Dante en het engagement

Dantes engagement
In zijn opera Orfeo uit 1607 laat Claudio Monteverdi zijn held naar de
onderwereld afdalen om zijn geliefde Euridice terug te gaan halen. Hij is
vergezeld van de Hoop, Speranza, die hem bij het betreden van de Tartaros
verlaat met de woorden: “lasciate ogne speranza, voi ch’intrate; lasciate ogne
speranza, voi ch’intrate”. Laat alle hoop varen wie hier naar binnen gaat. Tot
twee maal toe en met volle nadruk zingt ze hem dit toe. Deze woorden, waarvan
librettist Alessandro Striggio dankbaar en effectvol gebruik maakte, waren op
dat moment driehonderd oud! Begin veertiende eeuw geschreven, want het is
een letterlijk citaat uit het begin van de derde zang van de Divina Commedia van
Dante. De dichter zag deze tekst in ‘colore oscuro’ geschilderd boven de ingang
van de onderwereld; met de Romeinse dichter Vergilius als gids was hij de nacht
voor Goede vrijdag van het jaar 1300 zijn reis begonnen die hem gedurende een
week achtereenvolgens naar het inferno, het purgatorio en het paradiso zou
brengen.
Dante schreef meer dan tien jaar aan zijn magnum opus, tot aan zijn dood in
1321. Hij voert zichzelf op als personage in zijn eigen groots gedicht; een
reiziger naar plaatsen die door levenden schier onbetreden waren. Ja, de
Trojaanse held Aeneas was er geweest én Orfeus, de Trakische zanger, maar
beiden waren er in de verzen van Vergilius neergedaald. Daarom kon het ook
niemand anders dan de Romeinse dichter zijn die hem als reisgids, als leidsman
vergezelde. Terloops wil ik nog vermelden dat Dante in een ander werk, Il
Convivio (Het Gastmaal), ook de mythe van Orfeus aanhaalt, die door zijn
magisch fluitspel de wilde dieren tot rust bracht.
Dante, de homo viator, engageert zich niet alleen in zijn Commedia tot het
aanvatten van grote ondernemingen, ook in het échte leven heeft hij dat gedaan.
Zo was hij de eerste dichter die aan de volkstaal, het Toscaans, die volheid en
artistieke dimensie verleende waardoor een dialect kon promoveren tot een
1

literaire en intellectuele taal. Hij was natuurlijk niet de eerste dichter die in het
Toscaans schreef, evenmin als Monteverdi de eerste opera componeerde. Maar
voor beiden kan worden gesteld dat zij een nieuw genre, een nieuwe
expessievorm, in een nieuwe taal direct tot onnoemlijke hoogten hebben weten
te brengen.
Ik ben me er van bewust dat het gevaarlijk is in absolute waarden te spreken
maar toch durf ik te stellen – en ik voel me hierin geruggesteund door eminente
kenners en ‘scholars’ – dat zowel Monteverdi als Dante in hun domein
meesterwerken hebben gecreëerd buiten proportie, waarvoor zelfs de hoogste
superlatieven ontoereikend zijn.
Dantes eerste rijp werkstuk was La Vita Nuova uit 1292, dé liefdeslyriek van de
dertiende eeuw, waarin hij zijn ontmoeting met de jonge Beatrice Portinari
beschrijft en zijn liefde voor haar. Hij gebruikt daarvoor de stijl van de moderne
liefdeslyriek van dat moment, die van de provençaalse troubadours, maar
lardeert deze poëzie met proza waarin hij probeert na te gaan wat deze liefde
inhoudt en wat ze voor hem betekent. Hij mengt er ook verschillende
versvormen door elkaar, maar het zijn vooral de sonnetten die eeuwen lang
dichters in heel Europa zullen blijven inspireren. Ook in de Nederlanden, en dan
heb ik het niet alleen over Hooft in de zeventiende eeuw, maar tot ver in de
negentiende eeuw bij de tachtigers zelfs, Willem Kloos en in onze tijd Hugo
Claus bijvoorbeeld, die er gretig uit citeert.
De nieuwe denkbeelden vind je volledig uitgewerkt in zijn Commedia waaraan
hij de laatste veertien jaar van zijn leven heeft gewerkt. Hij noemde dit groots
opgevatte werk een commedia omdat het een ‘blij endend’ spel is: de reis begint
vol moeilijkheden, is zeer zwaar, maar aan het eind van de weg, na een tocht vol
gevaren door het inferno en het beklimmen van de louteringsberg, bereikt hij
uiteindelijk toch het Paradijs! Er is het visioen van de hemel. Dante zelf komt er
2

heel nederig uit. Het doel van de tocht was de mens tot het besef te brengen van
zijn mogelijkheden en uiteindelijk van het geluk in de aanschouwing van het
goddelijke.
Dit wordt ondermeer weerspiegeld in de getallensymboliek: de heilige getallen
drie en zeven en de veelvouden daarvan die doorheen het hele werk constant
opduiken. De drie delen van het werk; de drie maal dertig zangen (plus één); het
werk is geschreven in terzinen, drieregelige coupletten die hij ook aan de
troubadours had ontleend; de negen kringen van de hel. Beatrice verschijnt aan
hem wanneer er 63 zangen zijn voltooid; hij ontmoette haar toen hij negen was
(6 + 3). Na haar ontmoeting komen er nog drie + nog eens 33 zangen.
Dante was nochtans geen getallengoochelaar; die getallensymboliek ligt niet aan
de oppervlakte, maar onderhuids is het hele werk er wel van doordrongen; het is
de uitstraling van de hogere missie die hij met zijn werk beoogt. Hij zag zich in
zijn commedia geleid, geïnspireerd door een goddelijke kracht.
Dante schreef een actueel dichtstuk, wat het er, door de overvloedige
verwijzingen naar personen, plaatsen en gebeurtenissen, voor ons vandaag de
dag niet makkelijker op maakt om alle betekenislagen ervan te droorgronden.
Hij was een criticus van zijn tijd, vooral in het Inferno. Daar kan hij het niet
laten om wat hij als de verdorvenheden van zijn tijd zag, aan de kaak te stellen:
hypocrisie, verraad, woeker, diefstal, afpersing en verkwisting, en dit in een
periode waarin een nieuw economisch model, dat van de op het profijt gerichte
burgermaatschappij, aan het groeien was. Woekerrenten waren niet alleen
schering en inslag in de stadstaten maar ook binnen de kerk. Het waren deze
systemen die Dante op de korrel nam; dus niet alleen corrupte politici en
omkoopbare rechters, ook met name drie pausen, waarvan sommige al een
aureool van heiligheid om het hoofd hadden, stopte hij in de hel omwille van
hun gierigheid of omdat ze zich aan simonie hadden bezondigd.
3

Zij hadden de kerk tot een dievenkuil omgevormd en het licht tot duisternis
gemaakt, zo schrijft hij, hen terechtwijzend.
Maar de grootste aller zonden is en blijft in Dantes ogen het verraad. In de
laatste hellekring, steken de hoofden van de verraders door de ijsvlakte, met in
het midden de reus Lucifer. In zijn driemondige muil bevinden zich de drie
aartsverraders: Judas, die Christus, de grondvester van de katholieke kerk
verraadde, en Brutus en Cassius die Caesar, de oprichter van het Romeinse
keizerrijk, vermoordden. Daar is geen berouw voor mogelijk.
Voor het feit dat hij de republikein Cassius als één van de grootste booswichten
aller tijden had afgeschilderd, werd Dante fel bekritiseerd door Macchiavelli. In
zijn Discorso verweet hij Dante vooringenomenheid en passionele verblinding.
In canto XV van de hel had Dante ook in weinig vleiende bewoordingen
gesproken over zijn stadsgenoten die hem immers de ballingschap hadden
ingestuurd: “In de wereld hebben de Florentijnen vanouds de roep blind te zijn;
afgunstige, hebzuchtige, trotse mensen zijn het. Mijd hen en hou je verre van
hun gewoonten.”
Op het titelblad van zijn Commedia had Dante ook geschreven : “Hier begint de
komedie van Dante Alighieri, Florentijn van geboorte, maar niet van zeden.” Dit
was voldoende voor Macchiavelli om Dante een vadermoordenaar te noemen;
hij vond dit een onvaderlandse houding van de dichter die hij nochtans zelf als
zijn vader in de dichtkunst beschouwde. Hij noemde hem zijn meester in stijl en
wijsheid; hij imiteerde hem in zijn poëzie en citeerde hem zo uit het hoofd.
Dante was niet mals voor zijn stads –en geloofsgenoten, maar hoe stond hij
tegenover andere culturen?
Via de Zuid-Franse troubadours had Dante de Arabische cultuur leren kennen.
In de Limbus, de eerste hellekring, treffen we een paar bekende moslims aan.
Sultan Saladin en de filosoof Averroës zitten er bijvoorbeeld naast Seneca in dit
voorgeborgte, de plaats voor degenen die deugdzaam hebben geleefd, maar
ongedoopt waren gebleven.
4

Wanneer ze in de zesde hellekring bij de stad Dis aankomen roept Dante uit, en
hij richt zich tot Vergilius: “Meester, ik zie al haar moskeeën!” Hieronymus
Bosch schilderde ook moskeeën en minaretten als symbolen van verdorven
wellust. Zo ook bij Dante.
De minaret heeft haar oorsprong in de lingam; en de Mihrab, de nis waar de
imam de bidders voorgaat en in de richting van Mekka wijst, zou van de yoni
afstammen. In de libertijnse islamitische literatuur worden die vergelijkingen
trouwens ook doorgedreven zoals bijvoorbeeld in een liefdesgedicht staat: “Hij
speelt Imam voor haar Mihrab.”
En de profeet zelf? Die komt Dante tegen in de negende kloof van de hel waar
de schismatiekers hun straf uitzitten. Bij de beschrijving van Dante verzinken de
Deense cartoons van Mohammed in het niet. De profeet wordt van zijn kin tot
aan zijn aars gespleten: dé straf voor de scheurmakers, de veroorzakers van
tweespalt in de wereld. Ik citeer hier voor de verstaanbaarheid gemakshalve uit
de knappe vertaling van Peter Verstegen en Ike Cialona:
“Zijn darmen hingen er in slierten bij ;
Ik kon alle organen onderscheiden,
En ook de droeve zak waarin wat wij
Verteren, drek wordt; maar ondanks zijn lijden
Keek hij mij aan, rukte zijn borst uiteen
En zei: zo wijd kan ik mijn ribben spreiden!
Zie mij Mohammed aan: verminkt als geen!”
Want Dante ziet het zo: zonder zijn optreden zouden de Arabieren nu nog
Christenen zijn. Ook Mohammed had trouwens zelf, net als Dante, een tocht
5

naar de hemel en de hel gemaakt. Niet naar de louteringsberg, want een
vagevuur bestaat in de islam immers niet.
Nu was deze kwelling van Mohammed niet uitzonderlijk; het ene personage lijdt
al gruwelijker pijnen dan het andere. In de Malebolge, de achtste hellekring
bestaande uit tien concentrische grachten, worden Dante en Vergilius telkens
met nieuw lijden geconfronteerd. De troubadour Bertrand de Born, die hij hoog
waardeerde als dichter, komt hen tegemoet, zijn hoofd voor zich uit dragend “als
een lantaarn” zegt Dante. Duivels duwen zondaars met gaffels in kokende pek;
de vleiers kruipen er door de drek; anderen dragen hun hoofd op hun rug.
De hel is een oord van verschrikking, angst en lijden; er hangt een
allesdoordringende stank boven de modderpoelen en moerassen. De zondaars
ondergaan er de verschrikkelijkste straffen.
Eén paus, met name Bonifacius VIII, krijgt het van Dante zwaar te verduren:
niet alleen stond hij ervoor bekend hoge ambten aan de meest biedende te
hebben verkocht, hij was ook degene die zijn steun had verleend aan de politieke
factie van de zwarte Welfen in Firenze, de partij die Dante ter dood had
veroordeeld en in ballingschap had gestuurd. Een megalomaan die er van
droomde de alleenheerschappij over alle landen van de wereld te verwerven.
Voor de verwezenlijking van zijn droom liet hij eerst zijn oog vallen op de
steden van Toscane. Dante stopt deze Bonifacius in de hel, terwijl deze paus op
het moment waarop hij die reis naar het inferno onderneemt, nog in leven is.
Dante was inderdaad geëngageerd in het politieke bestel van Firenze. Hij
behoorde tot de factie van de Witte Welfen. Er heerste in Firenze een soort
tweepartijenstelsel. Dat was er gekomen nadat de partij van de pausgezinde
Welfen in de jaren negentig de keizersgezinde Ghibellijnen hadden overwonnen.
Maar in feite waren deze tegenstellingen al enigszins achterhaald, want door de
6

veranderende economische omstandigheden was het veeleer een tegenstelling
geworden tussen de oude adel, de bezittende klasse, en de nieuwe opkomende
burgerij die zich door handel rijk had gemaakt en zich met de staatszaken ging
bemoeien. Die tegenstelling tussen de opkomende klasse van nieuwe
industriëlen en de oude machtige feodale families resulteerde in een jarenlange,
verbeten strijd met opstanden, moorden, brandstichtingen en verbanningen.
Uiteindelijk kwam de vrije stadsstaat Firenze in handen van de nieuwe rijken die
de stad min of meer een democratisch bestel wilden meegeven. Al heel snel
kwam er ook daar verdeeldheid in de partij en kwamen de oude tegenstellingen
tussen kerk en staat weer de kop opsteken met een strekking die zich afzette
tegen al te grote pauselijke inmenging en terug aansluiting zocht bij de keizer.
Dat waren de Witten van Vieri dei Cerchi waar Dante toe hoorde en de andere
partij, de meer pausgezinden, de Zwarten, hadden als leider Corso Donati, een
verwant van Dantes vrouw Gemma. De zwarten werden dus gesteund door de
paus maar ook door Karel van Valois, de broer van de Franse koning Filips de
Schone.
In 1300 zetelt Dante in de hoge raad. Op dat moment wordt er een
samenzwering verijdeld die tot doel had de stad in handen van paus Bonifacius
te spelen. De samenzweerders worden ontmaskerd en zwaar gestraft. De
Prioren, onder wie Dante, besluiten de initiatiefnemers te verbannen. Toen een
jaar later na allerlei intriges de Zwarten weer de bovenhand halen, volgen
represailles. De oude priores worden ter dood veroordeeld of in ballingschap
gesturd. Dante, die op dat moment als gezant naar Rome was vertrokken, wordt
bij verstek veroordeeld tot ballingschap en het verlies van zijn burgerrechten.
Indien hij zich toch in de stad zou wagen, dan zou hij tot de brandstapel worden
veroordeeld. Er begon voor hem een leven van rondzwerven tot het eind van zijn
leven. Hij heeft nog wel geprobeerd met een zeshonderdtal anderen de stad weer
voor zich proberen te winnen, maar elke poging mislukte. Uiteindelijk werd hij
bij verstek ter dood veroordeeld.
7

Als balling doorkruiste hij gedurende bijna 20 jaar de Italiaanse landstreken en
trad hij meermaals op als diplomaat en bemiddelaar in politieke geschillen voor
bevriende vorsten bij wie hij onderdak had gevonden.
De stad die hem had verbannen en later tot in den treure en met alle middelen,
zelfs tot vijf maal toe door roof heeft geprobeerd om zijn stoffelijke resten terug
binnen haar muren te krijgen, die stad – Firenze – heeft vijftig jaar na zijn dood
een leerstoel opgericht waarin de Comedia werd onderwezen en verklaard. Aan
Giovanni Boccaccio, de auteur van de Decamerone, die ook een leven van
Dante schreef, én aan de Comedia voor goed het epitethon ‘Divina’ toekende,
gaf lezingen waarin hij de Commedia analyseerde. Verschillende zondaren uit
de Divina Commedia treden trouwens als schelmen op in de Decamerone!
Hoe sterk het Inferno tot de verbeelding spreekt, zo nieuw was Dantes beeld van
het Purgatorio; het Vagevuur was toen ook nog een relatief jong begrip.Voor
Dante was het een berg die zich op het zuidelijk halfrond bevindt midden in een
eindeloze zee.
Hoe ze daar geraken, vertelt hij heel beeldrijk :
In de onderste hellekring daalt Vergilius met Dante op zijn rug langs het harige
lijf van Lucifer naar het middelpunt der aarde. Bij de heup van Lucifer draaien
ze heel moeizaam 180°, waardoor dalen plots klimmen wordt en zo bereiken ze
via een rotsspleet de onderkant van de ijslaag waardoor de benen van Lucifer
dus omhoog steken. Langs de bedding van een riviertje bereiken ze ten slotte het
zuidelijk halfrond en de louteringsberg.
Ze bevinden zich aan het strand van de oceaan waar de zon opkomt. Dan is er
dat prachtige beeld van Vergilius die de dauw van het gras schept en daarmee de
tranen en het vuil van Dantes gezicht wegwast. Dan bindt hij een bies rond
dantes hoofd als teken van nederigheid en dan kan hij aan de beklimming
beginnen.
8

Langs de negen hellingen stijgt Dante dan naar de bergtop waar de zielen door
het vuur worden gereinigd en daar verlaat Vergilius hem: de heiden wordt daar
afgelost door Beatrice die Dante van daar naar het Paradiso zal leiden. Dit
paradijs gaat alle begrip te boven; woorden, de poëzie dus, schieten hier te kort
zegt Dante. En hij moet zelfs nieuwe woorden uitvinden, hemelse neologismen
om de schijn van de hemelse glorie maar enigszins te kunnen benaderen: de
engelenkoren zijn aan het ‘alleluiare’ en ‘hosannare’ ter ere van Gods almacht.
Ten slotte moet ook Beatrice wijken voor het felle licht en is het de kerkvader,
Bernardus van Clairvaux, die Dante naar de witte roos leidt, het einddoel van
zijn reis.
Men kan de Divina Commedia zien als een allegorie , de reis van de mensheid
op weg naar de komst van Christus, een heilsverwachting, of als de opgang van
de ziel van een status van zonde naar de genade.
Ondanks de grote eenheid is er toch ook een grote discrepantie tussen de drie
delen: het Inferno spreekt uiteraard door de vele kleurrijke figuren en
angstaanjagende taferelen het meest tot de verbeelding en is dan ook het deel
waar illustratoren in de loop van de geschiedenis hun inspiratie op hebben
kunnen botvieren. Van William Blake tot Gustave Doré, van Dali tot
Rauschenberg. Hoe ‘bijbelser’ de Commedia wordt, des te minder interessant
lijkt ze om in beeld te worden gebracht. Het paradiso is al helemaal een
onmogelijke opgave. Degene die dit het best heeft weten te benaderen was
Sandro Botticelli, die met een immens lichte toets de vlammende stralenkringen
van het paradijs heeft proberen te vatten.
Hoe groot de invloed van Dante is geweest op andere dichters, zo minimaal is
zijn werk door filmmakers gebruikt. Er zijn een paar pogingen geweest, rond
1920 zelfs al, maar uiteindelijk bleef het bij decorfilms met gruwelbeelden.
Toen Pier Paolo Pasolini werd vermoord, vond men een onvoltooid scenario
voor een verfilming van de Divina Commedia bij hem op zak: La divina
9

Mimesis. En Krzystof Kieslowski werkte na zijn ‘Franse’ Trois couleurs Bleu,
blanc, rouge, tot aan zijn dood aan een trilogie hemel, vagevuur, hel.
Twee uitgesproken geëngageerde kunstenaars uit de twintigste eeuw die zich
stortten op het werk van de grote Florentijn uit de veertiende eeuw.
Het is dit jaar precies zevenhonderd jaar geleden dat Dante aan zijn Commedia
begon te schrijven. Dit groots gedicht toont als geen ander dat Dantes kunst
geworteld zit in de filosofie, de cultuur en de religieuze denkbeelden van zijn
tijd. Hij maakte deel uit van een maatschappij waarvan hij ook de zwakke
plekken blootlegde en ze aan de kaak stelde. Maar na het politieke débacle stond
vóór alles zijn taak als dichter voorop.
In de honderd canto’s van de Divina commedia wordt de naam van Dante
slechts één keer genoemd. Alle vorige keren wist hij het handig te omzeilen om
dit niet te hoeven doen. De geesten die hem kennen noemen hem niet bij zijn
naam en als het soms gebeurt dat hij zich moet voorstellen verzwijgt hij zijn
naam en noemt hij zich Florentijn of iemand die nog niet gestorven is.
Pas op de top van de Louteringsberg, in het aards paradijs, ziet hij Beatrice
terug. Zij is dan al tien jaar dood maar zij is zijn ‘antica fiamma’ gebleven. Zij
noemt hem als enige bij zijn naam: “Dante” zegt ze als eerste woord tegen hem.
Vermanend. Als statement kan dit wel tellen!
10