1 Muziek in een totalitaire samenleving: het voorbeeld van Dimitri ...

hij kritiek kreeg over zijn rudimentaire stijl, antwoordde hij dat hij zo de oorlog
hoorde.
Illustratie: Symfonie nr. 7 in C, opus 60, “Leningrad”, deel 1: “oorlog” (allegretto)
Sjostakovitsj en Achmatova spraken beiden voor de radio in het belegerde Leningrad.
Op 17 september 1941 kondigde Sjostakovitsj aan dat hij het tweede deel van zijn
symfonie had voltooid. Eenmaal geëvacueerd werkte hij de symfonie af, die meteen
de wereld rondging als symbool van antifascistisch verzet. In augustus 1942 kwam
het tot een uitvoering in Leningrad zelf. De productie was een heroïsche onderneming
en zelfs een element van psychologische oorlogvoering.
De ervaring van de oorlog wekte de hoop dat de sovjet maatschappij een nieuwe
periode van vrijheid tegemoet ging en dat het Stalinistische systeem tot het verleden
ging behoren. De burgers die de blokkade van Leningrad doorstonden getuigden dat
zij het gevoel hadden mee te werken aan een fundamentele nationale vernieuwing. Na
de oorlog zouden velen terugblikken op die periode met nostalgie: nostalgie niet naar
de reële verschrikkingen, maar naar de hoop die zij toen hadden gekoesterd.
Voor kunstenaars was het vooral de verzachting van de censuur die de hoop op een
normale toekomst wekte. De duidelijkste uiting van die nieuwe hoop in het oeuvre
van Sjostakovitsj is de negende symfonie. Het is een raadselachtig werk, want hoe
kon Sjostakovitsj het einde van de oorlog vieren met een lichtgewicht, haast
schertsende compositie? In het spoor van Testimony wordt de symfonie meestal
verklaard als een doelgerichte kritiek op de bombastische retoriek van de partij na de
overwinning. Maar de symfonie kan beter niet worden gehoord als een negatief
statement, gericht tegen iets, maar wel als een positieve uiting van de hoop – of zelfs
de overtuiging - op normalisering na de oorlog.
Illustratie: Symfonie nr. 9 in Es, opus 70: deel 1, allegro
De hemel verdonkerde meteen. Stalin was nooit van plan geweest de controle uit
handen te geven. De literatuur moest dat het eerst ondervinden met de aanval in 1946
op Anna Achmatova en Michail Zostsjenko. Het begin van de antiwesterse campagne
werd aangekondigd met de moord op de joodse acteur Solomon Michoëls, waarmee
Sjostakovitsj persoonlijk bevriend was. De nieuwe golf van antisemitisme werd enkel
gestopt door de dood van Stalin in 1953.
In 1948 werd de laissez-faire politiek voor het muziekleven definitief begraven in de
beruchte resolutie tegen het formalisme van Andrej Zjdanov. De definitie van
formalisme was opzettelijk onduidelijk gehouden, opdat de term op elk willekeurig
geval inzetbaar zou zijn. Kort gezegd komt formalisme neer op kunst om de kunst: of
muziek die bewust de muzikale verfijning of intrinsieke muzikale waarde opzoekt.
Sjostakovitsj was net bezig aan zijn eerste vioolconcerto. Daarin komt een
passacaglia voor: een oude vorm van variaties op een herhaalde bas. Dit kon
doorgaan voor een voorbeeld van een muzikale techniek om zichzelf, voor formalisme.
Het vioolconcerto heeft moeten wachten tot 1955 voordat David Oistrach het in
Leningrad kon spelen.
Illustratie: Concerto voor viool en orkest nr. 1 in a, opus 77: deel 3, passacaglia.
Er zijn getuigenissen over de ontreddering van Sjostakovitsj bij deze nieuwe repressie,
maar hij en zijn collega’s hadden ondertussen geleerd wat hen te doen stond: ze
10