1 Muziek in een totalitaire samenleving: het voorbeeld van Dimitri ...

(tango of foxtrot) als uitgangspunt, maar dan met veel verkeerde noten en satirische
vervormingen. In het ballet De bout, een verhaal over industriële sabotage, neemt hij
zo de kapitalisten en saboteurs op de korrel; De première was op 8 april 1931, in een
tijd dat er echte schijnprocessen tegen de saboteurs van het vijfjarenplan aan de gang
waren.
Illustratie: De bout, opus 27: “tango”
Het hoogtepunt van de modernistische, satirische stijl is de opera De neus, naar het
verhaal van Nikolaj Gogol, een opera die je even goed een antiopera kan noemen
omdat hij alle conventies van het genre met de voeten treedt. De volgende opera, De
Lady Macbeth van Mtsensk, zet een stap terug in de richting van een normale opera.
Het dramaturgische principe is het onderscheid tussen de satirische stijl en de echte
operalyriek. Sjostakovitsj gebruikt dit muzikale onderscheid om een tweedeling te
maken tussen het positieve hoofdpersonage en de negatieve personages van haar
omgeving. Sjostakovitsj sprak zelf van een tragedie-satire. De manier waarop de twee
facetten met elkaar in verband staan maakt het werk problematisch. Sjostakovitsj
gebruikt zijn positieve, lyrische stijl niet om een positief personage te karakteriseren,
maar om een meervoudige moordenares – vandaar de titel van Lady Macbeth –
muzikaal te rechtvaardigen. De achterliggende ideologische reden is de marxistische
idee van de klassenstrijd: namelijk Katerina Izmajlova is misdadig geworden onder
invloed van haar onmenselijke omgeving en de opera doet er alles aan om haar voor
te stellen als een slachtoffer. Op het einde – op weg naar haar gevangenschap in
Siberië – wordt ze zelfs zwaar vernederd door de minnaar voor wie ze alle moorden
pleegde en ze moordt opnieuw, met zichzelf erbij.
Sjostakovitsj en zijn medewerkers verklaarden duidelijk dat het expliciet hun
bedoeling was om Katerina wit te wassen. Daarom lieten ze bijvoorbeeld de moord op
een kind weg – die wel voorkomt in de novelle van Nikolaj Leskov waarop de opera is
gebaseerd. Volgens Sjostakovitsj maakte de moord op een kind altijd een slechte
indruk.
Geen enkel personage dat autoriteit of moreel gezag moet belichamen wordt positief
voorgesteld (politieagenten, priester). Bij Leskov betrapt de menigte kerkgangers
Katerina en haar minnaar op heterdaad. Het volk vertegenwoordigt zo het morele
oordeel. Bij Sjostakovitsj is het een dronkenlap die wijn zoekt in de kelder en daar een
lijk ontdekt.
Illustratie: De Lady Macbeth van Mtsensk, aria van de haveloze dronkaard
Testimony heeft ons voorgehouden dat we de opera symbolisch moeten horen als een
satire op de onderdrukking door Stalin, maar lectuur van de getuigenissen van
Sjostakovitsj en zijn medewerkers spreekt dat tegen. We kunnen het werk beter zien
als het hoogtepunt in het revolutionaire elan van de jonge generatie die de
Bolsjevistische idealen ernstig nam. Richard Taruskin gaat zelfs zover als de opera
een impliciete legitimering te noemen van genocide, omdat het procédé van
ontmenselijking van de tegenstander altijd een integraal onderdeel is van de
propaganda die naar genocide voert. En, vervolgt Taruskin, zo’n genocide in naam
van de klassenstrijd was toen in de realiteit aan de gang: de moord op de zogenaamde
koelakken, welgestelde boeren, tijdens de uitvoering van het eerste vijfjarenplan. 16
Over die interpretatie wordt natuurlijk hevig getwist, maar ik deel wel de mening dat
De Lady Macbeth van Mtsensk een uiting is van de revolutionaire idealen van de
eerste sovjetgeneratie.
8