1 Muziek in een totalitaire samenleving: het voorbeeld van Dimitri ...

voerden allemaal het opgelegde ritueel uit van openbare schuldbekentenis, dank voor
de richtlijnen van de partij en de belofte het beter te doen. Sjostakovitsj componeerde
officiële werken volgens de richtlijnen van het Socialistische Realisme en was spoedig
weer terug in de gratie.
Nu was het Socialistische Realisme definitief de officiële stijl. Wat verstaan we
hieronder voor de muziek?
Realisme betekent dat muzikale werken de daden van de staat moeten volgen en
huldigen. De stijl van die werken bestond uit een eclectische vermenging van
Russische romantische stijl en massaliederen. Alle correcte kenmerken vinden we in
een oratorium dat Sjostakovitsj schreef op een tekst van Jevgeni Dolmatovski,
wellicht de trouwste dichter van het regime: Het lied van de wouden. Het werk
bezingt een gigantisch project van herbebossing in de laatste jaren van Stalins
heerschappij.
Illustratie: Het lied van de wouden, opus 81. oratorium op een tekst van Jevgeni
Dolmatovski.
Wat was de functie van die muziek? Dergelijke muziek is niet bedoeld als een
persoonlijk werk. Het Socialistische Realisme moest een collectieve stijl zijn.
Individuele stijlen waren niet meer nodig nu de Sovjetunie het stadium van de
klassenstrijd en de bourgeois erfenis achter zich had gelaten.
De revolutionaire esthetiek van de tweede en derde symfonie was niet meer
aanvaardbaar, want zij representeerde een wereld in verandering. Volgens Stalin was
de klassenloze maatschappij gerealiseerd. Avant-garde kunst was dus iets van het
verleden. Muziek kreeg voortaan haar plaats in het staatsritueel. Ze begeleidde
ceremoniële handelingen die de weldaden van de staat verheerlijkten. Om die reden
is ze wel eens vergeleken met een vorm van religieuze muziek, maar dan in dienst van
een atheïstische religie van de staat. Ze was niet bedoeld voor persoonlijke
consumptie en kende meestal ook maar één uitvoering. Dat de muziek saai en
vervelend was, wist zelfs het sovjetpubliek, maar artistieke interesse was niet haar
doel. Ze was een equivalent voor de eindeloze militaire defilés en sportparades.
Muziekuitvoeringen werden georganiseerd in festivals, de zogenaamde dekady, die
de hele oogst aan werken die door de staat waren gefinancierd lieten horen. De
eindeloze uniformiteit van deze muziek had een functie die vergelijkbaar is met die
van de onvermijdelijke beelden van Lenin in Russische steden. Zolang Lenin er stond,
was er geen plaats voor iets anders. Zijn beeltenis bezette de openbare ruimte, zoals
de muziek de psychische ruimte innam. Tegelijkertijd kon het regime de klasse van
kunstenaars aan zich binden: zij hadden werk, een goed inkomen en hun officiële
opdrachten lieten hen weinig tijd en energie voor eigen creatief, en mogelijk
subversief, werk. 18
Na de dood van Stalin trad de dooi in. Onder Chroestjov werd kritiek op de misdaden
van Stalin mogelijk, zolang de grote symbolen van de sovjetstaat ongemoeid bleven.
Tot die symbolen behoorden de cultus van Lenin, die kon doorgaan voor een positief
alternatief voor de misdadige Stalin, en de herdenking van de historische revoluties
die de Russische revolutie voorafgingen en aankondigden.
In de verre geschiedenis was dat de slavenopstand in het oude Rome onder Spartacus.
Aram Chatsjatoerjan wijdde er een ballet aan. In de Russische geschiedenis was het
de mislukte revolutie van 1905, beter bekend als bloedige zondag.
Deze gebeurtenis vormt de achtergrond van de elfde symfonie van Sjostakovitsj. Hij
schreef het werk volgens het procédé van de sovjet liedsymfonie: neem bestaande
11