1 Muziek in een totalitaire samenleving: het voorbeeld van Dimitri ...

Het debat zou wellicht zijn uitgedraaid tot een voetnoot in de muziekgeschiedenis van
de late twintigste eeuw, als de centrale vraagstelling niet zo belangrijk was: namelijk,
hoe verhouden kunst en totalitarisme zich tot elkaar? Om de cultuurgeschiedenis van
de twintigste eeuw te begrijpen is de vraag van het grootste belang. Om haar te
beantwoorden, hebben we niets aan mystificaties, niets aan hoogdravende
standpunten. We moeten uitermate alert zijn voor de feiten, ook als die onze
verwachtingen tegenspreken.
Om de vraag anders te formuleren: in hoeverre deelden kunstenaars de waarden van
het regime? Wij hebben de sovjetcultuur altijd beschouwd vanuit een duidelijk
onderscheid tussen wat artistiek telt en wat louter pro forma is. Een typisch
voorbeeld is de standaard analyse van de liedcyclus Uit de Joodse volkspoëzie door de
Israëlische musicoloog Joachim Braun. Hij maakt een onderscheid tussen de echte
inhoud van de liederen – een impliciete aanklacht tegen het sovjet antisemitisme –
en twee liederen die het geluk van het leven op de sovjet kolchoze bezingen.
Illustratie: Uit de joodse volkspoëzie, opus 79: “wiegelied” en “Het goede leven”.
Joachim Braun maakt op deze manier het onderscheid tussen beide types:
“Soviet audiences are accustomed, indeed conditioned, to tolerate in Works of Soviet
art a certain degree of official propaganda and extraneous Marxist-Leninist
rhetoric. While tacitly accepted by both artist and audience, this aspect of an art
work may be disregarded or detached from the “intentional content” of the work
itself.” 9
In de praktijk is dit onderscheid tussen “intentional content” en officiële propaganda
minder eenvoudig dan het lijkt.
Zijn er dan geen alternatieve manieren om de resultaten van de sovjetcultuur te
beoordelen? Levon Hakobian doet een poging om een nieuw gezichtspunt te
ontwikkelen, waarin hij de sovjetmuziek definieert als een “getuigenis van binnenuit”
over de existentiële ervaring van het leven in de Sovjetunie:
“the best artistic creation of the Soviet epoch stands as a peculiar commentary on
the officially imposed Weltanschauung, realized not so much on the level of
straightforward criticism and direct negation as on a deeper gnosiological and
ontological analysis. The basis for such an analysis consists in a special
psychological quality, which generally being highly characteristic of the psychology
of an intellectual raised under the pressure of the Soviet State, has not yet obtained
an appropriate terminological label. To my mind, the quality in question might be
called “existentialism” – though, of course, not existentialism in the conventional
philosophical sense but rather an elemental phenomenon belonging in the realm of
the collective unconscious.” 10
Zowel Hakobian als Taruskin leggen de nadruk op de bijzondere rol die muziek
vervulde in een samenleving met een strenge controle over het woord. Hakobian
refereert naar een citaat van Andrej Platonov: “muziek is zeker verboden literatuur
wanneer zij begint te mompelen, hieruit – uit wat duidelijk verboden was –
ontstond een grote en onafhankelijke kunstvorm.” 11
Taruskin argumenteert dat muziek zo belangrijk was voor de sovjetbevolking omdat
muziek als kunstvorm beter ontsnapt aan gedachtecontrole. Hij getuigt over de
5