de creatieve economie aan zich willen
Dit is de stap waar de gemeente momenteel middenin zit. Bij de vorige stappen
binden. Binnen de creatoop-strategie worden voor verschillende soorten
heeft de gemeente zich vooral geconcentreerd op de vastgoedkant van het
bedrijven nieuwe ruimten ontwikkeld. Daarbij wordt gefocust op de milieus
vraagstuk. Dit is niet verkeerd: nadenken over gebouwen en plekken blijkt altijd
die Arnhem nu mist, namelijk de creatieve werkplaats- en transactiemilieus
een goed vehikel om je inhoudelijke lijnen uit te zetten. Nu is het echter zaak
om die lijnen weer met elkaar te verbinden. Inzet op de creatieve economie
(zie Inleiding).
van een stad is namelijk meer dan een bouwopgave. Arnhem is hard aan het
Reflectie en lessen
werk om de doelen, inspanningen en middelen met de verschillende coalities
Over het algemeen zijn de lessen uit de Proeftuinen Creatieve Economie
verder in te vullen. Daarbij zijn de volgende programmalijnen ingezet:
goed vergelijkbaar met die van Arnhems parallelle deelname aan de Kopgroep
1 Om de doelstellingen op het gebied van de creatieve economie te realise-
Maatschappelijk Vastgoed. De Kopgroep is een vergelijkbaar kennisnetwerk
ren, zal de gemeente sterk de nadruk leggen op het stimuleren van onder-
van steden dat zich richt op vragen rondom sociale bouwstenen in wijken en
nemerschap in de creatieve sector. Ondernemerskwaliteiten zijn belangrijk
de rol en functie van maatschappelijke voorzieningen hierin. De Kopgroep heeft,
om een startende onderneming tot een succes te maken en om groei te reali-
ten behoeve van het congres ‘Bouwstenen voor sociaal’ (oktober 2007), een
seren. Primair is dat natuurlijk de verantwoordelijkheid van de bedrijven zelf,
aantal spelregels voor het Nieuwe Programmeren bedacht die sterk correspon-
maar de gemeente en de Kamer van Koophandel hebben in de loop der jaren
deren met de vraagstukken waarmee creatieve milieus worstelen:
een uitgebreid pakket aan ondersteuningsmaatregelen (subsidies, fondsen,
– Sociaal boven fysiek, een praktijk die wonen, werken, maar ook ontmoeting,
coachingstrajecten) voor startende en doorstartende ondernemers ontwikkeld.
ontplooiing en ontspanning strategisch inzet als katalysator van stedelijke
Ook de vakopleidingen timmeren stevig aan de weg om creatief, innovatief en
vernieuwing.
kennisintensief ondernemerschap bij hun studenten en docenten te bevorderen.
– Kansen boven knelpunten. Een werkwijze waarin het bestaande niet een
De inzet is het totale pakket te toetsen aan de behoeften van de creatieve
obstakel maar juist de bron is voor het nieuwe. Niet de knelpunten maar de
sector en waar nodig aan te passen. Projecten, initiatieven en maatregelen
kansen van een gebied zijn het mentaal vertrekpunt, een benadering die voort-

228 229
boven Ontmoeting tussen creatieven
in restaurant ‘de Kookplaats’ van het
Hoofdkwartier, verzamelgebouw voor
creatieve ondernemers.
onder Rondleiding voor minister Vogelaar
(tweede links) bij het initiatief ‘100%
Mode in Klarendal’, in het kader van
de prachtwijkenaanpak.
boven Kunstenaarscollectief G.A.N.G.
maakte in opdracht van Essent als nieuw
beeldmerk van Arnhem dit acht meter
hoge hert, dat is geplaatst op het nieuwe
busstation van Arnhem CS.
onder Het monumentale Postdistibutiecentrum
dat volledig opnieuw wordt
opgetrokken op de Sonsbeeksingel,
nadat het op het Centraal Station moest
wijken. Het gebouw gaat plaats bieden
aan het nieuwe modecentrum met
presentatieruimtes, ateliers en horeca.

ouwt op bestaande waarden, beschikbaar talent en al genomen initiatieven.
de maximalisatie van de grond-, huur- en vastgoedopbrengsten enerzijds
– Identiteit boven uniformiteit. Belangrijk is een praktijk die gericht is op het
en de veelal beperkte financiële draagkracht van de creatieve ondernemers
creëren van attractieve verschillen en identiteit; geen planningspraktijk waar
anderzijds.
procedures, reflexen en andere mechanismen juist ieder verschil nivelleren,
Nu blijkt het een hele opgave om dit ambtelijke dilemma politiek bespreek-
vanuit het veronderstelde oogpunt van het algemeen belang.
baar te maken. Het ambtelijke middenkader neigt immers eerder tot het
– Activeren boven beheersen. Gaat over een praktijk die de aanwezige
aanscherpen dan tot het verzachten van het ‘conflict’. Er is geen oog meer
krachten niet wil beheersen door middel van (soms obsessieve) planning
voor het kansrijke, integrale vergezicht. Tenminste, zo lijkt het. Tegelijkertijd
en control, maar juist wil opsporen en activeren.
consta teren wij namelijk dat de diensten, met name in herstructurerings-
– Waardecreatie boven budgetdenken. Wat iets kost lijkt belangrijker te
gebieden, minder vaak op verschillende golflengten opereren. Dit is waarschijn-
worden dan wat iets opbrengt. Er zal een aanpak moeten komen waarbij de
lijk toe te schrijven aan de integrale kwaliteiten van het eindbeeld, het brede
waardecreatie van het gehele gebied centraal staat, een aanpak geïnspireerd
maatschappelijke draagvlak daarvoor, de goed uitgelijnde matrixorganisatie
door een samenhangende en duurzame gebiedexploitatie.
en besluitvormingsprocedures en de stevige prikkel richting betrokkenen
– Arena boven polder. Tegengestelde belangen fungeren niet alleen als uit-
om zich in te leven in elkaars doelen-, inspanningen- en middelennetwerk.
gangspunt maar ook als bron van energie en strijdlust. De arena, mits goed
Je durft vaker op elkaars stoel te zitten.
ingericht, haalt het beste in mensen boven. Net als competitie is samenwer-
Hiermee verschuift het karakter van de interactie: van wantrouwen naar
king een middel om het beste te presteren, geen doel.
vertrouwen; van beleefde façade naar spontane uitwisseling; van (tegen)
– Trots boven tevredenheid. Tevredenheid is steeds vaker de maatstaf, een
afhankelijk naar onderlinge afhankelijkheid; van apathie en competentiestrijd
zesje de maat. Belangrijk is een aanpak die niet tevredenheid, maar trots op
naar creatief werken. Eerst nog langzaam en vaak erg afhankelijk van perso-
de eerste plaats zet. Trots op de buurt, trots op de stad.
nen, maar onder druk van de (groot)stedelijke opgaven en een groeiend besef
– Vertellen boven tellen. Budgetberekeningen en haalbaarheidsonderzoeken
van de nieuwe rol en functie van de gemeente hierbinnen, in een hoger tempo
brengen mensen niet in beweging. Het vertellen van beeldende verhalen en
en met meer continuïteit.
inspirerende verhalen is veel belangrijker. Het tellen komt later wel.
Kortom, er zit nadrukkelijk een positieve ontwikkeling in de samenwerking.
– Eigen-wijs boven meezingen. Verscheidenheid ontstaat niet als iedereen
Vooralsnog lijkt het echter eerder een toevalligheid dan een bewuste manage-
elkaar klakkeloos kopieert. Professionals met een zekere eigenheid, met een
mentstrategie. We moeten leren om het toeval vaker een handje te helpen!
230 passie of een droom, moeten niet bang zijn om zelf iets te verzinnen. Deze
professionals zingen niet mee met de massa, maar kiezen hun eigen wijs.
Neem spelregels niet kritiekloos over, maar pas ze aan en regel ze in voor
het spel dat je lokaal wilt spelen.
231
Toepassen van de spelregels heeft uiteraard grote consequenties voor de rol
die een gemeente heeft bij het realiseren van maatschappelijke voorzieningen
in het algemeen en creatieve milieus in het bijzonder. Ook de gevolgen voor
de interne, gemeentelijke organisatie zijn niet te onderschatten. In het kader
van de aanstaande (deels al lopende) implementatie van de strategie met
betrekking tot creatieve milieus bereiden wij momenteel (al doende) een analyse
van deze organisatorische plussen en minnen voor. In het onderstaande
lichten wij een tipje van de sluier op.
Binnen de Arnhemse gemeentelijke context hebben wij met drie min of meer
zelfstandige diensten te maken bij de uitvoering van onze ambities op het
terrein van creatieve milieus: de dienst Maatschappelijke Ontwikkeling, waar
de sector Cultuur onder valt; de dienst Stadsontwikkeling, die de kaders stelt
voor ruimtelijke ontwikkelingen; en de Facilitaire Dienst, die onder meer verantwoordelijk
is voor het beheer van tijdelijk (lees: strategisch) en permanent
gemeentelijk vastgoed.
In het proces van samenwerken tussen deze diensten komen we telkens drie
dimensies tegen: inhoud (wat, onderwerpen, feiten en meningen); procedure
(hoe, aanpak en besluitvorming); en interactie (proces). Wij constateren dat
de inhoudelijke doelen en belangen van de genoemde diensten tot op een
zeker abstractieniveau goed te schakelen zijn. Bij het uitwerken van de afzonderlijke
verantwoordelijkheden en met name het doorrekenen van de financiële
consequenties loopt het echter spaak. Meest pregnant is de botsing tussen

Olympisch Gebied
Amsterdam
Hans Karssenberg, Stipo
Nelleke Penninx, Stadsdeel Oud-Zuid
‘Het Olympisch gebied staat aan de
vooravond van een verrassende renaissance.’
Creatieve milieus in Amsterdam
in 2007
232 Situatie
Het Olympisch Gebied ligt rondom het Olympisch Stadion, een icoon van de
sport in Nederland. Dit gebied, direct gelegen aan Ring A10, had kortstondig
een centrale positie tijdens de Spelen van 1928, maar bleef een stedelijke
rafelrand. De afgelopen jaren is een begin gemaakt om hier verandering in te
brengen. BPF BouwInvest heeft het Olympisch Stadion gerenoveerd, waarbij
kantoorruimten zijn gecreëerd voor bedrijven, onder meer in de sportsector en
de creatieve industrie. Ook binnen de directe invloedssfeer van het Olympisch
Gebied hebben enkele ontwikkelingen plaatsgevonden. De buitenruimte van
het Olympisch Stadion is in 2007 opnieuw ingericht. Daarnaast is ten noor-
233
den van het stadion een geheel nieuwe, hoogwaardige wijk met bijna duizend
woningen ontstaan: het Olympisch Kwartier. Aan de westkant van het stadion
ligt een wat ruig gebied waar de museumtramlijn naar Amstelveen doorheen
rijdt. Het wordt opnieuw ingericht als Park Schinkeleilanden voor sport
en recreatie.
Feitelijk strekt het Olympisch Gebied zich veel verder uit dan deze directe
omgeving van het Stadion. De uitdaging is er om de kwaliteitsslag die in
het Stadion en directe omgeving wordt gemaakt door te trekken naar het
hele Olympisch Gebied, en dan niet slechts in fysiek opzicht. In de nabije
toekomst zal ook het Stadionplein een kwalitatieve verbeterslag maken.
De planvorming daarvoor, naar ontwerp van architectenbureau OMA, wordt
nu uitgewerkt.
Creatieve milieus in 1996 Creatieve milieus in 2004
Het Olympisch Gebied ligt strategisch in de stad. Direct bereikbaar aan de
Ring A10 vormt het de eerste entree tot de bewoonde stad, maar het behoort
evengoed tot het centrumgebied van Amsterdam. De architectonische en
Broedplaats
Creatieve werkplaats
stedenbouwkundige kwaliteit van de wijk is bepaald door het Plan-Zuid van
Transactiemilieu
Berlage. Het Olympisch Gebied ligt centraal in de Sportas Amsterdam, een
zone die loopt van het Vondelpark naar het Amsterdamse Bos, en van het
*
Productiemilieu
Proefuin

234
Kansenkaart creatieve milieus
in Amsterdam
Kans op nieuw creatief milieu
Kans op opschaling
Kans op terugschaling
Kans op verdwijning
Creatieve milieus in 2004
* Proefuin
Olympisch Stadion tot het Wagenerstadion in Amstelveen. Als sportief-
recreatieve en groen-blauwe as kruist de Sportas de Zuidas en vormt zo nabij
Schiphol een belangrijke aanwinst voor het internationale vestigingsklimaat.
Olympische Spelen
De traditie van het olympische vuur is gestart in Amsterdam, organisator van de Olympische
Spelen in 1928. De Marathontoren van het Olympsch Stadion werd speciaal voor het vuur
gebouwd. In meters is de toren precies even hoog als de marathon in kilometers. Niet voor
niets is dit ook vandaag nog het begin en eindpunt van de Amsterdam ING Marathon.
Olympische Coalitie
Het Olympisch Gebied staat aan de vooravond van een verrassende renaissance.
Talloze partijen ontwikkelen autonoom plannen voor dit gebied en
de directe omgeving: Zuidas, VU, Amsterdamse kennisinstellingen, Topsport
Amsterdam, DMO en diverse anderen creëren kansen voor het gebied.
Om de kans op een succesvolle, eenduidige en geïntegreerde ontwikkeling te
vergroten, is het cruciaal om het Olympisch Gebied vanuit een overkoepelende
visie te ontwikkelen. Voor dit uitgangspunt is in 2007 de Olympische Coalitie
opgericht: zeven publieke en private partijen die samen kiezen voor een
programmatische aanpak. De zeven kernpartners zijn het Olympisch Stadion,
de Gerrit Rietveld Academie, NOC*NSF, Projectbureau Zuidas, dRO Amsterdam,
BPF BouwInvest en Stadsdeel Oud-Zuid. Het opdrachtgeverschap is gedeeld
met alle samenwerkende partijen.
De Olympische Coalitie wil van het Olympisch Gebied Amsterdam een sportief
en cultureel centrum van allure maken, met een onderscheidend aanbod aan
activiteiten. Uitgangspunt is de eigen kracht van het gebied en de bestaande
leefomgeving. Dit gebied is onlosmakelijk verbonden met het olympische
verleden en met Plan-Zuid van Berlage. De architect van het stadion, Jan Wils,
was een protégé van Berlage. Met de strakke architectuur van rode baksteen
sluit het goed aan bij de door Berlage ontworpen wijk.
Amsterdam is lid van het gezelschap van 25 olympische wereldsteden. Net
als collega-steden Sydney en Barcelona wil de Olympische Coalitie het gebied
rond het Olympisch Stadion tot een ‘Olympic Parc’ ontwikkelen. Bij het tastbaar
maken van de potentie van dit gebied blijken het olympische motto
(hoger, sneller, sterker) en de olympische gedachte (culturele uitwisseling
en ontmoeting) voor alle betrokkenen bewoners, bedrijven en instellingen
opnieuw een enorme inspiratiebron.
Maar hoe ‘maakbaar’ is een stedelijk gebied? Lukt het om het Olympisch
Gebied te ontwikkelen van rafelrand tot een bruisend stadshart waar talentontwikkeling
en ontmoeting centraal staan? De Olympische Coalitie is overtuigd
van wel. Zoals de Zuidas een internationale toplocatie is voor wonen en
werken, zo moet het Olympisch Gebied synoniem worden voor sport, viering,
creativiteit en innovatie. Ondersteund door concrete functies, activiteiten
en evenementen en met een uitstraling die loopt van lokaal (verbroedering,
beweging van omwonenden) tot internationaal. Amsterdam kan zich hiermee
in binnen- en buitenland presenteren.
Sport, wellness en gezondheid vormen de rode draad in de voorziene profilering
en programmering. Andere wereldsteden laten zien dat het sportklimaat,
zowel de mogelijkheid om het zelf te beoefenen als de beleving ervan, een
belangrijk element is van het stedelijk vestigingsklimaat voor internationale
bedrijven. Dit betekent niet dat de Coalitie het gebied tot een olympisch dorp
wil maken. Maar de energie die uitgaat van het olympische motto geeft wel
235

236 237
Suriprofs in het Olympisch Stadion
Het Olympisch Stadion biedt plek aan
grootschalige publieke manifestaties.

ichting en biedt aanknopingspunten voor aanverwante thema’s en ontwikkelingen
die hier logisch bij aansluiten, zoals bewust leven, duurzaamheid,
voeding en (nieuwe) media. Daarnaast zijn talloze andere disciplines denkbaar
waarin het olympische motto inspirerend tot uitdrukking komt. Denk bijvoorbeeld
aan kunst en cultuur, met de Rietveld Academie in de directe nabijheid,
maar ook het internationale zakenleven van de Zuidas: iedereen streeft
ernaar het beste uit zichzelf te halen.
De missie van de Coalitie is om het Olympisch Gebied te ontwikkelen tot hét
gebied voor olympische energie, podium van de sport in Nederland en dynamisch
kruispunt waar sport en cultuur elkaar ontmoeten. De Coalitie wil deze
doelstelling in acht jaar realiseren (twee olympische termijnen).
Activiteiten in en om het Olympisch Stadion
Internationale topatleten trainen dagelijks in het Olympisch Stadion. Wereldkampioen
100 meter sprint Tyson Gay is dagelijks op de atletiekbaan in het stadion te bewonderen.
Straks zullen zij te vinden zijn op de nieuwe atletiekaccommodatie achter het Stadion, vlak
bij de plek waar in 1928 Johnny Weissmuller zijn twee gouden zwemmedailles won. Maar het
Stadion biedt ook activiteiten voor sporteducatie en ontvangt veel schoolkinderen. Naast de
marathon vinden evenementen plaats zoals de NK Atletiek, Nikepark, en spelen de Suriprofs
(nationale voetbalelftal van Suriname) hier hun wedstrijden .
Gebied zelf. Daar is op dit moment nog geen sprake van. Door introductie
van een citymarketing-aanpak kan het gebied zich als krachtig en één geheel
presenteren, waarmee de beeldvorming positief kan worden beïnvloed.
Daarnaast wordt er gewerkt aan een programmering voor het gebied. Activiteiten
moeten geïnitieerd, gestimuleerd en uiteindelijk georganiseerd worden.
De Coalitie organiseert zelf sportieve en culturele activiteiten en evenementen,
of helpt bij activiteiten van derden. De activiteiten kunnen variëren van
een mobiele ijsbaan of een opera-uitvoering op het Stadionplein tot een
bijdrage aan het bidbook dat leidt tot het binnenhalen van de Olympic Youth
Games naar het Olympisch Gebied.
De derde component in de activiteiten is een politieke, waarbij de Coalitie
optreedt als volwaardig gesprekspartner van politiek en bedrijfsleven. Aandachtpunten
zijn het vergroten van de onderlinge samenwerking, de realisatie
van gewenste voorzieningen in het gebied en het voorkomen van negatieve
ontwikkelingen.
Er is sprake van een unieke vorm van stedelijke ontwikkeling. De Coalitie richt
zich op het profileren en programmeren van het Olympisch Gebied en minder
op de fysieke component (het stedenbouwkundig plan). Toch is het onmogelijk
de inhoudelijke invulling los te koppelen van de plannen voor bebouwing en
inrichting. Duidelijk is dat voor de Coalitie een sport- of een wellnesshotel
beter past dan een businesshotel. Een mediavoorziening en een grand café
in het Citroëngebouw hebben de voorkeur boven een advocatenkantoor.
Het Olympisch Stadion huisvest instellingen als de Johan Cruyff Foundation, de Johan Cruyff
University, de Richard Krajicek Foundation, Topsport Amsterdam en de Olympic Experience.
Deze laatste is door het IOC opgenomen in het internationale netwerk van olympische musea.
Proeftuinen Creatieve Economie
238 Topsporters beschouwen het als een eer om in het Stadion te worden gehuldigd. Ook veel
In 2006 heeft de Coalitie voor het Olympisch Gebied zich aangesloten bij 239
bedrijven weten vanwege die uitstraling het Stadion te vinden.
de landelijke reeks Proeftuinen Creatieve Economie. Aanleiding was te onder-
Het Olympisch Gebied bevat voorzieningen voor topsport en breedtesport. De openbare ruimte
zoeken hoe het gebied kan uitgroeien tot een eigen plek in de Creatieve Stad
is na een recente opknapbeurt van hoge kwaliteit en biedt de mogelijkheid om er kleinschalige
Amsterdam. Dit nadrukkelijk niet door bestaande locaties als de Westergas-
en grootschalige sportgerelateerde, maar ook andere evenementen te organiseren. Het terrein
fabriek of de NDSM-werf te imiteren, maar door vanuit een gebiedseigen
rondom het Stadion biedt allerlei mogelijkheden voor informele sport, die naast de verenigings-
thema samen met instellingen en actoren uit het gebied de ontwikkeling in
sport steeds belangrijker wordt in de stad.
te zetten. Het overkoepelende thema is de olympische gedachte.
Ook cultuur is vertegenwoordigd. Het ‘olympische’ verenigt van oudsher sport en cultuur: de
Hiertoe heeft de Coalitie tal van ideeën voor tijdelijke projecten laten ontwikke-
Spelen werden gezien als meting voor lichaam én geest. Sport heeft een belangrijke culturele
len door Young Designers + Industry (YD+I). YD+I beoogt met de inbreng van
kant, wat goed is te zien bij de huidige Olympische Spelen. De internationaal vermaarde
creativiteit een bijdrage te leveren aan veranderingsprocessen in de maat-
Rietveld Academie ligt om de hoek van het Olympisch Stadion en is een belangrijke samenschappij.
Om dit te bereiken creëert YD+I een context waarin jonge ontwerpers
werkingspartner.
in samenwerking met bedrijven en organisaties werken aan ontwerpprojecten
die zo zijn geformuleerd dat de resultaten verkenningen zijn. Verkenningen van
Sense of Excitement
de uitdagingen en kansen die er voor ontwerpers en bedrijven voortkomen
De Coalitie voor het Olympisch Gebied Amsterdam werkt aan de volgende
uit de ontwikkelingen in de maatschappij. Voorbeelden van tijdelijke projecten
vragen: hoe brengen we het Olympisch Gebied Amsterdam, dat nu langzaam
zijn olympische routes door het gebied, een beeldenpark op de Schinkel-
tot leven komt maar nog niet enerverend, op gang? Hoe doen we dat zodanig
eilanden en blog-hutten op het Stadionplein. De begeleiding van deze ideeën
dat we het unieke van het gebied, het olympische karakter benutten? Hoe
heeft in de beginfase veel commitment bij de coalitiepartners opgeleverd.
kunnen we ervoor zorgen dat vooral ook de openbare ruimte tot leven komt?
In 2008 wordt een uitvoeringsorganisatie opgezet die deze tijdelijke projecten
Dit alles gebeurt niet zozeer omdat er een probleem moet worden bestreden,
zal realiseren.
maar vooral omdat er grote, niet te missen kansen liggen. Dat is tevens
Sport is niet alleen het actieve sporten zelf. Het is ook een bedrijfstak
een van de belangrijkste dilemma’s binnen de coalitie. Want doordat er
(waarin inmiddels 2% van het BNP wordt verdiend) waarvan een deel kan
geen probleem is, ontbreekt ook een ‘sense of urgency’, wat een vertragend
worden geschaard onder de creatieve economie: het ontwikkelen van kennis,
effect kan hebben op de uitvoering. Niettemin is de coalitie erin geslaagd
het delen daarvan in netwerken, om daardoor tot nieuwe toepassingen en
om zonder urgentievraag de kansen te laten prevaleren door het creëren
talentontwikkeling komen. In het Olympisch Gebied Amsterdam is dit goed
van een ‘sense of excitement’.
te zien. Instellingen als Topsport Amsterdam, de Cruyff Foundation, Krajicek
De realisatie van de missie vereist dat de Coalitie zich met drie activiteiten
Foundation, Cruyff Academics en het NOC*NSF zoeken de uitstraling van het
manifesteert. Op de eerste plaats is dat de promotie van het Olympisch
Olympisch Stadion op. Dit zijn organisaties die leven van de kennis rondom

240 241
De Citroëngarage, exponent van het
Nieuwe Bouwen en prominent aanwezig
op het plein voor het Olympisch Stadion
‘Een mediavoorziening en een
Grand Café in het Citroëngebouw
hebben de voorkeur boven een
advocatenkantoor.’
Bijschrift

sport, maar zelf ook voortdurend op zoek zijn naar manieren om sport een
Begin 2007 besloot de Coalitie een businessplan te laten opstellen voor hun
andere betekenis en waarde te geven. Ze organiseren evenementen, ontwik-
gemeenschappelijke ambities. Voorafgaand daaraan werden de kernwaarden
kelen programma’s, investeren fysiek in gebieden en verbinden bedrijven aan
van het Olympisch Gebied vastgesteld in een expertmeeting in het kader van
zich. Maar ook een bedrijf als Under Armour, voorloper op het gebied van de
de Proeftuinen Creatieve Economie. Na deze sessie kreeg Van Dooren Advies
ontwikkeling van sportkleding, is hier gevestigd. Daarnaast is het Olympisch
(Amsterdam) opdracht een businessplan uit te werken waarin aanbevelingen
Stadion een gewilde plek voor de media: het stadion werd en wordt veel
worden gedaan voor de toekomstige organisatie en financiering van de
gebruikt als locatie voor (veelal sportgerelateerde) televisieopnames.
Coalitie. Met het verlenen van deze opdracht vond ook de overgang plaats
In het Olympisch Gebied worden sport en cultuur, talentontwikkeling, sport en
van trekkerschap door het Stadsdeel Oud-Zuid naar een gedeeld opdracht-
ondernemen, excelleren en het beste uit jezelf halen met elkaar verbonden.
geverschap.
In 2008 zal de Coalitie ook aansluiting zoeken bij de Vrije Universiteit, waar
Op een aantal momenten werd gekozen voor inzet van externe experts,
veel innovaties op het gebied van sport zijn uitgedacht (zoals de klap-
via de proeftuinen en via het traject van de business case. Deze bijeenkomschaats).sten
werkten als een katalysator voor het proces, doordat de Coalitiepartners
Sport is ook beleving. Het Olympisch Stadion biedt die beleving bij uitstek,
inspiratie ‘van buitenaf’ kregen aangereikt. Enerzijds lieten de externen de
doordat daar belangrijke sportsuccessen worden gevierd. Tijdens de Spelen
kwaliteiten van het eigen gebied nog geprononceerder zien, anderzijds brachten
in Beijing vindt hier een evenement voor de thuisblijvers plaats. In de Olympic
zij nieuwe ideeën naar binnen om de gebiedsontwikkeling verder te brengen.
Experience kunnen bezoekers olympische records en de geschiedenis van het
En gaven ze oplossingen voor dilemma’s die in de praktijk ontstaan.
Stadion zelf herbeleven. De Coalitie wil deze uitstraling van beleving naar de
Halverwege 2007 koppelde het stadsdeel de ontwikkeling in de Coalitie voor
omgeving verbreden. Een goed voorbeeld is de audiotour met verhalen over de
het Olympisch Gebied aan de programmering van het Stadionplein. De laatste
bijzondere geschiedenis van het gebied die radiomaker Jorrit Brenninkmeijer,
helft van 2007 hebben de Coalitiepartners met Van Dooren Advies gewerkt
met steun van de Coalitie, heeft samengesteld en die voor bezoekers de
aan een marktverkenning en het businessplan (begin 2008). Als gevolg
omgeving tot leven brengt.
van de ontwikkeling besloot de gemeente Amsterdam het Olympisch Gebied
De combinatie tussen actieve sport, het ontwikkelen en delen van kennis over
op te nemen in het Sportplan Amsterdam en Olympisch Plan Amsterdam
sport en sportbeleving maakt het Olympisch Gebied Amsterdam tot een proef-
(besluitvorming eerste helft 2008).
tuin voor de creatieve economie met een geheel eigen karakter. De Coalitie
In 2008 zal een kwartiermaker worden aangesteld die verantwoordelijk is
242 wil de netwerken die er al zijn versterken en vergroten. Hiervoor wordt
voor (werving van gelden voor) de projecten en en die de organisatie van eve- 243
momenteel een concreet businessplan uitgewerkt.
nementen begeleidt dan wel aanstuurt. Daarnaast zal de programmering van
het Stadionplein verder worden uitgewerkt en wordt ingezet op andere nieuwe
Procesverloop
kansen in het gebied, zoals een mogelijke herbestemming van de Citroën-
In maart 2006 nam Stadsdeel Oud-Zuid het initiatief voor het Symposium
gebouwen. Ook zullen activiteiten worden ontwikkeld in het kader van de
Olympisch Gebied met gebiedspartners. Hier werd voor het eerst het idee
Sportas en het Sportplan en het Olympisch Plan 2028.
gelanceerd om in coalitieverband het Olympisch Gebied te ontwikkelen.
Met gebiedspartners en betrokkenen vanuit de stad zijn we begonnen met
In de periode daarna heeft het stadsdeel verkennende bilaterale gesprekken
een herijking van de positie van het Olympisch Gebied: wat was het, wat is
gevoerd met stads- en gebiedspartijen, om te onderzoeken welke ideeën er
het en wat kan het zijn. Dit leidde tot een gezamenlijk besef dat het verleden
leefden en welke partijen welke rol wilden vervullen in de Coalitie. Er bleken
van het gebied vraagt om een nieuwe toekomst. Tijdens dit proces vormde
veel gedeelde belangen te bestaan, die elkaar in de praktijk niet vinden.
zich een coalitie van partijen, die zich elk vanuit hun eigen belang, maar
Er was ‘sense of excitement’ bij de gebiedspartners: door de gesprekken en
nadrukkelijk ook vanuit een gemeenschappelijk belang, committeren aan de
bijeenkomsten werd duidelijk dat alle partijen binnen de kernploeg een geloof
opgave voor het Olympisch Gebied. Met hen hebben we veel tijd geïnvesteerd
in de mogelijkheden van het Olympisch Gebied delen.
in het aanscherpen van wat het Olympisch Gebied is en waar het voor staat.
Alvorens over organisatie te gaan discussiëren (orde brengen) heeft het
De Coalitie heeft opdracht gegeven voor de ontwikkeling van een business-
stadsdeel in het laatste kwartaal van 2006 met subsidie van Habiforum een
plan voor het Olympisch Gebied, waarin aanbevelingen worden gedaan voor
creatief proces (chaos brengen) opgezet. De ontwerpers van YD+I organiseer-
de toekomstige organisatie en financiering van de Coalitie. Dit businessplan
den hiervoor creatieve sessies met gebiedspartners, met als kernvraag welke
wordt begin 2008 opgeleverd.
tijdelijke projecten snel op gang te brengen zijn om de potentie van het Olym-
Daarmee staan we op de top van de Venetiaanse brug (zie Inleiding), en zal
pisch Gebied aan te boren. De inzet van de jonge ontwerpers in de beginfase
de coalitie zich nu na een periode van idee-ontwikkeling meer gaan focussen
bracht creativiteit en enthousiasme in het proces. Men durfde buiten de kaders
op de uitvoering. Tegelijkertijd voldoet de figuur van de brug niet, want juist
te denken en te handelen. De creatieve economie was daarmee een methodiek
deze ontwikkelingen zullen weer nieuwe visies oproepen, waardoor steeds weer
om het proces van gebiedsontwikkeling van input te voorzien.
Eind 2006 leidde dit, samen met de bilaterale gesprekken en het sympo-
nieuwe Venetiaanse bruggen zullen ontstaan. Het denken houdt hier niet op.
sium, bij de gebiedspartners tot veel enthousiasme en animo om aan de
Reflectie en lessen
slag te gaan. Als gevolg daarvan werd de Coalitie gevormd, het verbond van
Welke conclusies kunnen we nu uit deze casus trekken? Ten eerste is het
(inmiddels) zeven gebiedspartners die zichzelf als de trekker zien voor het
mogelijk gebleken een duurzame gebiedscoalitie te bouwen gericht op inves-
Olympisch Gebied.
teringen in software, in plaats van in de hardware. Daarnaast blijkt dat de

ontwikkeling van de stad niet altijd probleemgestuurd hoeft te zijn (‘sense of
urgency’), maar dat deze ook opgepakt kan worden vanuit de kansen (‘sense
of excitement’). Dit vereist wel een concrete aanpak waarin de kansen ook
daadwerkelijk zichtbaar worden gemaakt. Inspirerende projecten en evenementen
versterken immers de ‘sense of excitement’.
Een andere les is dat waardecreatie meer betekent dan opbrengst in geld:
het gaat ook om opbrengsten op sociaal-maatschappelijk vlak. Waardestijging
hoeft niet alleen ten gunste te komen van de betrokken vastgoedpartijen,
maar ook van ondernemers en overige investeerders.
Het vormgeven van een coalitie bevindt zich op het snijvlak van chaos en
structuur. Het proces is fluïde. Het heeft ruimte nodig om te kunnen groeien,
maar vraagt tegelijkertijd om een politieke en maatschappelijke verankering
en een zekere mate van structuur om de plannen ook echt tot uitvoer te
kunnen brengen. In de Olympische Coalitie is dit opgevangen door in de
beginfase personen aan tafel te hebben die hun motivatie halen uit ‘chaos’;
ten tweede door creatieve sessies te organiseren die alle partners veel inspiratie
en enthousiasme brachten; en ten derde door gaandeweg meer op orde
te gaan sturen en organisatiestructuur te introduceren. Toch zal ook dan door
de dynamiek in het proces ruimte blijven voor chaos.
Het Olympisch Gebied is een gebied vol kansen: dit vraagt wel om keuzes en
een verzilvering van de kansen. Het gemis van een gevoel van urgentie maakt
het soms lastig om ook echt door te pakken. Dit vraagt veel energie en aandacht.
Gedeeld opdrachtgeverschap is een kracht en maakt de coalitie duurzaam, Gebied Amsterdam
244 maar het is voor alle partijen duidelijk ook nog wennen: wie doet nu precies
wat? Er ontstaat roep om trekkers binnen de groep. Die komt er bijvoorbeeld
door gezamenlijk een kwartiermaker aan te stellen. Zonder deze persoon is
het gedeelde opdrachtgeverschap in de fase waarin het accent meer op het
‘doen’ wordt gericht een nadeel, omdat het de slagkracht beperkt. De stap
van ideevorming naar uitvoering is vaak nog te groot.
De casus geeft nog niet op alle vragen een antwoord. Vragen als waar gaan
we concreet middelen werven en welke plaats geven we aan de bewoners bij
de creatieve gebiedsontwikkeling zijn nog niet ingevuld. Voor een duurzame
ontwikkeling is het van groot belang dat dit goed wordt geregeld. Hier moet
de business case een antwoord op geven.
245
Conclusie
Deze proeftuin heeft ons een nieuwe benadering van de creatieve economie
gegeven, namelijk vanuit de sport. Sport wordt niet direct gekoppeld aan
creatieve economie en hoewel sport en cultuur bepalende elementen zijn
voor het Olympisch Gebied, wordt de koppeling tussen sport en cultuur niet
vanzelfsprekend gelegd. Toch biedt het Olympisch Gebied vanuit de identiteit
die wordt nagestreefd volop aanknopingspunten om de creatieve economie
te ontwikkelen. Sport heeft bovendien een belangrijke economische waarde,
zoals eerder in deze tekst is geschetst.
Tot slot heeft het traject met de jonge ontwerpers laten zien welke mogelijkheden
het gebied heeft en hoe ruimte geboden kan worden aan creatieve
economie. Creatieve economie is dus ook als methode ingebracht om het
proces vorm te geven.
De Coalitie voor het Olympisch Gebied laat zien dat gebiedsontwikkeling
mogelijk is met een gedeeld opdrachtgeverschap, zonder dat er gebouwd
wordt en zonder dat er sprake is van een direct probleem.
‘De combinatie tussen
actieve sport, het
ontwikkelen en delen
van kennis over sport
en sportbeleving
maakt het Olympisch
tot een proeftuin voor
de creatieve economie
met een geheel eigen
karakter.’

Communicatiestad
Leiden
Roel Bergijk, gemeente Leiden
Jeroen Maters, Maters & Hermsen Journalistiek
‘Een plan wordt pas een strategie, als er
een coalitie gesmeed is voor de realisatie.’
246 Situatie
Concept ontmoet gebouw
Aan de noordrand van het stadscentrum van Leiden liggen twee karaktervolle
monumentale fabriekscomplexen op steenworp afstand van elkaar. Twee complexen
die al enige tijd op een nieuwe bestemming wachten. Het zijn de oude
gebouwen van meelfabriek De Sleutels aan de Zijlsingel en de voormalige
textielfabriek Clos & Leembruggen aan de Maresingel. De gemeente Leiden,
Kamer van Koophandel, opleidingsinstituten, communicatiebedrijven en de
eigenaren van de panden zagen een ideale kans om op deze locaties de
creatieve industrie van de stad een impuls te geven. En dan met name de kans
247
om de communicatiesector te verstevigen, die in Leiden al ruim vertegenwoordigd
is. Voor beide panden werd daarom het concept van het ‘Huis van
de Communicatie’ ontwikkeld als inspirerende vestigingsplaats voor communicatiebedrijven
en onderwijsinstellingen, en als visitekaartje voor de sector.
Creatieve milieus in 1996 Creatieve milieus in 2004
De Meelfabriek
De Meelfabriek is een industrieel complex van dertien gebouwen aan de
Zijlsingel. In de periode direct na de Tweede Wereldoorlog was het een van
de grootste meelfabrieken van Nederland. De Raad van State zette na jaren
van procedures eind 2007 het sein op groen voor de herontwikkeling van het
oude industriële complex. Een haalbaarheidsstudie van concept- en gebiedsontwikkelaar
Red Concepts (ook betrokken bij de NDSM-werf) in de zomer
van 2007 toonde al eerder de kracht van het concept van het Huis van de
Communicatie aan. De Zwitserse architect Peter Zumthor, die het fysieke
masterplan voor De Meelfabriek heeft ontwikkeld, was positief gestemd over
het concept.
Het grootste deel van De Meelfabriek zal bestaan uit wooneenheden, maar
daarnaast komt er zo’n 6.000 m 2 aan inspirerende bedrijfsruimten in alle
Creatieve milieus in Leiden in 2007
*
Broedplaats
Creatieve werkplaats
Transactiemilieu
Productiemilieu
Proefuin

248
Kansenkaart creatieve milieus
in Leiden
Kans op nieuw creatief milieu
Kans op opschaling
Kans op terugschaling
Kans op verdwijning
Creatieve milieus in 2004
* Proefuin
soorten en maten, en nog eens 6.000 m 2 oppervlak aan gezamenlijke voorzieningen
(cafés, restaurants, hotel, sportfaciliteiten, onderwijsruimten,
etc.). Juist de combinatie van al die functies maakt het een krachtig geheel.
De eigenaren zijn nu aan zet om te bepalen of derde partijen gebouwdelen
kunnen ontwikkelen op basis van een haalbare exploitatie. Zo ja, dan worden
in de loop van 2008 businessplannen opgesteld. De verwachting is dat de
eerste bedrijven in 2010 of 2011 hun intrek in De Meelfabriek nemen.
Toen de proeftuinen in 2005 begonnen, lag het bij eigenaren en gemeente
voor diverse gebouwdelen nog niet vast binnen welke richting herontwikkeling
van De Meelfabriek zou kunnen plaatsvinden. Het ontdekken van de beste
kansen voor De Meelfabriek vormde de leidraad in deze proeftuin.
Nieuwe Energie
De communicatiesector hoeft echter niet te wachten op De Meelfabriek.
Al vanaf het voorjaar van 2008 kunnen communicatiebedrijven terecht in de
monumentale textielfabriek Clos & Leembruggen aan de Maresingel. Deze
fabriek wordt onder de naam Nieuwe Energie gerenoveerd naar een ontwerp
van Architectenbureau J. van Stigt. Dit bureau is bekend van onder meer
de renovatie van het Olympisch Stadion en het Entrepotdok in Amsterdam.
Naast de realisatie van een centrale opvang voor daklozen, is ca. 3.5000 m 2
gereserveerd voor het Huis van de Communicatie. Door de renovatie krijgt het
gebouw de openheid en de oude structuur van de grote hallen terug. Vanaf
maart 2008 trekken de eerste bedrijven het gebouw in. Intussen is een bureau
voor (interieur)architectuur bezig om er de creatieve, innovatieve omgeving
van te maken die de initiatiefnemers voor ogen hebben. Woningcorporatie
Portaal, eigenaar van Nieuwe Energie, verzocht de gemeente om een deel
van een hoger leegstandspercentage in de eerste twee jaren te financieren.
Daarnaast wil Portaal graag een bijdrage in de investeringen voor extra voorzieningen
en faciliteiten. In de toekomst wordt in Nieuwe Energie ook ruimte
gereserveerd voor onderwijsfuncties, kennisuitwisseling, evenementen en
manifestaties.
De creatieve industrie in Leiden
De verwachting is dat het Huis van de Communicatie in Nieuwe Energie
(1 e fase) en De Meelfabriek (2e fase) als spil zal fungeren in de ontwikkeling
van Leiden als communicatiestad. Daarmee kan er een nieuwe krachtige
pijler onder de Leidse stadseconomie worden gevormd, naast de succesvolle
biomedische sector op het Bio Science Park Leiden. Dat levert diversificatie
van en nieuwe verbindingen binnen de Leidse economie op, en daarmee een
groei van de werkgelegenheid.
Sinds 2005 zoekt de gemeente Leiden naar mogelijkheden om meer te doen
met het creatief potentieel van de stad. Leiden heeft op het eerste gezicht
een gunstige uitgangspositie. In de stad woont veel creatief talent. Met een
aandeel ‘creatieve klasse’ van 31,8% van de beroepsbevolking is Leiden
de tweede stad van Nederland na Utrecht (Marlet & Van Woerkens, 2004).
Het aantal banen in de Leidse creatieve industrie groeide in de periode
1996–2002 met 17,8%, maar ligt daarmee onder de gemiddelde groei in de
totale werkgelegenheid (22%) en ver onder de groei van het landelijk gemiddelde
dat in dezelfde periode een groei van 35% kende. Ondanks het aanwezige
talent en de omvangrijke creatieve klasse heeft Leiden in die periode,
anders dan de landelijke trend, kansen op het terrein van de creatieve economie
onbenut gelaten.
249

Vanuit dit perspectief zijn gemeente en Kamer van Koophandel in 2005
Huis van de Communicatie
gestart met het project ‘Talent maakt Leiden creatief’, dat onder begeleiding
Het concept van het Huis van de Communicatie omvat wonen, werken, leren
van de Stad bv en bureau Stad en Mens (2006) is uitgevoerd. De gemeente
en recreëren. Het huis moet een plek worden waarin verschillende onderde-
wilde in gesprek komen met de creatieve ondernemers en nagaan of de interlen
van het dagelijks leven geïntegreerd worden en waar men 24 uur per dag
actie tussen de creatieve bedrijven en de andere sectoren uit bedrijfsleven,
terecht kan. Een fysieke plek met onderwijs, diensten en faciliteiten gericht
en cultuur en wetenschap, een bijdrage zou kunnen leveren aan versterking
op de communicatiesector staat hierin centraal. In het Huis van de Communi-
van het innovatief vermogen van Leiden. De eerste fase van het project
catie komen flexibele kantoorunits, (studenten)woningen, horeca, een design-
richtte zich op het zoeken naar nieuwe kansen die tot nu toe onontdekt waren
hotel, een expositieruimte, een gezamenlijke fitnessruimte en onderwijsruimten
gebleven. In verschillende themabijeenkomsten en ateliers brachten verschil-
(zoals een communicatielab waar innovatie binnen de communicatiesector
lende groepen betrokkenen kansen in kaart, om vervolgens de beste kansen
centraal staat). Het Huis van de Communicatie vormt daarmee een soort
te selecteren en verder te ontwikkelen. Dit is vergelijkbaar met het doorlopen
van marktplein, waar de communicatiesector elkaar kan ontmoeten en waar
van de herwaarderingsfase van de Venetiaanse brug (zie Inleiding).
tegelijkertijd de buitenwereld kan zien wat er op het gebied van communicatie
Thema’s moesten aan een paar voorwaarden voldoen om als kansrijk te wor-
in Leiden gebeurt. Doordat activiteiten in de communicatiesector geclusterd
den gecategoriseerd. Ze moesten in de eerste plaats passen bij het creatieve
worden, kan het Huis van de Communicatie bijdragen aan de doelstelling om
DNA dat al in de stad aanwezig was. Om achter dat DNA te komen, voerde
Leiden ook bovenregionaal als communicatiestad te presenteren.
De Stad bv gesprekken met creatieve ondernemers om hun specifieke wensen
Het plan voor het Huis van de Communicatie is uitgewerkt door Jeroen Maters,
en toekomstverwachtingen te achterhalen. Ook kwamen cijfers van ABF
directeur bij Maters & Hermsen Journalistiek, in een conceptueel kader met
Research op tafel over de sterkte van de creatieve sector. De thema’s moes-
een bijbehorende programmering. Hij heeft dit concept op eigen initiatief
ten ook voldoende perspectief op groei hebben. Een volgende vraag was of
verder ontwikkeld, verschillende keren gepresenteerd en in de openbaarheid
de locatievoorwaarden in Leiden overeenkwamen met het wensenprofiel van
gebracht. Hij heeft daarbij zijn netwerk gemobiliseerd en om tafel gezeten
de creatieve ondernemers. Tot slot was wellicht de belangrijkste voorwaarde
met enkele marktpartijen die een rol kunnen spelen in het realiseren van het
dat er initiatiefnemers zouden zijn die zouden willen investeren in het reali-
concept. Zijn enthousiasme en inzet hebben ervoor gezorgd dat het initiatief
seren van de plannen.
inmiddels breed gedragen wordt door verschillende partijen, waaronder verte-
Na diverse bijeenkomsten bleven vier thema’s over die aan de criteria voldegenwoordigers
van de Communicatie Kring Rijnland, de Kamer van Koophandel
250 den: ‘Leiden Communicatiestad’, ‘Verbinding kunst, wetenschap en markt’,
Rijnland, Universiteit Leiden (in het bijzonder de faculteiten Letteren en
251
‘Wireless Leiden’ en ‘Huisvesting van creatieve bedrijvigheid’.
Kunsten), de Hogeschool en het ROC van Leiden, woningcorporatie Portaal
Leiden, V.o.f. Meelhattan en SLS Wonen. Deze partijen vormen de voorhoede
Leiden Communicatiestad
van een mogelijke coalitie rond de communicatiesector. Voorwaarde voor daad-
Van de geselecteerde thema’s is ‘Leiden Communicatiestad’ de meest kanswerkelijke
coalitievorming is de realisering van een professionele organisatierijke
om als tweede economische pijler te ontwikkelen. Dit blijkt zowel uit de
structuur en concrete huisvestingsmogelijkheden met samenwerking tussen
statistische analyse als uit de gesprekken en recente initiatieven. De cijfers
van ABF Research leren dat in Leiden 590 bedrijven gevestigd zijn die tot de
communicatiesector kunnen worden gerekend. Dat is 25% van het totaal aan
creatieve kernbedrijven in Leiden. Voor de gehele Leidse regio wordt dit aantal
geschat op 1000 bedrijven. Het betreft hier onder andere communicatiebureaus,
pr-bureaus, reclamebureaus, tekstschrijvers, fotografen, vormgevers,
boekwinkels, onderzoeksbedrijven, uitgeverijen en vertaalbureaus. Leiden is
overigens vooral sterk in kenniscommunicatie, met name hoogwaardige content,
journalistiek en uitgeverijen, met een rijke geschiedenis in het drukkerijwezen
en een sterke relatie met universiteit en musea. Deze laatste twee
vormen een deel van het DNA van de stad.
de vier O’s, te weten overheid, ondernemingen, onderzoek en onderwijs.
Een nadere analyse van de communicatiesector liet zien dat de communicatiebedrijven
versnipperd door heel Leiden zijn gevestigd en weinig onderling
contact te hebben. Dat maakt dat de sector voor de buitenwereld nog geen
krachtig gezicht heeft en dat Leiden als communicatiestad niet bekend is.
In de proeftuingesprekken kwam al snel de behoefte naar voren om één of
twee gebouwen te ontwikkelen waarin communicatiebedrijven samen met
onderwijs instellingen een plek én podium kunnen krijgen. Zo’n Huis van de
Communicatie zou bovendien het huidige gebrek aan inspirerende bedrijfsruimten
voor creatieve bedrijven tegengaan. De eerdergenoemde Meelfabriek
en Nieuwe Energie kwamen als opties naar voren.
Proeftuinen Creatieve Economie
Om het Huis van de Communicatie een stap verder te brengen, besloot
de gemeente Leiden aan te sluiten bij de landelijke Proeftuinen Creatieve
Economie, georganiseerd door Habiforum en de Stad bv. Uit het haalbaarheids
onderzoek naar gebouw Nieuwe Energie, dat door Stadia BV in opdracht
van de gemeente, woningcorporatie Portaal en de Kamer van Koophandel is
uitgevoerd, was al gebleken dat er ruimte was voor het Huis van de Communicatie
in beide ontwikkelingen: in Nieuwe Energie evenals in De Meelfabriek.
In november 2006 werd een expertmeeting gehouden waarin de volgende
vragen centraal stonden: welke condities zijn er nodig om het plan voor het
Huis van de Communicatie te realiseren? Zijn deze condities in Leiden te
creëren? Welke doelgroep en welk programma horen daarbij?
Om deze vragen te beantwoorden, werden tijdens deze expertmeeting zogenaamde
crashtests gehouden. Daarin is onderzocht welke risico’s er voor de
ontwikkelaars aan het plan verbonden zijn om zo een beter beeld te krijgen
van de succesfactoren van het plan. Aan het einde van deze innoverende
bijeenkomst was het voor alle aanwezige partijen duidelijk dat de gebouwen
een plan hadden ontmoet: de ontwikkeling van De Meelfabriek en Nieuwe
Energie waren samengebracht met het concept ‘Huis van de Communicatie’.

252 253
De monumentale Meelfabriek op de
rand van de historische binnenstad
van Leiden.
‘Quote’
boven Fabrieksarbeiders aan het werk
in de Meelfabriek.
onder De glijbaan waar vroeger de meelbalen
over gleden is nog steeds intact
en weerspiegelt de rijke geschiedenis
van het gebouw.

254
Wat ontbrak was een organisatiestructuur die deze twee projecten ook
daadwerkelijk aan het concept kon verbinden.
De vervolgontwikkeling is in twee fasen opgedeeld. In fase één wordt de
herontwikkeling van het gebouw Nieuwe Energie gerealiseerd. Dit gebouw zal
voornamelijk ruimte bieden aan kleine en startende bedrijfjes, naast enkele
gevestigde namen. In de tweede fase wordt De Meelfabriek ontwikkeld tot een
multifunctioneel gebouw gericht op een hoger marktsegment met een multifunctionele
invulling waaronder marktplaats, hotel, onderwijs-, ontmoetings-
en evenementenruimte.
Tijdens de expertmeeting werd duidelijk dat het organiseren van de communicatiesector
in Leiden apart aandacht verdiend. Leiden heeft behoefte aan
een overkoepelende organisatie voor de communicatiesector. De uitgenodigde
externe experts adviseerden een Bureau Communicatiestad Leiden op te richten.
Deze stichting zorgt voor bewaking van het concept tijdens de realisatie,
communicatie, afstemming tussen de verschillende panden en een netwerkprogramma.
De stichting is het platform voor overleg tussen de partijen
die betrokken zijn bij de ontwikkeling van Leiden als Communicatiestad.
De gemeente faciliteert de oprichting van deze stichting, waaraan overigens
de creatieve sector zelf ook deelneemt. Het Instituut voor Maatschappelijke
Innovatie (IMI) is door de gemeente als kwartiermaker ingeschakeld voor de
oprichting van de stichting. Het doel daarvan is het opstellen van een inhoudelijk
programma en de uitvoering ervan middels professionele organisatie.
Het IMI en de gemeente zetten vaart achter de stichting, om bij de ontwikkeling
van Nieuwe Energie geen kansen voor de realisatie van het concept
onbenut te laten.
Voor de integratie van De Meelfabriek in het concept van het Huis van de
Communicatie zijn gemeente en eigenaren van het complex in zee gegaan
met Red Concepts. Deze concept- en gebiedsontwikkelaar heeft intussen een
exploitatiemodel en een programma van eisen opgesteld. Red Concepts zorgt
voor een transparant proces in overleg met gemeente, woningcorporatie en
de communicatiesector. De kunst zal zijn de markt vast te houden tijdens de
realisatie van het project door heldere communicatie, zodat geïnteresseerden
weten waar ze aan toe zijn en hoe de fasering eruitziet, zodat zij op tijd
daarop kunnen inspelen.
Reflectie en lessen
Leiden heeft bij de start van de zoektocht naar de mogelijkheden voor creatieve
economie veel gehad aan wat in de Inleiding de fase van divergentie wordt
genoemd (Venetiaanse brug, zie Inleiding p. 40). De gemeente heeft in deze
fase uitgebreid onderzoek laten doen naar de kansrijke sectoren en locaties.
Cijfers zijn daarbij onmisbaar, maar niet genoeg. Het is nodig diep in het
lokale netwerk van de creatieve economie te duiken. Een ontwikkelingsrichting
heeft alleen kans van slagen als deze voortkomt uit de behoefte van de
sector zelf en aansluit bij de kracht (authenticiteit) van de stad (of locatie).
Een plan wordt pas een strategie als er coalitie is gesmeed die bereid is het
perspectief te realiseren.
De zoektocht in de divergentiefase leidde naar het Huis van de Communicatie,
waarmee de behoefte aan een plek of podium voor de communicatiesector
werd gehonoreerd. Een particulier initiatief dat aanvankelijk alleen bestond
in het hoofd van een lokale ondernemer, Jeroen Maters. De zoektocht zorgde
voor de match van software (concept en mensen) met hardware (Nieuwe
Energie en De Meelfabriek), of, zoals gezegd, ‘concept ontmoet gebouw’.
Eindbeeld positionering Huis van de Communicatie
Werknemers
– regionaal
– landelijk
– internationaal
Klanten
– regionaal
– landelijk
– internationaal
Studenten
– regionaal
– landelijk
– internationaal
Bureau
Communicatiestad Leiden
Communicatiestad
Leiden
Communicatiebedrijven
Leiden
Communicatiebedrijven
regio
Portaal/de Meelfabriek CV
Vastgoedexploitanten
Communicatiebedrijven
Communicatieonderwijs
Huis van de
Communicatie
Horeca
Recreatie
Dienstverlening
Detailhandel
fase 1: Nieuwe Energie (2007)
fase 2: Meelfabriek (2010)
Leiden stad van ontdekkingen
Stichting
Peen & Ui
Quartier Leiden
Kunst & Cultuur
Creatieve
bedrijven
Wonen
– Nieuwe Energie
– Meelfabriek
– Nieuw Leyden
– Havengebied
– Noordoost-rand binnenstad
Burgers
Toeristen
– regionaal
– landelijk
– internationaal
Congresganger
– regionaal
– landelijk
– internationaal
255

256 slechts een deel van het Huis van de Communicatie. Daarnaast moeten er allerlei faciliteiten 257
De Meelfabriek en een maquette van
de Zwitserse architect Peter Zumthor,
die voor de herontwikkeling van de
gebouwen heeft getekend.
‘De betovering van de oude fabriek
en de fascinatie van afwezigheid
van design vormt de uitdaging van
dit Castello aan de Singel rond
binnenstad.’ architect Zumthor
Om het concept te laten landen, is het nodig om de samenwerking binnen
de communicatiesector te professionaliseren en een coalitie te laten aangaan
met andere partijen. In de ontwikkeling van de creatieve economie gaat het
niet alleen om de gebouwen. Het sluiten van een coalitie in de stad tussen
ondernemers, kennisinstellingen en onroerendgoedontwikkelaars is zeker
zo belangrijk.
De gemeente Leiden heeft het initiatief genomen in de zoektocht naar een
kansrijke creatieve identiteit voor Leiden. Vooraf was er geen beeld van de
gewenste eindsituatie. Het wensbeeld is gegroeid door de juiste personen
(pioniers) aan het woord te laten en bij elkaar te brengen. De vervolgstappen
in het proces hebben ervoor gezorgd dat het plan voor het Huis van de Communicatie
aansluit bij het stedelijk DNA van Leiden en een breed draagvlak
heeft gekregen onder vele verschillende partijen.
Toelichting figuur eindbeeld positionering Huis van de Communicatie
Het Huis van de Communicatie (blauwe cirkel) huisvest diverse soorten communicatiebedrijven
(uitgevers, tekstschrijvers, vormgevers, fotografen, webdesigners, etc.) en onderwijsinstellingen
op dit gebied. Binnen het Huis van de Communicatie worden allerlei activiteiten (symposia,
tentoonstellingen, Communicatiewinkel) georganiseerd waar andere
communicatiebedrijven in de regio aan kunnen deelnemen (oranje cirkel). Dat trekt talentvolle
medewerkers en (communicatie)studenten aan. Leidse bedrijven worden door deze evenementen
en ontmoetingen beter op de kaart gezet bij potentiële klanten. Deze activiteiten worden
georganiseerd door de Stichting Leiden Communicatiestad (in oprichting).
De kantoren voor de communicatiebedrijven en lesruimten voor onderwijsinstellingen bezetten
komen waarvan werknemers, studenten en klanten gebruik kunnen maken. Denk aan hippe
cafés en eetgelegenheden, een designhotel, multimediale tentoonstellingsruimten, mogelijkheden
voor sport en ontspanning en andere creatieve bedrijvigheid (groene cirkel). Deze faciliteiten
kunnen ook door derden worden gebruikt: inwoners van Leiden, toeristen en congresgangers.
Toevalligerwijs liggen de beide locaties van het Huis van de Communicatie, twee
voormalige fabriekscomplexen, op loopafstand van elkaar aan de noordoostrand van Leiden. In
datzelfde gebied wordt ook een woonwijk met vernieuwende architectuur gerealiseerd (Nieuw
Leyden); wordt het culturele kwartier rondom de Lakenhal en het Scheltemacomplex uitgebreid;
zijn er plannen voor een nieuwe bioscoop en is het gebied rondom de binnenhaven in ontwikkeling
(wonen, horeca, winkels). Door deze gebieden met elkaar te verbinden, ontstaat een
bruisende, creatieve en moderne schil rondom de oude, monumentale binnenstad van Leiden:
het Quartier Leyden. Leiden herontdekt zichzelf.

Marc Coenders, Leerarchitectuur
Tamara Metze, de Stad bv, Universiteit van Tilburg
Van onderhandelen
naar
samenwerking
Het verhaal van
de CoP Creatieve
Economie
In juli 2005 startte de Community of Practice van de Proeftuinen Creatieve Economie
(hierna aangeduid als de CoP Creatieve Economie of kortweg CoP). Deze CoP bestond
uit projectontwikkelaars, gebiedsontwikkelaars, gemeenten, financiers en woningcorporaties
uit heel Nederland. Zij deelden een fascinatie voor een nieuw soort gebiedsontwikkeling:
de herontwikkeling van oude gebouwen en wijken voor en door de creatieve economie.
Zoals elders in dit boek al weergegeven, zagen al deze deelnemers kansen voor een nieuw
soort herontwikkeling. Zij wilden niet zonder meer grote kantoren en yuppenappartementen
bouwen op de plek van oude industriële gebouwen of in verpauperde wijken, maar zagen
kansen voor creatieve locaties. Ondanks dat deze partijen in die nieuwe herontwikkeling
soms tegengestelde belangen hadden, zagen ze de noodzaak tot samenwerken en samen leren.
De CoP Creatieve Economie faciliteerde het proces van samen leren. De CoP was een setting
waarin de partijen even niet aan de onderhandelingstafel zaten, hun belang moesten verdedigen
of op hun hoede moesten zijn. In plaats daarvan bood de CoP ruimte om ervaringen
uit te wisselen en kennis te genereren. In de CoP gingen zij samen op expeditie om
de praktijk van dit soort herontwikkeling te verbeteren. Er was een directe verbinding met
de ‘echte praktijk’ van de herontwikkeling en er stond wel degelijk iets op het spel. De zeven
projecten door heel Nederland die als proeftuinen dienden om de lessen toe te passen, hadden
een onderhandelingstafel waaraan harde afspraken gemaakt moesten worden. De projecten
konden vertraging oplopen, vertrouwen kon geschaad worden, coalities dreigden uit elkaar
te vallen en altijd lonkte de ‘makkelijke’ weg van de gewone projectontwikkeling.
Door deelnemers van de verschillende proeftuinen bij elkaar te brengen, elkaar te laten
adviseren tijdens expertmeetings, en door een kernteam te vormen waarin de lessen uit alle
proeftuinen bij elkaar kwamen, lukte het om een goede afwisseling tussen samenwerking en
onderhandeling te creëren, waar alle projecten profijt van hebben gehad. Het voorliggende
boek presenteert de resultaten en de ‘lessons learned’ voor deze nieuwe praktijk van herontwikkeling
voor en door de creatieve economie. Dit hoofdstuk beschrijft hoe het lukte om
van onderhandelen naar samenwerking te gaan en weer terug.
Leren in interactie
Vanaf de lancering van het begrip ‘Community of Practice’ heeft het als een magneet gewerkt.
Het is in de jaren negentig door de kennismanagers van grote multinationals binnengehaald
als de missing link in pogingen de kennishuishouding van ondernemingen te managen.
De waarde van ‘tacit knowledge’ en sociaal kapitaal kwam in het vizier. Wat volgde was de
instrumentalisering van de CoP-benadering. Plotseling kon je uit de mond van een manager
optekenen dat hij een paar Communities of Practices wilde rond interessante thema’s. Ook
professionals zijn enthousiast over deze vorm van collectief leren, omdat ze hun praktijkproblemen
op tafel kunnen leggen en het leerproces kunnen inrichten naar eigen en
wensen en tempo.
Een goede Nederlandse term voor Community of Practice is er nooit gekomen. Wel tal
van verwante aanduidingen zoals: kenniskring, praktijkgemeenschap, kennisgemeenschap,
leernetwerk of professionele leergemeenschap. Het leerproces in een Community of Practice
is anders dan dat in een training of cursus. Hoewel deelnemers als experts optreden, is er
geen sprake van eenzijdige kennisoverdracht, zoals in een cursus vaak het geval is. De vraagstukken
waar Communities of Practice zich over buigen zijn complex. Betrokkenen met
uiteenlopende expertises zijn nodig om inzicht te ontwikkelen en oplossingen te vinden.
De expertrol wordt gedeeld door alle aanwezigen en is niet voorbehouden aan een enkele
trainer of onderzoeker. In een Community of Practice maken deelnemers zich de materie
eigen vanuit de praktijkervaringen, reflecties en de theorie. Waar verschillende expertises
elkaar ontmoeten, ontstaat de kans dat zij elkaars taal, belangen en perspectieven niet meteen
begrijpen. Dat is geen probleem, maar juist een pluspunt: door samen te zoeken naar gedeelde
betekenissen en belangen komt het leren pas echt op gang. Dat kost tijd en moeite, lijkt soms
wat weinig effectief, maar levert uiteindelijk reële winst op, omdat de deelnemers hun eigen
259

interpretatiekader en handelingsrepertoire uitbreiden met die van anderen die dezelfde
fascinaties hebben. Samen onderzoeken, leren en veranderen gaan hand in hand.
In een CoP proberen de deelnemers dus al deze grenzen te overstijgen en met elkaar toegevoegde
waarde te creëren. Dit levert fricties en spanningen op. Door continu probleem en
praktijk centraal te stellen, blijft de urgentie van een oplossing zichtbaar en is de verleiding
van een verbetering en vernieuwing groter dan een belangenstrijd. Deze pragmatische
insteek (Dewey, 1939; Dijstelbloem, 2007) maakt het makkelijker om de grenzen tussen
organisaties, denkkaders, sectoren en soorten kennis te vervagen en te overstijgen. In een
collectief leerproces blijven de verschillen en belangen dus wel bestaan, maar daarachter of
daarboven wordt een gemeenschappelijk terrein blootgelegd waarop mensen elkaar vinden.
Deelnemers aan de CoP Creatieve Economie verlegden grenzen en innoveerden vanuit een
welbegrepen eigen belang en vanuit een welbegrepen gedeeld belang.
Grensverleggende samenwerking
De CoP Creatieve Economie is opgericht omdat er nog nauwelijks ervaring en kennis
was over herontwikkeling waarin gebruik van de ruimten tijdens de verbouwing werd toegestaan.
Ook vernieuwend was het toewerken naar een mix van wonen, werken en recreëren
die helemaal gericht was op de ‘creatieve klasse’.
Een belangrijke rol bij de start van een Community of Practice is weggelegd voor de convenor,
de persoon die mensen samenbrengt rond een belangrijk thema of vraagstuk. Daarnaast is
er in een CoP een facilitator: degene die het leerproces mogelijk maakt, het programma voor
de bijeenkomsten opstelt, de werkvormen bedenkt en de processen begeleidt. Deze nieuwe
Ruimte maken voor leren
rolverdeling kwam aan de orde tijdens een masterclass met Habiforum en de bedenker van
Hoe gaat dat verleggen van grenzen en daarmee de overgang van onderhandelen naar samen-
het CoP-model, de Zwitser Etienne Wenger.
werken in zijn werk? Deze vraag is ook van het samengestelde type. Er is geen succesrecept
Bijna alle CoP’s, of ze nu in het bedrijfsleven of in overheidsland zijn opgericht, hebben
voorhanden. Maar er zijn wel vijf belangrijke procesonderdelen die de overgang naar
zowel een convenor als een facilitator. Soms vallen deze rollen samen in één persoon, in andere
samenwerking kunnen vergemakkelijken:
gevallen zijn er meer personen die zich inzetten voor het gezelschap. In het geval van de
– Community of Practice: zoals we zagen is dit de verzameling van mensen die meedoet aan
Proeftuinen Creatieve Economie is de rol van convenor opgepakt door Jeroen Saris. Hij
de zoektocht. Hun participatie, hoe ook verschillend qua wijze en intensiteit, is de basis
poneerde ‘creatieve economie’ als vraagstuk bij een aantal mensen. Met behulp van deze
voor een leerproces dat is verbonden met de praktijk.
convenor vormde zich een compacte groep mensen (het kernteam) die het vraagstuk
– Proeftuinen: zeven locaties in Nederland waar concreet aan creatieve economie wordt
van herontwikkeling van en voor de creatieve economie herkenden en interessant vonden.
gesleuteld in bestaande projecten.
Het kernteam rondom de creatieve economie wilde ‘leren omgaan met ontwikkeling die
– Kernteam: de ondernemende coalitie die aanjaagt, reflecteert op wat zich in de proeftuinen
niet te sturen is’ en ‘iets toevoegen aan vastgeroeste systemen’ (de Stad bv, 2005). Het kern-
voordoet en verbinding zoekt met de buitenwereld.
team, maar ook partijen in de projecten door heel Nederland, zat met vragen zoals: wat is
– Expertmeetings: bijeenkomsten waarin de proeftuinen hun praktijkprobleem op tafel
260 creatieve economie? Hoe breng je creatieve economie op gang voor behoud van industrieel
leggen en de kernteamleden als ervaringsexpert adviseren over oplossingen.
261
erfgoed? In hoeverre verschilt deze herontwikkeling van gangbare projectontwikkeling?
– Opwerkingsfabriek: is het procesontwerp waarin vastligt op welke momenten de kennis-
Dit zijn allemaal samengestelde vragen, die in tegenstelling tot ingewikkelde vragen niet
uitwisseling en kennisontwikkeling vanuit de praktijk wordt vormgegeven, en hoe en
uit één kernprobleem bestaan, maar waarbij actoren wederzijds afhankelijk zijn voor de
probleem definiëring en de oplossing (Teisman, 2005). In de herontwikkeling voor de creatieve
wanneer kernteam en proeftuinen interacteren (zie figuur 14).
economie zijn diverse actoren in het spel. De verdeling van het grondbezit kan parten spelen.
De CoP bestond uit het kernteam samen met de deelnemers in de proeftuinen. De projecten
Bestemmingsplannen moeten worden gewijzigd. Er is soms een spanning tussen commerciële
die zich meldden als proeftuinen droegen hun urgente praktijkproblemen aan. In een
partijen en kunstenaars. In deze innovatieve vorm van herontwikkeling heeft bovendien
gezamenlijke zoektocht werden de projecten verbeterd in een proces van ‘opwerking’. Dit
niemand nog de wijsheid in pacht: de wetenschappelijke wijsheid is er (nog) niet en de
model van de opwerkingsfabriek (zie figuur 14) streeft naar verbetering van de bestaande
praktijk staat nog in de kinderschoenen.
praktijken door toetsing en aanpassing aan kennis en beleid uit andere proeftuinen enerzijds
De CoP Creatieve Economie had te maken met een samengesteld vraagstuk en probeerde
en aan reflecties en observaties uit het kernteam anderzijds. Concreet betekende dit dat in
daar grip op te krijgen. Dat gebeurde door mensen samen te brengen die met dat vraagstuk
twee expertmeetings per project op gezette tijden de ervaringsuitwisseling tussen de proef-
rond creatieve economie rondliepen en hen uit te dagen niet in een ‘normale’ onderhandetuinen
onderling plaatsvond. Daarnaast kwamen de leden van het kernteam een paar keer per
lingssituatie deel te nemen, maar om een gezamenlijk leerproces in te gaan. Voor een succes-
jaar samen om te reflecteren op de praktijkproblemen uit de proeftuinen (zie tijdlijn p. 270
volle transitie van onderhandelen naar samenwerking moesten deelnemers op de volgende
figuur 16) . De kernteamleden traden dus in de proeftuinen, net als de overige deelnemers,
terreinen grenzen overschrijden:
op als ervaringsexperts. Daarnaast was het kernteam de plek waar meer algemene lessen
– Organisatiegrenzen: iedere organisatie heeft haar eigen logica en belangen die in onder-
getrokken werden (die in deze publicatie in de inleiding en de vijf hoofdstukken zijn terug
handeling uitgespeeld en geoptimaliseerd worden, maar die in samenwerking overschreden
te vinden). In een leer- en kennisagenda traceerde het kernteam wat in de expertmeetings
en overstegen worden.
en in het kernteam werd geleerd. Naast de expertmeetings was er een miniconferentie
– Denkkaders: het gaat hierbij om verschillen in wijzen van aankijken tegen de zaak. Deze
halverwege het proces, ook een setting waarin de geaggregeerde lessen van het kernteam
interpretaties kunnen zeer divers en tegenovergesteld zijn. In samenwerking vindt een
gedachtewisseling over deze denkkaders (frames) plaats die kan leiden tot herinterpretaties
met de proeftuinen werden gedeeld.
(reframing) (Rein & Schon, 1993).
De verschillende proeftuinen leerden van elkaar en van de reflecties in het kernteam doordat
– Sectoren: het gaat hierbij om beleidsmatige inhoudelijke verschillen die de indeling van
zij onderdeel waren van de ‘opwerking’. In deze CoP genereerden alle deelnemers samen
beleidssectoren en daarbij behorende belangen, kennis, organisaties en culturen volgen.
de praktische wijsheid (phronesis) die meteen tijdens de projectontwikkeling van de creatieve
– Soorten kennis: het gaat hierbij om verschillen tussen soorten kennis die uiteenlopende
economie beschikbaar was en die na de afronding van deze projecten beschikbaar blijft.
doelen dienen en die ook op verschillende wijzen zijn geproduceerd, bijvoorbeeld in
Daarbij was op het niveau van de projecten vooral know-what voorhanden, kennis gericht
de praktijk of in theorie; kwantitatief of kwalitatief, et cetera (Cook,1999; Loeber 2004).
op technisch handelen. In het kernteam was veel know-how aanwezig, de meer reflectieve

262
Figuur 14 opwerkingsfabriek (de Stad bv)
Schema 1 drie settings en vier doelen in de proeftuinen Creatieve Economie
Gericht op
Kennis
Opbrengst
Vorm van leren
Ervaringskennis
expermeetings
Proeftuin/expermeeting
– Locatie
– Know what
– Techne
– Ervaring
– Doen, experimenteren
en ervaren
Geleerde lessen
Verbeterde praktijk
kernteam
Praktijk
Kernteambijeenkomst
– Strategie
– Know how
– Episteme
– Visie
– Reflecteren en kennis
uit onderzoek inbregen
Ervaringskennis
reflecties en observaties
kernteam
Community of practice
– Interactie
– Knowing in action
– Phronesis
– Deliberatie
– Doorbreken
en verzoenen
en strategische kennis. Juist door de interactie tussen deze soorten kennis, kon knowing in action,
gerealiseerd worden. De proeftuinen brachten naast hun praktijkvragen ook de ervaringskennis
in. Die gaat vooral over wat te doen in bepaalde situaties en het technische handelen
(techne). Het kernteam handelde en leerde meer op een geaggregeerd en strategisch niveau.
Het ontwikkelde bijvoorbeeld de leer- en kennisagenda om meer algemene lessen uit de
praktijkvragen en ervaringen te kunnen trekken (zie schema 2).
Open kaart spelen: leersettings en leercycli in een CoP
Samenwerken in een praktijkgemeenschap rond de creatieve economie heft de verschillen
in belangen of tempo niet op. Leren in een praktijkgemeenschap kan gevaarlijk zijn, omdat
leren vereist dat de partijen open kaart spelen. Het echte probleem moet op tafel komen om
te kunnen leren, maar er staat ook iets op het spel. In een onderhandelingssituatie is het meestal
verstandig ‘wisselgeld’ achter te houden of andere strategieën toe te passen om elkaar ergens
in het midden te kunnen ontmoeten. Ook in de herontwikkeling voor de creatieve economie
spelen veel verschillende belangen, die op gespannen voet kunnen staan. Zo speelt het toestaan
van tijdelijke functies in gebouwen een grote rol, alsmede het organiseren van evenementen
in een gebied. Voor gemeenten, die huiveren voor precedentwerking, vraagt dit om
anders opereren. Een ontwikkelaar kan binnen twee weken een provisorisch theater bouwen
in een oude fabriekshal, of zeer snel grotere spelers uit de creatieve economie naar het terrein
halen, maar als de gemeente maandenlang treuzelt over de toestemming dan schiet het niet
op. Zoals een gebiedsontwikkelaar het verwoordde: ‘Ik moet wel met de toekomstige huurders
rond de tafel. Als blijkt dat die gebiedsontwikkeling heel langzaam gaat dan krijg ik ze
hier niet naar toe. Wij werken met andere snelheden dan de overheid.’ De gemeente doet
dan lastig in de ogen van de ontwikkelaar en beoogde gebruikers, maar achter die aarzelende
houding gaat vaak een zorg schuil en een andere belangenafweging.
Wet- en regelgeving opgesteld door de overheid om burgers en bedrijven te beschermen,
kan belemmerend zijn voor de herontwikkeling van oude gebouwen. Gebieds- en projectontwikkelaars
kunnen hier last van hebben, maar ook de gemeente die als eigenaar optreedt
kan worden belemmerd. Financiële afspraken tussen eigenaren over de verdeling van de
lasten en opbrengsten en bijvoorbeeld over het benodigde tempo van herontwikkeling,
vereisen goede afstemming die vaak in onderhandeling plaatsvindt. Ook de manier waarop
de eigenaren samenwerken, kan onderwerp van onderhandeling en gesprek zijn: moet er
een convenant worden opgesteld, een contract, of is er een eigenaar die het voor het zeggen
heeft? Ook de kwaliteit van de gebouwen en het (buiten)gebied is multi-interpretabel en
dus onderhandelbaar. Wat de gemeente wil behouden of bereiken, hoeft niet te zijn wat de
gebiedsontwikkelaar voor ogen heeft of wat de zittende en toekomstige huurders waarderen.
Spanning in interactie
In de CoP Creatieve Economie maakten de convenor en facilitator gebruik van twee leersettings,
de expertmeetings en de kernteambijeenkomsten, die met elkaar interacteerden
in het opwerkingsproces. Tijdens de kernteambijeenkomsten konden de strategische vragen
uit de proeftuinen risicoloos aan de orde worden gesteld en oplossingen worden bedacht. In
de expertmeetings konden deze oplossingen worden teruggebracht naar de praktijk om daar
toegepast te worden maar ook getoetst. Daarnaast pasten de convenor en de facilitator in de
expertmeetings verschillende gesprekstechnieken toe om de belangenstrijd uit de praktijk
zo productief mogelijk in te zetten in de samenwerking.
Het kernteam was van het begin af aan overtuigd van het belang en de kansen van dit soort
nieuwe herontwikkeling. De deelnemers vormden een verandercoalitie en hielden zich
bezig met de ‘domeinvraag’ (in Wengers termen), dat wil zeggen ze probeerden met elkaar
grip te krijgen op de kenmerken en dynamiek van creatieve economie. Zij formuleerden
de gezamenlijke strategische opdracht om herontwikkeling voor de creatieve economie
263

landelijk en lokaal te agenderen en te promoten. Bovendien konden zij de strategische vragen
CoP van informatie over de stand van zaken in de creatieve economie. Onderzoek van ABF
uit de proeftuinen op dit geaggregeerde niveau makkelijker en minder risicovol aan de orde
Research werd gebruikt om inzichtelijk te maken waar welk soort creatieve milieus per
stellen. Omdat niet één project het onderwerp van gesprek was, maar de overeenkomsten
postcodegebied aanwezig was en hoe ze zich hadden ontwikkeld. De convenor was in de
en verschillen en lessen uit verschillende proeftuinen, waren deelnemers bereid open kaart
eerste leercyclus vooral gericht op interacties tussen het kernteam en de proeftuinen. In
te spelen en hun vragen en belangen op de tafel van het kernteam te leggen. Samen formu-
deze ronde werden de strategische vragen ‘opgehaald’ uit de proeftuinen en samengebracht
leerden zij een leer- en kennisagenda, zetten onderzoek uit, en gingen op expeditie.
in het kernteam. Het kernteam herformuleerde die vragen en presenteerde die, voorzien
Vooral in de proeftuinen was deze gezamenlijke zoektocht niet altijd vanzelfsprekend. Ook
van eerste lessen en reflecties, tijdens een miniconferentie waar alle deelnemers uit de proef-
tijdens de expertmeetings was het moeilijk om open kaart te spelen. Tijdens deze bijeentuinprojecten
aanwezig waren. Deze miniconferentie vond dus plaats tussen de eerste en
komsten stond steeds een probleem in een project van herontwikkeling centraal, bijvoorbeeld:
tweede leercyclus. De tussenstand werd gepresenteerd, de lessen tot dan toe, en er werden
hoe om te gaan met belemmerende wet- en regelgeving? Hoe kan de samenwerking tussen
nieuwe vragen opgeworpen voor de tweede leerronde.
de eigenaren verder vorm worden gegeven? Wat is de kwaliteit van deze locatie? Welke
In de tweede leercyclus verplaatste de aandacht zich ook op het niveau van de proeftuinen
richting willen we op met de herontwikkeling? Hoe verhoudt deze ontwikkeling zich tot
naar de strategische vragen. Daarbij werd de interactie tussen de proeftuinen en de achter-
andere locaties in de stad of regio? De direct belanghebbenden zaten met elkaar rond de
liggende organisaties belangrijker. De coalities waren verstevigd en waren er aan toe om
tafel om deze vragen te beantwoorden. Er kon dus ‘zaken’ gedaan worden. Deze setting was
de strategische discussies van het kernteam ter plekke te onderzoeken. Dat resulteerde in
risicovoller voor de deelnemers dan de kernteambijeenkomsten. In de expertmeetings lagen
vragen zoals: wat zijn goede strategieën voor herontwikkeling op deze plek, wat is de beste
weliswaar praktische vragen op tafel, maar daaraan zaten wel degelijk strategische kanten.
mix tussen de commerciële creatieven en de artistiekelingen, hoe zorgen we dat tijdelijke
In het kernteam waren diezelfde strategische vragen minder direct verbonden aan een
huurders kunnen meegroeien tijdens de herontwikkeling, moeten we al dan niet een wens-
project en dus ook minder aan directe belangen, maar betroffen ze de herontwikkeling
beeld maken, wie organiseert de evenementen? Hierdoor werd ook de timing van de
in het algemeen.
Om de expertbijeenkomsten uit de onderhandelingssfeer te houden, niet te risicovol te
expertmeetings belangrijk, doordat deze rechtstreeks op het praktijkproces reflecteerden.
maken, en tot samenwerking en een gezamenlijke zoektocht te komen, was er meer nodig
Reflectie op ‘van onderhandelen naar samenwerking’
dan een gezamenlijk doel en de wil om samen te werken. Omdat niet op een overkoepelend
Terugkijkend kunnen we stellen dat het procesontwerp, de ‘opwerkingsfabriek’ van de CoP
niveau werd gesproken van het kernteam, maar de directe problemen in het project aan
Creatieve Economie, structuur bood aan de deelnemers om met elkaar op reis te gaan zonder
de orde waren, was het nodig voor de convenor en facilitator om het leren op een andere
al te veel risico’s te lopen. Tevens schiep het ontwerp ruimte om met actuele en urgente
264 manier te faciliteren: door de kernteamleden in de expertmeetings te laten adviseren, en
kwesties aan de slag te gaan. Omdat deelnemers wilden leren in een netwerk waarin hun 265
door specifieke gesprekstechnieken toe te passen.
praktijkproblemen centraal stonden, was het mogelijk om van onderhandelen naar samen-
Per expertmeeting werden kernteamleden uitgenodigd als ervaringsdeskundigen op te treden
werking te gaan. Het is geen sprookje, noch een romantisch gebeuren. Integendeel, het is
in de proeftuin van een ander. Bovendien werden specifieke facilitatietechnieken toegepast,
gewoon hard werken gecombineerd met zelfopgelegde reflectietijd. Van onderhandelen naar
bijvoorbeeld het maken van toekomstscenario’s of een crashtest (zie kader). De expert-
samenwerken is geen eenmalige beweging, eerder een continu streven. Door samenwerken
meetings droegen bij aan het lokale leerproces. Ze fungeerden soms als ‘losmaker’ van
te zien als een leerproces worden posities en opvattingen niet als vaststaand beschouwd,
een vastgelopen proces (zie casusbeschrijvingen Coolhaveneiland Rotterdam, Hazemeyer
maar meegenomen in de ontwikkeling (zie ook Fischer & Ury, 1981; Rein & Schon 1993;
Hengelo), maar ook als manier om de fragiele coalitie handen en voeten te geven (in alle
Van Staveren, 2007). Gebeurt dat écht gezamenlijk, dan ontstaat er een wederkerige leerom-
proeftuinen). Tegelijkertijd leverden de expertmeetings input aan het leerproces van het
geving waarin leren vanzelfsprekender wordt. Er is dan sprake van weten in actie. Professionals
kernteam. De vragen en oplossingen uit de expertmeetings kwamen terug in de kern-
tonen hun kennis in een proces van met elkaar probleemoplossend bezig zijn op een locatie.
teambijeenkomsten. Daar werd gereflecteerd op de lokale situatie en feedback gegeven.
Proeftuinen, kernteam en Community of Practice, het zijn geen organisatieonderdelen,
Ook zorgde de inbreng uit lokale projecten voor een toets aan de praktijk op de gedachte-
maar menselijke activiteiten aangedreven door de passie en betrokkenheid. De Community
ontwikkeling van het kernteam.
of Practice is een constellatie van leerprocessen die zich afspelen op praktisch en strategisch
Zowel in het kernteam als in de expertbijeenkomsten stonden vragen uit de praktijk centraal.
niveau. De proeftuinen en het kernteam representeren die niveaus en de expertmeetings
De ervaringsdeskundigen konden in het kernteam reflecteren op de praktijkkennis uit de
en de kernteambijeenkomsten fungeren daarbij als setting waarin het leren op beide niveaus
proeftuinen en deze reflecties vervolgens terugbrengen in de praktijk van de proeftuinen. In
verbonden en versterkt wordt. Doordat mensen bij elkaar op bezoek gaan, op het geaggre-
de expertmeetings werd de ruimte tot samenwerking en coalitievorming strakker georganiseerd.
geerde niveau van het kernteam een bijdrage leveren, of met een bredere buitenkring communiceren,
ontstaat een sociale structuur waarin ervaringskennis kan stromen.
Verdieping van het leren: twee leercycli
De convenor en facilitator waren gericht op het mogelijk maken en benutten van leren door
Om de praktijklessen en de strategische lessen te kunnen verdiepen en ‘verduurzamen’,
het procesontwerp van de opwerkingsfabriek, waarin de interacties tussen partijen en tussen
werkten de Proeftuinen Creatieve Economie dus niet alleen met twee leersettings en een
de strategische en praktische vragen werden georganiseerd, en door bepaalde werkvormen
georganiseerde uitwisseling daartussen door de kernteamleden. De CoP werkte ook in twee
in de expertmeetings toe te passen. In de CoP is gaandeweg een scherper onderscheid ont-
leerronden. In iedere proeftuin werden twee expertmeetings gehouden. In de eerste reeks
staan tussen de twee rollen. De rol van convenor krijgt vorm vanuit de inhoud. De convenor
expertmeetings was met name het probleem van de coalitievorming aan de orde rond lokale
heeft overzicht van het ‘domein’. Hij heeft inhoudelijke kennis en weet welke vragen er
opgaven die sterk uiteenliepen. In de tweede leercyclus werkten de projecten met een
spelen zonder de pretentie de wijsheid in pacht te hebben. Een convenor beseft dat leren op
stabielere coalitie en kwamen vragen aan de orde over samenwerking in beheer, samen-
gang komt door mensen met soortgelijke vragen bij elkaar te brengen. Afstemming is nodig
werking in programmering en verdere ontwikkeling.
om de leeromgeving vorm te geven, zowel inhoudelijk als procesmatig. Net als in creatieve
Het kernteam speelde vooral in de eerste leercyclus een agenderende rol en voorzag de hele
herontwikkeling zijn hier ook flexibiliteit en dynamiek vereist. De facilitator is meer op het

266
gespreksproces gericht. Hij besteedt aandacht aan de gesprekstechnieken en de interacties
binnen één bijeenkomst. Voor beide rollen telt dat facilitator en convenor inspelen op
opkomende vragen en dat zij ter plekke werkvormen aanpassen om andere opbrengsten
te genereren dan het standaardgesprek.
Het leren in gezelschappen zoals die binnen de CoP Creatieve Economie bij elkaar komen,
kan niet worden gestuurd. Door in het ontwerp met verschillende settings en in twee leercycli
te werken, is het leren niet op z’n beloop gelaten. Integendeel, het is verduurzaamd. Het
kernteam had de ruimte om de strategische vragen uit de proeftuinen bij elkaar te brengen
en onder de loep te nemen. Iets wat de individuele projecten niet hadden kunnen doen,
omdat daar iets op het spel stond. In de expertmeetings droegen ervaringsdeskundigen uit
het kernteam, maar niet van hun eigen project, concrete oplossingen aan waar projecten
meteen profijt van hadden. Op die wijze werden ‘afstand’ tot het probleem en tijd om na te
denken gecreëerd, die in een normale onderhandelingssituatie haast onmogelijk zijn. Door
de praktijk centraal te stellen, waren de adviezen wel urgent en werd voorkomen dat de
leerruimte volkomen los stond van de echte praktijkproblemen.
Tot slot, ook al bestaat er geen eenduidig succesrecept voor Communities of Practice, met
de opwerkingsfabriek en de verschillende werkvormen kon het leren bevorderd worden.
Daarnaast zijn er nog wel een paar zaken nog niet of nauwelijks aan de orde komen, maar
die wel belangrijk zijn: Het tempo hoog houden, samen eten en doorwerken na het eten,
bepaalden mede de sfeer en daarmee de emoties van deelnemers. De kernteambijeenkomsten
en expertmeetings droegen een informeel karakter in die zin dat er veel ruimte was voor
ieders inbreng. Het boorde een informele energie aan bij mensen, waardoor ze een open
gesprek aangingen. Die spontaniteit en kritische houding vormden de ingrediënten voor
een krachtige leeromgeving en zijn een goed alternatief voor de stroperigheid van veel
processen van herontwikkeling waarin het deelnemers niet lukt grensoverschrijdend samen
te werken. Door een proces van samen leren krijgt niet alleen de actuele samenwerking
meer glans, maar wordt tevens een bijdrage geleverd aan een creatieve én duurzame
invulling van veelal oude industriële gebouwen en wijken.
267
NDMS-werf Oost: de verbeelding van kernwaarden
Tijdens de tweede expertmeeting van NDSM-werf Oost werden kernwaarden van het gebied vastgesteld.
Deelnemers aan de bijeenkomst, gebiedsontwikkelaar, stadsdeel, stadsdeelwethouder,
kunstenaars, kleine zelfstandigen, discussieerden in drie groepen aan de hand van drie thema’s:
1 De NDSM-werf in 2020
2 De openbare ruimte
3 De ontmoeting
Deze verbeeldingssessies werden door tekenaars van de Beeldleveranciers ter plekke omgezet
in beeldmateriaal. Die beelden werden tentoongesteld en leden uit het kernteam destilleerden
uit die tekeningen de kernwaarden van het gebied. (zie cartoon op p. 271)
Het resultaat van deze bijeenkomst was een aantal gedeelde kernwaarden voor de oude scheepswerf
en bijbehorende gebouwen en buitenruimte. (zie schema 2)
Amersfoort: de ‘crashtest’
De workshops werden gehouden met een ‘vizier’ als middel om het gesprek vorm te geven.
Het middelpunt is de huidige situatie en elke ring die daarop volgt, verbeeldt enkele jaren vooruit.
Elke groep nam een kwart van het vizier voor zijn rekening en besprak een thema (zie figuur 15),
waarbij hij dat thema in de toekomst ‘projecteerde’ en bekeek of dit wijzigingen op het thema
zou opleveren of dat het thema de crashtest zou overleven.
Onder het thema ‘stad’ was de vraag: welke voorstellen passen bij de verschillende locaties in de
binnenstad, het NS-terrein en het Oliemolenkwartier? Hoe verhouden deze locaties zich tot elkaar
en tot de voorgenomen plannen voor het Eemkwartier?
Het netwerk van de Proeftuinen Creatieve
Economie aan tafel in het oude fabriekspand
Rohm & Haas tijdens een van de
vele expertmeetings

Schema 2 gedeelde kernwaarden in een expertmeeting op de NDSM-werf
– onverwachte ontmoetingen
– plek van harde werkers
– dynamiek
– rauwheid
– puurheid
– eigen identiteit (eiland in de stad)
– experiment
Opdracht: adviseer Amersfoort over de programmatische spreiding in de stad.
De groep die de ‘gebruiker’ als thema had, stelde de vraag welke functies kunnen met elkaar
kunnen worden gecombineerd. Hoe bereik je synergie tussen de gebruikers? Welke ontwikkelingsstrategie
leidt tot synergie?
Opdracht: adviseer de projectleiders over de ontwikkelingsstrategie. Welke coalities optimaliseren
de synergie?
Onder het thema ‘coalitie’ was het uitgangspunt dat Amersfoort behoefte heeft aan een creatief
en interactief milieu. Welk streefniveau is gewenst in het Oliemolenkwartier?
Opdracht: adviseer Amersfoort over het tot stand brengen van de ‘ondernemende coalitie’ die
in staat is het gewenste milieu te realiseren.
De laatste groep besprak het thema ‘realisatie’ waarin de verhouding lange termijn–korte termijn
ter sprake kwam. Wat is een logische fasering van de voorstellen? Welke prioriteiten zou Amersfoort
moeten stellen? Hoe sluiten ze op elkaar aan en in welk perspectief?
Opdracht: adviseer de gemeente over de verhouding tussen tijdelijk gebruik en het opbouwen van
een profiel voor de toekomst.
Als uitkomst van deze vier thema’s die in de toekomst werden geplaatst, kwam een advies aan de
gemeente om de tijdelijke bestemming als een kans en uitdaging te beschouwen en vernieuwende
formules te bedenken. De ontwikkeling en de versterking van de gewenste identiteit van Amersfoort
als creatieve stad betekent voor het Oliemolenkwartier dat er weinig definitief bestemd kan worden.
Tijdelijkheid spreekt projectontwikkelaars over het algemeen niet aan, behalve als daar een
andersoortig perspectief tegenover staat.
268
269
Figuur 15 de stad-gebruiker-realisatie-coalitie cirkel als werkmodel in een expertmeeting over het
Oliemolenkwartier
1 Stad
4 Realisatie
– betekenis van Noord
– duidelijke programmering
– licht
– water
– verbindingen
– lokaal en internationaal
heden ±2009 ±2011
2 Gebruiker
3 Coalitie

270
Figuur 16 tijdlijn van de Community of Practice van de Proeftuinen Creatieve Economie
kernteam 12.09.05
tijd
kernteam 14.11.05
Coolhaven 14.11.06
Hegelo 25.02.06
kernteam 07.03.06
Rohm & Haas 26.04.06
kernteam 28.06.06
Microconferentie 14.12.06
kernteam 19.10.06
kernteam 14.02.07
NDSM 06.07.06
Arnhem 07.09.06
Stadionplein 23.11.07
Leiden 30.11.07
kernteam 04.07.07
kernteam 18.01.08
Rohm & Haas 30.06.07
NDSM 13.09.07
Arnhem 08.11.07
Hengelo 25.01.08
Conferentie
Juni 2008
‘Het procesontwerp, de
opwerkingsfabriek, bood
structuur aan de deelnemers
om met elkaar op
reis te gaan zonder al te
veel risico’s te lopen.’
Cartoon van de Beeldleveranciers
gemaakt tijdens de tweede expertmeeting
op de NDSM-werf Oost
271

Jeroen Saris
Interview
Evert Verhagen:
leiderschap
in plaats van
regelgeving
Jarenlang trok Evert Verhagen de kar bij
de Westergasbriek. Onlangs heeft hij REUSE
opgericht, een bedrijf waarmee hij adviseert
in herontwikkeling. In de Proeftuinen
Creatieve Economie was hij extern adviseur.
In de ontwikkeling van het Westerpark, die
in 1990 begon, was het nog zoeken. Met
droogvallen en opstaan ontdekte Evert waar
het bij herontwikkeling van industrieel
erfgoed en creatieve economie om gaat.
Hij gelooft niet in de ingenieursbenadering,
waarin het gebouw, de milieuvervuiling en
het ontwerp centraal staan, voor hem gaat
het om het programma, om het leven, om
dat wat de mens ermee doet.
De Proeftuinen Creatieve Economie waren een Community of Practice voor professionals die
graag van elkaar wilden leren en een methodiek opstelden. Werkt dat? Wanneer viel het kwartje?
Wanneer had je het idee: nu gebeurt er iets?
Ik vind het organiseren van dergelijke proeftuinen een goede aanpak. Mensen kunnen veel
van elkaar leren. Maar zelf ben ik in de eerste ronde van de expertmeeting niet veel nieuws
tegengekomen. De problemen waren bekend en de oplossingen niet bijzonder. In sommige
steden, zoals Arnhem, waren ze wel verder dan ik had gedacht. Het inzicht dat met creatieve
economie een buurt kan worden ontwikkeld, zoals in Klarendal, dat was nieuw. Het echte
vernieuwende kwam pas na de eerste ronde op de miniconferentie. We hebben allemaal de
klok van de creatieve economie horen luiden, een CoP helpt ons om de klepel te vinden.
Wat vond je het grootste probleem in de projecten die je bezocht hebt?
Het schiet vaak niet op, althans aan het begin. Voor mij viel het kwartje niet op de expertmeeting
in november 2005 in Rotterdam. Rotterdam heeft echt genoeg te bieden voor de
creatieve economie. Coolhaveneiland en andere plekken zijn werkelijk fantastisch. Maar het
gaat er allemaal zó langzaam. Het is niet genoeg om tegen elkaar te zeggen dat je wat wilt,
maar je moet het ook kunnen en gaan doen. Zelfs na afsluiting van het convenant en de
aanstelling van een procesmanager kwam er te weinig vaart in. Kijk, om te beginnen heb je
een goed team nodig, maar ook de omgeving moet er op ingesteld zijn en moet meewerken.
De politiek in Rotterdam wil telkens iets anders: nu is het devies ‘allemaal naar Zuid’ en dan
gaan ze weer naar Zuid. Er is veel meer leiderschap nodig en een cultuurverandering in de
corporaties, meer uitvoeringsgerichtheid. Om te slagen is een omgeving nodig waarin men
elkaar vertrouwt en een commitment aangaat en doorzet. Een goed voorbeeld, zeker voor
273

Rotterdam, is Bilbao. Pablo Otaola, de projectleider, heeft samen met de burgemeester
Het gaat nog wel over schaarste, dat nemen we mee uit het verleden. Maar nieuw is de grote
onder heel wat moeilijker omstandigheden dan hier een omgeving gecreëerd van twintig
toegevoegde waarde van creativiteit. Er treedt ook een steeds grotere differentiatie op. Er is
mensen op wie zij konden vertrouwen als het mis dreigde te gaan. Ministers, directeuren,
niet meer één industriële markteconomie met één financieel stelsel. Als het nu economisch
burgemeesters, mensen die er echt toe doen. Als ze wat besloten hadden dan gebeurde het
slecht gaat in de VS, dan kan het op andere plekken nog steeds goed gaan. In de jaren dertig,
ook gewoon, terwijl de bommen als het ware om hen heen ontploften.
na de beurskrach, ging het overal slecht, vandaag de dag is het beeld veel gedifferentieerder.
Er wordt hier in Nederland veel te veel gepraat over te veel regelgeving en de Raad van State,
We zijn de creatieve economie, om het voorlopig maar zo te noemen, aan het ontdekken.
maar daar gaat het echt níet om, het gaat om leiderschap, politiek leiderschap en mensen
Het is niet zo vreemd dat je niet precies weet hoe het allemaal in elkaar zit. Daarvoor heb je
die elkaar vertrouwen, en dan heb ik het niet meer over Rotterdam, maar veel breder over
een Community of Practice nodig. Dat proeftuinen in de vertraging komen is ook logisch.
ambtelijke organisaties. Zeuren over regels verbloemt het eigen falen, maar al te vaak hebben
Ik denk dat je dat economisch kan duiden. Waar de oude economie lang sterk blijft, zoals in
ze gewoon hun werk niet goed gedaan. Het vormgeven aan de samenwerking en de manier
Hengelo of Rotterdam, is de omslag het moeilijkst. Nu het Havenbedrijf van Rotterdam
waarop het proces getrokken wordt, dat is veel belangrijker.
zelf het voortouw neemt in wat je de ‘creatification’ van de economie zou kunnen noemen,
In Hengelo schoot het eerst ook niet op. Veel aarzeling bij de gemeente en angst dat de
gloort er hoop. In Amsterdam is de economie meer gedifferentieerd en past zich veel sneller
markt te dun zou zijn voor verschillende ontwikkelingen tegelijkertijd. De nieuwe economie
aan. Voor Eindhoven was de omslag aanvankelijk een drama. Op bestuurlijk niveau blijven
is echt anders, en we kennen de wetten nog niet. We weten dus ook nog niet precies wat wel
vaak te lang de beelden uit het verleden hangen, men kan zich nog geen voorstelling maken
of niet kan. Gelukkig heeft de gemeente ingezien dat er veel meer vrijheid nodig is om iets
van de toekomst. Gelukkig is de High Tech Campus helemaal gemoderniseerd en open-
nieuws te laten groeien en heeft de wethouder zijn nek uitgestoken.
gegooid. Een groot succes. Ook een bedrijf als ASML heeft het goed gedaan. En een bedrijf
In Leiden was de tijdelijke windstilte wel duidelijk procedureel. Het was wachten op een uit-
als Philips, daar mag je echt bewondering voor hebben. Het staat open voor de toekomst en
spraak van de Raad van State. Met Leiden komt het wel goed. Het Huis van de Communicatie
is bereid tot verandering, ze begrijpen dat als ze niet veranderen ze dan over, zeg dertig jaar,
is een goed plan, ze hebben een uitstekende architect met Peter Zumthor. Ik ben net in
gewoon niet meer bestaan. Ze zijn bijvoorbeeld enorm veel waarde gaan hechten aan duur-
Bregenz in Oostenrijk naar een expositie van hem geweest, fantastisch. Er is in Leiden een
zaamheid. Als er een sterkere wethouder zou zijn geweest en veel meer wil tot verandering,
sterke coalitie, dat houden ze wel vol.
dan was het op Strijp S al veel harder gegaan met de creatieve economie.
Bij de ontwikkeling van de Westergasfabriek was het destijds ook een groot voordeel dat het
Er is overal in Nederland een enorme zwerm aan kleinere bedrijven ontstaan en die groeit
politieke klimaat (GroenLinks en PvdA) gedurende zestien jaar stabiel is gebleven en dat er
maar aan. De groei in startende bedrijven is nog nooit zo groot geweest. Er zitten in die
telkens weer bestuurders waren die er voor bleven gáán. In Nederland zie je daar echt een
nieuwe economie wel een paar reuzen zoals Endemol of Google, maar veel groei vindt plaats
274 groot probleem. Voor de omslag van industriële naar creatieve economie heb je leiderschap
in het netwerk, niet in de bedrijfsomvang. Of dat blijvend is weten we niet, het zou zo
275
nodig met een goed en helder verhaal. Niet zozeer iemand die heel inhoudelijk is, maar een
kunnen zijn dat er in de toekomst weer meer clustering komt, maar ik hoop van niet.
goede communicator die mensen verbindt en kan meenemen in dat nieuwe verhaal. We
De Angelsaksische wetgeving is veel beter ingesteld op het starten van een onderneming.
hebben dat soort generalisten nauwelijks voorhanden. Er wordt vaak veel te snel een architect
In Engeland en in de VS ligt het voordeel van de twijfel bij het bedrijf, bij ons bij de bank.
ingeschakeld, zonder dat men weet wat men wil en met wie.
De Nederlandse overheid zou op zoek moeten gaan naar nieuwe vormen waarin je die
Het risico van architecten is: zij bijten zich er onmiddellijk in vast. Als je Pi de Bruijn belt
creatieve economie kunt onderbrengen.
dan moet je eigenlijk al klaar zijn. Dan bedenkt de architect wat er moet gebeuren en gaat
Onderzoek zoals ABF heeft gedaan, naar het effect van de creatieve economie op achter-
gewoon tekenen. Terwijl je eerst eens moet kijken wat je echt wilt. Het is echt zo belangrijk
standswijken, is bijvoorbeeld enorm belangrijk. We weten nu dat creatieve economie het
dat je eerst op ontdekkingreis gaat, dat je op zoek gaat naar je kernwaarden.
regenererend vermogen van wijken vergroot. Hoe het precies werkt weten we niet, maar
wel dát het werkt. Zo moeten we doorgaan: onderzoeken wat de maatschappelijke kosten
Jullie hebben dat destijds gedaan door veel tijdelijke activiteiten te ondernemen. Dat deden jullie
en baten zijn van het herontwikkelen van monumenten, uitzoeken wat het effect van het
omdat het project stil was komen te liggen door de bodemverontreiniging. Een geluk bij een
investeren in cultuur is. Hoe werkt dat in op waardestijging, op de sociale cohesie en wat
ongeluk. Maar wel een echte vondst.
is het culturele kapitaal? Hoe meet je maatschappelijk kapitaal? Verbanden leggen en weer
Een heel belangrijke vondst, die steeds meer toepassing vindt. We praten over stedelijke
wegstrepen, zo is Richard Florida ook aan zijn theorie gekomen. Het mag in het begin best
herontwikkeling op industriële locaties die allemaal hun oorspronkelijke functie verloren
grof zijn, maar je moet je blijven afvragen hoe het werkt: creatieve economie zorgt voor
hebben, omdat die economie hier nauwelijks meer bestaat. Wat is er logischer dan een
opkomende economie de kans te geven deze locaties opnieuw te gebruiken. De bestaande
waardestijging. Punt.
economie heeft zich gesetteld en zoekt niet naar nieuwe plekken.
Terug naar het tijdelijk gebruik. Waar komt die voorkeur van de creatieve economie voor oude
Het is wijsheid achteraf. We wisten wel dat wat we deden belangrijk is, maar we wisten nog
gebouwen vandaan?
niet waarom. Voordat Richard Florida naar de conferentie ‘Creativity and the City’ kwam in
Dat kan natuurlijk ook toeval zijn. Lees Jensen over de ‘dream economy’. Het verhaal dat
2003 had nog vrijwel niemand het over creatieve economie. Daarna werd het nog een tijdje
bij een product hoort is het belangrijkste geworden. Het verhaal dat bij die oude gebouwen
als een elitaire hype beschouwd, maar nu echt niet meer.
hoort, legt de verbinding met het verleden. En een omgeving met een verhaal spreekt deze
Het tijdelijke gebruik op de Westergasfabriek heeft ons enorm geholpen om te leren hoe het
bedrijven beter aan. Vandaar de voorkeur van die economie voor kerken, kazernes en indus-
werkt. Er moesten nieuwe contracten worden gemaakt, nieuwe financieringsmodellen onttriële
kathedralen. Maar het hoeft niet natuurlijk: in de Rembrandttoren hier aan de Amstel
dekt worden, we waren op zoek naar nieuwe toekomstbeelden. We zitten met een sneltrein-
kan straks ook best creatieve economie gevestigd worden, maar dan is een toegankelijke
vaart in de ontwikkeling van een nieuwe economie, daarin gelden nieuwe wetten die we nog
en informele openbare ruimte wel doorslaggevend. Dat is daar bij de Omval natuurlijk ver
moeten ontdekken. Het is nog veel te vroeg om al het oude overboord te gooien, maar er
te zoeken. Een creatief WTC kan natuurlijk best, ook als de architect snapt wat creatieve
gebeurt van alles om ons heen waar we, economisch gezien, nog niet echt raad mee weten.
economie is. Gehry heeft een prachtig museum gemaakt in Bilbao. Iemand als Ben van

Berkel weet heel goed hoe het moet. Ga eens kijken naar het Mercedes Museum in Stuttgart –
fantastisch. Ook de Zuidas met zo’n gebouw van Vignoly en een goed ingerichte openbare
ruimte heeft van dergelijke plekken.
Het voordeel dat een oude fabriek heeft, is het voordeel van het verhaal, zo’n plek vraagt
erom gebruikt te worden. De permanente onafheid waar Karin Blokzijl het over heeft,
spreekt enorm aan. Ik ga zelf met buitenlandse gasten na een bezoek aan de Westergasfabriek
graag naar de NDSM om te laten zien dat we ook iets zijn kwijt geraakt: de oorspronkelijke
ruwheid van de Westergasfabriek is weg.
Elke economie heeft een markt nodig. De marktplaats van de creatieve economie vind je
in de openbare ruimte: in het museum, op het terras of op straat. Dat zijn de plekken waar
je verwacht dat je de mensen tegenkomt die je nodig hebt. Daarom zijn de fabriekshallen,
kantines en de openbare ruimte daaromheen met cafés en restaurants zo populair. In het
inrichten van de openbare ruimte zijn we niet echt goed in Nederland. Het inrichten gaat
soms nog wel, maar het onderhoud is diep treurig. De openbare ruimte zal de komende
jaren veel meer aandacht krijgen.
Hoe is het idee ontstaan om in de Westergasbriek voor 40 procent evenementen te doen?
Het levert geld op en trekt een divers publiek aan. Als we vinden dat de Westergasfabriek
voor iedereen is, dan moet je doelbewust daarop programmeren. Veel meer mensen leren de
plek kennen door het organiseren van evenementen. En wat ook heel belangrijk is: dit soort
ruimten is uitstekend geschikt voor evenementen. We hebben door het tijdelijk gebruik
ook kunnen leren hoe het werkt. Waar de ingangen moeten zijn, wat wel werkt en wat niet.
276
Is het op een gegeven moment niet op?
Het idee dat dit alleen in Amsterdam kan is niet juist. Niet alles kan overal, maar iedereen,
bedrijven en bezoekers, is op zoek naar identiteit en naar een leuke omgeving. Arnhem
hoeft helemaal niet te concurreren met Amsterdam. Als Arnhem het goed doet met de mode,
dan doet Amsterdam het ook goed. En als Rotterdam het goed doet, wordt Amsterdam daar
echt niet slechter van. Natuurlijk moet je niet allemaal hetzelfde gaan doen. Wat Jean Baptiste
Benraad zegt over de ‘second cities’ zoals Rotterdam en Arnhem is dat er in deze steden veel
jongeren zijn en dat ze daarvan een veel groter deel kunnen vasthouden door hun een start
te gunnen op de woningmarkt en door veel meer werk te maken van de jongerencultuur.
Dat is de toekomst. Of wat iemand als Anne Hemker doet met het benadrukken van het
stedelijk leven in de nacht.
Groningen heeft het in dat opzicht ook goed gedaan, natuurlijk moet je aangesloten zijn
en besta je alleen als je er kunt komen. Maar die magneetspoorlijn is helemaal niet nodig:
je hebt veel meer aan een spraakmakend museum. Ik zie eerder het tegengestelde gebeuren.
Als er op het net aangelegde spoor eindelijk een snelle trein gaat rijden tussen Rotterdam
en Amsterdam is het risico groot dat de huizenprijzen in Amsterdam nog sneller gaan stijgen.
Het blijkt dat veel mensen in Rotterdam willen werken, maar er nog niet willen wonen.
Daar zal echt heel snel aan gewerkt moeten gaan worden.
Ik ben erg enthousiast over de veranderingen die we in onze tijd meemaken. Als het zo
doorgaat, gaan we pijlsnel op weg naar de ‘dream economy’. Als straks alles door computers
wordt gedaan, kunnen we terugkeren naar de staat van de aborigines om de songlines te
volgen naar het terras om elkaars verhalen aan te horen. Een goed verhaal, daar heeft toch
iedereen behoefte aan?
277
1 In een masterclass met Etienne Wenger georganiseerd door Habiforum.
‘Het voordeel dat een
oude fabriek heeft,
is het voordeel van
het verhaal. Zo'n plek
vraagt erom gebruikt
te worden.’

278
Bronnen
Aalst, P. van der, A. Hardorff & P. Horsten,
2007. Custard met een creatief smaakje.
Uncover! 1 (1), p. 7-12.
ABF Research, 2007a. Kansen voor
creatieve milieus in de Randstad. Delft:
ABF Research. In opdracht van de ministeries
van VROM en EZ.
ABF Research, 2007b. Cultuurimpuls
stedelijke vernieuwing. Delft: ABF
Research. In opdracht van het minis terie
van OCW.
ABF Research (in productie). Creatieve
milieus in Nederland: proeftuinen creatieve
economie. Delft: ABF Research.
In opdracht van Habiforum.
ANP, 2008. Meer banen in creatieve
sector in Amsterdam. AD 15 februari.
Atzema, O.A.L.C., V.A.J.M. Schutjens
& P. Korteweg, 2006. Springplank of
zwem bad? Het effect van bedrijvencentra
op huurders. Utrecht: BC Hooghiemstra/
Vondelparc.
Barber, B.R., 2007. De infantiele con sument:
hoe de markt kinderen bederft,
volwassenen klein houdt en burgers
vertrapt. Amsterdam: Ambo Anthos.
Bell, D., 1973. The coming of post­
industrial society: a venture in social
forecasting. New York: Basic Books.
Blokzijl, K., 2008. Experiment en
commercie in creatief Prenzlberg: een
kwalita tief onderzoek naar de invloed van
milieu factoren op de ontwikkeling van
de crea tieve ondernemer in Prenzlauer
Berg, Berlijn. Masterscriptie Universiteit
Utrecht.
Boomkens, R., 1994. Kritische massa:
over massa, moderne ervaring en popcultuur.
Amsterdam: Van Gennep.
Bourdieu, P., 1971. Le marché des
biens symboliques. L’Annee Sociolo gique,
22, p. 49-126.
Cook, S.D.N.B., 1999. Bridging episte mo -
logies: the generative dance between
organizational knowledge and organizational
knowing. Organizational Science
10 (4), p. 381-400.
Castells, M., 1996. The rise of the network
society: the information age: economy,
society and culture. Cambridge:
Blackwell Publishers.
Clevers, R., 2006. Creatief Walhalla in
centrum Rotterdam. AD 28 september.
De Stad bv, 2005. Noties Kernteam
12 09 2005. Amsterdam: de Stad bv.
De Stad bv, 2006a. Creatief ondernemen
in Twente. Amsterdam: de Stad bv.
De Stad bv, 2006b. De Arnhemse
Crea toop. Amsterdam: de Stad bv.
De Stad bv & Stad en Mens, 2006.
Talent maakt Leiden creatief. Amsterdam:
de Stad bv.
Dewey, J., 1939. Logic: the theory
of inquiry. New York: Henry Holt and
Company.
Dienst Stedenbouw en Volkshuisvesting,
2004. Ontwikkelingsvisie Coolhaveneiland.
Rotterdam: dS+V.
Dijstelbloem, H., 2007. Democratie
anders: Politieke vernieuwing volgens
Dewey en Latour. Amsterdam: Universiteit
van Amsterdam.
Drucker, P., 1993. Post­capitalist
society. New York: Harperbusiness.
Duursma, M., 2006. Geen duikboten
meer, maar waterstofkarretjes. NRC
Handelsblad 21 september, p. 15-16.
ETIN Adviseurs, 2006. Huisvesting
creatieve bedrijven: wat, waar en hoe?
’s-Hertogenbosch: ETIN Adviseurs.
Fischer, R. & W. Ury, 1981. Getting to yes.
Cambridge: Houghton Mifflin Company.
Florida, R., 2002. The rise of the
creative class; and how it’s transforming
work, leisure, community and everyday
life. New York: Basic Books.
Florida, R., 2005. Cities and the
creative class. New York: Routledge.
Gemeente Arnhem, 2002. Cultuurvisie
Arnhem 2001–2005–2015. Arnhem:
gemeente Arnhem.
Giddens, A., 1991. Modernity and
self­identity: self and society in the late
modern age. Cambridge: Polity Press.
Groep, R. van der., 2005. De geo-
gra fische inbedding van beeld en geluid.
Netwerken van creativiteit en reproductie
in de audiovisuele industrie van Amsterdam
en Hilversum. In: H. Ernste &
F. Boekema, De cultuur van de lokale
economie, de economie van de lokale
cultuur. Assen: Koninklijke van Gorcum,
p. 109-128.
Groep, R. van der & R. Röling, 2005.
Audiovisuele sector maakt reclame voor
de buurt. Rooilijn 38 (7), p. 322-327.
Hall, P.G., 1998. Cities in civilization.
New York: Pantheon Books.
Hemel, Z., 2002. Creatieve steden!
Den Haag/Delft: Ministerie van VROM
& Vereniging Deltametropool.
Jacobs, J., 1961. The death and live of
great American cities. New York: Random
House.
Klein, N., 2000. No logo: taking aim at
the brand bullies. London: Flamingo.
Kloosterman, R.C. & E. Stegmeijer,
2004. Delirious Rotterdam: architectuur
in Rotterdam als economisch cluster.
Agora 20 (1).
Kloosterman, R.C., M. Lavanga, E.
Stegmeijer & J. Haijen, 2007. Proeftuinen
– Cultuur als hefboom voor de lokale
economie. De cases Helsinki, Manchester,
Lille, Milaan en Birmingham. Onderzoek
in opdracht van de Proeftuinen
Creatieve Economie. Amsterdam: s.n.
Laclau, E., 1996. Emancipation(s).
New York: Verso.
Landry, C. & F. Bianchini, 1995.
The creative city. London: Demos.
Loeber, A., 2004. Phronesis in the
risk society. These Universiteit van
Amsterdam.
Manshanden, W.,P. Rutten, P., W. J.
Muskens & O. Koops, 2004. De creatieve
industrie in Amsterdam en de regio.
Delft: TNO.
Manshanden, W., P. Rutten, P. de Bruin
& O. Koops, 2005. Creatieve industrie
in Rotterdam. Delft: TNO.
Marlet, G. A. & C. M.C.M. van Woerkens,
2004. Atlas voor gemeenten 2004.
Utrecht: Stichting Atlas voor Gemeenten.
Marlet, G.A. & M.C.M. van Woerkens,
2005. Atlas voor gemeenten 2005.
Utrecht: Stichting Atlas voor Gemeenten.
Marx, K. & F. Engels, 1848. The
communist Manifesto. In: K. Marx &
F. Engels, 1969. Selected works: volume
I. Moskou: Progress Publishers.
Meerberg, K., 2008. Ben ik verplicht
om in Rotterdam te blijven? NRC Handelsblad
12 januari, p. 7.
Metze, T.A.P., 2007. The power of
discu rsive boundaries in deliberative
practices. In conference on interpretative
policy analysis. Amsterdam, May-June
2007.
Ontwikkelingsbedrijf Rotterdam, Deelgemeente
Delfshaven, Woonbron &
Stads wonen, 2006. Convenant Coolhaveneiland.
Rotterdam: s.n.
Pine, B.J. & J.H. Gilmore, 1999. The
experience economy. Boston: Harvard
Business School Press.
Porter, M.E., 1998. Clusters and the
new economics of competition. Harvard
Business Review 76 (6), p. 77-90.
Rein, M. & D. Schon, 1993. Reframing
policy discourse. In: F. Fischer &
J. Forester. The argumentative turn in
policy analysis and planning. Durham:
Duke University Press, p. 145-166.
Rotterdamse Raad voor Kunst en
Cultuur, 2007. Culturele Staalkaart
Rotterdam. Rotterdam: s.n.
Saris, J. & J. Brouwer, 2005. Stedelijke
regio’s concurreren met creativiteit.
In: E. Verhagen (red.), Creativiteit en
de stad. Rotterdam: NAi Uitgevers,
p. 108-145.
Scott, A.J., 2000. The cultural economy
of cities. London: Sage Publications
Ltd.
Sligter, A., 2008. Spijkerkwartier houdt
vol, met of zonder hoeren. de Volkskrant
12 februari.
Star, S.L. & J.R. Griesemer, 1989.
Institutional ecology, ‘translations’
and boundary objects: amateurs and
professio nals in Berkeley’s Museum of
Vertebrate Zoology, 1907–39. Social
Studies of Science 19 (3), p. 387-420.
Staveren, A. van, 2007. Zonder wrijving
geen glans: leren samenwerken bij
veran dering en innoveren. Amsterdam:
van Gorcum.
Stichting Atelierbeheer SLAK, 2007.
Swyngedouw, E., 1997. Neither global
nor local: ‘glocalization’ and the politics
of scale. In: Cox, K.R., Spaces of globalization.
Reasserting the power of the
local. New York: The Guilford Press. Ch. 6.
Teisman, G., 2005. Publiek management
op de grens van chaos en orde: over
leidinggeven en organiseren van complexiteit.
Den Haag: Sdu Uitgevers.
Todorovic, G., 2008. Meer kansen
voor starters. De Echo 16 januari.
Velden, C. van der, 2007. Raymann
gered voor Rotterdam. AD 12 maart.
Wanders, J., 2007. Creatief in Rotter dam.
de Volkskrant 22 oktober, p. 11.
Willigenburg, H. van, 2007. Rotterdam
heeft het (niet?). De Pers 28 oktober.
Wittebrood, K. & T. van Dijk, 2007.
Aandacht voor de wijk. Den Haag: SCP.
Zeeuw, F. de, 2007. De engel uit het
marmer: reflecties op gebieds ­ontwik keling.
Delft: TU Delft.
Over de auteurs
Rob Bekenkamp is sinds 2005 mededirecteur/eigenaar
van Doorbraak, Bureau
voor Stedelijke Vernieuwing in Rotterdam.
Bekenkamp heeft specifieke ervaring op
het vlak van stedelijke gebiedsontwikkeling
en is geruime tijd werkzaam geweest op
het gebied van kunst en cultuur en betrokken
bij projecten die wij momenteel vatten
onder de noemer creatieve economie.
Daarnaast was hij directeur van een middelgroot
poppodium en hoofd Events &
Marketing voor Europa bij GMI.
Jean Baptiste Benraad is directeur-
bestuurder van Stadswonen, dé studenten-
en jongerenhuisvester van Rotterdam.
Hij heeft in zijn lange ervaring met deze
klantgroepen ervaren dat deze jonge
mensen met een ‘open mind’ (daardoor)
vaak creatief de beste pioniers zijn voor
gentrification in de stedelijke vernieuwing.
Gezien de betekenis van bestaande
(monumentale) kantoorgebouwen voor
het historisch besef, heeft Benraad er
een specialisatie van gemaakt om deze
complexen voor dit doel te transfomeren.
Roel Bergijk is teamleider bij de
gemeente Leiden. Zijn werkterrein bevat
o.a. cultuur, onderwijs en economie. Hij
heeft ruime ervaring op het gebied van
ruimtelijk- economische projecten. Vanaf
2005 is hij op lokaal niveau actief met
de creatieve economie. Hij is van huis
uit jurist en in Leiden afgestudeerd in het
Nederlands recht.
Luke Bruins is directeur van Red
Concepts, dé gebiedsontwikkelaar van
creatieve stadszones. Red Concepts is
een jong, gedreven en landelijk opererend
bedrijf dat actief is op het gebied van
(historische) herontwikkelingsopgaven
waar bij synergie ontstaat die economische,
maatschappelijke en promotionele meerwaarde
voor een stad genereert. Voorbeelden
van zones die worden ontwikkeld
door Red Concepts zijn het Veemarktkwartier
in Tilburg, MediaWharf in Amster -
dam en de Triple O Campus in Breda.
Marc Coenders is zelfstandig leerarchitect
en adviseert organisaties over
het versterken van hun lerend en innovatief
vermogen. Zijn passie ligt bij het
faciliteren van leernetwerken en Communities
of Practice. Coenders studeerde
onderwijskunde en management van
leren en ontwikkeling. Hij bereidt een
proefschrift voor over de relatie tussen
ruimte en leren.
Simon van Dommelen is cultuurwetenschapper
en sinds 2003 werkzaam bij de
Stad bv als projectadviseur. Hij heeft zich
hier gespecialiseerd in projecten die gaan
over creatieve economie en stedelijke
herontwikkeling. Naast zijn werk volgt Van
Dommelen de master in Strategic Urban
Studies van het NICIS Institute in samenwerking
met de Nederlandse School voor
Openbaar Bestuur.
Renée Hoogendoorn is directeur
Gebieds ontwikkeling AM en plaatsvervangend
directeur AM Grondbedrijf. AM is een
van de grootste vastgoedontwikkelaars
van Nederland. AM ontwikkelt op basis
van zijn motto ‘inspiring space’ en met
een gebiedsgerichte aanpak (veelal vanuit
grondposities) gemengde woon-werkgebieden.
Roel de Jong is sinds 2007 directeur
a.i. van de Stichting Kinetisch Noord op
de NDSM-werf. Daarnaast is hij project-
leider voor het Ontwikkelingsbedrijf
Gemeente Amsterdam, specifiek in het
centrumgebied Amsterdam-Zuidoost. Hij
heeft onder meer de projectleiding van het
GETZ-project met als onderdeel onder
andere een cultuurgebouw met Stichting ZO!
Hans Karssenberg is met Nelleke Penninx
initiatiefnemer van de Coalitie voor
het Olympisch Gebied. Hij is directeur van
Stipo, kennisteam voor stedelijke ontwikkeling.
Als senior projectleider en trainingsleider
werkt hij aan gebiedsontwikkeling,
strategie, visie en concept ontwikkeling.
Hij is medeoprichter van het internationale
netwerk voor stad en cultuur ErasmusPC.
Roland Kluskens is sinds 1998 in
diverse functies werkzaam bij de gemeente
Arnhem. Hij was onder meer projectleider
integraal jeugdbeleid en programmamanager
maatschappelijk vastgoed.
Momen teel levert hij als senior beleidsmedewerker
Cultuur een bijdrage
aan het Arnhemse cultuurbeleid in het algemeen
en de ontwikkeling en uitvoering
van beleid op het vlak van creatieve economie,
beeldende kunst en vorm geving,
kunst in de openbare ruimte, en ‘Cultuur
in Rijnboog’ in het bijzonder.
Ab van Luin is sinds maart 2000
adjunct-directeur van Habiforum en verantwoordelijk
voor het praktijk programma.
Binnen de Habiforum- programma’s ‘Meervoudig
Ruimtegebruik’ en ‘Vernieuwend
Ruimtegebruik’ heeft hij het concept van
Communities of Practice in de praktijk
van de ruimtelijke ordening tot ontwikkeling
gebracht. Daarvoor was hij werkzaam
bij de Directie Kennis van het hoofdkantoor
van Rijkswaterstaat als hoofd van de
afdeling Innovatie-impuls en Kennismanagement.
Jeroen Maters is sinds 1993 directeur
van Maters & Hermsen Journalistiek in
Leiden, een bureau gespecialiseerd in bedrijfsjournalistiek
met ruim vijftig journalisten
en vormgevers. Hij is tevens
initiatiefnemer en conceptontwikkelaar
van het Huis van de Communicatie
en maakt deel uit van de kerngroep die
Leiden als communicatiestad ontwikkelt.
Tamara Metze studeerde cum laude af
in de politicologie en in de wetenschapsdynamica
aan de Universiteit van Amsterdam.
Sinds 1998 werkt zij als adviseur
voor de Stad bv. Tevens is zij als universitair
docent bestuurskunde verbonden aan
de Universiteit van Tilburg. Metze bestudeert
en doceert de (on)mogelijkheid van
innovatie in samenwerking in de ruimtelijke
ordening.
Nelleke Penninx werkt bij de gemeente
Amsterdam, tot voor kort als projectleider
bij stadsdeel Oud-Zuid, en thans bij het
Metro-team van de Dienst Ruimtelijke Ordening.
Daar werkt ze aan de metropolitane
ambities van Amsterdam, in het bijzonder
aan de olympische ambities van de
stad. Zij won als roeister een
zilveren medaille tijdens de Olympische
Spelen van Sydney.
Corien Rodenburg werkt als innovatiemanager
‘Amersfoort Creatieve Stad’ aan
de ontwikkeling, programmering en publiciteit
van broedplaats Het Oliemolenkwartier.
Ze is eigenaar van NRG Consult en
werkt als procesmanager en coach in de
creatieve sector. Ze begeleidt ondernemers,
kennisinstellingen en steden op
het vlak van positioneren, veranderen en
leiderschap ontwikkelen en geeft lezingen
over Creatieve Economie en Co-Creation.
Jeroen Saris is socioloog, directeur
en oprichter van de Stad bv. Hij is expert
op het gebied van creatieve economie,
gebiedsontwikkeling en strategievorming.
Zijn motto: een stad functioneert pas als
creativiteit, kennis, technologie en organisatie
een verbond aangaan. Deze inspiratie
ligt ten grondslag aan de Proef tuinen
Creatieve Economie. Het vermogen tot
coalitievorming is de sleutel voor herontwikkeling.
Begin jaren negentig was Jeroen
Saris wethouder Ruimtelijke Oordening
in Amsterdam.
Gerben van Straaten is directeur van
de WTM Holding Groep in Nederland en
Canada. Hij studeerde Nederlands, economisch
recht en filosofie aan de Universiteit
van Groningen en vervolgde zijn studie
in Canada, om zich te bekwamen in
de economische en ontwerptechnische
aspecten van conceptueel stedelijk ontwerp
en consumententechnieken. In de
werkpraktijk ligt inmiddels vijftien jaar ervaring
met conceptuele ontwikkeling van
publieksgenererende objecten, revitalisering
en ontwikkeling.
Evert Verhagen is oprichter en eigenaar
van REUSE BV. REUSE verzorgt onder
andere een opleiding voor de Rijksgebouwendienst
en is trekker van de
herontwikkeling van een voormalig abattoir
in Casablanca, Marokko. Voorheen
was hij projectmanager voor de herinrichting
van de Westergasfabriek. In 2003 introduceerde
hij Richard Florida voor het
eerst bij het Nederlandse publiek op de
door hem georganiseerde conferentie
‘Creativiteit en de Stad’. Samen met Simon
Franke verzorgde hij Creativiteit en
de stad, een bundel essays naar aanleiding
van deze conferentie.
Leo Versteijlen werkt sinds 2000 bij
Het Oosten als directeur Projectontwikkeling.
Met de overgang naar Kristal werd
zijn functie Regiodirecteur en momenteel
maakt hij deel uit van de directie met als
taakveld conceptontwikkeling en het aansturen
van de operatie. Voorheen werkte
hij onder meer in de Rotterdamse stadsvernieuwing
en beproefde hij het architectenvak
bij Mart van Schijndel. Nadien was
hij zelfstandig adviseur voor onder andere
Het Oosten, Bouwfonds Eindhoven en
Bouwfonds Utrecht met de conceptuele
fase van het project als belangrijkste aandachtspunt.
Rob Vooren is werkzaam bij de gemeente
Amsterdam. Aanvankelijk als stedenbouwkundige
en thans als procesmanager
is hij betrokken bij de
herontwikkeling van de Noordelijke IJ-oever,
waarvan de NDSM-werf een deelgebied
is. Hij is mede-initiator van het traject
dat de NDSM-werf tot de grootste
creatieve broedplaats van Amsterdam
heeft geleid en heeft met dit project deelgenomen
aan het Europees onderzoekproject
Urban Catalysts.
Harrie Vranken studeerde sociale geografie/planologie
aan de universiteit van
Nijmegen. Sinds 1993 is hij werkzaam bij
Economische Zaken van de gemeente
Hengelo. Als senior beleidsmedewerker is
hij vooral betrokken bij de ontwikkeling en
herontwikkeling van bedrijventerreinen en
binnenstedelijke locaties. De verbinding
tussen (creatieve) economie en hergebruik
van industrieel erfgoed heeft zijn
speciale interesse.
279

280
Colofon
Samenstelling en redactie
Jeroen Saris, Simon van Dommelen,
Tamara Metze (de Stad bv)
Auteurs
Rob Bekenkamp, Jean Baptiste Benraad,
Roel Bergijk, Karin Blokzijl, Luke Bruins,
Marc Coenders, Simon van Dommelen,
Renée Hoogendoorn, Roel de Jong, Hans
Karssenberg, Roland Kluskens, Ab van
Luin, Tamara Metze, Corien Rodenburg,
Gerben van Straaten, Jeroen Maters,
Nelleke Penninx, Jeroen Saris, Leo
Versteijlen, Rob Vooren, Harrie Vranken
Tekstredactie
Els Brinkman
Ontwerp
Beukers Scholma, Haarlem
Fotografie beeldessay
Otto Snoek
Statistische gegevens
ABF Research, Delft
Druk en Lithografie
Die Keure, Brugge, Belgie
Papier
Artic Volume 115 grams (High white,
Ivory)
Productie
Linda Schaefer, NAi Uitgevers,
Rotterdam
Uitgever
Eelco van Welie, NAi Uitgevers,
Rotterdam
Beeldverantwoording
100% Mode Klarendal p. 56, 93, 228,
229
ABF Research p. 43-45, 162, 163, 165,
166, 191,192, 217, 218, 233, 234,
247, 248
Beeldleveranciers/de Stad bv p. 271
Karin Blokzijl p. 80 (boven), 81 (onder)
De Creatieve Fabriek p. 121, 182, 184
(boven), 189
Hans Fonk/QuA Associates p. 72, 73,
212 (onder)
Simon van Dommelen p. 52, 53, 57, 68,
69, 80 (onder), 81 (boven), 88, 96, 105,
120, 128, 129, 132, 140, 141, 148
(boven), 149, 153, 184 (onder), 185,
200, 201, 208, 209, 212 (boven), 224,
225, 237 (onder), 252, 253 (onder), 267
MVRDV p. 152
Sander Nieuwenhuys p. 237 (boven)
Poolen Architekten p. 148 (onder)
Corien Rodenburg p. 196
SLS Wonen p. 253 (boven), 256
Otto Snoek p. 2-23, 89, 108, 109
Stadsdeel Oud-Zuid p. 236
Stadswonen p. 61, 175
Venhoeven CS p. 240, 241
Met dank aan
Universiteit van Amsterdam (Robert
Kloosterman, Mariangela Lavanga,
Eva Stegmeijer en Joni Haijen); ABF
Research (Jan Brouwer en Rik Lukey);
Jelle Adamse; Annemiek van Bemmel
© 2008 NAi Uitgevers, Rotterdam
Behoudens de in of krachtens de
Auteurswet van 1912 gestelde uitzonderingen
mag niets uit deze uitgave worden
verveelvoudigd, opgeslagen in een
geautomatiseerd gegevens bestand,
of openbaar gemaakt, in enige vorm
of op enige wijze, hetzij elektronisch,
mechanisch, door foto kopieën, opnamen
of enige andere manier, zonder voorafgaande
schrifte lijke toestemming van de
uitgever. Voor zover het maken van reprografische
verveelvoudigingen uit deze uitgave
is toegestaan op grond van artikel
16 h Auteurswet 1912 dient men de
daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen
te voldoen aan de Stichting Reprorecht
(Postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp,
www.reprorecht.nl). Voor het overnemen
van gedeelte(n) uit deze uitgave
in bloemlezingen, readers en andere
compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet
1912) kan men zich wenden tot de
Stichting PRO (Stichting Publicatie-
en Reproductierechten Organisatie),
Postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp,
www.cedar.nl/pro.
Van werken van beeldende kunstenaars
aangesloten bij een CISAC-organisatie
is het auteursrecht geregeld met
Pictoright te Amsterdam
© c/o Pictoright Amsterdam 2008
Niet alle rechthebbenden van de gebruikte
illustraties konden worden achterhaald.
Belanghebbenden wordt verzocht
contact op te nemen met NAi Uitgevers,
Mauritsweg 23, 3012 JR Rotterdam
www.naipublishers.nl
NAi Uitgevers is een internationaal
georiënteerde uitgever, gespecialiseerd
in het ontwikkelen, produceren en distribueren
van boeken over architectuur,
beeldende kunst en verwante disciplines.
www.naipublishers.nl
info@naipublishers.nl
Available in North, South and Central
America through D.A.P./Distributed Art
Publishers Inc, 155 Sixth Avenue 2nd
Floor, New York, NY 10013-1507, tel +1
212 627 1999, fax +1 212 627 9484,
dap@dapinc.com
Available in the United Kingdom
and Ireland through Art Data, 12 Bell
Industrial Estate, 50 Cunnington Street,
London W4 5HB, tel +44 208 747 1061,
fax +44 208 742 2319,
orders@ artdata.co.uk
Printed and bound in Belgium
ISBN 978-90-5662-449-1
Deze publicatie is mede mogelijk
gemaakt dankzij bijdragen van het
Stimuleringsfonds voor Architectuur,
Habiforum (www.habiforum.nl),
en betrokken gemeenten, projectontwik
kelaars, woningcorporaties.