1 Muziek in een totalitaire samenleving: het voorbeeld van Dimitri ...

hoogtepunt was het vijfde strijkkwartet, waarin Sjostakovitsj de emoties rondom zijn
kortstondige relatie met de componiste Galina Oestvolskaja artistiek vorm gaf.
In zijn late oeuvre staat vooral het thema van lijden en dood centraal, met als
hoogtepunt het desolate en compromisloze dertiende strijkkwartet. Het bekendste
kwartet is zonder twijfel het achtste, dat vrijwel helemaal is samengesteld uit citaten
uit zijn eigen oeuvre. Het is ontstaan in een periode van diepe persoonlijke crisis,
namelijk precies tijdens het gewetensonderzoek dat Sjostakovitsj voerde voordat hij
definitief de beslissing nam om toe te treden tot de communistische partij. Met het
achtste strijkkwartet schreef hij een soort requiem voor zichzelf. Hij redeneerde:
omdat niemand ooit een in memoriam voor hem zou schrijven, doe ik het maar zelf.
Bij de eerste uitvoering kreeg het kwartet een ondertitel, waarschijnlijk niet door
Sjostakovitsj geautoriseerd, die het voorstelde als een herdenking van de slachtoffers
van het fascisme en de oorlog. Maar de echte inhoud is een diepgaande reflectie over
zijn eigen leven en de keuzes die hij moest maken. Op die manier wordt die
persoonlijke compositie ook meteen een reflectie van een tijdperk, een weergave van
de emoties van degenen die in dezelfde omstandigheden hun leven moesten
opbouwen. De dichteres Anna Achmatova verwoordde dit mooi in een dagboeknotitie
uit 1964: “twee dagen geluisterd naar het grandioze kwartet van Sjostakovitsj dat
hij aan zijn eigen gedachtenis heeft opgedragen. Er bestaat een verwantschap
tussen dit kwartet en Requiem en Proloog.” En op 1 september: “Ik heb een contract
voor De loop van de tijd gekregen. Het is onwennig en vreemd dat zij haast hebben
en ik niet. Dat alles maakt trouwens niets uit. Ik heb net weer naar het achtste
kwartet van Sjostakovitsj geluisterd. Dat maakt wel iets uit.” 19
Illustratie: strijkkwartet nr. 8 in c, opus 110.
Voordracht gehouden voor de Koninklijke Vlaamse Academie van België voor
Wetenschappen en Kunsten, Centrum voor Europese Cultuur, op 8 april 2008.
1
Joseph Pearce. “Verlos ons van de Joden”. De Morgen, 12 maart 2008.
2
Laurel E. Fay. Shostakovich. A Life. Oxford: Oxford University Press, 2000: 169.
3
Solomon Volkov. Testimony: The Memoirs of Dmitri Shostakovich, as related to and edited by Solomon
Volkov. New York: Harper & Row, 1979.
4
“Soemboer vmesto moezyki: ob opere ‘Ledi Makbet Mtsenskogo Oejezda’ D. Sjostakovitsja.” Pravda, 28
januari 1936.
5
Laurel E. Fay. “Shostakovich versus Volkov: Whose Testimony?.” Russian Review 39, 4. October 1980: 484-
493.
6 Solomon Volkov. Shostakovich and Stalin: The Extraordinary Relationship Between the Great Composer and
the Brutal Dictator. Little: Brown, 2004.
7 Vladimir Ashkenazy. “Overture”. In: Allan B. Ho, Dmitry Feofanov (eds.). Shostakovich Reconsidered.
London: Toccata Press, 1998: 9-11.
8 De tekst die de reactie van Ashkenazy uitlokte: Richard Taruskin. “Public Lies and Unspeakable Truth:
Interpreting Shostakovich’s Fifth Symphony.” In: David Fanning (ed.). Shostakovich Studies. Cambridge:
Cambridge University Press, 1995: 17-65.
9 Joachim Braun. “Shostakovich’s Song Cycle From Jewish Folk Poetry: Aspects of Style and Meaning.” In:
Malcolm Hamrick Brown (ed.). Russian and Soviet Music. Essays for Boris Schwarz. Ann Arbor: UMI Research
Press, 1984: 266.
10 Levon Hakobian. “A Perspective on Soviet Musical Culture during the Lifetime of Shostakovich.” In:
Malcolm Hamrick Brown. A Shostakovich Casebook. Bloomington: Indiana University Press, 2004: 218.
11 Andrej Platonov. Derevjannoje rastenije: iz zapisnych knizjek. Moskou: Pravda, 1990: 31.
12 Richard Taruskin. “When Serious Music Mattered: On Shostakovich and Three Recent Books.” In: Malcolm
Hamrick Brown (ed.) A Shostakovich Casebook. Bloomington: Indiana University Press, 2004: 364.
13