Motiverend lezen vervangt het niveaulezen - jsw

JSW Jaargang 88 Nummer 7
6
Lekker lezen in de
Motiverend lezen vervangt
het niveaulezen
Op de Shri Vishnu-school in Den
Haag zijn de leerkrachten aan de
slag gegaan met het verbeteren van
met name taal, lezen en woordenschat.
Als alternatief voor het technisch
lezen in niveaugroepen heeft
de school gekozen voor het
Motiverend Zelfstandig Lezen. De
school doet verslag van de bevindingen.
Zijn het de kussens, het liggend
lezen of de knuffels: de leeshoek
lonkt!
De Shri Vishnu is een hindoeïstische basisschool
die haar leerlingen voornamelijk uit
de Schilderswijk in Den Haag betrekt. De
school heeft rond de 600 leerlingen en 40
leerkrachten. De schoolpopulatie bestaat
voor bijna 100 procent uit Hindoestaanse
leerlingen van Surinaamse afkomst. Ook de
leerkrachten zijn grotendeels Hindoestaans.
In het kader van het Onderwijskansenplan
werkt de school aan een algehele verbetering
van de leerresultaten van de leerlingen.
De nadruk ligt hierbij op taal, lezen en woordenschat,
waar mogelijk in samenhang met
ICT. Voor het invoeren van het programma
Motiverend Zelfstandig Lezen als alternatief
voor het technisch lezen in niveaugroepen
heeft de school een extra subsidie gekregen
in de vorm van surplusgelden.
Willy van Elsäcker
De Shri Vishnu-school heeft ervaring opgedaan met het programma
Motiverend Zelfstandig Lezen. Dit is een onderdeel van het prototype
Interactief Lezen en Schrijven. Dit programma (ook bekend onder de naam
New Wave Project) werd ontwikkeld door het Expertisecentrum Nederlands in Nijmegen
in samenwerking met het Haags Centrum voor Onderwijsbegeleiding
(HCO). Drie betrokkenen* vertellen over hun ervaringen op de Shri Vishnu-school:
groepsleerkracht Fred Pancham, intern begeleider Gajatrie Jibodh en extern coach
Lisette de Roode-Zandvoort.
Het programma is bestemd voor leerlingen van groep 3 tot en met 8 en bestaat uit
verschillende onderdelen: (1) Motiverend Zelfstandig Lezen als alternatief voor het
technisch lezen in niveaugroepen, (2) het versterken van het strategisch leesonderwijs
aan zwakke leerlingen en (3) het voorlezen van kinderen in groep 6 aan een vast leesvriendje
in de onderbouw. Daarnaast zijn ook maatregelen genomen om het zelfstandig
schrijven (stellen) te stimuleren, omdat schrijven en lezen elkaar versterken.
Alternatief voor het lezen in niveaugroepen
Het Motiverend Zelfstandig Lezen kent acht belangrijke aandachtspunten:
1 Organisatie (minstens drie keer per week een half uur)
2 Stimulerend leesklimaat (ruim en aantrekkelijk boekenbezit, leeshoek, showkasten)
3 Introductie leesmaterialen (leerkracht introduceert boeken, krant, tijdschriften
e.d.)
4 Kinderen beoordelen de boeken (leesladder, leesformulieren, boekenwurm langer
maken)

leeshoek
5 Leerkracht observeert tijdens het lezen (vier tot
vijf leerlingen per keer)
6 Na afloop van het lezen praten over boeken (in
groepjes of klassikaal)
7 Verwerking bij boek/tekst/verhaal (keuze uit
diverse activiteiten)
8 Hulp aan zwakke lezers (leesstrategieën in kleine
groepjes)
Bij Motiverend Zelfstandig Lezen mogen de kinderen
vanaf groep 3 ten minste één keer per week
zelfstandig lezen in een zelfgekozen boek. Als kinderen
AVI-4 beheersen, wordt dit uitgebreid naar
drie keer per week. De leerkracht zorgt voor een
stimulerende leesomgeving.
Er wordt een leeshoek ingericht in de klas, waarin
per keer een groepje kinderen mag lezen. Boeken
worden op een aantrekkelijke manier uitgestald. Er
zijn verhalende en informatieve boeken van allerlei
genres en niveaus.
De school heeft een rouleersysteem ingevoerd met
leesmandjes, zodat de kinderen in aanraking
komen met diverse genres. De leerkracht introduceert
voorafgaand aan het lezen regelmatig een
nieuw kinderboek, een tijdschrift of een stukje uit
de krant. Na de introductie krijgen de leerlingen
een paar minuten de tijd om een boek te kiezen en
daarna wordt er 15 tot 30 minuten stil gelezen.
Tijdens het lezen observeert de leerkracht per keer
steeds vier à vijf leerlingen en maakt notities. Als
kinderen een boek uit hebben, geven ze een beoordeling
van dat boek. Dit kan op verschillende
manieren. Belangrijk hierbij is dat verschillende
beoordelingsmogelijkheden afgewisseld worden
zodat de kinderen het leuk blijven vinden.
Na het lezen wordt er meestal nagepraat over de
boeken. Dit kan in kleine groepjes, waarbij de kinderen
om beurten twee minuten de tijd krijgen om
iets over hun boek te vertellen. Ook kunnen kinderen
voor de klas iets over hun boek vertellen of een
stukje voorlezen, liefst gezeten op een speciale
‘lezersstoel’, zoals bijvoorbeeld een grote fauteuil
uit grootmoeders tijd, een schommelstoel of een
barkruk. De groep mag na afloop reageren of vragen
stellen. In het begin doet de leerkracht het
stellen van vragen voor en worden er hulpvragen
aan de muur gehangen worden zoals: ‘Wat ik een
leuk stukje vond, was toen ...’, ‘Wat ik niet begreep,
was ...’, of ‘Waarom deed ... dat?’ Hiernaast kunnen
ter afwisseling ook schriftelijk verwerkingsopdrachten
gegeven worden waarbij de kinderen in
een speciaal literatuurschrift antwoord geven op
vragen zoals: ‘Het leukste stuk van dit boek vond ik
...’, of ‘Ik heb ook eens zoiets beleefd: ...’.
Strategisch leren lezen
Extra hulp aan de zwakste lezers blijft noodzakelijk.
Om te voorkomen dat zwakke lezers gestigmatiseerd
worden, komen groepjes kinderen regelmatig
in wisselende samenstellingen in korte sessies
aan de instructietafel zitten, als de andere kinderen
zelfstandig lezen. Dit gebeurt bij voorkeur
onder begeleiding van de groepsleerkracht.
Iedereen komt aan de beurt maar de zwakke lezers
vaker. De kinderen lezen hierbij allemaal dezelfde
tekst. De tekst wordt altijd eerst stil gelezen en
daarna besproken. Pas daarna worden individuele
beurten gegeven. Het voordeel van lezen onder
begeleiding is dat de leerkracht dan in de gelegenheid
is belangrijke leesstrategieën aan te bieden en
deze hardop denkend voor te doen en te oefenen.
Bij het werken aan de instructietafel komen zowel
strategieën voor het technisch als het begrijpend
lezen aan de orde. Het gaat hierbij vooral om strategieën
die de leerlingen nodig hebben bij het zelfstandig
lezen:
- Denkstrategieën (Begrijp ik wat ik lees en weet ik
wat ik moet doen als ik het niet begrijp?)
- Zelfcorrectiestrategieën (De leerkracht verbetert
niet tijdens het lezen maar stimuleert de leerlingen
dit zelf te doen: Lees die zin nog eens! Dit
bevordert het zelfstandig strategiegebruik)
- Decodeerstrategieën (Hou je vinger bij de woorden.
Met welke letter begint het woord? Welke
letter komt er dan? Zie je een bekend stukje in
het woord? Past dat woord in de zin?)
- Woordbetekenisstrategieën (Lees even verder,
misschien wordt het nog uitgelegd. Let op de
plaatjes, titel, tussenkopjes. Lees een stukje terug.
Is het een onbelangrijk woord? Dan overslaan. Is
het een belangrijk woord: raad wat het zou kunnen
zijn. Vraag je buurman. Laatste redmiddel:
juf of meester vragen of opzoeken in het woordenboek.
lees verder op pagina 10
De leeshoek
Het is vrij eenvoudig om in
de klas een gezellige leeshoek
in te richten met een
kleed of een stuk vloerbedekking
op de grond, kleine
houten bankjes, kussens
van een bankstel, en dergelijke,
waarop de kinderen
mogen zitten of liggen.
Boeken kunnen op een aantrekkelijke,
uitnodigende
manier worden uitgestald in
kasten. Uit onderzoek komt
naar voren dat kinderen in
een dergelijk uitnodigende
omgeving meer gaan lezen.
Het enige probleem is vaak
ruimtegebrek in de klas. In
sommige gevallen kan een
leeshoek op de gang gemaakt
worden. Ook is het
mogelijk ruimte te winnen
door de klas anders in te
richten, bijvoorbeeld door
het leerkrachtbureau te
vervangen door een kleine
tafel of door de tafels en de
stoelen van de kinderen anders
op te stellen.
JSW Jaargang 88 Nummer 7
7

JSW Jaargang 88 Nummer 7
10
‘Waren er maar vier
leeshoeken in de klas’,
aldus een van de
kinderen
De strategieën die aan de orde zijn geweest, komen
op een kaart aan de muur te hangen en de leerkracht
wijst hier regelmatig op. Het is de bedoeling
dat de leerlingen de strategieën zelfstandig gaan
gebruiken als ze lezen. Naast het aanbieden van
strategieën is vooral de beleving belangrijk. Voor
zwakke lezers is het van groot belang dat de
belangstelling voor de inhoud gewekt wordt, zodat
het niet alleen bij de technische en strategische
aspecten van lezen blijft.
Een leesvriendje in de onderbouw
Bij het voorlezen aan een leesvriendje in de onderbouw
hebben alle kinderen uit groep 6 een vast
leesvriendje uit groep 2. Eens per veertien dagen
lezen ze voor aan dat leesvriendje. De kinderen in
groep 6 kunnen al redelijk goed technisch lezen
maar ze hebben nog wel veel oefening nodig, vooral
de zwakke lezers. Dit maakt groep 6 bij uitstek
geschikt om voor te lezen aan kleuters. Voor de
kleuters is het eveneens een leerzame ervaring om
voorgelezen te worden in een één-op-één situatie.
Het voorlezen van de prentenboeken wordt goed
voorbereid. De kinderen lezen het prentenboek
eerst meerdere malen voor zichzelf en oefenen
daarna het voorlezen hardop in tweetallen. Ze krijgen
bovendien aanwijzingen van de leerkracht over
hoe ze met hun leesvriendje om moeten gaan, hoe
ze vragen kunnen stellen over het verhaal, hoe ze
hun stem moeten gebruiken, enzovoort. Het voorlezen
kan gedaan worden in twee lege klaslokalen
of in de gymzaal. Men kan bijvoorbeeld matten,
oude kussens van bankstellen, en dergelijke neerleggen,
waarop de kinderen in tweetallen kunnen
zitten. De leerkracht observeert tijdens het voorle-
zen en noteert de dingen die opvielen in positieve
of negatieve zin. Tijdens de nabespreking wisselen
de leerkracht en de kinderen hun ervaringen uit.
Meester Fred, leerkracht van groep 6
‘Surinamers hebben over het algemeen niet een
geweldige lees- en schrijfcultuur, vind ik.
Geïnspireerd door het motto van de cursus “Lezen
is denken” heb ik mij extra ingespannen om de
leerlingen te motiveren om meer te lezen en te
schrijven. Ik gebruikte daarbij ervaringen uit mijn
eigen jeugdjaren waarin ik zelf ook vaak moeilijk
tot lezen kon komen.
Zowel het mondelinge als het schriftelijke taalgebruik
van zwakke en matige leerlingen vertoont
vooruitgang. Ik ben tevreden als ik merk dat een
meisje dat vroeger niet verder kwam dan het
bedenken van twee zinnen bij stellen, tegenwoordig
anderhalve bladzijde in haar literatuurschrift
schrijft. De kinderen hebben ook veel meer woorden
tot hun beschikking. Vaak hoor ik woorden die
ze ontleend hebben aan het schrijfwerk van een
medeleerling. De niet-praters durven nu ook in het
openbaar te spreken. Bovendien merk ik dat de
leerlingen meer begrip tonen voor elkaar, omdat ze
meer inzicht krijgen in het gedrag van hun klasgenoten.
De interactieve, sociale kant van het lezen
en schrijven blijkt nuttig te zijn.
Het lijkt wel of er een herwaardering van het lezen
en daarmee samenhangend van het stellen heeft
plaatsgehad. Niet alleen bij de kinderen maar ook
bij de ouders. Ouders die langskomen lezen ook in
de verzamelmappen. Hierin zitten de zelfgemaakte
verhalen en teksten, gedichten en versjes. Ze
krijgen hierdoor meer belangstelling voor lezen en

Tijdpad
september
2001-juli 2002
april-juni
2002
mei-juli 2002
april 2002
september
2002
september
2003
schooljaar
2002-2003
schooljaar
2002-2003
mei 2003
schooljaar
2003-2004
schooljaar
2003-2004
mei 2004
juni 2004
Opbrengst
Sanering van de schoolbibliotheek,
aanschaf verhalende en
informatieve boeken, kinderencyclopedieën
etc.
Deskundigheidsbevordering
leerkrachten
Stimulerend leesklimaat in de
klas
Elke klas krijgt een boekenvoorraad,
gesorteerd in leesmandjes,
met een ruime keus van informatieve
en verhalende boeken
op verschillende niveaus
Voormeting
Invoering: Nieuwe aanpak voor
lezen als alternatief voor niveaulezen
Invoering: Leerlingen groep 6
lezen voor aan kleuters
4 voortgangsbijeenkomsten met
de teamleden
Leerkrachtvaardigheden
vergroten
Tussenmeting
4 voortgangsbijeenkomsten met
de teamleden
Leerkrachtvaardigheden
vergroten
Eindmeting
Eindevaluatie en verslaglegging
Werkwijze
Er wordt een bibliotheekwerkgroep opgericht van leerkrachten.
Deze groep komt door het jaar heen regelmatig bijeen om verouderde
boeken uit het bestand te halen en nieuwe boeken aan te
schaffen. Ook worden assistenten en ouders ingeschakeld voor het
plastificeren van de boeken. De bibliotheekwerkgroep zorgt dat er
voldoende boeken voor de groepen aangeschaft worden. De leerkrachten
krijgen ook de beschikking over een bedrag dat ze voor
hun groep kunnen besteden aan boeken.
Nascholingscursus gegeven door onderwijsadviseur van het Haags
Centrum voor Onderwijsbegeleiding (HCO):
Motiverend lezen als alternatief voor niveaulezen
4 bijeenkomsten van 2 uur
In de laatste bijeenkomst worden de toetsen voor de kinderen
besproken en uitgeprobeerd
Er worden voor elke groep leesmandjes aangeschaft
De leerkracht zorgt voor een prettig leesklimaat in de klas, bijv.
d.m.v. een gezellige leeshoek, met vloerbedekking, boeken worden
aantrekkelijk tentoongesteld
Motivatie- en strategieëntoets afnemen
Cito-toetsen voor technisch en begrijpend lezen
Op het rooster staat 3 of 4 keer per week lezen:
2 à 3 x stillezen (lessen van 45 minuten)
1 x gezamenlijk lezen
Eens per week of 14 dagen lezen de kinderen voor aan hun leesvriendje
in de onderbouw
Gedurende het jaar komt het team regelmatig bij elkaar om de
voortgang en eventuele knelpunten te bespreken: in oktober, januari,
april en juni (evaluatiebijeenkomst)
Bij alle leerkrachten komt 2 x per jaar een onderwijsadviseur van het
HCO op bezoek in de klas. In nagesprek wordt gewerkt aan leerkrachtvaardigheden.
Motivatie- en strategieëntoets afnemen
Cito-toetsen voor technisch en begrijpend lezen
Gedurende het jaar komt het team regelmatig bij elkaar om de
voortgang en eventuele knelpunten te bespreken: in oktober, januari,
april en juni (evaluatiebijeenkomst)
Bij alle leerkrachten komt 2 x per jaar een onderwijsadviseur van het
HCO op bezoek in de klas. In nagesprek wordt gewerkt aan leerkrachtvaardigheden.
Motivatie- en strategieëntoets afnemen
Cito-toetsen voor technisch en begrijpend lezen
JSW Jaargang 88 Nummer 7
11

JSW Jaargang 88 Nummer 7
12
schrijven. Dit stimuleert hen om hun kinderen frequenter
naar de bieb te brengen. Concluderend kan ik zeggen: Mijn
besluit om het leesonderwijs vanuit een ander oogpunt te
gaan bekijken, was juist.’
Gajatrie Jibodh, intern begeleider
‘Voorheen werd er op onze school in niveaugroepen gelezen,
waarbij één kind leest en de anderen meelezen onder
het toeziend oog van een klassenassistent of groepsleerkracht.
De ervaring heeft geleerd dat deze manier van lezen
vooral voor de zwakkere lezers niet erg motiverend is. De
kinderen in de laagste niveaugroepen voelen zich vaak
gestigmatiseerd en ontwikkelen hierdoor soms een negatief
zelfbeeld ten aanzien van lezen.
Door de zogenoemde surplusgelden konden alle veertig
leerkrachten nageschoold worden, was er geld om een stimulerend
leesklimaat in de klassen te realiseren, kon de leerkracht
ten minste twee keer per jaar op de werkvloer
gecoacht worden door een extern begeleider van het HCO
en konden we onze boekenvoorraad flink uitbreiden. Het
Onderwijskansen Surplusplan was opgezet volgens het
schema op pagina 11.
Bij Motiverend Zelfstandig Lezen lezen de leerlingen vanaf
AVI-4 op hun eigen tempo in een zelfgekozen boek. De
leerlingen kunnen nu boeken kiezen uit verschillende genres,
wat voorheen niet kon. Onze voorraad boeken bestond
alleen uit verhalende boeken. Onze ervaring is dat veel leerlingen,
vooral jongens, het heel leuk vinden om informatieve
boeken te lezen. Ook boeken met sprookjes, gedichten en
versjes zijn bij ons erg populair.
Uit de resultaten van de leestoetsen die drie keer per jaar in
de onderbouw en twee keer in de bovenbouw worden afgenomen,
blijkt dat de leerlingen vooral beter scoren bij
begrijpend lezen. Ook zien we een lichte verbetering in de
scores van de woordenschattoetsen. Bij technisch lezen zijn
de verschillen niet significant. Grote sprongen voorwaarts
zijn er na één jaar ook nog niet te verwachten. Maar we zijn
heel optimistisch en zijn ervan overtuigd dat we thans de
juiste methode van lezen hebben geïntroduceerd en hiermee
meerdere onderwijsdoelen bereiken. Vooral de woordenschat
van de leerlingen denken we op termijn sterk te verbeteren.
Het eerste onderdeel van het programma is vorig
jaar met succes ingevoerd. Dit schooljaar zijn we begonnen
met het voorlezen van kinderen in groep 6 aan een leesvriendje
in de onderbouw. Ook gaan we dit schooljaar meer
aandacht besteden aan het geven van extra hulp aan zwakke
lezers, een onderdeel dat nog meer aandacht behoeft. De
volgende stap is om de onderbouw meer bij dit (nieuwe)
leesproces te betrekken. De onderbouwleerkrachten hebben
wel de nascholingscursus gevolgd, maar de nieuwe aanpak
betrof toch voornamelijk groep 3 tot en met 8. Daarom willen
we het volgend schooljaar in de groepen 1 en 2 beginnen
met het coachen van interactief voorlezen en het werken
aan taalbewustzijn.’
Lisette de Roode-Zandvoort, extern coach
‘De leerlingen op de Shri Vishnu-school in Den Haag
lezen. Lézen wel te verstaan, want ze lezen sinds enige tijd
niet alleen met hun hoofd, maar met hun hele lichaam
(ofwel: met hart en ziel). In de klassen heerst een voelbaar
andere sfeer dan voorheen tijdens het lezen in niveaugroepen.
De leerlingen hebben leesmandjes op tafel staan met
tal van verschillende boeken die aansluiten bij hun bele-
vingswereld: boeken over gevoelens, boeken met informatie
over dolfijnen of het oude Egypte. Stoere jongensboeken of
romantische wegdroomverhalen, maar ook stripboeken vind
je in hun mandjes. Alles wat de leerlingen kunnen lezen en
hen interesseert, zit erin.
Twee tot drie keer per week staan de mandjes op de tafels.
Groepjes leerlingen lezen volgens een rouleersysteem uit
deze mandjes. Ook mogen zij bij toerbeurt met hun boek in
de leeshoek zitten. En dat is een moment waar met spanning
en enthousiasme naar wordt uitgekeken. De leeshoek heeft
een speciale aantrekkingskracht ... De leeshoek lonkt! Daar
lees je pas lekker! Wat is dat toch met die hoek? Zijn het de
kussens, het liggend lezen, de knuffeldieren of is het dé
mogelijkheid om sneller in die andere wereld, die van het
boek, te komen? Hoe dan ook, de leeshoek is geliefd en
bemind. ‘Waren er maar vier leeshoeken in de klas’ ... hoorde
ik een leerling laatst verzuchten.
Degenen die bij aanvang nog hun bedenkingen hadden bij
de nieuwe leesaanpak zijn om. Het oude niveaulezen, met
zijn soms prettige houvast, geeft niet de juiste voldoening.
Het veel vrijere Motiverend Zelfstandig Lezen betekent
loslaten van AVI-niveaus, vrijlaten in boekkeuze, vertrouwen
op verantwoorde keuzes in verwerkingsopdrachten.
Kortom: een andere aanpak.
Volgend jaar hopen we, in een vervolgtraject, de begeleidingsactiviteiten
uit te breiden naar groep 1 en 2, zodat er
een doorgaande lijn van groep 1 tot en met 8 komt. Een hele
klus met al die parallelklassen, maar zeer de moeite waard!’
De auteur is werkzaam als onderwijsadviseur bij het Haags
Centrum voor Onderwijsbegleiding in Den Haag en het
Expertisecentrum Nederlands in Nijmegen.
Noot
* Met dank aan groepsleerkracht Fred Pancham, intern
begeleider Gajatrie Jiboth en extern coach Lisette de
Roode-Zandvoort.
Referenties
- Elsäcker, W. van & Verhoeven, L. (2001). Interactief lezen
en schrijven. Naar motiverend lees- en schrijfonderwijs in de
midden- en bovenbouw van het basisonderwijs. Nijmegen,
KUN, Expertisecentrum Nederlands.
- Elsäcker, W. van & Biemond, H. (2001). Interactief lezen en
schrijven in groep 4 tot en met8 . Handreiking voor de implementatie.
Nijmegen, KUN, Expertisecentrum Nederlands.
(advertentie)