1 Muziek in een totalitaire samenleving: het voorbeeld van Dimitri ...

première van de vijftiende symfonie, die hij als student kon meemaken in 1972 in
Moskou:
“[the symphony] was not much liked, actually. But the outpouring of love that
greeted the gray, stumbling, begoggled figure of the author, then sixty-five and
beset by a multitude of infirmities, was not just an obeisance to the Soviet composer
laureate. It was a grateful, emotional salute to a cherished life companion, a fellow
citizen and fellow sufferer, who had forged a mutually sustaining relationship with
his public that was altogether outside the experience of any musician in my part of
the world.” 12
Bestaat er een uitweg uit het oeverloze debat rondom de ideologische positie van de
muziek van Sjostakovitsj? Was hij een loyaal sovjet componist of een consequente
tegenstander van het regime? Er lijkt mij een logische uitweg uit de impasse, namelijk
dat muziekhistorici zouden ophouden om zich blind te staren op de muzikale werken
op zichzelf en op bronnen die er rechtstreeks mee in verband staan. Laten we eerst
luisteren naar wat algemene historici over de betreffende periode te zeggen hebben.
Ik neem een willekeurig voorbeeld, een studie van Lisa Kirschenbaum over het beleg
van Leningrad, waarin zij deze samenvatting geeft van de recente opvattingen over de
sovjet identiteit:
“Recent work on Soviet identities has challenged not only the totalitarian model that
represented Soviet people as coerced and terrorized but also the so-called revisionist
interpretation that insisted on the agency of Soviet citizens actively pursuing their
individual self-interests.”
Dit is een trefzekere samenvatting van de twee categorieën die tot nu toe altijd zijn
gebruikt werden om Sjostakovitsj te begrijpen.
“Studies focusing on Soviet identities have emphasized instead the “mechanisms by
which individuals became enmeshed in the broad agendas and language of the
regime”. (Hier citeert Kirschenbaum uit een artikel van Stephen Kotkin, met de
veelbetekenende titel “The State – Is It Us?”) 13
Zij vervolgt:
“Focusing on the 1920s and 1930s, these studies trace how individuals developed
Soviet identities by learning to ‘speak Bolshevik’ or by constructing their own
“personal Bolshevism”. From this perspective, disillusionment emerged not as a
result of subversive or dissident ideas but as the consequence of previous illusions.
Believing (or suspending disbelief) too well and too long in the face of too much
adverse evidence, Soviet people somehow reached a ‘moment of repudiation’.” 14
Dan nog blijft er de vraag hoe het komt dat dit geloof zo lang kon standhouden? In
het proces van de vorming van een sovjet burgerschap speelde de oorlog tegen nazi-
Duitsland een doorslaggevende rol. Individuele mensen zagen het als hun
verantwoordelijkheid om actie te ondernemen; zoals Sjostakovitsj die op het dak van
het conservatorium van Leningrad de wacht optrok om branden te melden en er
gelukkig voor ons op tijd werd afgehaald en geëvacueerd.
Een schitterende karakterisering van de “bevrijdende” oorlog vinden we in de roman
Dokter Zjivago van Boris Pasternak:
6