De architectuur van het ziekenhuis

20
INFRASTRUCTUUR
HISTORISCHE EN NIEUWE EVOLUTIES
De architectuur
van het ziekenhuis
De voorbije eeuwen heeft de architectuur van het
ziekenhuis een aantal belangrijke evoluties doorgemaakt:
van tempels over burgerlijke architectuur
via paviljoenen tot blokbouw. De komende jaren
dringt zich een nieuwe evolutie op als antwoord op
de shop- en wellnesscultuur.
2010 n°4 / Hospitals.be
Leen Van Aken
© Ku Kuu iper perComp Compagni agn ag ons o – UMMMMMCG CG

TE GAST
De inrichting en de organisatie van een ziekenhuis
weerspiegelen hoe een maatschappij omgaat met
haar zieke en gewonde burgers, onder andere in de taal. Zo
spreken de Vlaamse en de Nederlandse volksmond van het
'gasthuis'. In het Engels is het woord 'hospital' duidelijk
verwant met 'hospitable' en in het Frans gaf het gastvrije
woord 'hospitalier' zijn naam aan 'l'hôpital'.
Toch blijkt dat huis waar een patiënt te gast is, niet echt een
huis waar hij vrijwillig wil verblijven. Net op een moment
dat hij zich lichamelijk en geestelijk niet goed in zijn vel
voelt, … ervaart hij het ziekenhuis vaak als een labyrint
waarin hij de weg hoopt te vinden en de juiste info hoopt
te krijgen. Hoe groeide die afstand tussen de gast en het
huis? Is een ziekenhuisomgeving te complex om nog onthaalvriendelijk,
ondersteunend en rustgevend voor patiënt
en verzorgers te kunnen zijn?
HET HOSPITAAL,
EEN STAD OP ZICH
De structuur van een ziekenhuis wordt vaak vergeleken
met die van een stad. Als sociale omgeving reflecteren
ziekenhuizen de maatschappij: ze herbergen een
representatief staal van de bevolking wat betreft sociale
status, leeftijd, beroep en cultuur.
Binnen een ziekenhuis kunnen er enorme verkeersstromen
ontstaan: in het deels private gedeelte rollen bedden,
verzorgingskarren, voedselbedeling samen met personeel
en patiënten naar kamers, gangen en medische voorzieningen.
Via de openbare ruimte wordt deze stroom
op andere momenten van de dag vermengd met
binnenkomende patiënten die de weg zoeken naar
specialisten en behandelruimten. Op weer andere
ogenblikken komt daar nog een file aan bezoekers
bij. Mensen die even een bezoek brengen tot in de
meest private ruimte van het hospitaal: de patiëntenkamer.
Daartussen en achter de schermen wordt
zorg en medische hulp verleend, worden patiëntendossiers
aangelegd, behandeld, verwerkt en
bewaakt.
Geen wonder dat de huidige inzichten in deze organisatie
ontwerpers aanzetten het ziekenhuis in te
richten met het stedelijk weefsel als model: verdeeld
in departementen met daartussen circulatiezones,
kruispunten, ontmoetingsplekken, wachtplekken.
Zo opende de 'Rikshospitalet Universiteit' in 2000
het nieuwe gebouw van het UZ van Oslo de deuren.
In de internationale pers werd het gelauwerd als een briljant
voorbeeld van een nieuwe trend in het ontwerpen van
ziekenhuizen. Volgens architect Ottar wordt de gezondheid
bevorderd door het gevoel van veiligheid en welzijn dat men
vindt in een stedelijke structuur. De ingang van het ziekenhuis
is een soort marktplein en de klinieken zijn rond kleinere
pleinen gebouwd. Aan de ene kant van de hoofdstraat
zijn behandelruimten en laboratoria en aan de andere kant
de patiëntenkamers, door inhammen van elkaar gescheiden,
maar elk uitkijkend op een prachtig stuk natuur.
Een stad dus met buurten, straten en pleinen. Maar het
volstaat niet de stad als model te nemen in de architectuur.
Een goed georganiseerde stad vormt ook een levende
gemeenschap, genereert sociale, economische en culturele
integratie en weet zich vooral aan te passen aan alle nieuwe
uitdagingen en omstandigheden. En daar is het dat het
schoentje van onze ziekenhuisorganisatie wringt. Onze
Belgische ziekenhuisgebouwen zijn zelden ingeplant in een
stedelijke of sociale context zoals bijvoorbeeld in Nederland
of in Scandinavische landen. Ook al weten communicatieverantwoordelijken
wel hoe ze het zouden organiseren,
de architectuur is zelden flexibel genoeg om binnen de
beschikbare budgetten aan te passen aan deze inzichten.
(R)EVOLUTIES IN EEN TRAAG
PROCES
Om de staat en mogelijkheden van onze huidige
ziekenhuisgebouwen te kunnen inschatten en te vergelijken,
is het interessant even hun evolutie in de tijd te situeren.
De geschiedenis van de hospitaalbouw was geen lineair
proces. Lange periodes van trage ommekeer wisselen af
met plotse (r)evoluties die de manier van werken van het
hospitaal en het personeel drastisch veranderden.
De eerste plaatsen waar zieken samen werden verzorgd,
dateren waarschijnlijk uit het oude Griekenland. Het
concept van genezen was sterk verbonden met religie en
rituelen, naast de tempel van Asklepion werden zieken
opgevangen in gebouwen die er ook uitzagen als tempels.
Hetzelfde principe zien we tot in het begin van de middeleeuwen,
als kloosterordes in grote zalen de verzorgende
taken op zich nemen (bijv. Sint-Pietersziekenhuis
Leuven).
Ontwerpers richten
het ziekenhuis in met
het stedelijk weefsel
als model
In de snelgroeiende middeleeuwse steden bouwen de
Europese welstellende zakenmannen, hun eigen burgerlijke
hospitalen in grote hallen met zadeldak. Een mooi
voorbeeld is het 'Ospedale Maggiore' in Milaan uit 1456,
het eerste hospitaal volgens de geometrische principes van
de renaissance: symmetrisch met een grote binnenkoer
en langs de vleugels nog meer kleine binnentuinen. Ook
helemaal in de sfeer van de burgerlijke architectuur, in
1718 langs binnenpleinen opgebouwd, is het 'Allgemeines
Krankenhaus'door F. Beer. Hij bouwt voor het eerst het
hospitaal met gangen, met vele aparte grote kamers langs
binnengangen. Deze gebouwen worden geïntegreerd in de
straatgevels en zien er uit als kazernes of als scholen.
In de 17 e en vooral de 18 e eeuw, wordt de 'politique de santé'
in Frankrijk een staatsaangelegenheid. Het marktaandeel
van een natie in de handel en werkgelegenheid, wordt
immers verondersteld afhankelijk te zijn van de fitheid van
de bevolking.
Leen Van Aken
Docente
interieurvormgeving
en onderzoeker aan de
KH Mechelen
leentje.van.aken
@khm.be
Hospitals.be / 2010 n°4
21

© Youssef
El Asr A i 003
00
Het Sint-Pieterziekenhuis
in Brussel is het eerste
ziekenhuis in blokvorm in
België gebouwd.
EERSTE (R)EVOLUTIE: VERSE,
SCHONE LUCHT IN PAVILJOENEN
Aan het begin van de 18 e eeuw ontstaat in
Frankrijk grote commotie omdat statistieken uitwijzen
dat 1 patiënt op de 4 in het hospitaal sterft. Het duurt tot
1772, wanneer een grote brand het 'Hôtel-Dieu' in Parijs
verwoest, voor nieuwe (revolutionaire) ideeën gelanceerd
kunnen worden. Twee modellen werden ontwikkeld, het
radiale model had een centrale inkom en organisatie van
open zalen rond een schuine as. Een tweede visie ontstond
rond het paviljoen denken. Beide visies vertrekken vanuit
de vraag hoe zieke en verwonde mensen het best geholpen
kunnen worden.
Pas 50 jaar later realiseert Gauthier zijn beroemde 'Hôpital
Lariboisière'. Het heeft paviljoenen met ramen langs beide
zijden. Zicht op de natuur zorgt voor rust en comfort voor de
patiënten, doorstromende lucht voor een vlotte genezing.
Rond 1900 wordt de inbreng van natuur, licht en lucht
slechts een bijkomstige reden om aan het paviljoensysteem
vast te houden. Voortaan kan elk paviljoen zijn medische
specialisatie vertegenwoordigen en uitbouwen.
Architecture hospitalière
d
Tant dans la littérature que dans des exemples récents, les hôpitaux
sont comparés à des villes. Il faut dire qu'il existe aussi d’énormes
fl ux de circulation au sein des hôpitaux.
Mais prendre la ville comme modèle d’architecture ne suffi t pas.
Une ville bien organisée est aussi une communauté vivante qui
sait s’adapter aux nouveaux défi s et circonstances. Les hôpitaux
belges sont rarement implantés dans un contexte urbain ou social
comme aux Pays-Bas ou dans les pays scandinaves. Leur structure
architecturale n’est pas assez souple. Pourtant, la culture du
shopping et du bien-être tend aussi à s'imposer à l’hôpital.
La plupart des actes médicaux peuvent diffi cilement faire l’objet d’un
battage publicitaire comme c’est le cas des biens de consommation.
Néanmoins, rien n’empêche les hôpitaux de s’entourer d’un
contexte axé sur une clientèle. Leurs anciens bâtiments pourraient
être aménagés en bureaux remplissant des fonctions techniques
et de gestion. Au niveau de leur «socle», la prestation de service
s’associerait à un frontdesk. Cette réception cacherait l’ancienne
structure et servirait de plaque tournante entre les anciens et les
nouveaux bâtiments.
TWEEDE (R)EVOLUTIE:
TECHNOLOGIE IN DE BLOK
Ook bij ons houdt het paviljoenziekenhuis stand
tot begin 20e eeuw. Maar deze tweede evolutie naar specialisatie
ontketent een ware revolutie in de organisatiestructuur
van ziekenhuizen. Voordien werden hospitalen
opgericht door de Staat, door religieuze gemeenschappen of
door private ordes. Ze dienden als sociale instellingen voor
het 'beter worden' van de minderbedeelden. De 'rijken'
lieten zich thuis verplegen en vermeden de hospitalen.
Dat veranderde als de technologie opkwam, beginnend met
apparatuur voor röntgenstralen. Zodra het ziekenhuis gelijk
stond aan medische technologie en wetenschap, kwam er
een sociale ommekeer: de armsten geraakten er niet meer
in. Tegelijk ontdekte de wetenschap de bacterie, waardoor
de nood aan 'verse lucht' minder urgent bleek.
Het groter wordende paviljoenencomplex bleek eigenlijk
ook niet meer efficiënt. Circulatie naar de centrale faciliteiten
zoals de keuken werd te lang. Het kon niet meer
dat dure apparaten zich bij elke dokter in elk paviljoen
bevonden. Zo ontwikkelt zich in de hoogte een heel ander
type ziekenhuis: het bloktype. Centraal staan de apparaten
afgeschermd. Daar rond bevinden zich alle eenheden. Het
Sint-Pieterziekenhuis in Brussel is het eerste ziekenhuis in
blokvorm in België gebouwd. De bouw van het UZ in Gent
werd in die periode in een combinatie van blok- en paviljoenbouw
gestart.
Ook begin 20e eeuw blijft het hospitaal een representatief
gebouw. De 'blok' leent zich er toe het art deco en monumentalisme
van het interbellum aan te meten en anderzijds
de nieuwe industriële bouwmethoden met staal, glas
en beton toe te passen. Het functionalisme en de 'hygiëne'
overheersen de ruimtelijke organisatie. Architect Dewin
past zijn principes – zoals de noodzaak van samenwerking
tussen dokter en architect, de verhouding tussen de oppervlakte
en het aantal bedden, de classificatie van de medische
bestemmingen en hun specifieke behoeften – toe op
het ziekenhuis van dokter Depage in Elsene. Een andere
toonaangevend ziekenhuisarchitect in die tijd is Gaston
Brunfaut. Hij omschrijft nauwkeurig de verschillende
functies van het ziekenhuis, de indeling van de lokalen, de
splitsing van de verkeersstromen, de standaardisering en
de bouw van een betonnen en metalen skelet om de bouwkosten
k te beperken. Hij past deze toe in het Héger-Bordet
Instituut I in Brussel.
Alles A wordt in het werk gesteld om de patiënt zo efficiënt
mogelijk m te herbergen. Technologie en wetenschap staan
centraler c dan de 'genezende omgeving'. Natuur is slechts
het h zicht uit een raam.
DERDE D (R)EVOLUTIE:
VVOOR
DE MASSA
INFRASTRUCTUUR
In 1936 wordt in ons land voor het eerst een
afzonderlijk a
Ministerie voor Volksgezondheid opgericht.
Als A voorstander van de sociale geneeskunde verklaart
minister m Emile Vandervelde: "Mijn basisprincipe is dat de
ziekenhuis- z
of verzorgingsinstellingen alleen op overheidssteun
s kunnen rekenen als zij voor iedereen toegankelijk
zijn". z
De D Tweede Wereldoorlog vertraagt de zaken, maar vanaf
mei m 1946 is de wet op de verplichte ziekte- en invaliditeitsverzekering
t
een feit. Dit betekent een belangrijke
stap s voor de uitbouw van de ziekenhuizen omdat ze ook
over o eigen middelen kunnen beschikken. In Amerika
Hospitals.be / 2010 n°4
23

24
INFRASTRUCTUUR
wordt meer de kaart van de rijken getrokken en verdeelt
men het hospitaallandschap. In Europa – een ravage door
de oorlog – wordt de hospitaalrevolutie een deel van de
sociale revolutie.
Ook het ziekenhuis moet een managementfunctie incalculeren
en sociale gelijkheid uitstralen. De aspiratie om het
monument van de welvaartstaat te worden, vertaalt zich
ook in de architectuur. De 'internationale stijl' waait over
uit Amerika en komt tot uiting in de ziekenhuisarchitectuur
vanaf 1950. Naast een concentratie van faciliteiten
van medische behandelingen, organiseert men patiënten
in kort en lang verblijf binnen de specialisaties waarop ze
beroep doen. In functie van het grondplan van de blokken
spreekt men van K-type, T-type of L-type.
VIERDE (R)EVOLUTIE:
DE MACHT AAN DE PATIËNT
In de jaren zestig maakt de overheid enorme
budgetten vrij voor ziekenhuisbouw. Er verschijnen nieuwe
grote bovenregionale ziekenhuizen in de periferie van de
steden. De gebouwen zijn ontdaan van elke herinnering
aan de ruime, zonnige, groene ruimten van het begin van
de eeuw. Ze worden opgetrokken in koele, gestripte betongebouwen.
De patiënt als persoon verdwijnt, patiënten
worden herleid tot een groep die mogelijk lijdt aan dezelfde
aandoening en ondergebracht bij specialisten.
De blok wordt op een sokkel geplaatst: de technische
ruimtes, diagnose en behandeling op de benedenverdieping
en in de kelder, de ziekenkamers in de hoogte. De kamers
worden geschikt in verzorgingseenheden van maximum
twintig tot dertig bedden. Brede gangen met een grote circulatieruimte
scheiden bezoekers van kamers. Alles wordt
beheerd door efficiënt management.
Eind jaren '60 krijgt het individu meer inspraak in alle
terreinen die zijn leven beïnvloeden. Hoe vertaalt men
dit in het ziekenhuis? De uitdaging blijft de noden van de
medische staf en de persoonlijke, emotionele beleving van
de patiënt te verzoenen. De oplossing bleek nog steeds te
vinden bij neutrale industriële skeletten, het kader waarbinnen
geïndividualiseerde componenten kunnen worden
ingeplant. Het AZ Sint-Jan in Brugge dateert uit deze
periode. Door opzettelijk zo neutraal mogelijk te bouwen,
en de expressieve mogelijkheden van de verschillende
onderdelen van het ziekenhuis niet te gebruiken, werd de
weg opengemaakt om binnen deze structuren later wel duidelijk
het onderscheid aan te geven tussen medische functies
en patiëntenverblijfplaatsen.
VIJFDE (R)EVOLUTIE:
DE SHOPCULTUUR VERTAALT
ZICH NIET ALLEEN IN EEN
WINKELCENTRUM
De vorige (r)evolutie is er niet in geslaagd het
hospitaal terug te geven aan de mensen. De 'ideologische'
beweging die dit oorspronkelijk wou verwezenlijken, ziet
het nu stilaan wel gebeuren door… privé-initiatieven in
een vrije markt. Over heel de wereld zoeken de geïsoleerde
forten die ziekenhuizen zijn geworden, terug aansluiting bij
de gemeenschap en willen ze een belangrijk deel zijn van
het sociaal weefsel. Grote hallen, brede gangen, overdekte
straten met winkels kenmerken de gelijkvloerse verdiepingen
van de ziekenhuizen van 1980 en 1990: de stad loopt
door in het ziekenhuis.
2010 n°4 / Hospitals.be
Het extreemste voorbeeld is het UMCG te Groningen,
Nederland. Het ontwerp sloopt de muren tussen het
hospitaal en de gemeenschap. Hier raakt het verhaal
van het ziekenhuis als stad – waar deze studie mee aanvangt
– de geschiedenis. Het zoeken naar deze raakpunten
heeft als doel gehad de mens, die zijn thuis verlaat,
de draad niet te laten verliezen binnen het labyrint van de
ziekenhuisstructuur.
Brede gangen, overdekte
straten met winkels:
de stad loopt door het
ziekenhuis
Het UMCG sloopt
de muren tussen
het hospitaal en de
gemeenschap.
© KuiperCompagnions gnion
– UM UMCG CG C
De Vidar Clinic in Zweden, werd in 1985 ontworpen volgens
de antroposofie van Rudolf Steiner. Het bewijst dat sociaal
contact de genezing bevordert. Met het inbouwen van
sociale ontmoetingsplekken van verschillende schaal en
openbaarheid wordt hun rol binnen het genezingsproces
bevestigd. Ook de bekende architectuurhistoricus Charles
Jencks, bestudeerde de helende werking van de omgeving
bij het verlies van zijn vrouw Maggie aan kanker. Met zijn
ideeën werden de Maggiecenters in Schotland en Engeland
ontworpen door toparchitecten. Ze verenigen in zich
huiselijke elementen en ook die van een museum, kerk,
eethuis… De 'healing environment' wordt er aangevuld
met de 'healing gardens' en geeft kankerpatiënten de kans
een kwaliteitsvol en langer leven te leiden.
Technologie, oorspronkelijk een belemmering voor architecten
om flexibel te kunnen ontwerpen, wordt steeds meer
'draagbaar' op verschillende manieren. Medische dossiers
kunnen worden doorgestuurd en digitaal in patiëntenkamers
worden gebracht. Zelfs medische apparatuur is niet
meer gebonden aan een vaste locatie. De aandacht kan
helemaal terug naar de patiënt. Maar ondertussen heeft
die patiënt zijn horizon verruimd. Hij kan zich makkelijker

verplaatsen, leeft in een consumptiemaatschappij en vooral
in een internetwereld waar zowat alles op te zoeken en te
kopen is. De shop- en wellnesscultuur is het dagelijks leven
binnengedrongen en dringt zich ook op aan het ziekenhuis.
De vraag is natuurlijk: kan gezondheidszorg in een (luxueuze)
winkel worden ondergebracht?
HOSPITAAL WORDT
GEÜRBANISEERD
Het antwoord is er: als het ziekenhuis dichter bij
het stedelijk weefsel wil komen, kan het binnenbrengen
van meer dienstverlening, meer winkels, eetgelegenheid,
kunstwerken… ook de vrijetijdssfeer dichter brengen. De
urbanisatie van het hospitaal is de brug die de kloof van het
medische fort naar de samenleving kan dichten. Het zal
niet meer enkel de medische machine zijn die hulp bij dringende
en/of noodzakelijke onplezierige medische interventies
geeft, het kan een ontmoetingsplek worden waar
het sociale leven doorgetrokken wordt. De meeste medische
procedures kunnen moeilijk geadverteerd worden als
koopwaar maar het hospitaal kan zich wel omringen met
een cliëntgerichte sfeer.
Architectuur moet
leesbaar blijven
Het Academisch Ziekenhuis in Groningen is een gigantisch ziekenhuis:
7.000 werknemers, 1.300 bedden, 8.500 bezoekers van de poliklinieken.
Maar het bijzondere aan het AZG is de totale focus op de patiënt.
De 'klant' staat er volledig centraal, verschillende dokters werken
samen rond één patiënt. De poliklinieken zijn er op het gelijkvloers,
de patiëntenkamers hebben uitzicht op de stad. Er is een kapper en
winkels. Maar het gebouw heeft ook maar één hoofdingang, één
parking, één receptie en overdekte binnenstraten.
In die vereenvoudiging van het programma zit er vaak nog een
knelpunt bij vele ziekenhuisgebouwen: de benadering van het
ziekenhuis, het onthaal, de ontvangst. Wanneer hier de leesbaarheid
van de organisatie en de architectuur verloren gaat, werkt die
omgeving verder ook niet meer ondersteunend aan de patiënt.
FLEXIBELE GEBOUWEN
In Vlaanderen situeren grote hospitalen zich
aan de rand van de stad. Grote ziekenhuizen opteren hun
gebouwen geografisch te bundelen zodat specialisten
polyvalent kunnen werken rond de medische problemen
die zich stellen. Ze hopen ook hiermee meer betekenis op
medisch gebied te hebben in Europa. Anderzijds zien we
dat regionale hospitalen zich wel specialiseren. Bij fusies
worden specialiteiten gebundeld. De mogelijkheid ligt
open om grote ziekenhuizen zich te laten bezighouden met
hun 'core business', met alle technologie en intensieve
zorgen. Daarnaast kan men een soort satellietziekenhuizen
ontwikkelen rond specialisaties, met focus op de (veranderende)
vraag.
Ziekenhuizen worden ook gestuurd door het 'proces
management' dat nodig is om onze zorg betaalbaar te
houden. De toekomst ligt dus ook in een goed georganiseerde
'frontdesk', dit brengt ons weer bij de onthaalfunctie
(zie kader).
De urbanisatie van
het hospitaal kan
de kloof naar de
samenleving dichten
© KH Mechelen
Ontwerp studenten
KH Mechelen.
UITDAGINGEN VOOR DE
TOEKOMST
De Belgische ziekenhuizen staan de komende
jaren voor een aantal belangrijke uitdagingen. Er zijn
ondertussen heel wat wetgevingen geïntroduceerd om
afmetingen van kamers, ventilatievoorschriften, plafondhoogtes
en andere vast te leggen. Een nog grotere uitdaging
vormt het energieprobleem van deze oude gebouwen. Een
constante kamertemperatuur en luchtkwaliteit garanderen;
verlichting, gebruik van toestellen water en afval beheersen;
vragen niet alleen financieel een enorme inspanning,
ook qua CO2-uitstoot hebben ziekenhuizen een belangrijke
verantwoordelijkheid te dragen. De vraag is dus niet alleen
of men de Belgische ziekenhuisblokken flexibel kan invullen,
de vraag is ook welke investeringen moeten gebeuren
om deze gebouwen ook te laten voldoen aan deze inzichten
en eisen.
Het antwoord? De oude gebouwen kunnen als kantoorgebouw
worden ingericht. Alle technische en beheerfuncties
kunnen hierin gebundeld worden en in de 'sokkel'
onderaan kan dienstverlening gecombineerd worden met
een frontdesk. Deze onthaalbalie onttrekt de oude structuur
aan het zicht en ontpopt zich als draaischijf tussen de
nieuwe gebouwen en oude gebouwen. De leesbaarheid en
openheid van deze plek zal de patiënt de weg wijzen langs
'straten' in lichtere materialen en herkenbare kleuren. Het
vervolg van deze studie zal deze inzichten verder vertalen
in aanbevelingen naar een duurzame, patiëntvriendelijke
onthaalomgeving.
Dit artikel is het eerste in een reeks van drie over de architectuur
van het ziekenhuis. In de twee volgende nummers maakt Leen Van
Aken een observatie van de onthaalomgeving in ziekenhuizen
in Vlaanderen (december 2010) en beschrijft ze de weg naar een
duurzame patiëntvriendelijke onthaalomgeving in de zorgsector
(maart 2011). Het vervolg van het onderzoek gebeurt samen met
Karen Smet (onderzoeker communicatiewetenschappen) en Els
Wilbers (onderzoeker verpleegkunde) aan de KH Mechelen.
Hospitals.be / 2010 n°4
25