1 Muziek in een totalitaire samenleving: het voorbeeld van Dimitri ...

“En toen de oorlog uitbrak, waren zijn reële verschrikkingen, zijn reële gevaren en
de bedreiging met een reële dood een weldaad in vergelijking met de onmenselijke
heerschappij van de leugen. Zij veroorzaakten een gevoel van opluchting, omdat zij
de toverkracht van de dode letter aan banden legden.” 15
Wat Lisa Kirschenbaum en Stephen Kotkin hier beschrijven als de sovjet identiteit is
voor ons een werkbaar model om leven en werk van Sjostakovitsj te kaderen.
Waarom zou hij zo anders zijn geweest dan zijn land- en lotgenoten? Omdat hij een
begenadigde kunstenaar was? Als we zo denken, geven we nog steeds toe aan de
romantische mythe van het artistieke genie als de belichaming van een superieure
vrije wil. Aan de wilskracht en de creatieve energie van Sjostakovitsj valt niet te
twijfelen, maar ook hij leefde, zoals iedereen, in een concrete maatschappelijke
context.
Sjostakovitsj werd geboren in 1906 en maakte de Russische revolutie mee als kind.
Zijn opleiding en eerste professionele successen kreeg hij echter in de periode van de
burgeroorlog en de NEP. Dit is de periode waarin de sovjetisering van de Russische
cultuur zich voltrok. De generatie die de gesofisticeerde cultuur van het fin de siècle
had meegemaakt verliet het land, zoals al degenen die eerst de naïeve hoop hadden
gekoesterd dat ze hun culturele idealen onder de vlag konden plaatsen van de
Bolsjevistische revolutie.
Karakteristiek voor deze periode is de scherpe tweedeling in muzikale kampen: de
zogenaamde Asmovieten tegen de Rapmovieten. De eersten, naar het letterwoord
ASM – associatie voor hedendaagse muziek – vertegenwoordigden de erfgenamen of
sovjet variant van het westerse modernisme. Hun redenering luidde: de vooruitgang
in de inrichting van de maatschappij moet gepaard gaan met vooruitgang in de
behandeling van het muzikale materiaal. Tegenstanders vonden dit een restant van
het bourgeois elitarisme en predikten een radicale breuk met de bourgeois esthetiek.
Zij waren de Rapmovieten: de associatie van proletarische musici. De tweestrijd werd
scherp tegen het einde van de jaren twintig en zeker toen de Rapmovieten de macht
kregen over het muziekleven in de tijd van het eerste vijfjarenplan.
Sjostakovitsj slaagde erin om geen partij te kiezen in de ideologische twist. Hij werkte
in beide contexten. Hij beoefende de modernistische stijl, maar werkte ook mee met
producties van het TRAM: het theater van de proletarische jongeren.
Zijn modernistische stijl is gedocumenteerd in de symfonieën twee en drie en in zijn
balletten, De Gouden Tijd en De Bout.
De beide symfonieën hebben een revolutionaire politieke inhoud. De tweede is
opgedragen “Aan oktober” (1927), de derde aan de Eerste Mei. Het zijn beide
eclectische werken, die beginnen in een modernistisch idioom en eindigen met een
koorlied op een agitprop tekst. Het eerste deel is een vroeg voorbeeld van
“micropolyfonie”. Het chaotische klankbeeld verwijst naar de periode van chaos en
duisternis voor de revolutie. De finale eindigt met de gescandeerde slogan: “dat is ons
banier, de naam van de levende generaties: oktober, commune en Lenin!”
Illustratie: Symfonie nr. 2 opus 14, “aan oktober”
Een tweede vorm van modernisme is de satirische stijl die Sjostakovitsj hanteert in
zijn balletten die de draak steken met het kapitalisme. Hij had het principe ontleend
aan de Duitse componisten van de Neue Sachlichkeit, zoals Hindemith en Krenek.
Sjostakovitsj neemt vooral de traditionele salondansen of de moderne varianten
7