1 Muziek in een totalitaire samenleving: het voorbeeld van Dimitri ...

De Lady Macbeth van Mtsensk was klaar in 1932 en ging in 1934 in première. De
opera werd meteen een succes, nationaal en internationaal. Ondertussen was er
echter een politieke evolutie bezig waarvan niemand de gevolgen kon voorzien. In
1932 kondigde de Partij een perestrojka aan – letterlijk: herstructurering – van alle
culturele instellingen. De belangrijkste maatregel was de oprichting van de
Schrijversbond in 1932, met in 1934 een congres waarop de officiële esthetiek van het
Socialistisch Realisme werd afgekondigd. In de muziek gebeurde iets gelijkaardigs.
De bestaande structuren werden ontbonden, en vervangen door de Componistenbond.
Maar de partij ging minder doortastend te werk voor de muziek. De controle over het
geschreven woord was uiteraard de eerste zorg. Muziek werd relatief ongemoeid
gelaten.
Componisten zagen in de oprichting van de Componistenbond zelfs een positieve
evolutie. De bond bevrijdde hen van de gehate Rapmovieten, die de controle hadden
tijdens het eerste vijfjarenplan. Ze kregen een eigen tijdschrift, Sovjetskaja muzyka,
waarin ze debatteerden over de ware aard van de sovjetmuziek. De uitwerking van
een ideale sovjetsymfonie was bijvoorbeeld een thema. Het artistieke resultaat van
die creatieve discussies was onder meer de Vierde symfonie van Sjostakovitsj, een in
alle opzichten grensverleggend werk: in lengte, techniek, vormgeving, grootte van het
orkest.
Over wat het Socialistische Realisme moest betekenen voor de muziek werd ook
gediscussieerd. De componisten gebruikten de bond ook om betere economische
condities te verkrijgen. Via de Componistenbond streefden zij naar een plaats bij de
sovjet elite.
Dat de partijtop niet altijd zo welwillend zou blijven, bleek in 1936. Toen verscheen
een venijnig artikel in de Pravda, dat brandhout maakte van De Lady Macbeth van
Mtsensk. Het zou een constante worden in de sovjetcultuur: als een kunstenaar te
veel succes had, zou de Partij laten zien we de baas was.
Hoe erg was die veroordeling voor Sjostakovitsj? Ze kwam precies op het moment dat
het land in de ban was van de vele schijnprocessen waarmee Stalin al zijn
tegenstanders en de vertegenwoordigers van de revolutionaire Bolsjevieken
liquideerde. Een zinnetje dat insinueerde dat Sjostakovitsj een spel speelde dat wel
eens slecht kon aflopen, kon als een waarschuwing worden gelezen. Schrijvers en
regisseurs werden inderdaad opgepakt en geëxecuteerd. Maar Sjostakovitsj en de
muziekwereld in zijn geheel werden al vlug weer ongemoeid gelaten. Sjostakovitsj
kreeg de kans om zich uitvoerig te rehabiliteren met zijn vijfde symfonie.
De echte achtergrond van de Pravda campagne was een interne machtstrijd die aan
de gang was tussen de Componistenbond en het hoofd van het Comité van Artistieke
Zaken, Platon Kerzjentsev. Zijn actie was gericht tegen de bureaucraten aan het hoofd
van de Componistenbond. Het echte slachtoffer werd de voorzitter van de
Moskovische afdeling, die in 1938 werd gedood. Kerzjentsev werd zelf in 1938 afgezet.
Voor Sjostakovitsj was de veroordeling in de Pravda dus veeleer een speldenprik,
maar dan wel een hele venijnige. 17
Het politieke proces waarmee de partijtop het muziekleven in zijn greep wilde krijgen
werd opgeschort door het uitbreken van de oorlog. De druk op componisten viel weg.
Ze werden geëvacueerd naar veilige oorden.
Sjostakovitsj begon zijn zevende symfonie, bekend onder de naam Leningrad
Symfonie, als getuige van het beruchte beleg van Leningrad. Hij zocht geen muzikale
verfijning in het werk, maar wel een directe uitdrukking van hoe hij oorlog ervoer. Als
9