Troost door muziek - Stichting Humanistische Uitvaartbegeleiding

Troost door muziek
Contactblad april 2008
1

Colofon
Uitgave
Het Contactblad wordt uitgegeven door de Stichting Humanistische Uitvaartbegeleiding,
Amsterdam.
Het is bedoeld als contact- en informatieblad ten behoeve van de vrijwilligers werkzaam
in de humanistische uitvaartbegeleiding.
Redactie van dit nummer
Mirre Bots
Hilde van Vlaanderen
Wilma Reinders
Eindredactie en opmaak
Saskia Markx
Met medewerking van:
Fridtjof Blanken
Redactieadres
Stichting Humanistische Uitvaartbegeleiding
Postbus 75490, 1070 AL Amsterdam
E-mail: s.markx@lb.humanistischverbond.nl
Deze uitgave is uitsluitend bestemd voor intern gebruik. Indien een uitgever of auteur
aanspraak meent te kunnen maken op auteursrechten, wordt hij/zij verzocht contact op
te nemen via het redactieadres.
® Stichting Humanistische Uitvaartbegeleiding, Amsterdam, april 2008
ISSN: 1381-933X
2

Inhoudsopgave
Redactioneel 7
Troost is iets anders dan hulp 9
Gedicht: Verdriet 12
Interview met Bernadette Wiggers 13
Muziek, in alle soorten en maten 15
Nieuwe Rituelen: Rouwkost 21
Nederlands Uitvaartmuseum in Amsterdam 22
Viering van het leven 23
Muzikale levensloop 25
Recensie: De dood en de jongen 27
Oproep 28
Welcome to the Pleasuredome 29
3

Redactioneel
Troost. Het is een mooi woord en misschien nog wel een mooier
gebaar dat je naar een ander mens kunt maken. Het is echter ook een
woord dat antireacties kan oproepen, zeker bij sommige humanisten,
omdat het geassocieerd wordt met religie, geloof en gebed. Daarin
vonden lange tijd veel mensen troost, omdat het hen zo voorgehouden
werd én omdat het eeuwenlang de meest geëigende weg was. Ook nu
nog zijn er mensen die hier troost uit putten.
Ik zie troost vooral als het nabij zijn bij iemand die in nood verkeert of
door een diep verdriet gaat. In aandacht aanwezig zijn bij een ander
mens zonder te veel te zeggen, te willen helpen of iets te willen oplossen. Je kunt immers
natuurlijk helemaal niets oplossen. De ander heeft verdriet, pijn, is soms radeloos en
woedend over bijvoorbeeld de dood van een dierbaar persoon. Kortom, hij zit vol emoties
over een geleden verlies. En wat kan hij of zij dan beter gebruiken dan iemand in z’n buurt
die daarbij kan blijven met een open en liefdevol hart, die niet te veel zegt of doet en al
helemaal niet de ander van zijn of haar verdriet probeert weg te leiden. Het belangrijkste is
dat je kunt en durft te luisteren, dat je durft te blijven bij het soms peilloze verdriet van de
ander. Daar aandacht en respect voor te hebben.
Uitvaartbegeleiders doen dit van nature al als ze voor een gesprek bij de nabestaanden thuis
komen. Ze hebben ruimte voor het verdriet en de pijn die er op dat moment vaak heersen. Ze
proberen het leven van de overledene centraal te stellen in de toespraak die ze maken, ze
proberen recht te doen aan wie die ander was en aan wat zijn leven voor de nabestaanden
heeft betekend. Een dergelijke aanpak die respect betoont en ruimte biedt voor wat is, zal
door de betrokkenen vaak als troostrijk worden ervaren. Zoals de gesproken woorden tijdens
de uitvaart een troost kunnen zijn, een gedicht dat wordt voorgelezen, de loutere
aanwezigheid van mensen die je niet verwacht, de muziek die gedraaid wordt.
De ene mens is meer ontvankelijk voor tekst of beeld, de andere voor geluid of muziek. Juist
het laatste: muziek wilden wij in dit nummer van het Contactblad eens belichten, omdat het
zo onomstotelijk bij een uitvaart hoort en vaak ook een diepe(re) snaar weet te raken. Welke
muziek precies een snaar raakt, kan erg verschillen. Het heeft met persoonlijke smaak en
kennis te maken. Muziek die je vaak gehoord hebt, spreekt vaak meer aan dan muziek die jou
totaal onbekend in de oren klinkt. Maar natuurlijk is er ook muziek -ik denk aan de Matte Matteüs Matte üs
Passion Passion van Bach, de sonates van Mozart of de diverse requiems van grote componisten als
Pergolesi, Puccini en Berlioz- die bij heel veel mensen een snaar raken. Muziek kan meer dan
woorden direct de zintuigen en het hart raken. Het komt binnen in een diepere laag, die we
de ziel zouden kunnen noemen. De Ierse filosoof, dichter en priester John O’Donohue heeft
het mooi beschreven in zijn boek Anam Anam Anam Cara Cara, Cara Cara dat het Keltische woord is voor zielsvriend. ‘In
goede muziek vindt het oude verlangen van de aarde een stem. Muziek draagt bij tot de stilte
en eenzaamheid van de natuur; het is een van de krachtigste, meest directe en intiemste
zintuiglijke ervaringen. Muziek is misschien wel de kunstvorm die ons het dichtst bij het
eeuwige brengt, omdat zij direct en onomkeerbaar de wijze verandert waarop wij de tijd
ervaren. Als wij naar mooie muziek luisteren, gaan we de eeuwigheidswaarde van de tijd
binnen. De vergankelijke, gebroken, lineaire tijd glijdt weg en wij komen in de cirkel van
verbondenheid met het eeuwige.’
Ja, en mooier kun je natuurlijk niet hebben bij een uitvaart, wanneer dat gevoel van
vergankelijkheid sterker dan ooit aan de dag treedt.
5

We hebben voor dit nummer aan diverse Hubbers gevraagd welke muziek zij vaak horen, of
er steeds meer live muziek te horen is tijdens uitvaarten en welke muziek zij zelf zouden
uitkiezen of misschien al uitgekozen hebben voor hun eigen uitvaart. Er kwam een keur aan
ervaringen binnen, die door Hilde van Vlaanderen gerubriceerd zijn. Duidelijk is dat hoewel
de muziekkeuze divers is, muziek altijd emoties losmaakt.
Ook is er een interview te vinden met Bernadette Wiggers, die al jarenlang op uitvaarten
zingt en inmiddels ook humanistisch uitvaartbegeleider is geworden. Hoe ervaart zij het een
en ander, zowel in haar vroegere carrière als nu?
Zelf heb ik inmiddels een paar keer meegemaakt dat er live muziek tijdens een begrafenis te
horen was: een broer die gitaar speelde voor zijn jongere broer die totaal onverwacht een
einde aan zijn leven had gemaakt, een paar zussen die zongen voor hun moeder. Iemand die
saxofoon speelde bij het graf van een jonge man die zelf saxofonist was en die - zo ongeveer
op het podium - aan een hartstilstand was overleden. Hartverscheurend mooi en rakend tot
in elke vezel die saxofoontonen. Een schreeuw van leven bij het graf.
Maar dat kan taal – en zeker poëtische taal - bij mij eerlijk gezegd ook bewerkstelligen, als
deze maar diep van binnen komt en in een stilte valt.
Mirre Bots
6

Troost is iets anders dan hulp
door door Mirre Mirre Bots
Bots
Troost is is nodig om een verlies verlies verlies te kunnen verwerken, verwerken, verwerken, aldus aldus vele vele vele psychologen. psychologen. Maar Maar hoe hoe troost troost
troost
je je iemand? iemand? Wat Wat is is troost troost eigenlijk? eigenlijk? Hoe Hoe komt komt het het dat dat er er zo zo vaak vaak irritatie irritatie of of gevoelens gevoelens van
van
afwijzing afwijzing ontstaan ontstaan wanneer wanneer mensen mensen elkaar elkaar proberen proberen te te troosten? troosten? Therapeute Therapeute
en en auteur
auteur
Riekje Riekje Boswijk Boswijk-Hummel Boswijk Hummel schreef schreef er er een een boek boek over: over: ‘ ‘Troost ‘ Troost Troost – vragen, vragen, geven geven en en ontvangen’ ontvangen’. ontvangen’
. In
In
dit dit Contactblad Contactblad de de belangrijkste belangrijkste bevindingen.
bevindingen.
Het is belangrijk om je verlies te kunnen delen met anderen, aldus Boswijk-Hummel.
Daarvoor is nodig dat de ander echt kan luisteren en niet meteen gaat reageren en adviezen
gaat geven, want daar zit iemand met veel verdriet niet op te wachten. Deze heeft eerder
behoefte aan troost en dat is eigenlijk niets anders dan in stilte en met een open hart
aanwezig zijn.
In de praktijk lukt dat echter maar weinig mensen. Wat je bijvoorbeeld bij partners veel ziet
gebeuren, wanneer hen een verlies treft, is dat ze een tegenovergestelde pool innemen. De
een schiet in ‘de actieve rol’ om niets te hoeven voelen, de ander juist in ‘de passieve rol’. Dit
leidt tot een heel verschillende benadering die afstand kan scheppen binnen een relatie.
Mannen kiezen dikwijls voor de actieve rol: voortdurend bezig zijn en doen om niet te hoeven
voelen; vrouwen voor de passieve rol: alsmaar in het gevoel blijven zitten en niet in actie te
komen. Als elke partner op één pool zit, raken ze van elkaar verwijderd en wordt praten met
elkaar op den duur eerder vijandigheid dan toenadering. Ze groeien veeleer uit elkaar dan
naar elkaar toe.
Ho Hoe Ho e gaat gaat dat dat in in zijn zijn werk?
werk?
Degene die actief is kan niet lang stilzitten en evenmin lang bezig zijn met het gevoel van de
ander, want dan wordt zijn eigen gevoel geactiveerd en dat wil hij niet. Deze persoon gaat
dan ook vooral raad geven, en zegt bijvoorbeeld dingen als: zet je er overheen. Hij doet met
de ander exact hetzelfde wat hij intern met zichzelf doet: snel afleiden van de gevoelens,
want die zijn bedreigend. Voor de voeler is dergelijk gedrag pijnlijk. Hij voelt zich niet alleen
afgewezen en alleen staan met zijn verdriet, maar
bovenop de pijn van het verlies komt ook nog de
pijn van het onbegrepen zijn.
Beiden hebben hun eigen manier om met verdriet
om te gaan. Daar is op zich niets op tegen, maar
de fout die veel mensen maken is dat ze slechts
één pool beleven en zich niet in de andere pool
kunnen inleven. De actieve wordt nogal eens
oververmoeid, loopt zichzelf voorbij en het gevoel
doet niet meer mee. De voeler daarentegen wordt
stil en depressief; de actie is eruit. Die heel
verschillende houding leidt nogal eens tot een
breuk. Belangrijk is om je gevoelens te delen, om
te luisteren en begrip op te brengen voor elkaar,
ook voor de andere houding in het omgaan met
verlies en verdriet.
Wat Wat is is het het verschil verschil tussen tussen helpen helpen en en en troosten?
troosten?
Troosten is iets anders dan helpen. Bij helpen
7

wordt er vaak weggegaan van het voelen. Emoties worden ontkend of deskundig
weggewerkt, ze mogen er niet zijn. Vaak worden er allerlei adviezen gegeven die vooral tot
doel hebben om de rouwende persoon van zijn of haar gevoelens weg te leiden. Dat kan
door middel van allerlei gedrag en mechanismen.
1. sussen, door bijvoorbeeld te zeggen: ga wat rusten, dan voel je je beter.
2. vluchten, door letterlijk weg te gaan of door tegen de ander te zeggen: ga lekker op
vakantie, dan kom je wel weer bij.
3. verwennen, bijvoorbeeld door te zeggen: ga jezelf eens lekker verwennen met een
nieuwe blouse of dagje sauna.
4. medicaliseren: misschien is er wel een medische oorzaak dat je zo lang verdrietig
blijft. Of: neem een pilletje om het verdriet te dempen.
5. psychologiseren of graven in de diepte: hoe is het ontstaan?
6. esoteriseren: het naar grotere verbanden trekken, bijv. je Pluto stond daar of daar.
7. moed inspreken: ‘het komt wel goed, straks is het ergste voorbij.’
8. je zegeningen tellen: ‘denk aan wat er is, je hebt toch nog twee gezonde kinderen
voor wie je verder moet.’
9. concreet helpen, bijv. door de afwas te komen doen.
10. holle frases verkopen of veralgemeniseren: ‘zo is het nu eenmaal, er is niets aan te
doen’.
11. therapeutiseren: er allerlei problemen en gedrag aan vastkoppelen.
Op zich zijn het niet altijd slecht bedoelde adviezen en soms is het zelfs welkome concrete
hulp, maar deze reacties bieden geen troost, omdat het verdriet eigenlijk niet gevoeld mag
worden. In al deze reacties worden de emoties ‘ontkend’. Ze zijn een vorm van hulp. Dat is
op zich niet slecht en het kan allemaal ook wel waar zijn, maar als iemand erg met zijn gevoel
omhoog zit, wil hij of zij géén hulp, maar troost. En dat is vooral aandacht hebben voor waar
die persoon op dat moment zit met alle verdrietige, boze, opstandige en schuldgevoelens die
daarbij horen. Deze kunnen aanhoren.
Wat Wat is is de de essentie essentie van van troost?
troost?
De essentie van troost is de ander zien in zijn of haar verdriet en naar de emotie toegaan. De
trooster hoeft alleen maar liefdevol aanwezig te zijn. Op deze manier toont hij zijn
mededogen. Het enige wat je bij troost hoeft te doen, is ruimte scheppen voor de emoties
van de ander. Deze niet snel wegpoetsen of de ander ervan proberen af te leiden, maar deze
juist in zijn gevoelens beamen, hem zelfs uitnodigen om met zijn gevoel te blijven komen.
Dat kan door heel simpele opmerkingen als: vertel eens? Of: huil maar, het is goed.
Bij een troostgesprek mag de ‘klager’ met zijn verhaal komen. Deze voelt ook dat hij zijn
verhaal kan doen. Het is niet zo belangrijk wat degene die troost zegt, er kan ook veel stilte
zijn, af en toe onderbroken door bovengenoemde aanmoedigende opmerkingen. In zo’n
atmosfeer komt het verhaal komt stukje bij stukje naar buiten. De trooster hoeft de ander
niet te begrijpen, het gaat erom dat de ander zijn verhaal kwijt kan. Juist daardoor kan de
emotie eruit komen door middel van tranen of woede. Dat is echter niet altijd noodzakelijk,
soms kan vertellen genoeg zijn.
De angst van de trooster is dikwijls: als ik iemand laat uitspreken, dan moet ik het oplossen.
Dat is niet zo. Je hoeft het niet op te lossen. Degene die verdriet heeft, vraagt géén hulp. Hij
weet het zelf wel. Het enige wat hij wil, is gezien worden in zijn verdriet. Als je dat kunt
aanhoren, laten en met een open hart aanwezig zijn, voelt de ander dat. Hij pikt het
onbewust op en komt daardoor eerder tot zichzelf of tot bedaren. De troost ligt in de
liefdevolle aanwezigheid én in de erkenning.
8

En bedenk ook: het is heel wat als iemand zijn hart bij je uitstort. Dat is niet alleen een
belasting, het kan ook heel dierbaar zijn. Je mag ook dicht bij iemand komen. De trooster
geeft niet alleen, maar hij ontvangt ook.
* Riekje Boswijk-Hummel, Troost Troost – vragen, geven geven en en ontvangen ontvangen, ontvangen De Toorts, 2003
Eveneens van haar hand: Afscheid Afscheid nemen. nemen. Loslaten Loslaten Loslaten wat wat dierbaar dierbaar is is, is De Toorts, 2002
9

Verdriet
Verdriet hoort bij ons
als iets wat noodzakelijk is
maar ongewenst
het volgt ons
ongevraagd
als een schaduw
het is niet meer
dan de keerzijde van geluk
hetzelfde beeld
in een ander licht
verdriet
is vriendelijk
en bedoelt het goed
het laat ons voelen
wat we liever willen vergeten
het is bescheiden
zoekt geen aandacht
maar houdt ons uit de slaap
als niemand het ziet
verdriet laat zich met liefde
achter een glimlach verbergen
en kan zich daar jarenlang
verschuilen
het heeft geduld
je hoort het soms
in muziek
als de klanken verdwijnen
en de stemmen zwijgen
zo stil
kan het zijn
verdriet
Stef Bos
Uit: Gebroken Gebroken Zinnen
Uitgeverij Lannoo, 2004
10

Interview met Bernedette Wiggers
door door door Mirre Mirre Bots
Bots
‘Ik zing eigenlijk alles, als het maar een beetje stemmig is’
Humanistisch Humanistisch uitvaartbegeleider uitvaartbegeleider Bernadette Bernadette Wiggers Wiggers zingt zingt met met haar haar zuivere zuivere
mezzo mezzo sopraan sopraan
al al zo’n zo’n vijfti vijftien vijfti en jaar tijdens uitvaarten. Het zingen zit haar in het bloed, zou zou je kunnen zeggen.
Ze Ze doet doet dit dit dan dan ook ook met met veel veel genoegen. genoegen. Wie Wie zou zou je je beter beter kunnen kunnen vragen vragen dan dan juist juist haar haar wat
wat
muziek muziek muziek bij bij een een begrafenis begrafenis of of crematie crematie met met mensen mensen doet.
doet.
‘Ik heb heel mijn leven al gezongen. Ik
was een kind dat bij wijze van spreken
eerder zong dan praatte. Als negenjarige
stond ik al in het kerkkoor van de
volwassenen mee te zingen. Ik had het
van geen vreemde, want toen mijn vader
stierf was hij op de kop af zestig jaar
koorzanger geweest.’ Hoewel ze op zich
met het instituut kerk niet veel heeft, is de
kerk haar vertrouwd en de stemmige sfeer
van een kerk raakt haar nog altijd.
Bernadette: ‘Ik zing het liefst stemmige
muziek. En zie ook graag die sfeer bij een
uitvaartmis. Te veel poppenkast bij een
uitvaart in een kerk, daar houd ik niet van.
Ik vind dat niet kunnen. Sommige mensen
hebben zoveel wensen ten aanzien van de
muziek, ze willen bijvoorbeeld wel tien
nummers horen, dat vind ik te veel van het
goede. Dan zeg ik: “We zijn in een kerk,
daar kom je voor iets anders.” Een
crematorium is een ander verhaal, daar
kan veel meer en kunnen mensen zelf
prioriteiten stellen. Maar daar ben je weer
erg aan de tijd gebonden.’
Klassiek geschoold
Als zangeres optreden bij begrafenissen,
ze doet het trouwens ook bij huwelijken en
jubilea, is eigenlijk vanzelf ontstaan. ‘Ik
zong al een paar jaar in het koor in de
grote kerk van Venlo. Af en toe hadden ze
een goede sopraan nodig om een solo te
zingen, dat deed ik dan. Toen de pastoor
op een gegeven moment met de vraag
kwam of ik het Ave Ave Ave Maria Maria Maria tijdens een
uitvaartdienst wilde zingen, heb ik bijna
als vanzelf ja gezegd. Later kwam die
zelfde vraag vanuit een andere parochie
11
en ook toen heb ik ja gezegd. Zo ben ik er
eigenlijk ingerold, want van het een kwam
het ander, ook omdat ze je naam kennen
en doorgeven.’
Nu heeft ze altijd twee CD’s met opnamen
in haar tas zitten, zodat ze mensen bij het
bespreken van een dienst meteen kan
laten horen wat ze met haar stem kan én
doet. ‘Want ik zing ook moderne liederen
en soms nummers in dialect. Mijn stem is
klassiek geschoold. Ik zing zonder
versterking en alleen met begeleiding van
een piano of orgel. Moderne liedjes
klinken natuurlijk anders in mijn uitvoering
dan dat ze op de CD van de artiest klinken.
Die CD’s zitten vol effecten, dat vergeten
mensen nogal eens.’
Stil moment
Liedjes van Froger of Hazes behoren niet
echt tot haar lievelingsmuziek, maar als de
nabestaanden het graag willen en het past
bij de overledene, doet ze het wel.
Bernadette: ‘Toch is het is in de kerk niet:
u vraagt, wij draaien. Ik bekijk samen met
de mensen wat past en mogelijk is. Zo
nodig breng ik ze op ideeën. Ik zing
eigenlijk bijna alles, als het maar een
beetje stemmig is. Van klassiek en
liturgisch tot modern. In allerlei talen. En
daarbij kunnen mensen soms ook nog de
voorkeur voor een taal uitspreken. Zo kan
ik Nearer Nearer my my God God to to Thee niet alleen in het
Engels, maar ook in het Nederlands, Frans,
Duits en Latijn ten gehore brengen. Die
nuances zijn belangrijk. Soms hebben
mensen bijvoorbeeld iets tegen het Duits.
Of als er veel ouderen bij een begrafenis
zijn, is Engels minder geschikt, omdat

velen dat niet verstaan. Want de muziek is
natuurlijk belangrijk, maar de tekst zegt
vaak ook veel. Als de nabestaanden een
lied vooral vanwege de tekst uitzoeken,
dan zorg ik ervoor dat ik dat op een stil
moment in de dienst of plechtigheid zing.’
Naar binnen
Muziek raakt meer dan wat ook de
emoties, dat heeft ze vaak genoeg
gemerkt. Ze vindt dat ook goed, want de
mensen zitten vaak vol emoties en die
moeten eruit. Dat werkt helend. ‘Ik
herinner me diverse mensen die tijdens
het regelen van de uitvaart heel sterk
waren. Dit is het laatste wat ze nog voor
de ander kunnen doen en dat doen ze ook,
heel trouw en nauwgezet tot in detail. Ze
laten zich niet leiden door hun verdriet.
Maar op het moment dat ik bij hen thuis
begin te zingen, barsten ze in tranen uit.
Maar ook tijdens de uitvaart zelf gebeurt
dat regelmatig. Ik vind dat mooi. Mensen
worden blijkbaar zo geraakt dat ze hun
emoties durven laten zien. Ik heb ook wel
eens meegemaakt dat, toen ik zong, bij
een vrouw haar boosheid eruit kwam. Zij
ging naar boven en gooide het eruit, zo
vertelde zij mij later. Prima, denk ik dan.
Emoties werken altijd heilzaam, als je ze
tenminste niet opkropt. Bij mij zitten de
12
tranen vaak ook vlak achter de ogen. Dat
mag van mezelf. Alleen als ik zing is dat
lastig. Maar dit is blijkbaar wat muziek
doet. Het gaat regelrecht naar binnen.’
Hartverwarmend
‘Ik zing allerlei soorten liederen in allerlei
talen; van de Messiah Messiah en Ave Ave Maria Maria tot
Engelse folksongs, Negro spirituals en
dialectstukken. Op het moment zoekt
driekwart van de families het in het
moderne genre; ze willen vaak ook dat het
niet te heftig en te zwaar is. En zeker niet
als ze de overledene de kerk uitdragen.
Dat is toch al zo’n indrukwekkend
moment. Bovendien kijkt iedereen hen dan
aan. Veelgevraagde titels zijn : Tears Tears in
in
heaven heaven, heaven Morning Morning has has broken, broken, The The Rose Rose en
Andrea Bocelli’s Time Time to to say say say goodbye goodbye. goodbye
Ik vind het elke keer weer
hartverwarmend om voor mensen in die
situatie te zingen. Ik doe het heel graag.
Het liefste van alles eigenlijk. Mijn
ervaring is dat juist als mensen zo
gevoelig zijn, bij wijze van spreken een
beetje staan te wankelen door de dood
van een dierbare, kun je ze door muziek
nog meer raken dan door woorden. Ik vind
het een geschenk dat ik dat mag doen.’

Muziek, in alle soorten en maten
door door door Hilde Hilde van van Vlaanderen
Vlaanderen
Hoe Hoe we we tijdens tijdens onze onze voorbereidingen voorbereidingen van van het het blad blad op op het onderwerp muziek kwamen, weet
ik ik nie niet nie t meer. Misschien naar aanleiding van een nieuwe ontwikkeling, ontwikkeling, die ik tijdens een
uitvaart uitvaart eind eind vorig vorig jaar jaar meemaakte: meemaakte: er er werd werd een een DVD DVD gedraaid gedraaid met met fragmenten fragmenten fragmenten uit uit een een
live- live live live
optreden optreden van van een een populaire populaire Nederlandse Nederlandse zanger. zanger. Ik Ik had had er er zeer zeer gemengde gemengde gevoelens gevoelens bij.
bij.
Enerzijds Enerzijds was was er er het het besef: besef: voor voor de de nabestaanden nabestaanden is is deze deze muziek muziek op op dit dit moment moment belangrijk.
belangrijk.
Anderzijds Anderzijds zag zag ik ik alle alle mensen mensen in in het het crematorium crematorium naar naar die die beelden beelden kijken, kijken, niet niet naar naar de de kist
kist
met met de de overledene, overledene, niet niet naar naar de de bloemen, bloemen, niet niet naar naar de de naaste naaste familie.
familie.
Na afloop vroeg de jonge uitvaartondernemer mij: ‘En, wat vond je ervan?’ Ik aarzelde en gaf
een voorzichtig antwoord, zeer terughoudend en ook niet enthousiast. Hij vond het prachtig.
Tja, zo gaat dat. Zo veel mensen, zo veel zinnen.
We besloten een aantal vragen te stellen aan vrijwilligers en ik stuurde deze vragen aan een
aantal collega’s in het land.
1. Wat valt je op bij de muziekkeuze op uitvaarten?
2. Welke muziek wordt op het moment veel gedraaid?
3. Maak je wel eens mee dat er live-muziek gespeeld of gezongen wordt? En wat dan?
4. Welke muziek zou je zelf kiezen? Heb je dat voor jezelf al besloten?
Dank voor de reacties! Daarin lezen we over een grote variëteit, maar ook over
streekgebonden liederen en toch enkele veelgevraagde muziekstukken. In de ruim vijftien
jaar, dat ik als vrijwilliger meedraai, had ik het eigenlijk moeten bijhouden, dat was misschien
interessant geweest…
Hieronder een samenvatting van de inzendingen van Ans, Ann, Geert, Ger, Gerrit, Gonnie,
Hetty, Irene, Marjolijn en Michiel.
1. Wat valt je op bij de muziekkeuze op uitvaarten?
* Soms is de muziek heel goed uitgezocht en is erover nagedacht, soms niet (weten de nabestaanden
geen titels of hoe lang de muziekstukken zijn e.d.). Toen mij de eerste keer gevraagd werd om muziek
aan te bevelen lukte dat niet, omdat het zo persoonlijk is. Bij een recente uitvaart heb ik de familie
daags na ons gesprek een liedsuggestie gedaan, waarop bleek dat zij dat lied ook net zelf hadden
uitgezocht.
* Meestal weten de nabestaanden heel goed naar welke muziek er geluisterd mag worden, omdat
het door de overledene tijdens zijn of haar leven al aangegeven is. De muziekkeuze geeft soms
aan hoe de overledene in het leven stond of hoe de gedachten waren over de dood. Soms is de
muziekkeuze een herinnering aan een gebeuren; dit wordt dan meestal ook in de toespraak
verteld.
* Sommigen weten precies van welke muziek de overledene hield. Anderen daarentegen
kiezen voor pakket 1, 2 of 3 van het crematorium. Ook een mogelijkheid en begrijpelijk
dat er dan minder emoties loskomen.
13

*De muziek die gekozen wordt, is veelal is wat de ‘sociale’ maatschappij vraagt en dan zo hard
mogelijk, wat mijn inziens afbreuk doet aan de intimiteit van de plechtigheid. Veelal geeft het mij een
kil gevoel, maar dat is natuurlijk van ondergeschikt belang, als het maar de keuze is van de overledene
en zijn familie én de nabestaanden zich er goed bij voelen.
* De De eigen eigen keuzemogelijkheid keuzemogelijkheid van van nabestaanden nabestaanden blijkt blijkt vaak vaak zeer zeer beperkt! beperkt! Mijn Mijn indruk indruk is is is dat dat dit dit vaak
vaak
wordt wordt ge geadviseerd ge geadviseerd
adviseerd door door een een begrafenisondernemer. begrafenisondernemer. Ik maakte onlangs onlangs mee mee dat dat een een man man van van 81 81 bij
bij
de crematie van zijn zijn zijn vrouw vroeg om bij bij binnenkomst binnenkomst de de Peer Peer Quint Quint-suite Quint suite te te spelen, in het het middenstuk
een een stuk stuk van van Ede Ede Staal Staal en en aan aan het het eind eind iets iets van van James James Last. Last. Het Het leek leek
een een vreemde combinatie, combinatie, maar
was was duidelijk duidelijk zijn zijn zijn eigen eigen keuze keuze en en toch toch wel wel heel heel mooi!
mooi!
* De muziekkeuze wordt over het algemeen voornamelijk bepaald door de voorkeur van de
overledene; uitvaartondernemers vragen daar meestal naar. Leeftijd en achtergrond hebben
veel invloed. Bij een 30-jarige vrouw, bij een verkeersongeval omgekomen, klonken
verschillende popnummers, waarvan al haar collega’s zeiden: daar hield ze van. Soms is het
vervreemdend voor de nabestaanden, bijvoorbeeld ouders die niets met die muziek of
teksten hebben. Bij veel ouderen hoor je vaak instrumentaal of vocaal Nederlandse liederen,
soms ook Duitse schlagers, een heel enkele keer wordt nog wel om De De Internationale Internationale of
Morgenrood Morgenrood gevraagd.
Een ervaring
In Utrecht was een man overleden van midden 50, gehuwd, 2
kinderen en veel familie en vrienden. Aan het eind van het
voorgesprek werd als 1e muziekstuk genoemd; “Visite, visite”,
de naam van de zanger is me ontgaan. In gedachten krabde ik
mezelf even achter m’n oren en dacht: ”Dit is wel een heel
merkwaardige keuze”. Enfin, de dag van de uitvaart was
aangebroken en zoals voorspeld was het erg druk in de aula. Bij
binnenkomst van de gasten klonk het bovengenoemde lied. Ik
kan vertellen dat het me ontroerde, het paste gewoon bij deze
man, bij deze mensen. Na afloop van de bijeenkomst kwam er
een mevrouw naar me toe en zei: “Ik zag er zo tegenop om te
gaan, maar toen ik de muziek hoorde viel alles van me af en kon
ik makkelijk naar binnen lopen. Ik vond het een mooie
plechtigheid, hoor.”
Van deze uitvaart heb ik geleerd dat wanneer mensen authentiek
zijn en kiezen voor een bepaald stuk muziek, dat het goed is,
passend.
2. Welke muziek wordt op 't moment veel gedraaid?
*Ik kom bijna geen herhalingen tegen. Wel veel recent werk, weinig klassiek en de muziek
wordt niet vaak toegelicht.
* De De muziekkeuze muziekkeuze is is erg erg gevarieerd. gevarieerd. gevarieerd. Tijdens Tijdens de de uitvaarten uitvaarten uitvaarten waarbij ik gesproken heb, zijn zijn Time Time Time Time to to to to say say say say
goodbye goodbye goodbye goodbye en en Memory Memory Memory Memory het het meest meest gekozen. gekozen.
gekozen.
14

* Veel gedraaid worden zangers uit de eigen streek, zoals Ede Staal in het noorden.
* Marco Marco Borsato, Borsato, De De De De Steen Steen Steen Steen van van Paul Paul de de Leeuw. Leeuw. Veel Veel Jan Jan Smit Smit de de laatste laatste tijd tijd of of muziek muziek waarop waarop ‘ze
‘ze
graag graag een een feestje feestje bouwen’, bouwen’, bijv. bijv. in in in Gelder Gelderland: Gelder land: Bo Bo Bo Bo Voi Voi Voi Voi Toch. Toch Toch Toch
* Onlangs kwam voor het eerst sinds jaren weer eens het nummer van Mieke Telkamp Waarheen gaat
de weg, voorbij. Verder is het zeer gevarieerd. Andrea Bocelli doet het goed.
* Muziek is meestal populair klassiek.
* Ave Ave Ave Ave Maria Maria Maria Maria is is voora vooral voora l in in Zuid Zuid Gelderland Gelderland en en Limburg Limburg een een populair populair lied, lied, Conte Conte partire, partire, stukken stukken uit
uit
de de vier vier Jaargetijden Jaargetijden van van Vivaldi, Vivaldi, Slavenkoor Slavenkoor uit uit Nabucco, Nabucco, diverse diverse stukken stukken van van Mozart, Mozart, My My way,
way,
Volumia, Volumia, Andre Andre Hazes Hazes , , Benny Benny Nijman, Nijman, Corrie Corrie Konings, Konings, Frans Frans Bauer Bauer en en Marco Marco Borsato.
Borsato.
Ik Ik ben ben eens eens door door de de muziekkeuzes muziekkeuzes in in mijn mijn In In Memoriams Memoriams gelopen. gelopen. Ik Ik besteed besteed er er altijd altijd redelijk
redelijk
veel veel aandacht aandacht aan, aan, omdat omdat de de teksten teksten dikwijls dikwijls iets iets zeggen zeggen over over de de persoon persoon zelf zelf zelf en en je je ze ze goed goed kunt
kunt
integreren integreren in in je je eigen eigen woorden. woorden. Mijn Mijn beeld beeld was was dat dat er er minder minder vaak vaak sprake sprake was van echte
betrokkenheid betrokkenheid bij bij speciale speciale muziek, muziek, maar maar dat dat viel viel mee.
mee.
Er zijn keuzes die vaker voorkomen, die ik de niet specifieke keuzes noem, voorbeelden:
o My My My Way Way van Sinatra,
o Ave Ave Maria Maria Maria van Gounod,
o Second Second Walz Walz Walz van André Rieux,
o Candle Candle in in in the the Wi Wind Wi nd van Elton John,
o From From From the the time time we we say say goodbye goodbye van Vera Lynn.
o Liedjes van Frans Bauer, zoals Op Op Op rode rode rode rozen rozen rozen vallen vallen tranen tranen, tranen Eens Eens komt komt er er een een een dag dag, dag Op Op Op weg
weg
naar naar naar het het geluk
geluk geluk.
Enkele voorbeelden van muziek waarvan men de woorden kende of die iets persoonlijks
hadden, de specifieke keuzes dus.
Een jonge vrouw, 34 jaar
o Goodbye Goodbye my my lover lover, lover James Blunt
o Het Het water water, water Marco Borsato
o Fly Fly little little Wing Wing, Wing Céline Dion
Een man van 84 jaar, liefhebber van koren
o Wolgalied Wolgalied, Wolgalied Mastreechter Staar
o Slavenkoor uit Nabucco
o Droomland Droomland, Droomland Paul de Leeuw
Man van 53 jaar
o Wonderful Wonderful tonight tonight, tonight Eric Clapton
o Ticket Ticket Ticket to to Heaven Heaven, Heaven Dire Straits
87 jarige vrouw met bijzondere liefde voor de natuur:
o Lente Lente, Lente Vivaldi
o You You You needed needed me me, me Anne Murray (riep bij de dochters herinneringen op).
85 jarige vrouw, liefhebster van Benjamin Gigli
o La La Donna Donna Donna e e e mobile mobile, mobile Torna Torna a a a Surriento
Surriento
15

3. Maak je wel eens mee dat er live-muziek gespeeld of gezongen wordt? En wat
dan?
* Ik heb zelf één keer gezongen bij een crematie van een koorlid. Live-muziek zorgt – wat mij
betreft - voor emoties en kippenvel.
* Ja, Ja, bij bij de de allereerste allereerste keer keer dat dat ik ik heb heb gesproken, gesproken, speelden speelden twee twee vrienden vrienden op op de de gitaar gitaar voor voor de
de
overledene. overledene. Het Het was was een een herkenningsmuziekstuk herkenningsmuziekstuk van van deze deze vriendengroep. vriendengroep. Iedereen Iedereen vond vond 't 't erg
erg
mooi mooi en en persoonlijk.
persoonlijk.
* Live-muziek heb ik één keer meegemaakt: een meisje speelde een kort stukje op een fluit.
* Eén keer heb ik meegemaakt dat een kleinzoon een stukje muziek op de gitaar speelde; heel
aandoenlijk.
* Een Een enkele enkele keer keer wordt wordt er er live live live live gezongen gezongen (driemaal (driemaal in in tien tien jaar). jaar). Eenmaal Eenmaal heb heb ik ik het he
t Gelders
Gelders
mannenkoor mannenkoor live live gehad gehad bij bij de de uitvaart uitvaart van van een een koorlid koorlid van van hen. hen
* Verschillende keren: een jonge vrouw speelde voor haar stiefvader op de harp, hij had het altijd zeer
bewonderd dat zij dat kon. Een kleindochter zong een lied voor haar oma uit het hoofd en loepzuiver,
het was doodstil in de aula. Een vrouw speelde voor haar moeder op de dwarsfluit, haar moeder had
haar altijd gestimuleerd om een instrument te leren spelen, daar was die dochter haar nog steeds
dankbaar voor. Een dochter zong voor haar moeder het Wolgalied: er was niemand meer met droge
ogen.
* Ik heb meegemaakt dat een zoon een zelfgemaakt lied zong met gitaar, over zijn
moeder; een dochter, die altijd op de accordeon had gespeeld voor haar moeder, de
laatste maanden zelfs door de telefoon, om moeder wat op te fleuren. Ze durfde eerst
niet omdat ze bang was foutjes te maken en een kleindochter, die een liedje zong dat
haar opa altijd met haar zong. Heel indrukwekkend.
Drie inzenders hebben geen live-muziek meegemaakt bij een uitvaart.
Meestal voegt het wel een dimensie toe, als er live gespeeld of gezongen wordt
Drie ervaringen
‘Het viel mij op,dat er verschillende houdingen zijn bij de nabestaanden t.o.v. de muziek: totale
desinteresse (dat regelt de uitvaartleider voor ons), men weet al precies wat er gespeeld moet worden en
een middengroep die er nog niet echt bij heeft stilgestaan. Mijn ervaring is dat het vooral bij de derde
categorie van belang is om met hen na te gaan wat de meest passende muziek zou kunnen zijn.
Ik vind het zelf eigenlijk het mooist als er live-muziek gespeeld wordt, maar voor de meeste families is dit
geen haalbare kaart, als ze er nog niet eens bij hebben stilgestaan.
Wat dan wel? Ik vraag eerst waar de overledene zelf graag naar luisterde. Dat blijkt soms heel populaire
muziek te zijn, die naar men meent niet plechtig genoeg is voor een uitvaart. Dan vertel ik dat het vaak
voorkomt dat juist die muziek wel gedraaid wordt en dat dat heel mooi kan zijn. Bijvoorbeeld
zigeunermuziek, jazz, pop, hawaii, kortom, alles wat door de overledene beluisterd werd. Soms kan dit
een heel christelijk lied zijn, bijv. ‘’Scheepje onder Jezus hoede’..
Als men niets weet te bedenken over de voorkeur van de overledene, dan vraag ik wat ze zelf mooi vinden.
Het moet wel gek gaan, willen ze dan niet iets noemen wat voor iedereen goed voelt. Bij de uitvaart van
een baby van 3 dagen werd een kinderliedje gespeeld: de bloempjes gingen slapen. Heel ontroerend.’
16

4. Welke muziek zou je zelf kiezen? Heb je dat voor jezelf al besloten?
* Ja hoor! Niet alles staat al definitief vast, maar één nummer blijft staan en dat is: Conquest of
Paradise van Vangelis. Het is voor mij een heel bijzonder nummer, want telkens wanneer ik naar deze
muziek luister, zie ik beelden van mensen (leiders) die hun wapens neerleggen en elkaar de hand
geven. Gevoelens zijn moeilijk te omschrijven, maar deze muziek raakt mij!
* Ik heb al aangegeven welke muziek ik gedraaid zou willen hebben, maar dat is
nog bij te sturen. Een Ouverture uit Boccaccio, een dameskoor of soliste uit Boccaccio,
Anneliese Rothenberger Koor, Schöner Tag.Ter afsluiting piano Für Elise van Beethoven
(dat speel ik zelf nog wel eens).
* Mijn Mijn Muziekkeuze? Muziekkeuze? Muziekkeuze? Bij Bij Bij binnenkomst: binnenkomst: Mahlers Mahlers 5e 5e , , het het adagietto; adagietto; later: later: Henryk Henryk Górecki, Górecki, derde
derde
symfonie, symfonie, tweede tweede deel. deel. Het gaat mij om de muziek , niet om de tekst als zodanig . Wel Wel dde
d
e
mondelinge mondelinge vermelding vermelding dat dat het het laatste laatste laatste stuk stuk de de tekst tekst is, is, die die gevonden gevonden werd werd op op een een muur muur van van het
het
hoofdkwartier hoofdkwartier van van de de Gestapo Gestapo in in Zakopane Zakopane met met de de handtekening handtekening van van een een 18-jarig 18
jarig jarig meisje: Helena
Wanda Wanda Blazusiakówna, Blazusiakówna, gevangen gevangen sinds sinds 26 26 september september 1944.
1944.
Tot Tot Tot slot: slot: na naar na ar wensen van de kinderen. Bij het weggaan vrolijke muziek, bijv. De Lente uit de vier
jaargetijden jaargetijden van van Vivaldi Vivaldi. Vivaldi
* Nog niet vastgelegd, maar partner weet het wel: iets van Aafje Heynis, iets uit een Requiem. We zeggen
regelmatig: dat is leuk voor de begrafenis.
* Of ik al muziek op de plank heb liggen voor mijn eigen uitvaart? Ja, dus. Soms hoor ik deze
muziek zomaar onverhoeds……terwijl ik warm en levend ergens ben; thuis op de bank of
onderweg.
* Zelf Zelf zou zou ik ik kiezen kiezen voor voor vrolijke vrolijke muziek, muziek, zoals zoals ballades, ballades
, of een stuk Finse Finse of Noorse volksmuziek volksmuziek of een een
een
viool viool- viool of pianoconcert. Hierover heb ik ik echter echter nog geen overleg gevoerd gevoerd met met mijn mijn vrouw.
vrouw.
* Voor mijzelf zou ik instrumentale muziek bij mijn uitvaart willen. Vrolijke nummers van Mozart komen
hiervoor in aanmerking. Ik zou geen gezongen teksten willen, omdat ik instrumentale muziek een mooi
moment van overdenking vind; tekst leidt hiervan af.
* Ooit al wel opgeschreven, maar ook al verschillende keren veranderd; het gaat mij vooral om de
sfeer en de teksten, dus bijvoorbeeld van Barbara l’Aigle noir (een prachtig beeld van die
wegvliegende adelaar); Leonard Cohen Take this waltz (wat een weemoed!). Ze liggen klaar in een cdkastje
op de slaapkamer.
* Wat betreft mijn eigen keuze: ik heb al 25 jaar een codicil liggen in een laatje dat de
kinderen weten te vinden als het zover is. Van tijd tot tijd verander ik het voorstel voor de
te spelen muziek, omdat ik dan, in een nieuwe levensfase, weer andere stukken mooier
vind. Met daarbij de vermelding dat ze ook rustig iets anders mogen kiezen, als dat voor
hen beter voelt en ze weten dat dat voor mij ook acceptabel is.
Conclusie
Muziek, zo blijkt, maakt bijna altijd emoties los. De tranen vloeien rijkelijk en soms wordt er
‘meegewiegd’ op de muziek. De tranen komen door de overweldigende herinnering aan de
melodie, het moment waarop die muziek beleefd werd. Door de tedere, ontroerende klank
van een weemoedige viool of piano. Door de hartverscheurende tekst: Papa, ik hou toch zo
van jou, Jij bent de enige voor mij en alle varianten daarvan. Soms vragen nabestaanden de
spreker: ‘maakt U er geen tranendal van?’ De spreker of spreekster maakt een kalme tekst
17

met weglating van alle aangrijpende bijvoeglijk naamwoorden en vervolgens blijkt dat bij de
muziek de tranen stromen. Tja, het moet er toch uit. Gelukkig helpt muziek daar soms bij.
18

Nieuwe rituelen
Rouwkost
Een kijkje in de keuken van een uitvaartkok
door door door Wilma Wilma Reinders
Reinders
Vroeger Vroeger had had de de kerk kerk de de regie regie in in de de vormgeving vormgeving van van de de meeste meeste uitvaarten. uitvaarten. Ondertussen Ondertussen voelt voel
t
nog nog maar maar eenderde eenderde van van de de Nederlanders Nederlanders zich zich met met een een kerk kerk verbonden. verbonden. Daarmee Daarmee heeft heeft de
de
kerk kerk haar haar alleenheerschappij alleenheerschappij op op uitvaartterrein uitvaartterrein verloren. verloren. Haar Haar rol rol is is voor voor een een deel
deel
overgenomen overgenomen door door uitvaartondernemers, uitvaartondernemers, ritueelbegeleiders ritueelbegeleiders en en allerlei allerlei creatieve creatieve geesten geest
en die
die
een een gat gat in in de de markt markt zien. zien. Zíj Zíj ontwikkelen ontwikkelen “nieuwe” “nieuwe” seculiere seculiere tradities. tradities. Je Je komt komt er er steeds
steeds
meer meer voorbeelden voorbeelden van van tegen.
tegen.
Daarom Daarom leek leek het het ons ons leuk leuk om om hier hier een een serie serie van van te te te maken. maken. Wie Wie Wie ook ook ook een een keer keer over over een een nieuw,
nieuw,
alternatief alternatief of of troostrijk troostrijk initiatief initiatief wi wil wi wil
l verhalen, verhalen, is is uitgenodigd uitgenodigd om om zijn zijn bijdrage bijdrage te te leveren.
leveren.
Deze eerste keer nemen we een kijkje in de keuken van een een een uitvaartkok.
uitvaartkok.
Hoewel onze eeuwige koffie en cake anders doet vermoeden, heeft eten ook in de
Nederlandse uitvaartcultuur eeuwenlang een belangrijke plaats gehad. Als ritueel
herdenkingsmaal at men bijvoorbeeld grauwe erwten met rozijnen en stok vis, en rijstebrij
toe. Ook het drinken van “leedbier” was een traditioneel gebruik. Dit gebeurde soms in zulke
hoeveelheden dat het in regelrechte slemppartijen ontaardde. Zo verhaalt historicus Henk
Kok in zijn funerair standaardwerk Thanatos Thanatos Thanatos (2005) over een Giethoornse uitvaart rond 1800
waar “men dronk als tempelieren en vocht als oude Germanen”.
Uitvaarten die worden afgesloten met een goed glas wijn in plaats van met koffie en cake zijn
anno 2008 geen uitzondering meer. Ook met het initiatief van kok Miguel Brugman wordt de
oude eettraditie in ere hersteld. Onder het motto “goed eten in moeilijke tijden” kookt hij
niet alleen na de uitvaart, maar ook in de dagen ervoor. “Juist in die uitputtende dagen is het
belangrijk dat je goed voor jezelf zorgt of dat er goed voor je wordt gezorgd. Ook door
middel van eten.” En wat komt er zoal op tafel? “Zeker vóór de uitvaart moet het niet al te
vrolijk en uitbundig zijn. Na de uitvaart is er weer meer ruimte om te genieten. Het voedsel
mag steviger zijn en er is weer meer aandacht voor kleur en verzorging.” Door te koken wil
Brugman voor mensen zorgen. Goed eten kan therapeutisch en troostend werken, maar deze
kok heeft niet de pretentie troost te bieden. Hij kookt gewoon goed/gezond voor mensen die
daar zelf even niet aan toekomen.
Zie voor meer informatie: www.rouwkost.com
Rouwkost Rouwkost Rouwkost Rouwkost is een bewerkte samenvatting van Goed Goed Goed Goed eten eten eten eten in in in in moeilijke moeilijke moeilijke moeilijke tijden tijden tijden tijden van Jasper Enklaar,
Achterpagina NRC Handelsblad, 2007.
19

Nederlands Uitvaartmuseum in Amsterdam
Sinds Sinds december december 2007 2007 is is ons ons land land een een museum museum rijker rijker rijker en en wel het Nederlands Uitvaartmuseum
Tot Tot Zover. Zover. Dit Dit Dit museum museum is is te te vinden vinden op op de de begraafplaats begraafplaats de de Nieuwe Nieuwe Ooster Ooster in in Amsterdam. Ams
terdam.
Waarom dit museum?
’Omdat de manier waarop wij omgaan met de dood veel
zegt over wie we zijn, onze afkomst en de tijd waarin we
leven. Als mens koesteren we het leven, maar we
hebben de dood nodig om het leven zinvol te maken.
Onze samenleving verandert steeds en dit heeft invloed
op de vormen van lijkbezorging, uitvaartrituelen en de
wijze waarop we rouwen. Anno 2008 kent het
multiculturele Nederland zeer gevarieerde
uitvaartrituelen: van joods, katholiek, protestants en
islamitisch tot creools, hindoestaans en Chinees. En er
zullen alleen nog maar meer nieuwe rituelen bijkomen,
omdat er steeds meer mensen van een grote diversiteit
aan andere culturen in ons land wonen, maar ook
omdat steeds meer mensen de begrafenis in eigen hand
nemen en tot in de details zelf willen bepalen. Ook is er
een steeds grotere markt die zich hiermee bezighoudt
en speciale diensten op dit terrein aanbiedt.’
Het Nederlands Uitvaartmuseum vertelt over onze
omgang met de dood aan de hand van vier thema’s:
rituelen, het lichaam, rouw en herinnering en ‘Memento mori’.
Voor veel uitvaartbegeleiders zal een kijkje zeker de moeite waard zijn. Bovendien
organiseert het museum ook audiotours langs de graven. Verder zijn er steeds wisselende
tentoonstellingen hedendaagse kunst over de dood.
(MB)
20

Viering van het leven
door door door Fridtjof Fridtjof Fridtjof Blanken
Blanken
Op Op een een middag middag in in december december 2007 2007 belde belde belde Ieke Ieke mij. mij. Wij Wij kenden kenden elkaar elkaar niet, niet, maar maar zij zij wist wist van
van
mijn mijn HUB HUB-werk, HUB werk, werk, zoals veel andere Texelaars. Ieke vertelde vertelde dat haar beide ouders ouders van
resp respectievelijk resp ectievelijk 90 en 92 jaar een dag na elkaar waren overleden. Zij wilde als enige dochter
de de uitvaart uitvaart zelf zelf vormgeven vormgeven en en vroeg vroeg mijn mijn hulp.
hulp.
Ik was bezig voor een uitvaart die twee dagen later zou plaatsvinden en had net het ontwerp
voor de toespraak gemaakt. De definitieve vorm zou dus nog aandacht en concentratie
vragen. Toch zei ik zonder aarzeling ja op de vraag van Ieke die haar beide ouders vrij
plotseling had verloren.
We maakten een afspraak voor de volgende morgen. Ieke bleek een boeiende, enthousiaste
vertelster over het leven van haar zeer geliefde ouders. Als een waterval kwamen alle
verhalen over de vrij kleine, hechte familie los. Vier generaties in harmonie en grote
betrokkenheid bij elkaar, bijvoorbeeld op Sinterklaas. In 2007 werd dit jaarlijkse feest
uitbundig gevierd. Achterkleinzoon Dirk Pieter van 4 had een piano getekend en riep: ‘Pake
Tjipke, ik ga piano spelen, dan moet jij er op dansen.’ En Pake van 92 jaar danste door de
kamer. Beppe Trienke zat er blij en alert – en zoals altijd keurig opgemaakt - bij. Kort na het
Sinterklaasfeest kregen beide oude mensen een longontsteking en op 15 en 16 december
kwamen zij te overlijden.
Na bijna twee uur van mooie en roerende verhalen die dochter Ieke vertelde, kreeg ik enige
greep op de situatie. Ik deed voorstellen over vorm en inhoud van de plechtigheid en had
alle vertrouwen in Ieke’s taalvaardigheid en haar vermogen tot presentatie. We werden het
vrij snel over de hoofdlijnen eens. Zij vroeg mij de slotwoorden te spreken.
Tijdens de uitvaart was er gelukkig ruim de tijd voor het levensverhaal, dat werd verteld met
de warmte en directheid zoals alleen een liefhebbende dochter dat kan. Driemaal was er een
onderbreking voor een deel van Eine Eine Kleine Kleine Nachtmusik Nachtmusik. Nachtmusik Nachtmusik Muziek die Ieke dierbaar was. Het was
de eerste LP die zij kreeg samen met haar eerste pick-up. Bij elkaar gespaard door haar
ouders, die in die tijd van een heel klein salaris moesten rondkomen .
In de volle aula luisterden de mensen geboeid en ontroerd naar de compositie van vertelling
en muziek. Het was mooi om de plechtigheid te mogen afsluiten, hetgeen ik op de volgende
wijze deed.
‘Het levensverhaal van haar ouders heeft Ieke mij dinsdag verteld. Die twee uren waren veel
te kort voor het verhaal over het rijke leven van twee gave mensen. Ik ben erdoor geraakt,
op een positieve manier door ontroerd. Het was als een uit het leven gegrepen roman met
een happy end. Deze bijeenkomst is een viering van het leven. Zo mooi kunnen mensen hun
leven maken. Zo kunnen mensen begonnen met kleine kansen, onder moeilijke
omstandigheden en in tijden waarin alles donker leek, de duisternis op eigen kracht
overwinnen.
Hun eigen invulling van het leven kan vandaag gevierd worden als een voorbeeld van
werkelijk samenleven in liefde, er voor elkaar zijn tot het einde van je dagen. Een
overwinning door waarachtige menselijkheid.
Wat Tjipke Bergstra en Trienke Zijlstra laten zien overstijgt onze dagelijkse sores.
Zij zeggen het zo eenvoudig, zo wezenlijk: “Mens durf te leven, dan is er hoop.”’
21

Muzikale levensloop
door door door Hilde van Vlaanderen
Memories. Memories. Memories. Herinneringen. Herinneringen. Fluitist Fluitist Thijs Thijs van van Leer Leer bracht bracht een een paar paar jaar jaar geleden geleden een
een
programma programma met met fragmenten fragmenten uit uit zijn zijn muzikale muzikale loopbaan. loopbaan. Ieder Ieder muziekstuk muziekstuk leidde leidde hij hij met met een
een
paar paar woorden woorden in. in. Zo Zo was was was er er het het stu stuk stu k waarmee hij voor het eerst op een podium had
opgetreden; opgetreden; hij hij vertelde vertelde over over de de sensatie, sensatie, de de spanning spanning van van die die eerste eerste eerste keer. keer. En En een een stuk, stuk, dat
dat
hij hij componeerde componeerde voor voor een een collega, collega, die die in in de de loop loop der der tijd tijd een een goede goede vriend vriend werd.
werd.
Tijdens het programma vertelde Van Leer
over muziekfragmenten die hem tijdens
bepaalde periodes in zijn leven diep
geraakt hadden. En over composities die
hij altijd en overal wel wilde spelen.
Aanvankelijk luisterde ik met een half oor
naar zijn verhalen en zijn muziek, maar
hoe verder de avond vorderde, hoe meer
ik werd meegesleept in zijn herinneringen,
zijn ontmoetingen met anderen die vaak
weer resulteerden in nieuwe composities.
Herkenning
Ontroerend was het muzikale fragment
waarmee hij de avond afsloot. Het was een
fantasie op de dwarsfluit gebaseerd op
een muziekstuk dat hij als kind zijn vader
vaak had horen spelen. Al luisterend stelde
ik het me voor: het kind dat zijn vader
hoort spelen. De eerste keer was het
nieuw, onwennig, de tweede keer gaf het
een vleug van herkenning en later de
vreugde der herkenning. Het vertrouwde,
het veilige. Muziek van vader.
Intussen heeft Thijs van Leer een
prachtige muzikale carrière achter de rug,
vorig jaar maakte hij nog verschillende
opnamen. Intussen is hij bijna zestig en
geeft hij zijn muziek door aan een nieuwe
generatie muzikanten. Net als zijn vader.
Zo hard mogelijk
Ik realiseerde me dat een van mijn eerste
langspeelplaten Introspection Introspection van Thijs van
Leer was. In gedachten ging ik terug in de
tijd. Ik woonde op kamers met nog twee
studiegenoten. We draaiden vaak ’s
avonds platen, praatten over onze leraren,
over onze stages en tentamens en
reageerden ons af met muziek. Let the sun
23
shine… hoeveel keer hebben we het niet
gedraaid, soms ’s morgens bij het ontbijt
en bij voorkeur zo hard mogelijk. We
woonden boven een smederij en hadden
het geluk dat er ’s avonds en in het
weekend niemand was, die last van ons
had.
Muziekleraar
Op onze school, de pedagogische
academie in Arnhem, hadden we een
muziekleraar die er alles aan deed om ons
een brede muzikale basis mee te geven.
We bezochten concerten – voor mij voor
het eerst van mijn leven. Hij stelde een
koor van leerlingen samen en wat was het
heerlijk om samen naar een resultaat toe
te werken, we leerden noten lezen en
blokfluit spelen. Toen vonden we het maar
zo-zo, maar wat gaf hij ons een schat mee!
In mijn leven zie ik ook periodes die met
bepaalde muziekstijlen waren verbonden.
De strijdliederen, de Franse chansons,
Balkanliederen, wereldmuziek en
tegenwoordig steeds meer klassieke
muziek.
Jazzmuziek
Wat doet muziek met ons? Welke muziek
was belangrijk tijdens onze levensloop?
Met welke muziek zijn herinneringen
verbonden? Was het de eerste dans met
haar toekomstige man? In een
radioprogramma Goudmijn worden vaak
boeiende verhalen bij bepaalde
muziekstukken verteld, meestal dierbare
herinneringen.
Enkele jaren geleden was ik als gast bij de
uitvaart van mijn eerste baas. Voordat de
plechtigheid begon, hoorden we in de

wachtruimte jazzmuziek. “Dat is hij ten
voeten uit”, zei mijn gesprekspartner.
Iedereen hoorde het, men keek elkaar aan
en knikte naar elkaar. Een van de laatste
muziekstukken bij zijn uitvaart was een
schitterend ingetogen stukje jazz, waarbij
24
gezongen werd. Ik heb nooit zoveel met
jazz gehad, maar sinds dat moment is er
iets aan mijn muzikale herinneringen
toegevoegd. Een nieuwe associatie: dat
afscheid, die man.

Recensie
De dood & de jongen
Luisterend Luisterend Luisterend naar naar het het Largo Largo uit uit het het Pianoconcert Pianoconcert nummer nummer 3 van Beethoven, las ik ik het boek van
Tsjitske Tsjitske Tsjitske Waanders. Waanders. Zij Zij beschrijft beschrijft in in De De De De dood dood dood dood en en en en de de de de jongen jongen jongen jongen haar haar ervaringen ervaringen na na het het fatale fatale auto auto-
auto
ongeluk ongeluk dat dat dat haar haar oudste oudste oudste zoon zoon op op 27 27-jarige 27 jarige jarige leeftijd leeftijd overkwam. overkwam. Een Een ontroerend, ontroerend, mooi
mooi
geschreven geschreven boek. boek. Het Het is is een een uitstekende uitstekende aanvulling aanvulling op op de de planken planken vol vol literatuur literatuur over over verlies,
verlies,
afscheid afscheid en en rouw.
rouw.
Tsjitske Waanders schrijft in de inleiding van haar boek dat het een compositie is van
persoonlijke gedachten, gevoelens en ervaringen. Het woord compositie is mooi gevonden,
want dat ís het boek ook. Tegelijkertijd vermeldt zij een aantal muziekstukken, die haar
hielpen bij haar overlevingstocht.
In het eerste deel van het boek vertelt zij hoe zij thuiskomt na een boswandeling. Ze ziet een
auto met twee mannen erin voor haar huis staan en onmiddellijk weet ze: er is iets goed mis.
De mannen gaan met haar mee naar binnen en één zin is voldoende om haar leven voorgoed
een andere wending te geven. Heel illustratief beschrijft zij wat er met haar gebeurt, zowel
fysiek als geestelijk, als zij hoort dat de oudste van haar drie zoons bij een auto-ongeluk is
omgekomen. De politieagenten vertellen dat haar man al geïnformeerd is. Samen met haar
regelen zij dat de jongere broers en de vriendin van haar zoon op de hoogte worden gesteld.
Dan gaan ze allemaal naar het mortuarium.
Vervolgens gaat Waanders terug in haar herinneringen en vertelt ze in negen korte
hoofdstukken fragmenten uit het leven van haar zoon Archie. Tussendoor schrijft ze over de
reacties van vrienden en collega’s, het opbaren thuis, het bezoek, de vormgeving van de
uitvaart, het afscheid.
In haar zoektocht naar het ‘hoe’ en ‘waarom’ én naar mogelijkheden om te overleven spelen
muziek en de natuur voor haar een belangrijke rol. Muziek die zó direct verbonden is met
mijn ziel, dat ik daarmee mijn gevoel beter kon begrijpen, doorleven en verwerken. Klanken
die de eigenschap hebben emoties te beroeren, te ontroeren en ellende te verbinden met
schoonheid, waardoor het ondragelijke dragelijk kan worden. Een onzichtbare, niet te
verklaren en te benoemen verbinding die te vergelijken is met de tegenstelling tussen licht
en schaduw.
In het tweede deel beschrijft zij aan de hand van de vier seizoenen het eerste jaar na de dood
van haar zoon. De momenten van diepe vertwijfeling én de ogenblikken waarin zij tot rust of
tot inzicht komt. En weet dat zij door dit zoeken haar toekomst – met haar man en andere
kinderen – weer betekenis kan geven.
Tsjitske Waanders schrijft goed. Vooral het formuleren van haar ervaringen en gevoelens
gaat haar wonderlijk goed af. Kortom, een aanrader dit boek.
Aan het De dood & de jongen is een CD toegevoegd met zeven muziekstukken, o.a. van Bach,
Bruch, Vivaldi en Chopin. Prachtige stukken. Zoals bijvoorbeeld het het Largo Largo uit het 3e
Pianoconcert van Beethoven. Voor haar van betekenis, maar vermoedelijk ook voor ons als
sprekers waardevol en voor velen die met een vergelijkbare ervaring te maken hebben.
(HvV)
Tsjitske Waanders, De De dood dood & & de de jongen. jongen. Monument Monument voor voor mijn mijn gestorven gestorven zoon zoon
Uitgeverij Ten Have, 2006
25

Oproep
Wij zouden jullie willen vragen om meer bijdragen te leveren aan het Contactblad.
Het is immers jullie Contactblad. Klim in de pen en schrijf eens wat jou bezighoudt in
dit boeiende werk. Wat jij tegenkomt of waar jij tegenaan loopt? Of wat je juist eens
een keer belicht zou willen zien, omdat het te weinig of nauwelijks aandacht krijgt,
maar voor jou toch relevant is.
Schrijf eens over een bijzondere ervaring, een dilemma, een mooi, toepasselijk
gedicht dat je tegenkwam. Draag een onderwerp aan.
We kunnen bijvoorbeeld een rubriek starten als een soort forum, zoals je die op
internet vaak vindt, waarin we elkaar op de hoogte houden van allerlei weetjes,
bijzondere momenten of rituelen, het reilen en zeilen binnen dit boeiende, maar
vaak solitaire vak. Als daar weer op gereageerd wordt, kunnen we meer met elkaar
delen.
Hetzelfde is ook welkom op de website!
Ook zoeken we mensen die een geschreven bijdrage willen leveren aan de rubriek
over nieuwe, onbekende, kleurrijke en soms alternatieve afscheids- en rouwrituelen
en gedenktekens. Er is inmiddels een hele markt op dit gebied ontstaan. Het is leuk
en leerzaam om van elkaar te horen wat er op dit gebied allemaal mogelijk is. En
ieder van jullie komt waarschijnlijk wel eens iets tegen in de praktijk.
Het hoeven allemaal geen literaire hoogstandjes te zijn. Gewoon een simpele
beschrijving van een bepaald ritueel, kunstwerk of viering is voldoende.
Voor meer informatie en het insturenm van je stukken, neem contact op met Saskia
Markx: s.markx@lb.humanistischverbond.nl, 020 5219090.
26

Welcome to the pleasuredome
door door door Saskia Saskia Markx
Markx
‘Moet je dit eens horen, dit vind ik echt een geweldig nummer.’ We zaten in een grote bus op
weg naar Italië. Een bus vol studenten. Rechten, Italiaans en geschiedenis. Op ‘studiereis’.
‘Dit moet ook gedraaid worden op mijn begrafenis,’ zei Mathijs erachteraan. Hij plantte de
koptelefoon op mijn hoofd en zette de walkman op play. Frankie Goes to Hollywood knalde
mijn hoofd in. ‘Welk nummer is het van deze band?’ vroeg Tony die op de bank voor ons zat.
Hij keek tussen de twee stoelen door. Welcome Welcome to to the the Pleasuredome
Pleasuredome1,’ Pleasuredome
Pleasuredome zei Mathijs. ‘Hee, dat
nummer heb ik ook uitgezocht voor mijn begrafenis,’ zei Tony verbaasd.
Op mijn beurt was ik vooral verbaasd over het feit dat zij kennelijk al hadden nagedacht over
wat er tijdens hun uitvaart ten gehore moest worden gebracht. We waren 19, 20 jaar. Ik had
er nog nooit één gedachte aan gewijd.
Hoewel mijn ouders voor ons alledrie (voor mijn twee zussen en mij) een uitvaartverzekering
hadden afgesloten, die ik ‘overnam’ toen ik op kamers ging wonen, had ik mijn muziekkeuze
nog niet gemaakt.
En nu? Omdat ik me nog steeds niet heb verzoend met de gedachte ooit mijn laatste adem
uit te blazen, kan ik me er ook niet toe zetten mijn uitvaart vorm te geven.
Waar moet je aan denken bij de keuze voor de muziek bijvoorbeeld? Aan hoe je zelf de ideale
uitvaart zou samenstellen? Maar ja, jij bent er niet meer bij. Dus zou je aan de achterblijvers
moeten denken, aan familie en vrienden die dan opeens ‘nabestaanden’ zijn geworden? Is
het ’t beste om vooral aan hen te denken en hen met troostende klanken achter te laten?
Een aantal muziekstukken heb ik wel op een mentaal lijstje. Dat is het schitterende,
weemoedige Frihling Frihling2 Frihling van Bente Kanan, de Hemelse Vrede die bezongen wordt in het laatste
deel van de vierde symfonie van Mahler en één van de Letz Letzte Letz te Lieder van Richard Strauss. Ik
zou ook kunnen kiezen voor een eenvoudig en mooi deel uit een vioolconcert, misschien live
gespeeld.
Of zou je de muziekkeuze eigenlijk aan de achterblijvers moeten laten. Hen de keuze laten op
welke muziek ze aan me willen denken of me naar mijn laatste rustplaats willen brengen. Het
dus uit handen geven. Je bent de regie over je leven toch al kwijt.
Hoe zouden anderen dat doen? Hoe kom je tot de juiste muziek voor een dode? Op de
website van F. Starik las ik bijvoorbeeld over de keuze die de dichters van de Poule des
Doods maken voor de muziek voor de uitvaart van een onbekende dode. Het gedicht van Eva
Gerlach, uitvaart nummer 883 sloot naadloos aan bij het nummer van Arcade Fire, My My My Body Body is is is a
a
Cage Cage. Cage Cage Een weergaloos nummer, meteen even beluisterd, ook wat voor mij?
Ik weet het niet. Toch maar een lied over een weerzien in een hiernamaals? Terwijl je als
humanist niet in een hiernamaals gelooft? Wat zouden ze voor me draaien als ik het zelf niet
bepaal?
Of Frankie Goes to Hollywood nog op hun lijstje staat weet ik niet. Ik zal het ze eens vragen.
Nu we er nog zijn.
1 Te beluisteren via YouTube. De live versie duurt 10,36 min.
2 Bente Kanan zingt in dit lied over de hoop op een weerzien nadat de geliefde uit het getto is weggevoerd en zij
elkaar in dit leven in ieder geval niet meer zullen zien.
3 Zie www.eenzameuitvaart.nl, archief: januari 2008.
27

‘My body is a cage. That keeps from dancing with the one I love but
my mind holds the key. I’m standing on a stage of fear and selfdoubt.
It’s a hollow play, but they’ll clap anyway. You’re standing next
to me. But my
28