Inhoud H2O nummer 9, mei 2009 - H2O - Tijdschrift voor ...

42ste jaargang / 1 mei 2009
nº 9 / 2009
TIJDSCHRIFT VOOR WATERVOORZIENING EN WATERBEHEER
STRUVIET UIT AFVALWATER IS EEN GOEDE MESTSTOF
INTERVIEW MET BERT SATIJN
BRONAANPAK VOOR GENEESMIDDELEN IN (GROND)WATER
HET RISICO OP SLACHTOFFERS BIJ OVERSTROMINGEN

DUURZAAMHEID ECONOMIE GROEN JEUGD BEREIKBAARHEID
Nicole Dierdorp PROGRAMMASECRETARIS PROVINCIE NIEUWE STIJL
’Als programmasecretaris geef ik vorm aan het bestuurlijk reorganisatietraject ‘Provincie Nieuwe Stijl’
en zorg ervoor dat het provinciebestuur de goede beslissingen neemt met een focus op haar kerntaken,
ruimtelijke omgevingstaken inclusief alle wettelijke taken. Interessant, want ik zit midden in de organisatie
en dicht bij het bestuur. Na alle discussies over nut en noodzaak van het middenbestuur hebben de
gedeputeerde staten van Zuid-Holland een nieuwe koers bepaald en werken we nu toe naar een
krachtige en uitvoeringsgerichte provincie. In 2011 is het programma ’Provincie Nieuwe Stijl’ afgerond.
Dan voeren wij alleen nog taken uit waarbij wij verantwoordelijk zijn voor het eindresultaat. ’
Investeer in je eigen omgeving
e provincie Zuid-Holland is Nederland in het klein. Met 3,5
miljoen inwoners zijn we de dichtst bevolkte provincie
van Nederland. 21 procent van het BNP wordt in Zuid-
Holland verdiend, maar de concurrentie neemt toe. We moeten
dus zorgen voor een gunstig internationaal vestigingsklimaat,
voor ondernemingen én werknemers. Daar kunnen we jouw
hulp goed bij gebruiken. We initiëren nieuwe projecten en zorgen
dat partijen met elkaar in gesprek raken. Veel van de projecten
gaan de draagkracht van een individuele gemeente te boven,
of spelen in meerdere gemeenten of provincies tegelijk. Wij slaan
een brug tussen de verschillende partijen, fungeren als intermediair.
Beleid niet alleen ontwikkelen, maar ook uitvoeren, daar gaat het
om bij de provincie. Bij grootschalige én kleinschalige projecten.
Het mooie is dat je zelf iets terugziet van het resultaat. Ook werken
aan je eigen leefomgeving? Voor meer informatie over deze
vacatures of online solliciteren: www.werkenbij.zuidholland.nl.
SE S NIOR O BEL ELEI E DS DSME MEDEWERK RKER WAT ATER ER
wo w -n - ivea eau u • st stra rate tegi gisc sch h in inzi zich cht t • in inte tegraa aal l de denk nker er • wwat
ater er- - en RRO-
O-ne netw twer erk k • in invl vloe oedr drij ijk k • be b stuurl rlij ijke ke ssen
ensi siti tivi vite teit it • mmin
in. 5 ja jaar ar erv rvar arin ing
ma max. x bru ruto to maa a nd ndsalari ris s € 4.771 71,- • 336
6 uu uur r • va vac. c.nr nr. . DL DLB/ B/09 09.0 .011 11
BE BELE LEID I SM SMEDEWERKE KER R WA WATE T RK RKER ERINGEN
hb hbo/ o/wo wo-n -nivea eau u • to toez ezic icht op p wa waterb r ehee eerd rder ers s • to toet etsi sing ng wwat
ater erke keri ring ngen en ccoö
oörd rdin iner eren en • oond
nder erha hand ndel elen en • GGS
S ad advi vise sere ren n • ev evt. t. ssta
tart rtfu func ncti tie
ma max. bbru
ruto to maand ndsa sala lari ris s € 44.186
86,- , • 36 6 uu uur r • va vac. c.nr nr. DL DLB/ B/09 09.0 .007 07
SENI N OR BELEI EIDS D ADVI V SE SEUR UR WWAT
ATER ER
wo wo-n -niv ivea eau u • advi vise sere ren n ov over er wwat
ater erge gere relate teer erde de bbel
elei eids dson onde derw rwer erpe pen n • aa aans nstu ture ren n va van n be bele leid idsm smed edew ewer erke kers rs • eext
xtern n ne netw twer erk k on ontw twik ikke kele len n
ma max. x. bbru
ruto to mmaa
aand ndsa salaris € 5.1 .181 81,- , • 336
6 uu uur • va vac. c.nr nr. . DL DLB/ B/09 09.0 .016 16

Regie
Staatssecretaris Huizinga van Verkeer en Waterstaat gaf onlangs het
startschot voor de nieuwe campagne ‘Nederland leeft met water’.
Het nieuwe zit hem erin dat de nadruk nu komt te liggen op het werk in
uitvoering, met name dan de werkzaamheden langs de grote rivieren.
Zo wordt momenteel op allerlei plekken langs de IJssel gewerkt aan
‘Ruimte voor de Rivier’. In de omgeving van Zutphen gaat binnenkort
de eerste boer vertrekken, omdat zijn boerderij en bijbehorende
grond plaats moet maken voor een nieuwe dijk. Hij heeft iets
verderop een nieuwe boerderij kunnen komen, weliswaar kleiner,
maar met ruimte voor uitbreiding.
H 2O tijdschrift voor watervoorziening en
waterbeheer verschijnt ééns per 14 dagen
Offi cieel orgaan van
Stichting tot uitgave van het tijdschrift
H 2O en haar participanten:
- Koninklijk Nederlands Waternetwerk
- Nederlandse Vereniging voor Waterbeheer
- Kiwa Water Holding BV
Uitgever
Rinus Vissers
Redactie
Peter Bielars (hoofdredacteur)
Michiel van Zaane
Jacques Geluk
Redactiesecretariaat
Dora Pompe
Redactieadres en uitgeverij
Postbus 122, 3100 AC Schiedam
telefoon (010) 427 41 65
fax (010) 473 26 40
e-mail h2o@nijgh.nl
Bezoekadres: ’s-Gravelandseweg 565
3119 XT Schiedam
Redactiecommissie
Harry Tolkamp (voorzitter/Waternetwerk)
André Struker (Waternetwerk)
Frits Vos (Vewin)
Gerda Sulmann (KWR Watercycle research)
Advertentieverkoop
Roelien Voshol (010) 427 41 54
Brigitte Laban (010) 427 41 52
Mediaorder
Carola Sjoukes (010) 427 41 41
Sonja Voois (010) 427 41 40
fax (010) 473 20 00
Abonnementenservice
Pauline Roos (010) 427 41 08
Tini van Schijndel (010) 427 41 08
e-mail abo@nijgh.nl
fax (010) 426 27 95
Abonnementsprijs
€ 103,- per jaar excl. 6% BTW
€ 136,- per jaar voor buitenland
€ 8,50 losse exemplaren excl. 6% BTW
Abonnementen gelden voor één jaar en worden
– zonder tegenbericht – automatisch verlengd.
Opzeggingen dienen schriftelijk uiterlijk 6 weken
voor het afl open van de abonnementsperiode te
geschieden aan bovenstaand postadres.
Druk en lay-out
Den Haag media groep b.v., Rijswijk
Copyright
Nijgh Periodieken B.V., 2009
Het auteursrecht op de inhoud van dit tijdschrift wordt
uitdrukkelijk voorbehouden. Overname van artikelen
alleen na schriftelijke toestemming van de uitgever.
www.vakbladh2o.nl
inhoud nº 9 / 2009
4 / Struviet uit afvalwater is een goede
meststof
6 / Bert Satijn: “Een goede gebiedschoreografi e
is nodig”
Maarten Gast
8 / ‘Waterharmonica’ in een stroomversnelling:
nieuwe inzichten in het nabehandelen van
gereinigd afvalwater
Ruud Kampf, Theo Claassen, Johan Blom,
Rob van den Boomen en Ton Schomaker
10 / Communaal zuiveren maar industrieel
bouwen
Jack Jonk, Ger Toonen en Hans Wouters
12 / Geesterstroom: naar nieuwe ecologische
doelen?
Gerhard Duursema
16 / Interactieve uitvoering van beekherstel
in Vaassen
Jaap Evers en Zeeger van de Koppel
20 / Verenigingsnieuws
23 / Bronaanpak geneesmiddelen: voorkomen
beter dan genezen
Harrie Timmer en Jelle Roorda
26 / Het risico op slachtoff ers bij
overstromingen
Bas Jonkman, Ruben Jongejan, Bob Maaskant en
Alex Roos
29 / Bereiken doelsoorten een nieuw
gegraven beek?
Piet Verdonschot en Karin Didderen
32 / Monitoring van microcystine bij
de ricioanalyse van giftige blauwalgen in
zwemwater
Ron van der Oost en Annie Kreike
36 / Agenda
38 / Handel & Industrie
De gemeentebesturen gebruiken intussen de rivierprojecten van
het Rijk voor eigen doeleinden. Zo is rond Zutphen momenteel
veel te doen over plannen om rivieruitbreiding te combineren
met grootschalige nieuwbouw. Die laatste plannen zorgen voor
meer commotie dan de rivierverlegging. Zo heeft ieder zijn eigen
agenda en zijn eigen belangen. Regie is in dit soort plannen altijd
erg belangrijk. Het doel - in dit geval het bewerkstelligen van meer
veiligheid langs de grote rivieren in de komende decennia - moet
voorop blijven staan. Alle andere zaken zijn daaraan ondergeschikt.
Peter Bielars
6
16
29
Bij de omslagfoto:
In Noord-Brabant gaan de waterschappen,
gemeenten en de provincie samen de strijd aan
tegen blauwalgen in vijvers en zwemplassen met
een pakket aan maatregelen en proeven
(foto: Grontmij).

Struviet uit afvalwater is
goede meststof
Een goed idee is soms niet genoeg. Een product verkoopt pas als er ook een
markt voor is. En vooral: als de markt weet dat het product bestaat. Dat laatste
bleek het probleem met struviet. Deze meststof uit afvalwater halen bleek
prima te werken. Maar wie wil het hebben? Ingewikkelde regelgeving en
onbekendheid met de afzetmarkt van het product hebben de vraag vanuit de
markt tegengehouden. Het veevoerbedrijf, de aardappelproducent die het
afvalwater produceert, de technologieleverancier en het waterzuiveringsbedrijf
hebben de hoofden bij elkaar gestoken en zijn samen tot een oplossing
om struviet te maken én er een afzetmarkt voor te vinden.
Afvalwater bevat veel fosfaat en
stikstof. In het afvalwater van
aardappelverwerkende bedrijven,
zoals Lamb Weston Meijer, producent
van diepgevroren aardappelproducten,
is het gehalte zelfs vijf keer zo hoog als in
gemiddeld rioolwater. Voorheen werden
fosfaten uit het afvalwater verwijderd door
ze te laten neerslaan met ijzerzouten. De
neerslagproducten werden vervolgens met
het biologische slib van de waterbehandeling
afgevangen en afgevoerd. Voor de fosfaatfractie
bestond geen nuttige toepassing.
Uiteindelijk kwam het fosfaat dus in het
milieu terecht. Door de eisen uit de Kaderrichtlijn
Water wordt verwijdering van
fosfaten uit afvalwater steeds urgenter.
Daarom zijn processen ontwikkeld waarmee
fosfaten met relatief hoge rendementen
en in een nuttige vorm uit het afvalwater
zijn te ‘winnen’. Binnen deze nieuwe
concepten wordt fosfaat, onder toevoeging
van magnesium en in een stikstofrijk
milieu, omgezet in struviet (magnesiumammonium-fosfaat).
Lamb Weston Meijer beschikt bij haar
productiefaciliteit in Kruiningen over een
dergelijk proces. Ook het afvalwater van
een andere aardappelverwerker, Aviko,
wordt door Waterstromen met behulp van
een struvietreactor van de fi rma Paques
behandeld. Dit vindt plaats bij de waterzuivering
te Steenderen. “Met deze technologie
verwijderen we fosfaat uit het afvalwater
en maken er zo struviet van”, aldus Wiebe
Abma, technologiemanager bij Paques.
“Deze kunstmest geeft de werkzame stoff en
langzaam vrij. Een voordeel, want hierdoor
krijgen planten gedurende langere tijd
voedingsstoff en toegediend. Het magnesium
biedt een extra toegevoegde waarde in de
kunstmest. Deze levert extra voedingsstoff en
voor de plant die normaal gesproken niet in
kunstmest te vinden zijn.”
Gesloten kring
De productie van struviet begint bij degene
die het afvalwater produceert: de aardappelfabrikant.
Bij het telen van aardappelen
wordt fosfaat toegevoegd om deze goed
te laten groeien. De aardappel neemt een
groot deel van dit fosfaat op. Tijdens het
blancheren verdwijnt een belangrijk deel
van dit fosfaat weer met het proceswater.
Zo komt het in het afvalwater terecht. Dat
uit dit afvalwater kunstmest gemaakt kan
4 H 2O / 9 - 2009
worden, is inmiddels duidelijk. Zo onstaat
een grotendeels gesloten kringloop.
Tijdens het project moest de bruikbaarheid
van struviet worden aangetoond
en de onbekendheid met de afzetmarkt
weggenomen. Daarvoor onderzochten de
partijen allereerst de ideale samenstelling
en toepassingsvorm. Er werden onder meer
analyses uitgevoerd om meer zicht te krijgen
op de preciese werking van het product. DLV
Plant, een adviesbureau uit Wageningen,
verrichtte onderzoek naar de werkzame
bestanddelen van struviet. Het bureau teelde
op proefvelden aardappelen, wortelen,
spruitkool en lelies en behandelden deze
met verschillende meststoff en. Vervolgens
volgden zij de groei gedurende enkele
maanden. “De uitwerking van struviet op de
gewassen bleek vergelijkbaar met reguliere
bestaande meststoff en. Er zit van alles wat in.
Daarom zijn de toepassingsmogelijkheden
ook breed”, aldus Litjens, manager onderzoek
en ontwikkeling bij Duynie. Dit bedrijf haalt
bijproducten op bij levensmiddelenproducenten.
Deze bijproducten worden veelal
vermarkt als diervoeders. Duynie ontwikkelt
voor haar producten echter steeds meer
afzetmogelijkheden buiten de veehouderij.
De ontwikkeling en vermarkting van een
bruikbare meststof uit struviet past hier
volgens Litjens in.
Waterstromen
Het initiatief om de marktmogelijkheden
van struviet gezamenlijk te onderzoeken
kwam van Waterstromen, exploitant van
installaties voor de zuivering van afval-,
proces- en industriewater én de verwerking
van slib. Projectleider Richard Haarhuis:
“Wij hadden contact met alle partijen uit de
keten. Iedereen had goede ideeën. De hele
keten is erbij betrokken, van de gebruikers
via de ontwikkelaar van de technologie tot
de leverancier. Daardoor heeft iedereen een
belang in het slagen ervan.”
In 2003 werd een struvietinstallatie in
Kruiningen geplaatst. Gedacht werd dat er
wel een markt voor zou zijn. Maar dat bleek
lastig. Er was geen gegarandeerde afzet. ”Wij
willen niet leuren met een product dat voor
ons alleen maar een kleine bijstroom is. Het
is een nevenactiviteit die niet te veel tijd in
beslag moet nemen”, aldus Cees van Rij van
Lamb Weston Meijer. Ook Waterstromen
zag in struviet geen kernactiviteit. “Wij zijn
Fosfaten zijn essentiële bouwstenen voor
plant en dier, maar te veel is schadelijk
voor het milieu. In de jaren ‘70 ontstond
de situatie waarbij er meer fosfaten in
het milieu terechtkwamen dan nodig.
Fosfaten worden in de landbouw gebruikt
in kunstmest. Ook in wasmiddelen zat
vroeger veel fosfaat. Via het riool kwam
het in het grondwater en in sloten, meren
en zeeën. Fosfaten leiden tot vermesting.
Gevolg is dat planten die in een schrale
(voedselarme) omgeving goed gedijen,
worden verdrongen door planten de zijn
aangepast aan een voedselrijker milieu.
Door de toename van het fosfaatgehalte van
het water treedt overmatige groei van algen
op. Vissen hebben daar last van, omdat het
water troebel wordt en te weinig zuurstof
bevat.
geen kunstmestfabrikant”, vertelt Richard
Haarhuis. “Waterzuivering is onze hoofdtaak.
Maar we vinden het zonde om iets te storten
dat waardevol is, daarom doen we mee aan
dit project. Iemand anders moet zich er
echter hard voor maken.”
Bij Waterstromen wordt de ruwe struviet
behandeld om het schoon te maken en
vervolgens gedroogd. Uiteindelijk ontstaat
dan een steekvast product dat moet worden
verwerkt tot bruikbare mest. Dat is waar
Duynie in beeld komt. Vanuit Steenderen
en vanuit LWM in Kruiningen gaat het ruwe
struviet naar het verwerkingsbedrijf. Deze
maakt van de ruwe vorm van het struviet een
bruikbare formulering en vorm, bijvoorbeeld
een fi jne korrel of poeder. “We zijn nog aan
het bekijken welke consistentie de beste
is” vertelt Mike Litjens van Duynie. “En we
kunnen bijvoorbeeld ook nog mineralen
toevoegen die de plant nodig heeft om zo
tegemoet te komen aan de wensen van de
klant. Omdat er magnesium in de struviet
zit, is het heel geschikt voor sportvelden. Die
worden daar extra groen van. Er is een proef
uitgevoerd bij voetbalvereniging Tubantia te
Hengelo”, aldus Litjens. Dat Duynie uiteindelijk
met de meststoff en de markt opgaat,
is volgens alle partijen de meest logische
keuze. Het bedrijf levert al veevoer aan
boeren en komt dus al met de potentiële
markt in aanraking.

Voor de deelnemers aan het project is
het huidige fosfaattekort een belangrijke
motivatie om struviet te promoten. Ook de
stijging van de grondstofprijzen speelt een
belangrijke rol. Fosfaten worden gewonnen
uit fosfaatertsen. Die dreigen echter uitgeput
te raken. Voor de makers van struviet kan dit
een voordeel zijn. “De waarde van struviet
wordt mede bepaald door de voorraad
fosfaat. De opbrengst is voor ons niet het
meest belangrijke. Maar het moet natuurlijk
minimaal kostendekkend zijn”, aldus Cees
van Rij. Momenteel maakt Duynie een
tussenproduct. Dat levert zij aan de kunstmestproducenten.
Die bepalen of er nog
stoff en moeten worden toegevoegd om aan
de eisen van zijn klant te kunnen voldoen. Te
zijner tijd zal Duynie de kunstmest mogelijk
zelf gaan maken. Alhoewel er dus nog
geen defi nitieve werkwijze is bepaald, gaat
Duynie toch aan de slag. Mike Litjens: “We
beginnen gewoon. Er is al veel interesse - uit
de hele wereld - waardoor we hoopvol zijn.
Waarschijnlijk is die gedreven door de hoge
fosfaatprijzen. Sinds kort hebben we een
geschikte locatie voor de verwerking. Nu die
er is, kunnen we de struviet gaan produceren
en leveren. Iemand moet de eerste stap
nemen.”
Dit project is uitgevoerd met subsidie van
het programma Milieu & Technologie van
SenterNovem, dat de ontwikkeling en toepassing
stimuleert van innovatieve processen, producten
en diensten met een milieuvoordeel.
Voor meer informatie:
www.senternovem.nl/milieutechnologie
of (030) 239 35 33.
Interview Piet Jonker
In de afgelopen uitgave van H 2O is nood -
gedwongen de ongecorrigeerde versie van
het interview met Piet Jonker gepubliceerd.
De belangrijkste aanpassingen c.q. aanvullingen
vermelden wij hierbij:
Op de vraag aan Piet Jonker of de
normstelling in de drinkwaterrichtlijn niet
herzien moet worden, moet het antwoord
luidden: “In principe wordt de richtlijn
elke vijf jaar herzien. De huidige Europese
Commissie was van plan om nog deze
zittingsperiode tot een herziening te komen,
maar dat gaat niet lukken. Er zijn geen
grote consequenties voor de praktijk van te
verwachten. Het belangrijkste discussiepunt
nu is het veiligheidsplan.”
Op de vraag waar de juridisch-economische
commissie van Eureau (waarvan Jonker
voorzitter is) zich mee bezig houdt, luidt zijn
antwoord: “Onze grootste zorg is om niet in
Noord-Brabant in actie
tegen blauwalg
actualiteit
De Noord-Brabantse waterschappen, de Provincie Brabant en enkele Brabantse
gemeenten gaan gezamenlijk de strijd aan tegen blauwalg. In vijvers en
zwemplassen in Prinsenbeek, Dongen, Eindhoven en Heesch wordt een aantal
innovatieve maatregelen uitgevoerd en getest. Deze proeven moeten leiden tot
concrete kennis over de eff ectieve bestrijding van blauwalg.
Een met blauwalg besmette waterpartij (foto: Grontmij).
In Dongen en in Eindhoven worden
bakken geplaatst waarin verschillende
maatregelen worden uitgevoerd. In
Prinsenbeek en in Heesch wordt blauwalg
direct aangepakt met een pakket maatregelen
voor de gehele vijver. De drie Brabantse
waterschappen De Dommel, Aa en Maas
en Brabantse Delta onderzoeken per
waterpartij de huidige situatie, de visstand, de
waterbodem en het gebruik. Het onderzoek
duurt twee jaar. Na afl oop wordt gekeken
welke maatregelen het meest eff ectief zijn om
blauwalg te voorkomen en te bestrijden.
het algemene model van netwerkbedrijven
geperst te worden, dat de EU hanteert. Dat
model gaat uit van een zo groot mogelijke
marktwerking. In het algemeen leg je om
economische redenen slechts één netwerk
aan. Dat levert een natuurlijk monopolie op.
De EU wil zoveel mogelijk de commerciële
delen van nutsbedrijven afsplitsen. Voor
die onderdelen kan de markt dan zijn werk
doen. Voor het monopoliedeel zal regulering
moeten plaatsvinden om de tarieven in de
hand te houden en iedereen gelijke toegang
te geven tot het netwerk. De EU gelooft dat
op die manier betere diensten aan de burger
worden geleverd. Met deze doelstelling is
niets mis. De vraag is echter of de manier
van uitwerken ook daadwerkelijk het beste
oplevert.”
Op de aansluitende vraag wat er op
watergebied gebeurt, vult Jonker aan dat
Voor dit project hebben de samenwerkende
overheden 1,9 miljoen subsidie ontvangen
van het Innovatieprogramma Kaderrichtlijn
Water van het ministerie van Verkeer en
Waterstaat. Deze subsidie is bedoeld voor het
stimuleren van innovatieve projecten met
als doel ecologische en chemische waterkwaliteit
te verbeteren. Ook de Provincie
Noord-Brabant draagt met behulp van de
Beleidsregel subsidie water (BSW-subsidie)
215.000 euro bij in de kosten. STOWA en de
universiteit van Wageningen monitoren het
onderzoek nauwkeurig.
het Europese Hof van Justitie steeds meer
olie op het vuur gooit door de Europese
verdragen heel strikt uit te leggen, “zodat
men zich in steeds meer bochten moet
wringen om verstandige uitzonderingen
te maken. Men zou zich beter kunnen
spiegelen aan het private bedrijfsleven. Daar
wordt lang niet altijd openbaar aanbesteed,
maar samengewerkt met voorkeursleveranciers.”
En als laatste een aanvulling op de paragraaf
over Aqua Publica Europea: “Een opmerkelijk
nieuw gegeven is dat vanaf volgend jaar
Veolia en Suez niet meer actief zullen zijn in
Parijs. Parijs gaat de drinkwatervoorziening
weer zelf regelen. Ik ben heel benieuwd
of dit ook gaat betekenen dat de Franse
overheidsbedrijven zich op Europees niveau
gaan presenteren.”
H 2O / 9 - 2009
5

BERT SATIJN, PROGRAMMADIRECTEUR LEVEN MET WATER:
“Een goede
gebiedschoreografi e
is nodig”
Als één land de naam heeft alles van het leven met water te weten, dan is dat
Nederland wel. Buitenlanders kijken altijd hun ogen uit als je ze, bij een tocht
door ons land, wijst op de zwaarte van de dijken, de ligging van grote delen van
het land beneden de zeespiegel en het getrapte bemalingssysteem om
Nederland droog te houden. Toch zijn ook de waterbeheerders bezig met een
omslag. Vroeger stond het weren van het water voorop. Inmiddels is duidelijk
dat we er daarmee, vanwege intensief ruimtegebruik, bodemdaling en klimaatverandering
in de toekomst niet komen. Het water moet zijn ruimte krijgen en
de Nederlanders moeten er opnieuw of anders mee leren leven. Aanleiding voor
een gesprek met ir. Bert Satijn, directeur van het daartoe ingestelde programma
Leven met Water, in zijn kantoor in Gouda.
Waartoe is dit programma ingesteld?
“’Leven met Water’ is een kennisontwikkelingsprogramma,
met name nodig om
het oppervlaktewater een nieuwe plaats te
geven in de samenleving. Natuurlijk leven
de Nederlanders al 2.000 jaar met water,
maar voor dat water was steeds minder
plek in ons land. We trokken de beken en
rivieren recht, stopten het water onder de
grond en zorgden ervoor dat het zo snel
mogelijk afstroomde, zowel uit de steden
als uit het agrarisch gebied. We maakten
steeds meer verhard oppervlak en gaven
het water steeds minder ruimte. We konden
ons dat permitteren, eerst door de bouw van
de windmolens, later door de komst van de
dieselgemalen en de elektrische gemalen.
Wat we niet in de gaten hadden, was dat we
daarmee de veerkracht van het hele systeem
van bodem en water steeds verder uitholden
en dat dat systeem daarmee wel kwetsbaar
geworden was. En door de klimaatverandering
wordt het nog eens extra kwetsbaar.
Een maatgevende bui is niet meer te
voorspellen. De wetmatigheden van het
verleden zijn niet meer die van de toekomst.
Het gedrag van het water verandert, nog
niet eens zozeer hier als wel in de rest van de
wereld. Daar zie je de extremen steeds groter
worden. Maar ook wij weten binnenkort niet
meer op welke grondslagen we de rioolstelsels
moeten berekenen.”
Wat houdt het programma in?
“De kennisparagraaf uit het Nationaal
Bestuursakkoord Water vormt de basis.
WB21 is het programma voor de technische
voorzieningen en de investeringen, Leven
met Water is het kennisontwikkelingsprogramma.
We hebben een budget van
48 miljoen euro, waarvan 22 miljoen uit de
aardgasbaten en 26 miljoen bijeengebracht
door de marktpartijen in de watersector. We
zijn in 2004 ingesteld voor een periode van
zes jaar. We hebben dus acht miljoen per jaar
te besteden en zijn inmiddels het laatste jaar
ingegaan.”
6 H 2O / 9 - 2009
“Het onderzoeksprogramma beslaat 100
projecten, aangedragen vanuit het veld
op basis van tenders. Altijd projecten met
meerdere kanten, technische, natuurwetenschappelijke,
maar ook aspecten uit
de maatschappijwetenschappen. Hoe we
iets moeten bemalen weten we. Maar hoe
we de mensen erbij moeten betrekken,
veel minder. We zijn gewend om plannen
sectoraal te benaderen. Maar de winst zit
in de combinatie van sectoren. Vraag is dan
hoe je dat organiseert.”
Kunt u voorbeelden geven?
“Een voorbeeld is ‘Bouwen met Water’:
een project in de Haarlemmermeer, waar
de grond erg duur is. Hoe doe je dat, wat
voor huizen bouw je daar, hoe richt je het
water in, hoe kom je er fi nancieel uit? Een
ander voorbeeld is de Ecopolder, ook in de
omgeving van Amsterdam, waar diverse
polders met zoute kwel voorkomen. Dat
zoute water is onderweg, daar doe je niets
aan. Als de zeespiegel rijst, neemt de druk
alleen maar toe. Als droge periodes langer
worden, wordt het eff ect op de vegetatie
groter. Vraag is: kunnen wij zo’n polder
zoet krijgen door het zoute water weg te
pompen voordat het in het oppervlaktewater
terechtkomt? Het zout komt niet
diff uus omhoog, maar altijd via wellen. Daar
kun je het oppakken. Opzet is het zoute
water eerst te gebruiken als koelwater, dan
met restwarmte van de vuilverbranding
het zout eruit halen en tenslotte dat zout
als strooizout voor de wegen te gebruiken.
Het lijkt haalbaar. Zo’n opzet voorkomt dat
je veel zoet water nodig hebt om het zout
weg te spoelen en voorkomt ook veel extra
verpompen van water.”
Op welke kennis richt uw programma
zich in hoofdzaak?
“We hebben drie kernboodschappen. De
eerste is water een nieuwe plek geven.
Niet alleen in de meters hoogte of in
hoeveelheden kubieke meters per seconde,
maar vooral in centimeters tussen de
oren. Daarmee bedoelen we het creëren
van maatschappelijk draagvlak voor de
maatregelen die nodig zijn en voor de
overstromingsrisico’s die altijd zullen blijven
bestaan.”
“De tweede is het stimuleren van innovatief
waterbeheer door het samenbrengen van
bèta- en gammawetenschappen om de
veerkracht in het systeem terug te brengen.
Daartoe moet weer evenwicht ontstaan
tussen water en ruimte in de ruimtelijke
ordening, zowel voor het stedelijk als voor
het landelijk gebied. Daarbij gaat het ook
over communicatie en participatie, beleving
van en waardering voor het water in de
stad, etc. En vooral niet te vergeten de
bestuurlijke, organisatorische en juridische
arrangementen.”
“Derde punt is het versterken van de
kennisinfrastructuur door duurzame samenwerking,
nationaal en internationaal, van
wetenschappers en praktijkmensen.”
Wat is nu de grote lijn in de
100 projecten?
“We hanteren een indeling naar vijf gebiedstypen:
stedelijk water (25 procent), laag
Nederland (30 procent), rivierengebied (20
procent), hoog Nederland (15 procent) en
kust en delta (10 procent). De percentages
geven het aandeel in de projecten aan.
‘Stedelijk water’ is het spannendst: bouwen
met water, de Hollandse Waterstad, etc. In
‘Laag Nederland’ speelt onder andere het
leven met zout water. Bij het ‘Rivierengebied’
gaat het om de integrale gebiedsontwikkeling.
De rivierengemeenten stonden
vanouds met de rug naar de rivier toe.
Dat kan niet langer. Naast veilig wonen
gaat het om het leven met de rivier en
natuurontwikkeling. In ‘Hoog Nederland’
zijn de problemen minder acuut, maar wel
interessant. Denk aan wat bij Regge en
Dinkel, Velt en Vecht en De Dommel aan de
orde is: het vasthouden van water bovenstrooms
en het afstemmen met de buren
over de grens. ‘Kust en Delta’ spreekt voor
zich: de kustversteviging, de slimme dijken,
de zoet- zoutovergangen, etc.”
“Maar wij hanteren ook ander manieren van
indelen: zogeheten kennisthema’s, zoals
communicatie en participatie, waardering en
beleving én bestuurlijke arrangementen. “
“Vraag is bijvoorbeeld hoe we een gebied
minder kwetsbaar kunnen maken voor
extreme regenval, zoals de afgelopen jaren
in Noord-Holland, Delfl and en Groningen.
Zulke situaties zullen er zeker weer komen.
Maar ook de hitte in de zomer in de stad
is een punt. In de steden met al hun steen
en asfalt loopt de temperatuur geweldig
op, als het nog warmer wordt. Als je water
versproeit, werkt dat meteen verfrissend.
Op zo’n plek is de temperatuur al gauw tien
graden lager. Groen en waterpartijen bieden
verkwikking.”
Wat is jullie eindproduct of wanneer
zijn jullie klaar?
“Alle kennis die verzameld is, moet iedereen
terug kunnen vinden. De rapporten en

presentaties, maar ook de informatie op
programma- of themaniveau. Schriftelijke
kennis is het probleem niet; die is overal
te vinden. Het probleem zit hem in het
eigen maken van kennis. Dat gebeurt door
interactie met anderen, door leergemeenschappen.
Daarvoor hebben we contacten
met partijen met vaste posities in de markt,
zoals STOWA, Stichting Wateropleidingen
(SWO), universiteiten en hogescholen.
SWO bijvoorbeeld ontwikkelde een leerarrangement:
hoe breng ik kennis over
naar professionals? Met een lijn naar de
hbo-opleidingen en een lijn naar de universiteiten.
We kennen de masterclass, waarbij
een deskundige les geeft aan mensen uit
het vakgebied. We ontwikkelen momenteel
het brugatelier, waarbij we de kennis van
het ene project overbrengen naar een ander.
Kennis die opgedaan is bij de revitalisering
van Tiel-Oost, wordt ingebracht in projecten
in Delft en Dordrecht.”
“Nieuw is de leertafel, een variant op de
leerstoel. Op een leerstoel zit één hoogleraar
die zich doorgaans steeds verder verdiept in
het betreff ende vakgebied. Aan een leertafel
zitten zes deeltijdhoogleraren van verschillende
universiteiten, die allemaal vanuit hun
kennisgebied naar een probleem kijken. De
Wageninger uit de milieukant, de man van
Universiteit Twente als bestuurskundige,
de Rotterdammer vanuit de economie, etc.
Universiteiten zijn nu concurrenten van
elkaar, maar zij zullen gedwongen worden
steeds meer samen te werken. Er komt
Bert Satijn.
ook steeds minder geld beschikbaar voor
de traditionele onderzoeksbenadering.
De wetenschap, die met maatschappelijk
geld betaald wordt, zal steeds meer de
maatschappij ten dienste moeten staan. Dat
betekent koppeling aan andere domeinen.
Kennisassemblage wordt de grootste
uitdaging, geïsoleerd werken gaat niet meer.”
Hoe ziet uw loopbaan eruit?
“Ik ben in 1949 geboren in Heerlen. Op de
HTS studeerde ik weg- en waterbouw. Die
kennis heb ik in praktijk gebracht. Daarna
heb ik van 1969 tot 1974 in Delft Gezondheidstechniek
gestudeerd: grondwater
en drinkwater. Na mijn afstuderen ben
ik in 1975 voor de Stichting Nederlandse
Vrijwilligers in Tanzania gaan werken. Via het
adviesbureau Iwaco kwam ik daarna eerst in
West-Afrika en daarna in vele andere landen
op dat continent en in Indonesië terecht.”
“Dan merk je dat je aan al die lessen van
Huisman weinig hebt, als je niet met duinen
maar met rotsen te maken hebt. Dan moet
je terug naar de fundamenten van het
water- en bodemsysteem. Van Afrika kunnen
we leren wat grote klimaatwisselingen
teweegbrengen. Daar is de veerkracht uit
het systeem verdwenen. Je leert daar ook
dat nieuwe systemen of technieken moeten
aansluiten bij wat de
mensen gewoon zijn te
doen. Anders worden ze
niet gebruikt. Daar zijn
vele voorbeelden van.”
interview
“In 1981 ben ik teruggekomen en toen heb
ik tot 1998 bij Iwaco gewerkt, eerst in de
drinkwaterbereiding, later in de bodemverontreiniging,
steeds in een combinatie
van management en techniek. Daar heb
ik geleerd hoe belangrijk goede systeemkennis
is. Als je die hebt, kun je risico’s goed
inschatten en onverantwoorde acties - zoals
in de begintijd van de bodemverontreiniging
- voorkomen. “
“Vanaf 1998 ben ik actief in kennisontwikkeling.
Eerst tot 2004 bij de Stichting
Kennistransfer Bodem als programmacoördinator,
vanaf 2004 bij ‘Leven met Water’ als
programmadirecteur. Dit zal zeker niet mijn
laatste functie zijn, want ik heb een aardige
combinatie van ervaringen in verschillende
domeinen en er is heel veel te doen in deze
wereld, zeker in het buitenland.”
Wat ervaart u als het meest bijzondere
in uw huidige werk?
“Dat is niet zozeer een bepaald project als
wel de ervaring dat Nederland met al zijn
water erachter moet komen dat water een
betere plek verdient. We hadden dat water
goed weggestopt achter de dijken en ons
er vanaf gekeerd. Nu merken we dat de
maakbaarheid van Nederland op zijn eind
loopt, dat we de boel eigenlijk hebben
“Wetmatigheden van het verleden
zijn niet die van de toekomst”
uitgewoond. Dat zie je op vele terreinen.
We moeten dus opnieuw aan de slag. Je ziet
nu al een golf van ontwikkelingen. Kijk naar
de transitie bij de waterschappen en naar
een programma als ‘Ruimte voor de Rivier’
van Rijkswaterstaat. Zo’n discussie over het
bestaansrecht van de waterschappen vind
ik een typische Nederlandse non-discussie:
reorganiseren in plaats van het probleem op
te lossen. Waterschappen niet opheff en als
je water belangrijk vindt, maar je afvragen
hoe je die bestuurslaag kunt verbinden met
de andere. Vele landen zijn jaloers op onze
waterschapsstructuur.”
“Als je kijkt naar het IJsselmeergebied, dan
is daar echt sprake van bestuurlijke drukte.
Maar ook die los je niet op door te reorganiseren,
maar door processen te stroomlijnen
en mensen te laten meedenken over
de problemen van de ander. We hebben
behoefte aan een goede gebiedschoreografi
e, waarbij iedereen tot zijn recht komt:
de spelers, de muzikanten, de toneelmeester,
de belichting, het publiek. Dat betekent
samen aan zo’n gebied werken in plaats
van de sectoren alles te laten bepalen of
vooral tegen te houden. Samenwerken gaat
niet vanzelf, die moet je structureren en de
samenwerkingsproblemen moet je oplossen.
Centraal staat dan wel het belang van het
gebied als geheel.”
Maarten Gast
H 2O / 9 - 2009
7

‘Waterharmonica’ in een stroomversnelling:
nieuwe inzichten in het nabehandelen
van gereinigd afvalwater
De laatste decennia zijn diverse biologische methodes ontwikkeld om de
waterkwaliteit van gereinigd afvalwater, voordat het op oppervlaktewater
geloosd wordt, te verbeteren. Eén hiervan is de ‘Waterharmonica’. Theo
Claassen en Ruud Kampf ontwierpen dit biologische zuiveringsconcept om
de in gereinigd afvalwater aanwezige zwevende stof, ziekteverwekkers,
contaminanten en nutriënten te verminderen. Diverse pilotstudies leverden
veelbelovende resultaten op op het gebied van het verbeteren van de
waterkwaliteit. Deze is vergelijkbaar of soms zelfs beter dan die van het
ontvangende oppervlaktewater. STOWA, de Vrije Universiteit van Amsterdam,
Waternet en Witteveen+Bos werken inmiddels samen om meer inzicht te
krijgen in de processen die leiden tot deze eff ectiviteit. De nadruk ligt op
het introduceren van nieuwe technieken. Hiermee kunnen de processen die
eff ect hebben op de concentratie en samenstelling van zwevende stof en het
verwijderen van ziekteverwekkers, worden geïdentifi ceerd en gekwantifi ceerd.
De partijen proberen nu het ‘Waterharmonica’-systeem zo te verbeteren dat
het uit afvalwater gegenereerde water van dusdanige kwaliteit wordt dat het
geschikt is voor hergebruik bij bijvoorbeeld de drinkwaterproductie (indirect),
het versterken van natuurwaarden en het beheer van natuurgebieden.
Lange tijd was het zuiveringsmoeras
bij de rwzi Everstekoog
op Texel hét voorbeeld van de
Waterharmonica in de praktijk. In dat
systeem, een grote voor bezinkvijver met
daarachter negen parallelle sloten, wordt al
het effl uent van Everstekoog nagezuiverd
en ecologisch opgewaardeerd, voordat het
in de polder wordt geloosd. Jarenlang vond
een uitgebreide monitoring 3) plaats, waarvan
de resultaten nog steeds medebepalend zijn
voor het ontwerp, de werking en effi ciëntie
van dergelijke moerassystemen. In 2003
verscheen het eerste proefschrift 4) , gebaseerd
op dit onderzoek. Intussen was het Handboek
zuiveringsmoerassen 5) verschenen, waarin
de kennis tot dan toe was gebundeld om de
waterbeheerders handvatten te geven voor
keuze en inzet van zuiveringsmoerassen
voor nabehandeling van rwzi-effl uenten en
polishing van neerslag- en inlaatwater. Gericht
op het doel van de nazuivering kan met een
beslisboom de hydraulische belasting en
waterkwaliteit, het type en de dimensionering
van het moeras bepaald worden (zie tabel).
Een kleine tien jaar geleden kwam de eerste
spin-off tot stand met zuiveringsmoerassen
bij diverse rwzi’s: Kaatsheuvel (1997), Land
van Cuijk (1999), Sint Maartensdijk (2000)
en Hapert (2001). Deze Waterharmonicasystemen
verschillen in ontwerp, grootte,
belasting en rendement. Wel is het principe
van Everstekoog leidend geweest. Diverse
nieuwe initiatieven volgden. Het eerder
genoemde Handboek zuiveringsmoerassen
behoefde bijstelling en de tot dan toe
opgedane ervaringen dienden gebundeld
en uitgewerkt te worden om tot betere
ontwerpnormen te komen. Naast nazuivering
werd het vitaliseren en biologisch gezond
maken van het effl uent steeds belangrijker.
Ook het hergebruik dan wel nuttige
aanwending, bijvoorbeeld voor verdrogingsbestrijding
en natuurontwikkeling,
treedt sindsdien meer op de voorgrond 6) .
Een omvangrijk project leidde in 2005 tot
8 H 2O / 9 - 2009
twee STOWA-rapporten: één gebaseerd en
gericht op de Nederlandse situatie 7) en één
op ontwikkelingslanden 8) . Alle kennis en
ervaring tot dan toe zijn hierin beschreven.
In deze periode is de Waterharmonica een
haast wereldwijd begrip geworden, niet
in de laatste plaats door diverse lezingen,
publicaties en cursussen en de speciale sessie
over de Waterharmonica tijdens de in 2004
gehouden Internationale wetlandconferentie
in Utrecht 9) . Dit alles heeft ook geleid tot een
intensieve samenwerking met het Consorci
de la Costa Brava (Spanje), toen bleek dat
het wetland van de rwzi Empuriabrava
een parallelle ontwikkeling bleek te zijn. In
deze Waterharmonica wordt het effl uent
op praktijkschaal geschikt gemaakt voor
gebruik in het nationaal park Aiguamolls de
l’Emporda.
Aqualan, rwzi Grou.
1996-1997
Bij het 25-jarig bestaan van de STOWA in
1996 werd het ingestuurde voorstel om van
een tweesporenbeleid naar een driesporenbeleid
te gaan prijzenswaardig bevonden.
Met dat 3D-schakelsysteem 1) werd, aldus
de jury, ‘het grote gat dat tussen emissiespoor
en waterkwaliteitsspoor aanwezig
is, gedicht’. Het 3D-schakelsysteem kreeg
al gauw de naam Waterharmonica. Dit
toen nog theoretische concept kreeg kort
daarna op het NVA-symposium in 1997 een
praktische invulling in de lezing ‘Van effl uent
tot bruikbaar oppervlaktewater’ 2) . Theorie en
praktijk hadden elkaar gevonden.

Het behalen van de doelen van de KRW
noodzaakt de waterbeheerders onder
meer tot optimalisatie van de rwzi’s. Dat
kan via high-techmethoden, zoals zandfi ltratie,
UV-behandeling en membraanfi ltratie.
Beperkingen van deze aanpak zijn
het hoge energieverbruik en het leveren
van vrijwel steriel water. Het verdient
dan ook aanbeveling om, waar dat kan,
low-techmethoden in te zetten. In zuiveringsmoerassen
nabehandeld afvalwater
is biologisch volgroeid en heeft een
bio diversiteit gelijkwaardig aan oppervlaktewater.
Bovendien kan landschappelijke
inpassing aangewend worden voor recreatief
medegebruik en natuurontwikkeling 10) (zoals
beekherstel, realiseren van verbindingszones
en paaiplaatsen voor vis). Dit laatste bleek
tijdens de visstandopname in Aqualân Grou
in 2008, waarbij 13 vissoorten werden aangetroff
en. Bij Everstekoog kreeg de schakel in
de voedselketen van watervlooien via stekelbaarsjes
naar lepelaars bijzondere aandacht.
Ook op het gebied van onderzoek is het
één en ander gaande. Het onderzoek naar
biologische fi ltratie door watervlooien in
Horstermeer, Grou en Empuriabrava is nu
aangevuld met het STOWA-onderzoek naar
de lotgevallen van zwevende stof en van
desinfectie in zuiveringsmoerassen, inclusief
een onlangs gestart promotie-onderzoek
op de Universiteit van Amsterdam.
Beide onderzoeken worden niet alleen
Dimensionering en desinfectieresultaat van Waterharmonicasystemen.
ondersteund door participerende waterschappen,
maar ook door enkele universiteiten
en onderzoeksinstellingen.
De Waterharmonica zit hiermee in een
stroomversnelling. Dit blijkt ook uit de Waterharmonica-initiatieven
in de nieuwe waterbeheerplannen
van diverse waterbeheerders
(bijvoorbeeld de waterschappen Regge en
Dinkel, Aa en Maas, De Dommel, Rijn en
IJssel en het Hoogheemraadschap Schieland
en Krimpenerwaard). Het accent verschuift
daarbij van ‘zuivering’ naar ‘biologisch
gezond maken’. Ecological engineering is
hierbij het leidend principe. Deze stroomversnelling
komt niet in de laatste plaats
door het KRW-innovatieprogramma. Hiervan
profi teren nu al de Ecozuivering Kristalbad
bij rwzi Enschede (Waterschap Regge en
Dinkel), de ecologisering van voedselarm
rwzi-effl uent op Soerendonk (Waterschap
De Dommel), Wetterlânnen als een gecombineerde
behandeling van rwzi-effl uent
en uitgeslagen polderwater (Wetterskip
Fryslân) en Moeraszuiver-afvalwater, een
project waarbij in enkele bestaande moerassystemen
lotgevallen van microverontreinigingen
en eventuele bioaccumulatie worden
onderzocht. Via Aqua for All vindt kennisoverdracht
naar ontwikkelingslanden plaats.
Het zal geen verwondering opwekken dat
gezien de waargenomen toename van
biodiversiteit de Waterharmonica goed
diepte netto
belasting (gemiddeld) verblijftijd oppervlakte E. coli
(m/dag) (m) (dagen) (m 2 /i.e) (aantal/ml)
vijvers 0.375 1.5 4 0,33 < 10
moerassysteem 0.25 0.5 2 0,5 < 100
0.10 0.5 5 1,25 < 10
0.05 0.5 10 2,5 < 1
achtergrond
past binnen de gestelde doelen van de
Kaderrichtlijn Water. Dit blijkt niet alleen uit
de aangelegde moerassystemen in Grou
en Ootmarsum (gesubsidieerd vanuit het
EU-Interregproject Urban Water Cycle), maar
ook de activiteiten binnen het EU-project
Neptune en de Water Reuse Group van
EUREAU. Gezien deze snelle ontwikkeling
van zowel de aanleg van meer zuiveringsmoerassen
als het lopende onderzoek is de
tijd rijp voor een landelijk Waterharmonicaplatform.
Nieuwe initiatieven kunnen leren
van opgedane kennis en ervaring. En de
Waterharmonica kan nog meer als (export)
product op de markt gezet worden, een wens
die past in het werk van het Netherlands
Water Partnership en SenterNovem (de
coördinator van het innovatieprogramma).
Wie sluit zich aan?
De initiatiefgroep van een landelijk
Waterharmonica-platform: Ruud Kampf
(Waternet en Vrije Universiteit Amsterdam),
Theo Claassen (Wetterskip Fryslân),
Johan Blom (Tauw), Rob van den Boomen
(Witteveen+Bos) en Ton Schomaker (Royal
Haskoning).
Aanmelding kan via info@waterharmonica.nl.
NOTEN
1) Claassen T. (1996). Het 3D-schakelsysteem:
van tweesporenbeleid naar driesporenbeleid;
ecotechnologisch van randverschijnsel naar
centrumpositie. In: 25 jaar toegepast onderzoek
waterbeheer. STOWA-rapport 1996-11.
2) Kampf R., M. Schreijer, S. Toet en J. Verhoeven
(1997.) Van effl uent tot bruikbaar oppervlaktewater.
NVA-symposium ‘Biologisch gereinigd effl uent;
grondstof of eindproduct’.
3) Schreijer M., R. Kampf, J. Verhoeven en S. Toet
(2000). Nabehandeling van rwzi-effl uent tot
bruibaar oppervlaktewater in een moerassysteem
1995-1999.
4) Toet S. (2003). A treatment wetland used for
polishing tertiary effl uent form a sewage treatment
plant: performances and processes. Proefschrift
Rijksuniversiteit Utrecht.
5) STOWA (2001). Handboek zuiveringsmoerassen.
Rapport 2001-09.
6) Kampf R., T. Claassen en B. Palsma (2003). De
Waterharmonica; van effl uent tot bruikbaar
oppervlaktewater. H 2O nr. 7, pag. 44-46.
7) STOWA (2005). Waterharmonica; de natuurlijke
schakel tussen waterketen en watersysteem.
Rapport 2005-18.
8) STOWA (2005). Waterharmonica in the developing
World. Rapport 2005-21.
9) Claassen M. en R. Kampf (2004). De toepassing van
de Nederlandse ‘Waterharmonica’. H 2O nr. 18,
pag. 19.
10) Otte A., T. Schomaker, J. Blom en A. De Wilde
(2004). Ecotechnologie als integrale oplossing voor
waterproblemen. H 2O nr. 1, pag. 34-36.
H 2O / 9 - 2009
9

Communaal zuiveren maar industrieel bouwen
In de tweede fase van het onderzoek naar de kostenstructuur van het zuiveren
van afvalwater door Waterschap Brabantse Delta en enkele bedrijven hebben
zij inzicht gekregen in de verschillende wijzen van projectuitvoering door
waterschappen en de industrie. De verschillen in aanpak bij de systeemkeuze,
techniek, projectaanpak en fi nanciën verklaren voor een groot deel de
verschillen in uitvoering. Desalniettemin leverde het onderzoek enkele
duidelijke strategische aanknopingspunten op, die de waterschappen in staat
stellen kostenbesparingen door te voeren zonder dat de waterschapstaak
veronachtzaamd wordt. Vertaling van de resultaten naar het actuele nieuwbouwproject
slibverwerking Nieuwveer leidt tot de stellingname dat een besparing
van 15 procent van de bouwsom haalbaar wordt geacht door een kritische
beschouwing van het ontwerp én de toepassing van een ‘industriële’ bouwwijze.
Naar aanleiding van het overleg
tussen de Noord-Brabantse Waterschapsbond
en de vertegenwoordiging
van het Noord-Brabantse bedrijfsleven
is in 2007 een quick scan uitgevoerd naar
de kostenstructuur van het zuiveren van
afvalwater. Vorig jaar zijn de resultaten ervan
gepubliceerd in H 2O nr. 3 (“Vergelijking
kosten zuivering communaal en industrieel
afvalwater”).
In de vervolgfase is afgesproken een aantal
thema’s nader uit te werken om te komen tot
voorstellen voor verbetering van de kosteneffi
ciency van het zuiveren van afvalwater. Dat
onderzoek moest de verschillen kenbaar
maken in bouwwijze en -fi losofi e van
industriële en communale zuiveringstechnische
werken, om de totale kosten van een
communale zuivering eventueel te kunnen
verlagen. De thema’s waaraan aandacht
is besteed, zijn: systeemkeuze, techniek,
project aanpak en fi nanciën.
Voor de evaluatie zijn de volgende zuiveringsinstallaties
gebruikt: rwzi Bath, awzi
Lamb Weston Meijer (Bergen op Zoom),
slibverwerking Sluisjesdijk (Rotterdam), awzi
Peka Kroef (Odiliapeel) en de bedrijfswaterzuivering
van Bavaria (Lieshout).
De resultaten van het onderzoek zijn vertaald
in strategische voorstellen in het algemeen
en naar bruikbare ideeën voor het project
Slibverwerking Nieuwveer in het bijzonder. In
Nieuwveer wordt gewerkt aan een plan om
de bestaande verouderde Zimpro-installatie
(gebaseerd op het procedé van thermische
slibconditionering) te vervangen door een
nieuwe indikking, slibgisting en slibontwatering.
Resultaten
De drijfveren voor het realiseren van
projecten verschillen signifi cant tussen
een waterschap en de industrie (zie tabel).
De horizon bij industriële projecten (drie
tot vijf jaar) is duidelijk korter dan die van
communale projecten (15 tot 20 jaar). Dit
betekent dat industrieën de capaciteit van de
installaties over de levensduur ervan beter
kunnen benutten en sneller kunnen inspelen
op nieuwe marktontwikkelingen. Het
betekent ook dat de industriële bouwwijze
méér wordt gekarakteriseerd door modulaire
bouw (zie foto hierboven).
De wijze waarop waterschappen gewend
zijn onderdelen op zuiveringen uit te voeren,
wordt vanuit een industrieel oogpunt
bestempeld als ‘overbodige’ luxe (zie foto op
10 H 2O / 9 - 2009
Modulaire betonnen tankbouw.
pagina hiernaast). Een deel van deze luxe
komt voort uit de vergaande standaardisatie,
zoals vastgelegd in het eisenpakket.
Eisenpakketten zijn vervuild met informatie
en gaan veel verder dan de functionele
minimumeisen die gesteld zouden moeten
worden aan procescomponenten. Dit werkt
kostenverhogend en ontmoedigt marktcreativiteit.
Een duidelijk verschil tussen industrie en
communaal is voorts de projectaanpak:
industriële partijen realiseren hun projecten
door gebruik te maken van huisaannemers
en preferred suppliers. Waterschappen
daarentegen zijn gebonden aan internationale
aanbestedingsregelingen met in de
praktijk steeds wisselende opdrachtnemers.
Drijfveren voor waterschappen en industrie.
waterschap industrie
Ter verbetering van de vertrouwensrelatie
tussen waterschap en opdrachtnemer
kan - conform het Engelse model
van utilities dat al geruime tijd wordt
toegepast - gekozen worden voor projectoverstijgende
langdurige raamcontracten
voor componenten, adviesdiensten en/of
projecten. Dit bevordert kennisdeling en
leidt tot kostenreductie. De relatief grote
jaarlijkse investeringsvolumes van waterschappen
maken raamwerkcontracten
aantrekkelijk voor opdrachtnemers.
In de huidige projectaanpak van waterschappen
zijn verbeteringen mogelijk door
het zuiver functioneel ‘oplossingsvrij’ specifi
ceren van projectvragen en het minimaliseren
van het eisenprogramma. Beide
punten bevorderen de marktcreativiteit en
Gegarandeerde langdurige inzet rechtvaardigt Bedrijfsdynamiek noopt tot korte economische
hoge economische levensduur. levensduur en mogelijkheid tot sneller
herinvesteren.
Lange levensduur betekent inzet van Snellere herinvestering resulteert in gebruik
‘oude technieken’. nieuwste techniek.
Investering gedreven door maatschappelijke Investering gedreven door winstoogmerk,
taak. rendement op geinvesteerd vermogen.
Beschikbaarheid installaties geleid door Beschikbaarheid installaties bepaald op
maatschappelijke verantwoording. economische gronden.

Het ‘tegeltjes’-imago van een waterschap; overbodige luxe?.
leiden tot economische voordelen, maar
vragen tegelijkertijd extra inspanningen
van de opdrachtgever met betrekking
tot de aanbestedingsprocedure en het
management van risico’s.
Slibverwerking Nieuwveer
Om dit project te concretiseren, is voor
het project nieuwbouw slibverwerking
Nieuwveer vastgesteld welke aanknopingspunten
tot kostenbesparingen kunnen
worden gevonden. Dat heeft het volgende
opgeleverd:
De vraagspecifi catie voor de werken is
zoveel mogelijk een zuiver functionele:
De rioolwaterzuiveringsinstallatie Nieuwveer ten noorden van Breda.
eventuele middelspecifi caties (onder andere
bij het beluchtingontwerp) zijn omgezet in
doelspecifi caties. Bestekspercelen worden
waar mogelijk gegund aan inschrijvers op
basis van total costs of ownership bij een
minimaal vastgelegde capaciteit en prestatie.
‘Luxe componenten’ (werkplekken in het
fabrieksgebouw) zijn achterwege gelaten. De
capaciteit is gebaseerd op de huidige vraag,
met een risicogebaseerde redundantie en
ruimte voor modulaire bouw. Het standaard
eisenprogramma wordt waar mogelijk
verlaten en teruggebracht tot een document
waarin alleen die eisen worden vastgelegd die
in algemene zin van belang worden geacht.
achtergrond
De maatregelen moeten leiden tot
bevordering van de marktcreativiteit en een
besparing op de projectkosten; maximaal
15 procent van de bouwsom wordt haalbaar
geacht door een kritische beschouwing
van het ontwerp én de toepassing van een
‘industriële’ bouwwijze .
Jack Jonk (Waterschap Brabantse Delta)
Ger Toonen (Bavaria)
Hans Wouters (Brightwork BV)
Primeur Fuzzy Filter
in Brabant
De rioolwaterzuiveringsinstallatie Nieuw
Vossemeer van het Waterschap Brabantse
Delta is als eerste voorzien van een Fuzzy
Filter installatie. Door zo’n fi lter op de rwzi te
plaatsen, moet het afvalwater gaan voldoen
aan de viswaternorm. Bovendien wordt
onderzocht wat de mogelijkheden zijn van
vergaande fosfaat- en nitraatverwijdering.
Het Fuzzy Filter is toepasbaar bij nafi ltratie
van effl uentnabehandeling, behandeling
van voorbezonken afvalwater, voorfi ltratie
voor andere systemen en waterhergebruik.
Voordelen zijn onder meer een zeer hoge
fi ltratiesnelheid, een lange levensduur van
het samendrukbare fi ltermedium (dat niet
kan uitspoelen) en upfl ow-confi guratie,
waardoor kortsluitstromen niet mogelijk zijn.
Testinstallaties met een capaciteit van 15 tot
20 kubieke meter per uur zijn beschikbaar.
Voor meer informatie: (0186) 60 60 60.
H 2O / 9 - 2009
11

Geeserstroom: naar nieuwe
ecologische doelen?
Ongeveer drie jaar geleden verscheen in H 2O (nr. 5 uit 2006) een artikel over
de herinrichting van de Geeserstroom, een laaglandbeek in het zuidoosten
van Drenthe. Deze beek is aangelegd in de winter van 2005/2006. Inmiddels
blijkt dat de ontwikkeling op onderdelen anders verloopt dan de betrokkenen
vooraf dachten. De gebruikelijke defi nities van landschappelijke en ecologische
kwaliteit sluiten niet vanzelfsprekend op elkaar aan. Beide onderwerpen
vormden echter wél het hoofddoel van het project. Dit vraagt dus om keuzes.
Het beeld dat de betrokken
instanties bij het maken van de
plannen voor ogen stond was
het - min of meer gebruikelijke - landschapsbeeld
van een beekdal uit de tweede helft
van de 19e eeuw. In grote lijnen gaat het
dan om een stromende beek met een
kronkelende loop in een kleinschalig
ingericht boerenlandschap. Dit landschap is
relatief open; hoogopgaande vegetatie is in
het dal eigenlijk alleen aanwezig in de vorm
van houtwallen en elzensingels die de beek
met de rand van het beekdal verbinden.
Kortom, de Geeserstroom zou een soort
tweede Drentse Aa moeten worden, een
bekend en alom gewaardeerd beeksysteem
in de provincie Drenthe.
12 H 2O / 9 - 2009
Ook voor wat betreft de te ontwikkelen
(aquatisch-)ecologische kwaliteiten vormde
de Drentse Aa min of meer het voorbeeld.
De soortensamenstelling in de beek zelf zou
voor een belangrijk deel moeten bestaan uit
stromingsminnende organismen, soorten
dus die een hoge score op de maatlatten van
de Europese Kaderrichtlijn Water garanderen.
De terrestrische natuur zou vooral moeten
worden gekenmerkt door dotterbloemhooilanden,
met kwelsoorten als dotterbloem,
gevlekte orchis, holpijp en andere soorten
van de blauwgraslanden.
Uitwerking streefbeeld
Zoals destijds in het H 2O-artikel werd
beschreven, is binnen het Geeserstroom-
project uitgebreid nagedacht over met name
het dwarsprofi el van het zomerbed. Dat
heeft er uiteindelijk toe geleid dat een beek
gegraven is met een grote breedte/diepteverhouding,
vergelijkbaar met natuurlijke
beken in het noordoosten van Europa. Deze
keuze is vooral gemaakt om te voorkomen
dat de beek teveel zou gaan draineren en
daarmee de ontwikkeling van de gewenste
blauwgraslanden zou frustreren. Op dit
onderdeel wordt duidelijk afgeweken van
het voorbeeld van de Drentse Aa en veel
andere min of meer natuurlijke beken in
Nederland.
Verder is afgesproken dat geen onderhoud
aan het zomerbed zou worden uitgevoerd,
enerzijds om het aquatisch ecosysteem zich
Vasthouden van water in beekdal zéér effectief
In 2006 zijn het brongebied en de bovenloop van de Geeserstroom opnieuw
ingericht en weer aangesloten op de middenloop van de beek. Daarvóór
voerde dit gebied rechtstreeks af op het kanalensysteem in zuidoost-Drenthe.
Met de genomen maatregelen is een belangrijk deel van het oorspronkelijke
stroomgebied hersteld. Het doel van deze herinrichting was tweeledig:
ecologisch herstel én het realiseren van ruimte voor vasthouden van water
in het beekdal. Hoe goed werkt het vasthouden van water in het dal van de
Geeserstroom?
Door het aankoppelen van de
Geeserstroom op de middenloop
(het Loodiep) wordt deze
laatste belast met de extra afvoer van circa
1.400 hectare stroomgebied. Het totale
stroomgebied van de Geeserstroom heeft
een oppervlakte van zo’n 2.500 hectare.
De afmetingen van het Loodiep en de
aanwezige kunstwerken zijn hier niet op
berekend. Om schade door wateroverlast te
voorkomen, wordt de maximale afvoer uit de
Geeserstroom begrensd, waarbij het teveel
aan water in het beekdal wordt vastgehouden.
Bij de planvorming is berekend
dat de maatgevende afvoer waarmee het
Loodiep kan worden belast, ongeveer een
kubieke meter per seconde is. Op basis
van de beschikbare informatie is destijds
ingeschat dat de maatgevende afvoer na
aankoppeling ongeveer 1,7 kubieke meter
per seconde zou worden (bij een gelijkblijvende
inrichting van het stroomgebied). Als
de gemiddelde dagafvoer hoger is dan één
kubieke meter per seconde, moet het teveel
Inundatie van het beekdal van de Geeserstroom (voorjaar 2008).

Afvoer langs de beek in plaats van dóór de beek (winter 2009).
zo natuurlijk mogelijk te laten ontwikkelen,
anderzijds omdat de hoogfrequente
inundaties onderhoud sowieso ernstig
zouden bemoeilijken. Tot slot is geprobeerd
zoveel mogelijk recht te doen aan het beeld
van het oorspronkelijke meanderingspatroon
uit de 19e eeuw. Inmiddels blijkt dat
deze combinatie van inrichting en beheer
Waterschap Velt en Vecht voor de nodige
dilemma’s plaatst.
aan water dus worden vastgehouden in het
beekdal.
Op het punt waar de Geeserstroom overgaat
in het Loodiep, is daarom een constructie
aangelegd waarmee de afvoer kan worden
begrensd. De afgelopen twee jaar is hier de
afvoer gemeten. Door een defect aan de
meetapparatuur is er nog geen dekkend
beeld van de afvoer door het jaar heen.
Er zijn wel gegevens beschikbaar voor de
periode met de meeste afvoer in 2007 (begin
december). In deze periode is lokaal veel
neerslag gevallen met op 7 december een
neerslaghoeveelheid die ongeveer één keer
per twee jaar voorkomt (41 mm). De hoogste
gemeten gemiddelde dagafvoer was 0,94
kubieke meter per seconde op 10 december
(3,2 mm). Deze waarde wordt voor het
gemak even beschouwd als maatgevende
afvoer voor 2007 en ligt dus ruim onder de
eerder genoemde waarde van 1,7 kubieke
meter per seconde. Deze waarde geldt voor
een goed ontwaterd gebied, met goed
onderhouden watergangen die zijn ingericht
op het zo snel mogelijk afvoeren van water.
In de praktijk blijkt het tot nu toe niet nodig
om de afvoer uit het Geeserstroomgebied te
begrenzen en daarmee actief water vast te
houden.
Ter vergelijking is voor een ander
deelstroomgebied binnen het waterschap uit
Ontwikkelingen tot nu toe
De waterhuishouding in het gebied is
ingrijpend veranderd. In de zomer van 2007
viel de beek langdurig droog, maar vorig
jaar was het systeem in evenwicht en trad
in het beekdal een sterke vernatting op,
waar bepaalde beekdalvegetaties al snel
van wisten te profi teren. De afgelopen jaren
is het zomerbed in hoog tempo dichtgegroeid.
In eerste instantie ging het vooral
metingen de maximale dagafvoer berekend
voor dezelfde periode in december 2007. Die
bedroeg 9,5 millimeter per dag. Deze waarde
komt overeen met de maatgevende afvoer
voor dit stroomgebied. Deze afvoer ligt een
factor 3 hoger dan de afvoer uit de Geeserstroom.
Afvoercapaciteit van het zomerbed
Het zomerbed is vanuit ecologische
motieven zeer ondiep aangelegd en wordt
vanuit hetzelfde perspectief ook niet
onderhouden. Na twee zomers kon worden
gesproken van een vrijwel volledig dichtgegroeide
zomerbedding.
Dit betekent dat de afvoercapaciteit sterk
is afgenomen. In het veld is dan ook goed
te zien dat de Geeserstroom bij hogere
afvoeren al snel buiten de oevers komt en dat
de aangrenzende laagtes mee gaan stromen.
Omdat de aangrenzende gronden op dit
moment worden begraasd en gemaaid, is
de weerstand hier een stuk geringer dan in
het zomerbed. De afvoer over het maaiveld
lijkt een groter deel te beslaan dan de
afvoer door het zomerbed. De begroeiing
van het zomerbed en de waterverplaatsing
over het maaiveld hebben grote invloed
op de snelheid waarmee een neerslagpiek
tot afvoer komt. Voor de natte periode in
december 2007 zijn kwartierwaarden van
de neerslag vergeleken met gemaalcijfers in
achtergrond
om ondergedoken soorten als waterpest,
stijve waterranonkel en sterrekroos, maar
al snel kwamen daar helofyten bij als grote
lisdodde en grote egelskop. Op dit moment
is het zomerbed al in die mate dichtgegroeid
dat de afvoer van water vrijwel uitsluitend
diff uus in het beekdal lijkt plaats te vinden
en dus nauwelijks meer via de beek. In het
laatste jaar was alleen nog een stroomdraad
zichtbaar tijdens fl inke afvoerpieken.
Het oorspronkelijke idee van een actief
meanderende beek tengevolge van
processen van erosie en sedimentatie
heeft het waterschap inmiddels achter zich
gelaten. De verwachting is dat, wanneer
niet regelmatig onderhoud gepleegd gaat
worden, het indertijd met zorg vormgegeven
zomerbed binnen enkele jaren zelfs
verdwenen zal zijn. Dit betekent dat de
eerder geformuleerde streefbeelden voor
een deel wellicht niet gehaald zullen worden,
zeker niet binnen de randvoorwaarde van
‘geen onderhoud’.
Toekomstscenario’s
Verschillende scenario’s zijn denkbaar om
de ontwikkelingen in het beekdal van de
Geeserstroom te sturen. Aan bod komen hier
drie scenario’s die gemeen hebben dat ze
alle drie vanuit een bepaald perspectief de
ecologische kwaliteit ten goede komen; het
en rond het projectgebied. In vergelijkbare
deelstroomgebieden komt de neerslag al
binnen een halve dag tot afvoer, maar aan
het eindpunt van de Geeserstroom komt de
afvoerpiek pas 2,5 dag na de neerslagpiek.
Het gebied voert dus traag af; de gemiddelde
stroomsnelheid bedraagt slechts enkele
centimeters per seconde.
Bergingsruimte
Bij het opstellen van het inrichtingsplan is
berekend dat in het beekdal circa 910.000
kubieke meter water moet kunnen worden
geborgen om alle afvoeren boven de één
kubieke meter per seconde in het gebied
vast te houden. Bij deze hoeveelheid kunnen
ook afvoeren die zich voordoen bij situaties
met een herhalingstijd van bijvoorbeeld één
keer per 10 of 25 jaar, worden vastgehouden.
Daarmee wordt het hoofdsysteem van het
waterschap in extreem natte situaties ontlast.
Hierop is ook de hoogte van de kades rond
het bergingsgebied afgestemd.
De volledige bergingscapaciteit is alleen
aanwezig in een leeg grond- en oppervlaktewatersysteem.
Hoge afvoeren komen
juist voor als deze systemen al gevuld zijn.
In die situatie is een deel van de bergingsruimte
dus al benut. Om zicht te krijgen op
de werking van het bergingsgebied bij een
gedeeltelijk gevuld grond- en oppervlaktewatersysteem
is dit voor een praktijkgeval
uitgewerkt.
H 2O / 9 - 2009
13

verschil zit hem vooral in de defi nitie van dat
begrip.
Actief ingrijpen: het 19e eeuwse landschap
Deze optie betekent dat het zomerbed
met enige regelmaat onderhouden moet
worden, zodat zoveel mogelijk water kan
worden afgevoerd. Daarmee optimaliseert
de stroomsnelheid in de beek en kan de
hoogste score op de KRW-maatlatten bereikt
worden. Een aanvullende maatregel zou
kunnen zijn de beek in beperkte mate te
verdiepen, waardoor de verlanding mogelijk
vertraagt. In dit scenario streeft Waterschap
Velt en Vecht dus naar een vorm van natuur
die alleen bij gratie van menselijk ingrijpen
kan voortbestaan.
De natuur haar gang laten gaan:
broekbosontwikkeling
Waarschijnlijk is het mogelijk om het
onderhoud van het zomerbed overbodig
te maken door bosontwikkeling in het
beekdal toe te staan. De elzen die deel
uitmaken van de houtwalrestanten, blijken
in staat te zijn voor zoveel nakomelingen te
zorgen dat het beekdal zich in korte tijd kan
omvormen tot bos. De water- en oevervegetatie
in het zomerbed zal op die manier
binnen de perken blijven. Een met bos
begroeid beekdal sluit echter niet aan bij het
eerder geschetste 19e eeuwse streefbeeld.
Beekdalen in Drenthe worden geacht open
te zijn. Of de motieven daarbij ten principale
van landschappelijke, ecologische of
Waterberging en natuur in het beekdal van de Geeserstroom (voorjaar 2008).
14 H 2O / 9 - 2009
nostalgische aard zijn, zou nader uitgezocht
kunnen worden.
Beperkt ingrijpen: van beekdal naar moerasdal
Het derde scenario bestaat eruit dat het
waterschap toewerkt naar een systeem
waarbij het water diff uus in het dal wordt
afgevoerd en waar hoogstens zo nu en dan
een smalle stroomdraad te onderscheiden
zal zijn. In het beekdal vindt op uitgebreide
schaal moeras- en veenvorming plaats.
Een beheer dat bestaat uit extensieve
begrazing, eventueel in combinatie met
enig laagfrequent handmatig onderhoud,
zal naar verwachting het gewenste (half)
open landschap in stand kunnen houden.
Het toekomstbeeld bestaat dan uit een
moerasachtig mozaieklandschap met vrij
omvangrijke vegetaties bestaande uit riet,
zegges en andere hoge kruiden, afgewisseld
met hier en daar wilgen- en elzenstruweel.
Voor bijvoorbeeld veel vogelsoorten zal
een buitengewoon aantrekkelijk landschap
ontstaan, maar de huidige doelsoorten voor
de KRW zullen naar verwachting slechts in
beperkte mate worden aangetroff en. Dit
hoeft echter niet direct een probleem te
vormen: de geest van de KRW gaat uiteindelijk
boven de letter.
Keuzes
De beheerders van beek en beekdal
(Staatsbosbeheer en Waterschap Velt en
Vecht) neigen op dit moment naar het derde
scenario. Zij vinden het belangrijk dat de
eerdere afspraak om geen onderhoud aan
het zomerbed te plegen, gehandhaafd blijft.
Ook blijven ze graag bij de keuze voor een
zomerbed met een minimaal drainerende
werking. Tegelijkertijd realiseren ze zich dat
een beekdal dat volledig met bos begroeid
raakt in de huidige situatie nog even een
brug te ver is. Deze argumenten leiden
dus als vanzelf tot het derde scenario. Het
gevolg daarvan zal zijn dat het beeld van een
natuurlijk beekdal enige bijstelling behoeft.
Dit moet met de betrokkenen (en zeker ook
met de bewoners van de streek) besproken
worden. De ecologische consequenties van
de gemaakte keuzes zullen te zijner tijd
af te leiden zijn uit de resultaten van het
monitoringsprogramma dat aan dit project
gekoppeld is. Dit programma wordt de
komende jaren gecontinueerd.
Conclusie
Drie jaar na afronding van het herstel van de
Geeserstroom is de conclusie dat het project
Waterschap Velt en Vecht voor de nodige
verrassingen plaatst. De gewenste vernatting
van het beekdal verloopt weliswaar buitengewoon
voorspoedig, maar de toekomst
van de beek zelf, inclusief fl ora en fauna, is
tamelijk onzeker. Wat wél zeker is, is dat het
project voor ecologen en hydrologen buitengewoon
boeiend is.
Gerhard Duursema (Waterschap Velt en
Vecht)

De Geeserstroom is grotendeels dichtgegroeid met lisdodde (nazomer 2008).
Voorbeeld uit de praktijk
Op 7 december 2007 is binnen 24 uur 41
millimeter neerslag gevallen (dit doet zich
gemiddeld éénmaal per twee jaar voor). In
het projectgebied was toen al sprake van
hoge grondwaterstanden en inundatie van
de laagste delen van het beekdal. Een dag
later is in het hele beekdal de oppervlaktewaterstand
gemeten. Met deze gegevens is
het aantal geborgen kubieke meter water
in het gebied berekend. Daaruit volgt dus
automatisch de resterende bergingsruimte.
In totaal bleek ongeveer 330.000 kubieke
meter van de beschikbare berging benut
te zijn en was dus nog 910.000 - 330.000
= 580.000 kubieke meter beschikbaar. Stel
dat op dezelfde dag nog eens 25 millimeter
neerslag zou zijn gevallen, dan zou die
bij een constant blijvende gemiddelde
dagafvoer van één kubieke meter per
seconde probleemloos in het bergingsgebied
kunnen worden opgevangen.
Het is overigens maar de vraag of met die
25 millimeter extra neerslag de resterende
bergingsruimte benut zou worden.
Bij veldbezoeken in natte periodes is
waargenomen dat het benedenstroomse
deel van het beekdal niet of nauwelijks onder
water komt te staan, terwijl daar toch het
grootste bergingspotentieel aanwezig is. Veel
water blijft ‘hangen’ op de fl anken van het
beekdal. De van nature aanwezige laagtes,
die in het verleden werden ontwaterd door
sloten en greppels, bergen nu een groot
deel van de neerslag. Dat het gebied goed
water vasthoudt, blijkt ook uit de lage
maximale dagafvoer van 3,2 millimeter die
is gemeten na de neerslag van 7 december.
Uiteindelijk wordt de neerslag natuurlijk wel
via het grondwater naar de laagste delen
van het beekdal afgevoerd. Onze inschatting
is dan ook dat bij een extra neerslaghoeveelheid
van bijvoorbeeld 100 millimeter de
resterende bergingsruimte nog steeds niet
volledig benut zou zijn. Anders geformuleerd
betekent dit dat het Loodiep, ook in
een extreem natte situatie, maximaal wordt
belast met maatgevende afvoer.
Aanvullend onderzoek
Voor het waterschap is de indertijd gekozen
combinatie van vasthouden van water en
beek(dal)herstel nieuw. Op basis van de
tot nu toe verzamelde meetgegevens kan
worden geconcludeerd dat neerslag met
veel vertraging en met een lage intensiteit
tot afvoer komt. Omdat we ervan uitgaan dat
we in de toekomst een wezenlijk deel van de
wateropgave op een vergelijkbare manier
willen realiseren, is dat een goede reden om
de hydrologische ontwikkelingen op de voet
te volgen.
Zo wordt de komende vijf jaar het verloop
van de grond- en oppervlaktewaterstand en
de afvoer naar het Loodiep in de tijd gevolgd.
achtergrond
Hierdoor ontstaat inzicht in het verloop van
de grond- en oppervlaktewaterstand in de
tijd, de snelheid waarmee de oppervlaktewaterstand
stijgt in een gedeeltelijk en volledig
gevuld systeem, de relatie tussen de neerslaghoeveelheid,
de grond- en oppervlaktewaterstand
en de afvoer naar het Loodiep, de
snelheid waarmee afvoergolven zich door het
beekdal verplaatsen door het jaar heen én de
duur van het droogvallen van het brongebied
en de bovenloop van het beeksysteem.
De resultaten van deze onderzoeken geven
inzicht in de relatie tussen inrichting en
beheer van het beeksysteem en de consequenties
die dat heeft voor het kwantiteitsbeheer.
Dit inzicht moet eraan bijdragen dat
we binnen het beheergebied van Velt en
Vecht een optimale combinatie bereiken van
ecologie en veiligheid.
Jan Willem van den Barg en Gert Meijering
(Waterschap Velt en Vecht)
Zie ook platform: pagina 29
H 2O / 9 - 2009
15

Interactieve uitvoering van beekherstel in Vaassen
Wanneer draagvlak bestaat voor een plan, geldt dat niet automatisch voor
de uitvoering ervan. Tijdens de planvorming en uitvoering van het project
Vaassense beken van Waterschap Veluwe is daarom een interactieve uitvoering
toegepast. Dit houdt in dat burgers en andere belanghebbenden in een vroeg
stadium zijn betrokken bij de ontwikkeling van een integraal waterplan.
Bovendien worden projectfasen (planvorming, ontwerp, uitvoering en beheer)
niet na, maar naast elkaar doorlopen. Het concept interactieve uitvoering van
Govert Geldof 1) maakt deel uit van het onderzoeksproject ‘Leven met water’.
Voor het bekensysteem in Vaassen
is een raamplan opgesteld met
hoofdlijnen en kaders. Vervolgens
is het bekensysteem verdeeld in trajecten.
Samen met direct belanghebbenden zijn
de deeltrajecten via uitvoeringscontracten
ontworpen en uitgevoerd. Tijdens de uitvoeringsfase
in het ene traject kon in de andere
trajecten samen met bewoners alvast worden
begonnen met plannen en ontwerpen.
Zo ontstond een parallel proces. De eerste
opgeleverde trajecten leverden vervolgens
inbreng op voor de volgende en laten het
mogelijke resultaat van het beekherstel zien:
eerst shovels, zandhopen en omgekapte
bomen en pas daarna nieuwe natuur langs
afgegraven beekoevers. Dankzij de nieuwe
methode kan Waterschap Veluwe sneller dan
ooit van opdrachtverlening tot uitvoering
Afb. 1: Naar interactieve uitvoering 1 ).
Afb. 2: Het plangebied Vaassense beken.
16 H 2O / 9 - 2009
komen. De eerste resultaten zijn hoopgevend
voor het vervolg.
De opkomst bij de laatste waterschapsverkiezingen
toonde aan dat waterschappen niet
echt leven, maar waterprojecten des te meer.
De bevolking wordt steeds mondiger en wil
meer invloed op haar leefomgeving. Samenwerking
met burgers biedt het waterschap
onder meer de mogelijkheid democratische
legitimiteit te krijgen voor het uitvoeren
van het beleid. Waterschappen richten zich
mede daarom tijdens de planvorming van
integrale waterprojecten tot bewoners en
andere belanghebbenden. Geregeld blijkt
na goedkeuring van een interactief plan dat
individuele belanghebbenden toch bezwaar
hebben en het proces frustreren tijdens de
uitvoering. Dat komt doordat (achteraf) blijkt
dat niet alle relevante belanghebbenden bij
het planproces betrokken waren. Een graafmachine
in je achtertuin is toch iets anders
dan een plan op papier. Niet alle belanghebbenden
lezen de plannen en hoewel de
meerderheid misschien voor een plan is, kan
een individu het plan frustreren. Vervolgens
leiden knelpunten op een enkel onderdeel
van een plan veelal tot vertraging voor de
uitvoering van het gehele plan.
Traditionele plannen, interactief opgesteld
of niet, bieden veelal geen ruimte meer
voor aanpassing tijdens de uitvoering (of
de voorbereiding daarvan), terwijl juist bij
de uitvoering vaak gevoeligheden naar
boven komen. Ook kan blijken dat in de
werkelijkheid het plan niet zoals voorgesteld
uitvoerbaar is. Interactieve uitvoering
stelt daarom voor de fases planvorming,
ontwerp, uitvoering en beheer niet na, maar
naast elkaar af te werken (zie afbeelding 1).
In dit schema lijkt het concept een grote
abstractie te hebben, want hoe kan dat nu
in de praktijk? Uitvoeren en gelijktijdig een
plan maken is toch niet mogelijk? Dat klopt,
de tijd tikt en daardoor werkt elk proces
volgens een bepaald tijdschema. Maar het
proces is wel degelijk anders in te richten,
waardoor gefaseerd en naast elkaar plannen,
ontwerpen en uivoeren mogelijk wordt.
Perceptie
Ook de perceptie van werken is verschillend.
In het traditionele proces wordt vaak
toegewerkt naar tussenproducten, zoals het
plan, het ontwerp en de oplevering. Zo wordt
het project dus stapsgewijs uitgevoerd.
Dat is in sommige waterschappen duidelijk
terug te zien in de verdeling van afdelingen:
een afdeling planvorming en een afdeling
uitvoering, met bijbehorende projectleiders.
Wij stellen dat je altijd, in welke fase het
proces zich ook bevindt, toewerkt naar het
eindproduct: een nieuwe beheerssituatie. Zo
schuif je de verschillende fasen conceptueel
in elkaar tijdens het proces. Dat betekent in
de praktijk dat je niet alleen bewoners in een
eerder stadium betrekt, maar onder andere
ook projectleiders uitvoering, beheerders en
vergunningverleners. Door uitvoering niet
te laten wachten tot de laatste strekkende
meter van het projectgebied is gepland, is
het mogelijk onderdelen waarover weinig
discussie bestaat eerder uit te voeren.
Intussen geef je tijd aan onderdelen die
meer discussie vragen. Beekherstelprojecten
zijn als de verbouwing van een huis; terwijl
je bezig bent met de bouw van een serre
aan de woonkamer, bedenk je tegelijkertijd
de inrichting van de keuken (apparatuur,
kleur van de tegels, etc.). Daarnaast woon
je ook nog in het huis en moet de boel

Twee beken met een ander type water worden uit elkaar gehouden.
leefbaar blijven. Wij zijn van mening dat
snel uitvoeren van onderdelen niet alleen
slagvaardigheid en daadkracht van het
waterschap toont, maar ook motiveert bij de
voorbereiding van andere onderdelen.
Anders dan normaal
Bij het herstel van de Vaassense beken is
de interactieve uitvoering toegepast (zie
plangebied, afbeelding 2). Dat betekent
dat het proces van plan tot beheer anders
dan normaal is ingevuld. Het proces is
als volgt te beschrijven. Na opdrachtverlening
is in (beperkte) samenwerking
met belanghebbenden een globaal plan
opgesteld: Raamplan Vaassense beken.
In tegenstelling tot traditionele plannen
beschrijft het raamplan de huidige én
gewenste situatie van de beeklopen, maar
niet de maatregelen die daartoe leiden. Het
raamplan stelt de randvoorwaarden vast
waaraan de gewenste situatie minimaal
moet voldoen om te passen binnen het
beleid. Om inzicht te geven in oplossingsrichtingen
voor de toekomstige situatie,
is wel een aantal mogelijke maatregelen
beschreven. Het raamplan is ter goedkeuring
voorgelegd aan het algemeen bestuur van
het waterschap. De kaders zijn door het
bestuur vastgesteld; de maatregelen worden
op veldniveau gerealiseerd. Het systeem
van enkele beken is voor de uitvoering in
verschillende trajecten opgeknipt. Deze
trajecten worden afzonderlijk van elkaar
uitgevoerd. Het waterschap gaat per
traject met de direct betrokkenen aan tafel
zitten om het werk voor te bereiden en tot
overeenstemming te komen over de uit te
voeren maatregelen. Samen met de direct
betrokken wordt vervolgens een uitvoeringscontract
getekend dat ter goedkeuring wordt
voorgelegd aan het college van dijkgraaf en
heemraden.
De ontwikkeling van het Raamplan
Vaassense beken, dat het algemeen bestuur
in november 2007 vaststelde, nam ongeveer
een half jaar in beslag. Het projectteam
richtte zich vervolgens op een snelle en
volledige uitvoering van het eerste traject.
Dit gebeurde in nauw overleg met de
bewoners en andere belanghebbenden.
Het waterschap heeft hier geen gronden in
bezit en er moest letterlijk in de achtertuinen
achtergrond
van de mensen gewerkt worden. Samen
met de bewoners is een uitvoeringscontract
opgesteld. Vorig jaar oktober ging de
eerste schop de grond in. Het betreft hier
een traject waar twee beken parallel aan
elkaar stromen. De beken zijn in de 17e eeuw
aangelegd om enerzijds de watermolen
van schoon productiewater te voorzien
(Nieuwe Beek) en anderzijds het waterrad
aan te draaien (Rode Beek). Tijdens de eerste
bewonersochtend, een wandeling in juni
2007 langs deze twee beken, bleek al dat
zij graag weer het schot terug zouden zien,
dat het ijzerhoudende rode water van de
Rode Beek scheidt van het heldere water
van de Nieuwe Beek. Tijdens het gezamenlijk
uitwerken van de maatregelen bleek dat
de bewoners van de oude molenplaats,
tegenwoordig herkenbaar door een waterval
van ongeveer twee meter, bereid waren
een vispassage aan te leggen rondom hun
woonkavel. Op deze manier kan uit historisch
oogpunt de waterval behouden blijven en
wordt het peilverschil overbrugbaar gemaakt
voor migrerende vissen, zoals de zeldzame
beekprik die in het Vaassense systeem te
vinden is.
De eerste fase is afgelopen februari afgerond.
Het is nu nog een kaalslag, maar dit zal
verbeteren. Dat is ook merkbaar bij de
voorbereiding van de volgende trajecten. De
bewoners uit Vaassen hebben door het werk
aan het eerste traject nu een duidelijk beeld
en raken enthousiast over hoe het bij hen
kan worden.
Conclusies
Met enige voorzichtigheid durven we te
zeggen dat de aanpak succesvol is. Deze
terughoudendheid is gepast, omdat nog vele
trajecten volgen, maar een goed begin is het
halve werk. De eerste resultaten zijn veelbelovend
voor het vervolg van de herinrichting
van de Vaassense beken. Eén van de doelen
was om binnen een half jaar het plan voor te
bereiden en de uitvoering te laten starten.
Dit doel is gehaald. Door de verschillende
projectfasen naast elkaar te laten verlopen,
was het mogelijk het eerste deeltraject snel
en slagvaardig uit te voeren. Door deze
eigenschappen denken wij dat er draagvlak
voor uitvoering gecreëerd is in Vaassen. De
eerste resultaten zijn zichtbaar en daardoor
veel beter te begrijpen dan een abstract plan.
Wij denken dat dit leidt tot meer draagvlak
voor de uitvoering van de volgende trajecten
die complexer zijn (meer belangen, meer
bewoners). Nog nooit is het waterschap zo
snel van opdracht tot uitvoering gekomen.
Dat alleen is al een grote winst van deze
aanpak.
Jaap Evers (Centrum voor Schone
Technologie en Milieubeleid, Universiteit
Twente)
Zeeger van de Koppel (projectleider
Vaassense Beken, Waterschap Veluwe)
NOTEN
1) Geldof G. (2004). Omgaan met complexiteit bij
integraal waterbeheer: op weg naar interactieve
uitvoering. Tauw.
H 2O / 9 - 2009
17

Hermeandering Hooge Raam
Waterschap Aa en Maas is bijna klaar met de eerste fase van de hermeandering
van de Hooge Raam.
In de gemeenten Landerd en Mill en
Sint Hubert krijgt de Hooge Raam
zijn kronkelende vorm terug. Door de
rivier opnieuw te laten meanderen, ontstaat
meer ruimte voor verschillende planten- en
diersoorten en neemt de natuurwaarde
sterk toe. De graafwerkzaamheden zijn
vrijwel afgerond. Om de amfi bieën niet te
storen, volgen de watertechnische werken
in september. Die maand zal het water naar
verwachting ook door de nieuwe bedding
stromen.
‘Vieze sloot’ verandert in prachtige beek
18 H 2O / 9 - 2009
De nieuwe kronkelende bedding van de Hooge
Raam - die in een ver verleden is rechtgetrokken
met steile oevers en stuwen - omvat
een afstand van 400 meter. Bij een ander traject
van 600 meter wordt de nieuwe loop recht
aangelegd om te kijken op welke manier en
in hoeveel tijd de rivier ‘op eigen kracht’ gaat
kronkelen. Omdat dit natuurlijke proces veel
relevante informatie kan opleveren, is Aa en
Maas hier een onderzoeksproject gestart. Het
project komt onder andere voort uit het Reconstructieplan
van de Provincie Noord-Brabant.
Op deze locatie is een rechte watergang gegraven om te kijken in welk tijdsbestek de rivier ‘op eigen kracht’
gaat kronkelen.
In Gemert is de herinrichting van de
beek De Rips in volle gang. De beek
moet als een blauw-groen lint door
het landschap gaan stromen.
De Rips is lange tijd niet meer dan
een vieze sloot met veel achterstallig
onderhoud geweest. Bij
de herinrichting staan verbetering van de
waterveiligheid en de belevingswaarde
voorop. De beek krijgt fl auwe oevers en een
onderhoudspad en gaat deels weer slingeren
door het landschap. Op de meeste plaatsen
komen wandelpaden langs de beek. Door
de beekbodem uit te baggeren en ingezakte
oevers aan te pakken, krijgen fl ora en fauna
nieuwe ontwikkelingskansen.
Het initiatief tot de herinrichting kwam van
de gemeente Gemert-Bakel. Samen met
Waterschap Aa en Maas zijn de plannen
uitgewerkt. De direct betrokken bewoners
en andere belanghebbenden hebben op een
aantal avonden hun mening kunnen geven
en ideeën kunnen inbrengen.
De Rips krijgt fl auwe oevers.
Marmergrondel
in Voorsterbeek
In de Voorsterbeek zwemt sinds
kort de marmergrondel. Deze
nieuwe vissoort in het werkgebied
van Waterschap Veluwe hoort
oorspronkelijk thuis in de Kaspische
en Zwarte Zee. De marmergrondels
zijn gevangen door de Hengelsportfederatie
Oost-Nederland, die voor
het waterschap de Voorsterbeek
bemonstert.
Volgend jaar wordt gemaal
Middelbeek vispasseerbaar
gemaakt. Bovendien is het
waterschap in de Voorsterbeek begonnen
met de voorbereiding van maatregelen
om te voldoen aan de Kaderrichtlijn Water.
De marmergrondel en andere vissoorten
maken hiervan dankbaar gebruik om de
Voorsterbeek op te trekken. Het gevlekte visje
(lengte 6 tot 10 cm) is nu alleen gevangen
op de stenige bodem bij de uitstroom van
gemaal Middelbeek. Waarschijnlijk zoekt deze
vis ook zulke plekken op in de Voorsterbeek
(dus bij stuwen en bruggen).
De marmergrondel is één van de vijf nieuwe
vissoorten in Nederland. Zijn komst naar
hier is mogelijk, omdat in 1992 het Main-
Donaukanaal is aangelegd. De IJssel is voor
het werkgebied van Waterschap Veluwe een
aanvoerroute voor inheemse vissoorten en
exoten. Deze situatie stelt Waterschap Veluwe
voor de opgave om het opheff en van visbarrières
nauwkeurig te beoordelen. Herstel van
vismigratie zal er toe bijdragen dat sommige
riviervissen (en andere dieren) de beken en
weteringen eerder weten te vinden. Verwacht
wordt dat de marmergrondel concurreert met
andere bodem(vis)soorten.

Werkzaamheden aan IJsseluiterwaarden
bij Olst
Het project IJsseluiterwaarden Olst, waarbij veiligheidsmaatregelen tegen
overstromingen gecombineerd worden met de aanleg van natuur, is de vierde
fase ingegaan. Daarin laat Rijkswaterstaat een deel van een ‘meestromende’
geul in de uiterwaard op de westoever van de IJssel aanleggen. Daarnaast
worden de voormalige zandwinput De Hooge Waard en de oevers van de IJssel
natuurlijker gemaakt. Eind 2010 moet dit deelproject klaar zijn.
De belangrijkste onderdelen van
het project zijn de aanleg van
een aantal nevengeulen langs
de IJssel, de ontwikkeling van 360 hectare
nieuwe natuur en het reinigen of verwijderen
van 3,5 hectare zwaar vervuilde grond op het
Olasfaterrein.
In 2002 is begonnen met de planvorming.
Sinds 2005 worden fasegewijs delen van het
project uitgevoerd. In 2015, bij het gereed
komen van het rijksprogramma Ruimte voor
de Rivier, moet ook het project IJsseluiterwaarden
Olst zijn voltooid.
Schapen op de dijk
Waterschap Aa en Maas heeft weer een schaapskudde ingezet om de dijk langs
het Drongelens Kanaal van Vlijmen tot Waalwijk af te grazen. De 400 schapen
blijven tot en met november.
Met deze gerichte vorm van
begrazing helpt het waterschap
de natuur in het gebied. Doordat
de schapen met name gras eten, krijgen
kruiden en bijzondere plantensoorten
meer kans. De oevers van het Drongelens
Kanaal hebben een belangrijke ecologische
functie en moeten op een natuurvriendelijke
manier worden onderhouden. Zo kan
‘natuurrijk grasland’ ontstaan. Waar vroeger
met machines werd gemaaid, laat Aa en
Maas tegenwoordig de oevers door schapen
begrazen. Bij het ontwikkelen van soortenrijke
graslanden heeft een schaapskudde een
grote meerwaarde. De bodem verschraalt en
door de ‘heerdgang’ van de kudde langs de
terreinen worden zaden verspreid. Hierdoor
neemt de diversiteit aan kruiden en planten
toe, wat weer gunstig is voor insecten en
andere dieren.
Complexe HDD-boringen onder de
Merwede
In verband met de huidige hardheid van het water heeft Oasen besloten zacht
water in te kopen bij Evides voor de inwoners van Zwijndrecht en het oostelijk
deel van Hendrik-Ido-Ambacht. Om dat mogelijk te maken, is een nieuwe
waterleiding aangelegd onder de Oude Maas/Beneden Merwede.
Evides verzorgde, vanwege zijn
ervaring met grootschalige boorprojecten,
het ontwerp en de aanleg van
de leiding. Met behulp van twee HDD-boringen
(Horizontal Directional Drilling) en een
landstrekking zijn medio april de leidingnetten
van beide waterbedrijven verbonden.
Om de leiding te leggen, waren twee
HDD-boringen noodzakelijk. Eén boring
De totale kosten voor IJsseluiterwaarden Olst
bedragen 69 miljoen euro. Daarvan gaat 30
tot 35 miljoen euro op aan de sanering en
herinrichting van het voormalige Olasfaterrein.
De herinrichting van de uiterwaarden
kost in totaal 32 miljoen euro, die
wordt gefi nancierd door het Rijk, Provincie
Overijssel, de Europese Commissie, de
gemeente Olst-Wijhe en Staatsbosbeheer.
Tevens wordt geld terugverdiend door de
verkoop van vrijkomend materiaal als puin
en grond.
De schaapskudde helpt Waterschap Aa en Maas.
van 1.450 meter en één van 625 meter. De
langste boring liep van de Watertoren in
Zwijndrecht naar de toekomstige Dordtse
woonwijk Stadswerven. Hierbij werd onder
de Beneden Merwede door geboord. Gezien
de grondgesteldheid en de locatie van in-
en uittredepunten was dat een complexe
boring. De proefboringen zijn met succes
uitgevoerd.
actualiteit
Aa en Maas
bouwt
ondergrondse
vispassage
Waterschap Aa en Maas heeft, samen
met FishFlow Innovations, afgelopen
week een hevelvistrap in de Hertogswetering
bij stuw ‘Oijense Hut’ te
Oijen aangelegd. Dit is de tweede
vispassage in het werkgebied van Aa
en Maas, waarbij vissen als het ware
om de stuw heen geheveld worden.
In 2006 legde Waterschap Aa en Maas
al een hevelvistrap aan in Berghem (zie
foto). Deze functioneert prima, waarop
het waterschap besloot een tweede aan te
leggen. Deze wordt echter ondergronds
aangelegd. Hij komt niet meer dan een halve
meter boven het maaiveld te liggen en past
daardoor beter in het landschap.
De hevelvistrap heeft ten opzichte van
traditionele vistrappen het voordeel dat
deze relatief weinig ruimte in beslag neemt.
Daarnaast kan de stroomsnelheid door
een vacuümpomp zo geregeld worden
dat de hindernis voor vissen makelijker te
overbruggen is. Het totale systeem heeft
niet veel onderhoud nodig. Door de spoelkleppen
te openen wordt de vistrap vanzelf
schoongespoeld.
De Manshanden hevelvistrap bestaat uit
een vistrap in een gesloten bak, die door
buizen verbonden is met het water aan
weerszijden van de stuw. Met behulp van
een vacuümpomp wordt het water over het
hoogste punt in de hevelvistrap gebracht,
waarna de passage water begint te hevelen.
Het water stroomt vervolgens over een
conventionele vistrap: een reeks compartimenten
die vissen in staat stellen door kleine
stappen een hoogteverschil te overbruggen.
De vacuümpomp zorgt voor de aanwezigheid
en instandhouding van een luchtbel. De
grootte van de luchtbel is bepalend voor
het debiet over de vistrap. Bij een rustige
stroming kunnen zowel grote als kleine vissen
tegen de stroom in de vistrap op zwemmen.
De hevelvistrap bij Berghem was de eerste
in zijn soort. Als de ondergrondse versie ook
bevalt, zal er een hele serie van aangelegd
worden in het beheergebied van Aa en Maas.
De Manshanden hevelvistrap bij Berghem.
H 2O / 9 - 2009
19

verenigingsnieuws
WATERCOLUMN
Activi-tijd
Volgens een recente enquête overweegt
30 procent van de leden van Waternetwerk
om in de nabije toekomst
actief binnen de vereniging te worden,
omdat netwerken leuk is en omdat het inspirerend
is andere ‘watermensen’ te ontmoeten,
trends te bespreken en kennis te delen
over innovatie, duurzaamheid en andere
water zaken. Er is één ‘maar’ dat roet in het
eten kan gooien en dat is tijd. Geen tijd, om
precies te zijn. Dat is jammer, want het is toch
leuk om je tijd te vullen met inspirerende
activiteiten waar je blij van wordt.
Zo las ik laatst een interessant artikel over
confl icterende tijdsperspectieven in de
wetenschappelijke wereld, geschreven door
de Finnen Ylijoki en Mäntylä. Zij benoemen
verschillende belevingen van tijd die elkaar
beconcurreren, onder andere personal time,
scheduled time en timeless time. Het aardige
van dat artikel is dat je na het lezen ervan
snapt waarom je het zo druk kunt hebben en
maar niet toekomt aan de dingen die je echt
leuk vindt. In het werkzame leven is er altijd
getouwtrek tussen deze drie belevingen
van tijd. Scheduled time gaat op aan het
schrijven van obligate kwartaalverslagen,
voortgangsverslagen en het bijwonen van
afdelingsoverleggen. Tijd die je eigenlijk
wil gebruiken voor timeless time, waarin
slimme ideeën kunnen ontstaan, inspiratie
bloeit en en je kunt netwerken met
vakgenoten. Deze tijd staat dus onder druk.
De meeste onderzoekers doen het creatieve
onderzoekswerk volgens de auteurs daarom
in hun personal time - de tijd die privé is, vrije
tijd dus. Zo houden ze geen tijd meer over
voor andere leuke dingen.
Ik zou het om willen draaien: ga slim om
met het evenwicht tussen timeless time en
scheduled time. Dan hou je personal time
over én heb je meer tijd voor bijvoorbeeld
Waternetwerk.
Activi-tijd dus!
Carleen Mesters (Waternetwerk)
20 H 2O / 9 - 2009
‘Effl uent als bron’
De themagroep Watervoorziening verzorgt
op 25 en 26 juni een workshop en excursie
met de titel ‘Effl uent als bron’.
De waterketen is in beweging. Institutioneel,
maar ook technisch. Het afvalwater
wordt steeds verder behandeld alvorens in
de omgeving te worden geloosd. Inzet van
effl uent als bron komt daarmee eerder in
beeld. Anderzijds vormt, zelfs in het relatief
natte Nederland, de beschikbaarheid van
zoet ruwwater steeds vaker een knelpunt,
bijvoorbeeld door beperking van grondwaterwinning
of mogelijke verbrakking van
oppervlaktewater. Er wordt al lang gesproken
over de inzet van effl uent bij waterbereiding,
maar inmiddels zijn we het spreken voorbij
en worden de woorden omgezet in daden,
door NieuWater (WMD en Waterschap Velt
& Vecht), Evides (samen met Waterschap
Zeeuws Vlaanderen) en al vele jaren door de
IWVA in West-Vlaanderen.
Deze ontwikkelingen vormen de aanleiding
om als deskundigen uit de watersector van
gedachten te wisselen over mogelijkheden
en risico’s van de inzet van effl uent als bron.
In de workshop wordt ingegaan op de voor-
en nadelen van effl uent als bron, of anders
gezegd wanneer, waarom en waar wel of
niet? Door diverse sprekers wordt stilgestaan
bij de technische repercussies van de
behandeling van effl uent. Wat zijn de operationele
knelpunten, hoe pakken de kosten
in de praktijk uit, hoe worden problemen
omtrent (zoute) reststromen opgepakt?
De workshop wordt ingestoken als een
mini-symposium bij de IWVA te Koksijde,
gecombineerd met een praktijkbezoek aan
de effl uentbehandelingsinstallaties van de
IWVA te Wulpen.
De uitnodiging is inmiddels aan de leden
van Waternetwerk verstuurd. U kunt zich
De excursie naar BioCel tijdens het symposium in februari.
nog aanmelden: www.waternetwerk.nl. Het
maximumaantal deelnemers bedraagt 40.
Richtlijn Overstromingsrisico’s
Op 4 juni houdt Waternetwerk samen met
IMPRO een themadag over de Richtlijn
Overstromingsrisico’s. Op deze dag krijgen
de aanwezigen informatie over de stappen
die tot nu toe zijn gezet. De organisatie wil
met de deelnemers in discussie gaan over
de vraag wat de implementatie van de ROR
betekent voor de praktijk (en wat ermee
te winnen is). Het is de bedoeling dat deze
discussie bijdraagt aan implementatievoorstellen
die in september aan het Nationaal
Wateroverleg worden voorgelegd.
Bestrijdingsmiddelen, issue óf non-issue?
Themagroep Oppervlaktewater houdt op
24 september een middagbijeenkomst
met de titel ‘Bestrijdingsmiddelen, issue óf
non-issue?’ De locatie is nog niet bekend.
TCA
De Technische Commissie Anaerobie houdt
op dezelfde dag een symposium in de
Vakschool in Wageningen. Nadere bijzonderheden
volgen nog.
Gevraagd:
presentaties voor
symposium
‘De afvalwaterzuivering
als energiefabriek II’
op 18 september
Afgelopen februari vond in het buitengebied
van Lelystad een symposium en excursie
plaats met de titel ‘De afvalwaterzuivering
als energiefabriek; utopie of realiteit’ (zie de
foto’s). Door de grote belangstelling en de
beperkte zaalruimte heeft de themagroep
afvalwaterzuivering besloten om op
vrijdag 18 september nogmaals een dag te
organiseren met hetzelfde thema. Graag

willen we dit op een andere manier doen,
waarbij we gebruik maken van de kennis en
ervaringen van het Waternetwerk. Bij deze
doen we een oproep om u aan te melden
voor het geven van een presentatie op 18
september. De themagroep afvalwaterzuivering
zal mede op basis van de aanmeldingen
een programma samenstellen voor
en door leden van Waternetwerk.
Gevraagd dus presentaties over het thema
‘De afvalwaterzuivering als energiefabriek’.
U kunt ze aanmelden tot 1 juni. Houdt
rekening met de volgende criteria: de
presentaties moeten gaan over afvalwaterzuivering
en energie. Hieronder valt ook de
slib(eind)verwerking. Afvalwaterzuivering
kan natuurlijk ook bedrijfsafvalwaterzuivering
betreff en. Presentaties moeten bij
voorkeur handelen over concrete resultaten
(lab-, pilot- en/of praktijkschaal). De
onderzoeksresultaten moeten gereed zijn
voor publicatie/presentatie (geen geheimhouding).
Maak gebruik van de volgende
energieprestatie-indicatoren (kWh/m 3 *km,
kWh/m 3
afvalwater, kWh/ie 136-verwijderd en/of kWh/
ton droge stof). Zorg voor een goede aansluiting
bij de doelgroep van de bijeenkomst
(zuiveringsbeheerders, technologen,
energiecoördinatoren, biogasdeskundigen
en waterbeheerders met belangstelling
voor energieverbruik en mogelijkheden
voor energieproductie en duurzaamheid op
rwzi’s). Maak er geen bedrijfspresentatie van.
En ten slotte: indieners moeten lid zijn van
Waternetwerk.
Mogelijke onderwerpen vormen de
ervaringen met plaatbeluchting, hoogrendement
gasmotoren, DEMON/Anammox,
warmtepompen, thermofi ele vergisting en
groengas/LBG.
Aanmelden kan door een korte beschrijving
van de presentatie (maximaal één A4-tje) of de
(concept-)inhoud van de presentatie te sturen
naar uijterlinde@stowa.nl onder vermelding van
‘Waternetwerk’.
Voor vragen of nadere toelichting kunt u contact
opnemen met Berend Reitsma: bar@tauw.nl of
06 51 22 60 05 of Cora Uijterlinde:
uijterlinde@stowa.nl of (030) 232 11 99.
Het belang van het
Kiwa-keur
Kiwa verzorgde in februari voor de
Nederlandse drinkwaterbedrijven het
symposium ‘Kiwa-keur, de kwaliteitsstart
van assetmanagement’. In zes presentaties
werden onderwerpen en vragen die in een
recente bezoekronde langs de bedrijven
aan de orde waren gekomen, uitgediept
en toegelicht. De rol van certifi catie bij het
borgen van de kwaliteit van assets en het
specifi eke belang van Kiwa-keur daarbij
staan door het symposium weer helder op
het netvlies van de drinkwaterbedrijven.
Om de belangrijkste onderwerpen en vragen
die tijdens de bezoeken aan bod kwamen,
nog eens breed onder de aandacht te
brengen, hield Kiwa Nederland, zoals Kiwa
Certifi catie en Keuringen inmiddels heet, op
5 februari in het Waterhuis in Nieuwegein het
symposium over de Kiwa-keur.
Onder voorzitterschap van Richard Meijburg
van Kiwa en in aanwezigheid van vertegenwoordigers
van drinkwaterbedrijven en
de toeleverende industrie passeerden de
volgende presentaties de revue:
• Job Verheijden (Evides/Riwa-Maas)
liet als voorzitter van het College van
Deskundigen Waterketen van Kiwa zien
hoe certifi catie werkt, welke rol het college
daarbij speelt en hoe de belangen van de
drinkwaterbedrijven daarin tot hun recht
komen. Hij onderstreepte het belang van
een goede beginkwaliteit van de veelal
ondergrondse assets die zo’n 70 procent
van het bezit van drinkwaterbedrijven
vertegenwoordigen;
• Wilco Spierings van Saint-Gobaint Pipe
Systems, fabrikant van onder meer
nodulair gietijzeren leidingsystemen en
wereldmarktleider op dat gebied, liet in
vogelvlucht zijn bedrijf zien. Als voordelen
voor zijn bedrijf van het hebben van
Kiwa-keur noemde hij: erkenning door
een internationaal opererend bedrijf met
hoog aanzien, professionele inspecties
en vereenvoudigde toegang tot landen
verenigingsnieuws
die nog geen eigen toelatingssysteem
hebben;
• Leo van Driel (Kiwa) ging in op de
verschillen tussen CE-markering en
Kiwa-keur. Belangrijkste verschil is dat
CE-markering een door de fabrikant zelf
aangebrachte markering is die aangeeft
dat aan relevante Europese richtlijnen
wordt voldaan. Het Kiwa-keur geeft daar
bovenop aan dat aan alle Nederlandse
wettelijke eisen wordt voldaan, dat een
afgesproken prestatieniveau wordt
gehaald en dat dit alles door een onafhankelijke
derde partij (Kiwa) wordt gecontroleerd,
waarbij met name de constante
kwaliteit van de geleverde producten in de
tijd een belangrijk aspect is;
• Rosé Derwort (Kiwa) gaf uitleg over de
verschillen tussen Kiwa-keur en buitenlandse
keurmerken. De kern daarvan is dat
voor producten in contact met drinkwater
weliswaar dezelfde Europese richtlijn
geldt, maar dat er voor wat betreft de
uitvoeringsaspecten verschillen in interpretatie
én mate van implementatie zijn.
Kiwa hanteert de meest vérgaande variant
volledig;
• Kees Poortema (Kiwa) demonstreerde hoe
Kiwa de vraag van de drinkwaterbedrijven
naar gerichte informatie heeft vertaald
naar een specifi eke internetpagina voor
drinkwaterbedrijven
(www.kiwa.nl/drinkwaterbedrijven).
Hiermee is snelle toegang tot gegroepeerde
informatie mogelijk en kunnen
nieuwe ontwikkelingen snel gecommuniceerd
worden;
• Wil van Ophem (Kiwa) gaf uitleg over de
PAS55 (Publicly Available Specifi cation nr.
55). Deze is oorspronkelijk opgesteld door
het British Standards Institute ten behoeve
van de nutsbedrijven. De methodiek biedt
een gestandaardiseerde aanpak voor
optimaal Risk Based Asset Management
van ‘fysieke assets’. De methodiek vindt
inmiddels ingang bij de netbeheerders
van energie en gas die hiermee invulling
geven aan hun wettelijke taak een goed
kwaliteitsbeleid ten aanzien van netbeheer
te voeren.
Kiwa zoekt naar mogelijkheden om aan
deze bijeenkomst periodiek een vervolg te
geven.
Kees Poortema (Kiwa Nederland)
H 2O / 9 - 2009
21

denken
durven
doen
@
geofox-lexmond
Water is een belangrijk thema bij de inrichting van ons
leefmilieu. In toenemende mate ondersteunen we overheden
en bedrijfsleven bij het benutten van kansen op watergebied.
Dit uit zich in het bedenken van concrete oplossingen voor
verschillende wateropgaven, waarbij het opstellen van
waterhuishoudingsplannen en de procesbegeleiding centraal
staan.
Binnen ons team in Tilburg is ruimte voor een talentvolle
Projectleider
(geo)hydrologie en
waterbeheer v/m
Je bent een enthousiaste en ervaren milieuprofessional met
een relevante HBO- of academische opleiding. Bij voorkeur
heb je ervaring met modelleren (MODFLOW). Los van
inhoudelijke kennis op watergebied verwachten we dat je
onze opdrachtgevers helpt bij het realiseren van hun plannen.
Je bent zowel een communicator als een mediator als het
gaat om het klantencontact en het complexe spanningsveld
van belangen tussen betrokken partijen. Inzicht in en
belangstelling voor aanpalende werkvelden zoals bodem,
archeologie, vergunningverlening en ruimtelijke ordening
zijn daarbij een pre. In deze functie kom je in aanraking
met alle aspecten van projectmatig werk met veel eigen
verantwoordelijkheid. Weet jij je talenten te benutten en
ambieer je om op pro-actieve wijze te groeien in je werk,
dan bieden wij je een gevarieerde baan in een professionele
werkomgeving met volop ontwikkelingsmogelijkheden.
Meer weten?
Bel met Boudewijn ter Haar, vestigingsmanager, of neem
contact op met Nienke Erisman-Riezebos, teammanager,
013-458 21 61.
Je schriftelijke sollicitatie kun je sturen naar:
Geofox-Lexmond bv, Afdeling P&O, Postbus 143, 2410 AC
Bodegraven of mail je reactie naar: hrm@geofox-lexmond.nl
www.werkenbijgeofox-lexmond.nl
GIET UW WERVING VOOR
OPLEIDING & PERSONEEL
IN HET JUISTE VAT
Reserveer ook uw personeelsadvertentie
in H 2O, hét tijdschrift voor
watervoorziening en waterbeheer.
010 - 4274180
DynaSand ®: het enige
echte continu zandfilter
Nordic Water Benelux BV
Van Heuven Goedhartlaan 121
1181 KK Amstelveen
T +31(0)20 5032691
F +31(0)20 6400469
www.nordicwater.nl
info@nordicwater.nl
Wereldwijd zijn er al meer dan 20.000 units geplaatst.
Continu zandfilter voor
drinkwater
proceswater, koelwater
oppervlaktewater
afvalwater
grondwater
fosfaatverwijdering
Biologisch filter voor
nitrificatie
denitrificatie

Harrie Timmer, Oasen
Jelle Roorda, Grontmij, thans MWH Global
platform
Bronaanpak geneesmiddelen:
voorkomen beter dan genezen
Het verwijderen van geneesmiddelen uit het effl uent van ‘hot spots’,
zoals ziekenhuizen, draagt lang niet in alle gevallen bij aan de gewenste
vermindering van geneesmiddelen in het milieu. In sommige grond waterbronnen
van drinkwaterbedrijf Oasen zijn sporen van geneesmiddelen
aangetroff en. Op basis van een meetcampagne bij het ziekenhuis Hofpoort in
Woerden, de rwzi Woerden en het drinkwaterbedrijf, blijkt dat de aangetroff en
geneesmiddelen in het grondwater niet gerelateerd kunnen worden aan
lozingen van het ziekenhuis. Ook de directe bijdrage van het ziekenhuis op
de oppervlaktewaterkwaliteit blijkt beperkt, met uitzondering van enkele
metaalhoudende röntgencontrastmiddelen en een antibioticum. Daarnaast
wordt bevestigd dat rwzi’s een redelijke verwijdering van geneesmiddelen
realiseren. Tenslotte blijkt bodempassage eff ectief als buff er om te voorkomen
dat geneesmiddelen in het drinkwater komen.
Steeds vaker meten we sporen
van geneesmiddelen in het
oppervlakte water, grondwater en
zelfs (in nog kleinere hoeveelheden) in het
drinkwater. Oorzaak hiervan is ons gebruik
van geneesmiddelen en het feit dat deze
niet allemaal in het lichaam afbreken. De
resten ervan komen deels via het riool en
de rwzi’s in het oppervlaktewater terecht en
kunnen via die route ook in het drinkwater
terechtkomen. Dit is niet wenselijk. Reden
voor drinkwatermaatschappij Oasen,
Hoogheemraadschap De Stichtse Rijnlanden,
de Provincie Utrecht en de Zuwe zorggroep
(onder andere ziekenhuis Hofpoort te
Woerden) om te zien of hieraan gezamenlijk
wat kan worden gedaan. Dit vanuit de
veronder stelling dat een signifi cant gedeelte
van de geneesmiddelen, en zeker de
röntgencontrastmiddelen, via het ziekenhuis
in het watermilieu terechtkomt.
De emissie van geneesmiddelen vanuit
zorginstellingen staat al langer in de
belangstelling. In een eerste analyse van de
omvang van de problemen in 2004 is reeds
naar voren gekomen dat zorginstellingen en
in het bijzonder ziekenhuizen een mogelijke
hot-spot zijn als het gaat om de emissie van
humaan gebruikte geneesmiddelen. Op basis
van vervolgstudies 1) zijn begin 2007 door de
staatssecretaris van VROM concrete acties
benoemd die er uiteindelijk toe moeten
leiden dat de emissie van geneesmiddelen
naar het watermilieu verlaagd wordt 2) .
Expliciet wordt in de genoemde brief aan de
Tweede Kamer gesproken over een tweetal
joodhoudende röntgencontrastmiddelen
(amidotrizoinezuur en jopamidol), en het
anti-epilepticum carbamazepine.
Voor deze stoff en is vanuit de drinkwatersector
duidelijk gemaakt dat deze in de
grondstof van drinkwater aangetroff en
worden en dat ze onwenselijk zijn en niet
meer in het watermilieu gebracht zouden
mogen worden. Uit een inventarisatie van
het RIVM uit 2007 3) blijkt dat de aanwezigheid
van spoortjes geneesmiddelen in
drinkwater toeneemt. Ook het RIVM beveelt
aan om gericht te werken aan bestrijding bij
de bron, zoals bij zorginstellingen maar ook
bijvoorbeeld door gescheiden inzameling
van urine bij huishoudens.
Om de omvang van het probleem inzichtelijk
te krijgen, zijn in 2007/2008 enkele
STOWA-onderzoeken uitgevoerd naar de
emissies van geneesmiddelen en mogelijk
reducerende maatregelen in ziekenhuizen en
zorginstellingen 4) . De belangrijkste conclusies
waren:
• Het grootste deel van de emissie van
het ziekenhuis wordt bepaald door een
beperkt aantal stoff en (10 tot 20). Andere
stoff en (ongeveer 500) worden in veel
kleinere hoeveelheden voorgeschreven en
komen daarmee ook in kleinere hoeveelheden
bij de rwzi’s terecht;
• De bijdrage vanuit ziekenhuizen aan
de emissie van geneesmiddelen wordt
veroorzaakt door met name twee
stofgroepen, namelijk antibiotica en
röntgencontrastmiddelen.
Daarnaast blijkt dat de omvang sterk
locatiespecifi ek is. Op basis van metingen
bij een drietal ziekenhuizen blijkt 22 tot 47
procent van de hoeveelheid geneesmiddelen
die in de rwzi worden gemeten, vanuit
het ziekenhuis te komen. Dit zijn met name
röntgencontrastmiddelen en antibiotica.
Het andere deel wordt voornamelijk via de
huishoudens in het afvalwater gebracht.
Deze uitkomsten bevestigen dat een
signifi cant deel van de geneesmiddelen van
een beperkt aantal bronnen afkomstig is en
dat een lokale bronaanpak mogelijk eff ectief
is om een emissiereductie te bewerkstelligen.
In de omgeving Woerden was een goede
mogelijkheid voor een quickscan / haalbaarheidsonderzoek
naar de eff ectiviteit van
een bronaanpak: een ziekenhuis met een
regionale functie (Hofpoort te Woerden), een
rwzi die het effl uent van dit ziekenhuis op
het oppervlaktewater loost (rwzi Woerden)
en een drinkwaterwinning die dit water na
gemiddeld 25 jaar bodempassage oppompt
(zuiveringsstation de Hooge Boom, ten
noorden van Woerden).
Proefsituatie Woerden
Oasen onttrekt grondwater voor de drinkwatervoorziening
ten noorden van Woerden.
Dit water is gemiddeld 25 jaar oud. Ongeveer
20 procent hiervan is van oorsprong
geinfi ltreerd water vanuit de Oude Rijn. De
rest is lokaal geinfi ltreerd regenwater. De
kwaliteit van het oppervlaktewater heeft dus
invloed op de kwaliteit van het onttrokken
grondwater.
Uit metingen van het Hoogheemraadschap
H 2O / 9 - 2009
23

de Stichtse Rijnlanden kan worden afgeleid
dat het water van de Oude Rijn gedurende
enkele perioden in het jaar (in de zomer)
lokaal voor meer dan 80 procent uit rwzieffl
uent bestaat. Kortom: De waterkwaliteit
van het effl uent afkomstig van de rwzi
Woerden kan een sterke invloed hebben
op de drinkwaterkwaliteit (zie afbeelding).
Op de rwzi Woerden (85.000 i.e.) wordt het
afvalwater verwerkt van het ziekenhuis Zuwe
Hofpoort in Woerden en van de inwoners van
de gemeente Woerden.
De beinvloeding is niet alleen theoretisch:
bij eerdere metingen op het gezuiverde
drinkwater van Oasen ten noorden van
Woerden zijn sporen van het koortsverlagend
middel Fenazon aangetroff en. Overigens
was dit ruim onder de voorzorgsnorm
van 100 ng/l (0,1 microgram). Daarnaast is
vanuit andere waterwinlocaties van Oasen
bekend dat het contrastmiddel Iopamidol
en het anti-epilepticum Carbamazepine in
het opgepompte grondwater kan zitten dat
Oasen gebruikt voor de drinkwatervoorziening.
Deze stoff en breken blijkbaar niet
af tijdens de jarenlange bodempassage van
het water tussen het moment van infi ltreren
in de bodem en het moment dat het door
een grondwaterput wordt onttrokken aan de
bodem.
Schematische situatie semi-driedimensionaal.
24 H 2O / 9 - 2009
Om de invloed van het ziekenhuisafvalwater
op de samenstelling van het rwzi-effl uent
(ten aanzien van geneesmiddelen) te
bepalen, begon Oasen in nauwe samenwerking
met het ziekenhuis, Hoogheemraadschap
De Stichtse Rijnlanden en de
Provincie Utrecht een onderzoek. Doel
was inzicht te krijgen in de omvang van de
emissie, de relatie tussen het rwzi-effl uent
en het door Oasen opgepompte grondwater
én de mogelijkheden voor maatregelen
om de emissie vanuit het ziekenhuis te
reduceren. Hiervoor is als eerste stap een
bemonsterings plan opgesteld. Ook is een
inventarisatie gemaakt van mogelijke
vervolgstappen.
Op basis van de resultaten van eerdere
onderzoeken zijn monsters genomen van het
afvalwater van het ziekenhuis en het infl uent
en effl uent van de rwzi Woerden (24-uurs en
debiet-proportioneel). Dit om de samenstelling,
het zuiveringseff ect van de rwzi en
de bijdrage van het ziekenhuis te kunnen
kwantifi ceren.
Om het eff ect te bepalen op de drinkwatervoorziening
zijn monsters genomen van het
ruwe grondwater dat als bron dient voor
de drinkwaterbereiding en het geproduceerde
reine drinkwater. Deze metingen
zijn uitgevoerd in de week van 25 tot 29
augustus 2008. Er is breed geanalyseerd.
Naast pijnstillers, cholesterolverlagers,
hart- en vaatmiddelen, stoff en voor chemotherapie
en anti-epileptica is ook gekeken
naar antibiotica.
Resultaten
Analgetica (pijnstillers)
In het ziekenhuisafvalwater bedraagt de
concentratie analgetica tot 2,5 maal de
concentratie in het rwzi-infl uent. Opvallend
is dat Diclofenac nauwelijks wordt verwijderd
in de rwzi. Het koortsverlagende middel
Fenazon blijkt in het effl uent van de rwzi
Woerden drie keer lager aangetroff en dan in
de bronnen voor drinkwater op zuiveringsstation
de Hooge Boom. De sporen van
deze stof in de drinkwaterbronnen en het
drinkwater betreff en dan ook waarschijnlijk
een historische vervuiling. De bijdrage vanuit
het ziekenhuis Hofpoort voor deze stofgroep
op de totale hoeveelheid gevonden
medicijnen van de rwzi Woerden bedraagt
twee tot drie procent.
Cholesterolverlagers
Alleen de cholesterolverlager Gemfi brozil
is aangetroff en in het afvalwater. Deze stof
wordt voor meer dan 90 procent verwijderd
op de rwzi en is niet in de drinkwaterbronnen
aangetroff en. Het aandeel vanuit
het ziekenhuis in het infl uent van de rwzi
bedraagt maximaal één procent.
Anti-epileptica
Van de anti-epileptica ligt de concentratie
Carbamazepine in het afvalwater van het
ziekenhuis ongeveer drie maal zo hoog als de
concentratie in het rwzi-infl uent. De verwijdering
in de rwzi is slecht (negen procent),
maar in de drinkwaterbron wordt deze
stof (nog) niet aangetroff en. Op basis van
metingen op andere locaties wordt verwacht
dat deze stof op den duur waarschijnlijk
wel gevonden zal worden. Carbamazine
breekt niet af tijdens de jarenlange bodempassage
van het water tussen het moment
van infi ltreren in de bodem en het moment
dat het door een grondwaterput wordt
onttrokken aan de bodem. Het aandeel
vanuit het ziekenhuis in het infl uent
bedraagt drie procent.
Hart- en vaatmiddelen
Atenolol, metoprolol en sotalol zijn in
de afvalwaterstromen aangetroff en. De
verwijdering van deze stoff en op de rwzi is
matig (50 procent) tot zelfs negatief (hogere
concentratie in effl uent dan in infl uent, voor
metoprolol). De bijdrage voor deze stoff en
vanuit het ziekenhuis bedraagt één tot twee
procent. Deze stoff en worden niet in de
drinkwaterbronnen aangetroff en.
Röntgencontrastmiddelen
Stoff en die tot de röntgencontrastmiddelen
behoren, worden in relatief hoge
dosering toegediend en daarom ook in
hoge concentraties aangetroff en in het
afvalwater van het ziekenhuis en op de rwzi.
De verwijdering van deze stoff en is voor
de joodhoudende röntgencontrastmiddelen
uitstekend en voor één stof matig
(ioxitalamic acid). Voor de metaalhoudende
middelen met de componenten Barium
en Gadolinium is de verwijdering matig

(Ba 67%) of negatief (Gd -33%, een toename
dus). Voor de joodhoudende middelen
bedraagt het aandeel vanuit het ziekenhuis
in het infl uent van de rwzi 0 tot 7%, voor de
metaalhoudende is het aandeel groter: tot
24% (Gd) en 6% (Ba). Barium wordt ook in
de ruwwaterbron en reinwater aangetroff en,
maar de herkomst van dit metaal is daar
niet gekoppeld aan ziekenhuisactiviteiten.
Barium komt ook van nature voor in het
grondwater.
Antibiotica
Bij de antibiotica springt een aantal stoff en
er uit, namelijk azithromycin, trimethoprim,
doxycycline, ciprofl oxacin en norfl oxacin.
Deze stoff en worden niet in de drinkwaterbronnen
aangetroff en (behalve azithromycin
in een zeer lage concentratie, 26 ng/l), maar
zijn in sommige gevallen voor een belangrijk
deel afkomstig uit het ziekenhuis (ciprofl
oxacin 16%, norfl oxacin 9%, doxycycline
6%). De verwijdering van deze stoff en in de
rwzi is matig (18 tot 89%). Voor geen van
deze stoff en is echter een verband tussen de
lozing van het ziekenhuisafvalwater en de
concentratie in de drinkwaterbronnen aan
te tonen.
Conclusie en aanbeveling
Op basis van de metingen in het afvalwater
van het ziekenhuis Hofpoort, het infl uent en
effl uent van de rwzi Woerden en het ruw- en
reinwater van zuiveringsstation de Hooge
Boom blijkt het volgende:
• Meetbare hoeveelheden geneesmiddelen
komen via de rwzi in het milieu terecht.
Sporen ervan zijn aan te tonen in het
drinkwater;
• De rwzi verwijdert geneesmiddelen slecht
tot redelijk (18 tot 90%);
• De aangetoonde geneesmiddelen in
het infl uent van rwzi Woerden zijn voor
maximaal enkele procenten afkomstig
van geneesmiddelen, die gebruikt en
uitgescheiden zijn in het Zuwe Hofpoort
ziekenhuis. Uitzonderingen zijn de metaalhoudende
röntgencontrastmiddelen en
enkele antibiotica. De bijdrage bedraagt
voor Gadolinium 24% en voor Ciprofl
oxacin 16%;
• Daar waar de stoff en uit het effl uent
van de rwzi in het oppervlaktewater
terechtkomen, is een heel gering verband
gevonden tussen de effl uentlozing en
de eventuele aanwezigheid in het door
Oasen opgepompte grondwater (na
oeverfi ltratie). Blijkbaar worden die stoff en
die nog in het effl uent (en daarmee in het
oppervlaktewater) aanwezig zijn, vrijwel
geheel verwijderd in de oeverfi ltratie.
Als nuancering bij de laatste conclusie
moet gemeld worden dat hierbij ook de
tijdsvertraging tussen oppervlaktewater en
grondwater een rol speelt, samen met de
menging met grondwater van een andere
herkomst. Daarnaast volgt uit de metingen
van Fenazon dat waarschijnlijk ook het
gebruik van geneesmiddelen evolueert (de
ene pijnstiller vervangt de andere).
Als we deze resultaten vertalen naar concrete
aanbevelingen, moet worden geconcludeerd
dat voor deze situatie in Woerden
een bronaanpak, ingevuld als een alternatieve
bedrijfsvoering of een intensieve
zuiveringsstap op de locatie van het Zuwe
Ziekenhuis, niet leidt tot een substantiële
verlaging van de emissie van geneesmiddelen
naar het door Oasen opgepompte
grondwater.
Voor het oppervlaktewater geldt grofweg
hetzelfde. In de beschreven situatie bedraagt
de geneesmiddelenbijdrage vanuit het
ziekenhuis aan de medicijnresten in het
oppervlaktewater slechts enkele procenten
(met uitzondering van de röntgencontrastmiddelen
en een antibioticum). Zuivering
advertentie
platform
bij het ziekenhuis levert hier theoretisch wel
een bijdrage, maar zal niet leiden tot serieuze
vermindering van de belasting. Belangrijk
extra probleem hierbij is dat voor de
verwijdering van röntgencontrast middelen
praktisch nog geen goede technieken
voorhanden zijn.
Mogelijke emissiereducerende maatregelen
die wel eff ectief kunnen leiden tot een lagere
belasting van het oppervlaktewater met
geneesmiddelen, zijn de vergaande zuivering
van het rwzi-effl uent of bijvoorbeeld een
stringenter beleid rond toelating en gebruik
van medicijnen gericht op het voorkomen
van resten in het milieu. Ook zouden in
nieuwbouwsituaties (zowel woonwijken als
ziekenhuizen, bejaardencentra) gescheiden
inzameling en behandeling van urine
(waarin 70 procent van alle geneesmiddelen
voorkomt) op termijn kunnen leiden tot een
verlaging van de belasting van het oppervlaktewater.
LITERATUUR
1) Derksen J. en J. Roorda (2005). Ketenanalyse
humane en veterinaire geneesmiddelen in het
watermilieu. Indicatieve kwantitatieve analyse en
mogelijkheden voor reductie van belasting van
het watermilieu. In opdracht van het ministerie van
VROM. Grontmij.
2) Tweede Kamer (2007). Vergaderjaar 2006-2007.
Kamerstuk 28.808, nr. 39.
3) Versteegh J., M. van der Aa en E. Dijkman
(2007). Geneesmiddelen in drinkwater en
drinkwaterbronnen. RIVM.
4) Derksen J., J. Roorda en D. Swart (2007). Verg(h)
ulde pillen: onderzoek naar de emissie van
geneesmiddelen uit ziekenhuizen. STOWA. Rapport
2007-03.
5) Kools S. en J. Roorda (2009).
Haalbaarheidsonderzoek bronaanpak
medicijnresten Woerden. Grontmij.
H 2O / 9 - 2009
25

Bas Jonkman, Royal Haskoning / TU Delft
Ruben Jongejan, TU Delft / Jongejan Risk Management Consulting
Bob Maaskant, TU Delft / HKV lijn in water
Alex Roos, Rijkswaterstaat Waterdienst
Het risico op slachtoffers bij
overstromingen
In de huidige Wet op de Waterkering zijn overschrijdingskansen gedefi nieerd
voor de waterstanden die de primaire keringen veilig moeten kunnen keren.
In toenemende mate wordt echter gevraagd om een integraal waterveiligheidsbeleid,
waarin overstromingskansen (anders dan overschrijdingskansen)
en gevolgen in samenhang worden beschouwd. Zo zet de Europese Richtlijn
Overstromingsrisico’s (ROR) in op risicobeheersing en kondigt het Nationaal
Waterplan met de bijbehorende beleidsnota waterveiligheid 1) aan dat op basis
van overstromingsrisico’s nieuwe veiligheidsnormen zullen worden ontwikkeld.
Het voorstel is om de normen uit te drukken als maximaal toelaatbare overstromingskansen
per dijkringgebied. Ook de nieuwe Deltacommissie adviseert om
bij de beoordeling van de mate van veiligheid ten aanzien van overstromingen
uit te gaan van de omvang van overstromingsrisico’s.
Bij risico’s in het waterbeheer staan
niet alleen de kans op dijkdoorbraken
en overstromingen
centraal, maar ook de gevolgen daarvan.
Naast materiële en economische schade is
daarbij ook het verlies van mensenlevens
van belang. Hoewel dat op het gebied van
waterveiligheid nauwelijks het geval is,
wordt op andere beleidsterreinen al expliciet
rekening gehouden met de kans op slachtoff
ers. Een overstroming van laaggelegen en
dichtbevolkte gebieden in Nederland kan
tot zeer veel slachtoff ers leiden 2) . Daarom
is in opdracht van Rijkswaterstaat en het
ministerie van Verkeer en Waterstaat een
verkenning uitgevoerd naar de mogelijke
positie van slachtoff errisico’s in het hoogwaterbeschermingsbeleid
3) .
Bepaling slachtoff errisico’s
Om overstromingsrisico’s te kunnen bepalen,
is allereerst inzicht nodig in de kans op een
overstroming met een bepaalde omvang.
Per overstromingsscenario kan vervolgens
de bijbehorende schade worden berekend.
Het aantal slachtoff ers is afhankelijk van de
waterdiepte en stijg- en stroomsnelheid,
het aantal aanwezigen in het overstroomde
gebied en de mogelijkheden voor evacuatie
én het aantal slachtoff ers onder de
aanwezige personen. De modellen die bij
deze berekeningen worden gehanteerd,
zijn gekalibreerd op basis van historische
overstromingen 4) . In het project Veiligheid
Nederland in Kaart worden slachtoff errisico’s
verder in beeld gebracht.
26 H 2O / 9 - 2009
Slachtoff errisico’s kunnen op verschillende
manieren worden weergegeven
en afgewogen. Daarbij kan onderscheid
worden gemaakt tussen een individueel en
een maatschappelijk perspectief 5),6),7) . In het
eerste geval gaat het over de overlijdenskansen
van individuen, in het tweede geval
over de kans op een ramp met veel slachtoff
ers. Twee veelgenoemde risicomaten in
dit verband zijn het plaatsgebonden risico
en het groepsrisico. Deze maten worden ook
in het Nederlandse externe veiligheidsbeleid
gehanteerd. Het externe veiligheidsbeleid is
gericht op het beperken van de risico’s voor
de omgeving bij de productie, de opslag en
het transport van gevaarlijke stoff en.
Het plaatsgebonden risico drukt de kans
uit dat een persoon komt te overlijden
die constant op een bepaalde plaats
aanwezig is (tot de ramp i.c. overstroming
plaatsvindt). Hiermee is het plaatsgebonden
risico een eigenschap van een locatie en
zodoende bruikbaar voor onder meer het
vaststellen van risicozones in het kader van
de ruimtelijke ordening. Bij de defi nitie van
het plaatsgebonden risico wordt het eff ect
van evacuatie op de overlijdenskans buiten
beschouwing gelaten. Er kan echter ook voor
gekozen worden om het eff ect van evacuatie
mee te nemen in de bepaling van risico’s
vanuit individueel perspectief.
In afbeelding 1 is het plaatsgebonden risico
getoond voor dijkring 14: Centraal Holland.
Het risico is berekend op basis van de
beschikbare overstromingsscenario’s uit het
project Veiligheid Nederland in Kaart deel 1,
waarvoor overstromingskansen en gevolgen
zijn geschat. Afbeelding 1 toont dat een
grote ruimtelijke variatie kan bestaan in het
plaatsgebonden risico in een dijkring. De
waarden voor dit risico worden weergegeven
op een logaritmische schaal. Dit betekent
dat het verschil in risiconiveau tussen de in
de fi guur onderscheiden risiconiveaus een
factor 10 bedraagt. Het plaatsgebonden
risico ligt voor grote delen van Zuid-Holland
boven de 10 -6 per jaar (oftewel een kans om
gemiddeld eens per miljoen jaar om het
leven te komen door overstroming, zonder
evacuatie). Enkele locaties ten noordoosten
van Rotterdam en ten zuiden van Den Haag
hebben een plaatsgebonden risico dat hoger
is dan 10 -6 per jaar.
Dit betekent dat de kans om te overlijden
ten gevolge van een overstroming klein is in
vergelijking met bijvoorbeeld verkeersongevallen.
De waarde ligt in dezelfde orde van
grootte als het risico voor ongevallen rond
chemische installaties.
Het groepsrisico geeft de kans (F) op een
ramp met tenminste een N-aantal slachtoff
ers en wordt vaak weergegeven in een
zogeheten FN-curve. Hierin is de kans op een
ramp met N of meer slachtoff ers uitgezet
op de verticale as en het aantal slachtoff ers
N op de horizontale as. Beide assen worden
over het algemeen op logaritmische schaal
getoond. Een FN-curve is te bepalen voor
een bepaald gebied, zoals een gemeente,

Afb. 1: Het plaatsgebonden risico in dijkring 14 oftewel centraal Holland 3) .
Afb. 2: Groepsrisico / FN-curve voor dijkring 14: Zuid-Holland 3) .
Afb. 3: Groepsrisico en het eff ect van verschillende typen maatregelen.
platform
een dijkring of een land, door informatie over
de kansen en gevolgen van overstromingsscenario’s
te combineren. In afbeelding 2
is de FN-curve opgenomen voor dijkring
14: Zuid-Holland. Het eff ect van evacuatie
is meegenomen. De berekeningen zijn
gebaseerd op de tussenresultaten van de
studie Veiligheid Nederland in Kaart uit 2005
en de berekeningen worden nu verbeterd in
deel 2. Een FN-curve geeft inzicht in de kans
op een ramp met een bepaalde omvang in
een bepaald gebied en biedt een basis voor
de beoordeling van het eff ect van verschillende
maatregelen op de slachtoff errisico’s
(zie hieronder).
Rol slachtoff errisico’s in beleid
Na de watersnoodramp is door de (eerste)
Deltacommissie een risicobenadering in het
waterveiligheidsbeleid geintroduceerd. In de
gehanteerde methode wordt een optimaal
beschermingsniveau gevonden door
rekening te houden met de investeringen
in een veiliger systeem en de reductie van
de kans op economische schade. Op basis
van deze analyses en politieke besluitvorming
zijn in de jaren ‘60 en ‘70 normen
vastgesteld voor primaire waterkeringen.
Voor Zuid-Holland geldt bijvoorbeeld als
veiligheidsnorm dat de waterkeringen
een belastingniveau dat gemiddeld eens
per 10.000 jaar voorkomt, veilig moeten
kunnen keren. De huidige normen zijn
echter vooral gebaseerd op de economische
waarde en vooruitzichten in de jaren ‘60. In
het kader van de voorgenomen herziening
van de veiligheidsnormen is vorig jaar een
zogeheten kentallen kosten-batenanalyse
uitgewerkt 8) . Daarbij is rekening gehouden
met de daadwerkelijke toename van de
potentiële schade sinds de jaren ‘60. Naast de
uitkomsten van kosten-batenstudies kunnen
ook overwegingen ten aanzien van de
omvang van slachtoff errisico’s een rol spelen
bij het beoordelen van de veiligheid tegen
overstromingen.
Door middel van het stellen van een eis
aan het plaatsgebonden risico is een ieder
een bepaalde basisveiligheid te geven. In
het externe veiligheidsbeleid wordt een
normwaarde gehanteerd die overeenkomt
met een sterftekans van 10 -6 per jaar. Ook de
nieuwe Deltacommissie noemt eenzelfde
maximale overlijdenskans (echter inclusief
evacuatie). Nader onderzoek zal moeten
uitwijzen of en hoe deze aan de eis te
voldoen is voor overstromingen en of dit
haalbaar is gelet op de te nemen preventieve
en/of ruimtelijke maatregelen.
Met behulp van een eis aan het groepsrisico
kan de kans per jaar op een ramp met
een bepaald aantal slachtoff ers worden
beperkt (zie afbeelding 3). Bij het afwegen
van groepsrisico’s kan worden uitgegaan
van norm- of referentielijnen met een
kwadratische steilheid. In dat geval moet
een ongeval met tien maal meer slachtoff ers
een 100 keer kleinere kans van optreden
hebben. Een kwadratische steilheid drukt
een maatschappelijke aversie tegen grote
ongevallen uit en sluit aan bij de gebruikte
risicocriteria in het externe veiligheidsbeleid.
H 2O / 9 - 2009
27

Het groepsrisico is ook geschikt voor het
visualiseren van het eff ect van maatregelen.
Door kansbeperkende maatregelen, zoals
betere waterkeringen, verschuift de lijn naar
beneden: de kans op een bepaald aantal
slachtoff ers wordt kleiner. Risicoreductie
kan ook worden bereikt door het treff en
van gevolgbeperkende maatregelen, zoals
compartimentering van dijkringen of
verbetering van evacuatiemogelijkheden.
Hierdoor vermindert bij dezelfde kans het
aantal slachtoff ers en schuift de lijn naar
links. Ook een combinatie van kans- en
gevolgbeperkende maatregelen is mogelijk.
Slachtoff errisico’s kunnen op verschillende
manieren een plaats krijgen in het waterveiligheidsbeleid.
Onderwerp van beleidskeuze zijn:
• de status van de slachtoff errisico’s
in besluitvorming: gaat het om een
harde norm of meer informerende /
agenderende informatie?
• de strengheid van eventuele eisen aan
slachtoff errisico’s: welk risico vindt men
maatschappelijk acceptabel?
• het type maatregelen waarmee men
risicoreductie wil bewerkstelligen: kansbeperkende,
gevolgbeperkende of een
combinatie van beide?
Op basis van deze elementen kunnen drie
beleidsvarianten worden onderscheiden
waarvan de belangrijkste kenmerken zijn
samengevat in de tabel. Benadrukt wordt
dat in alle drie de gevallen een afweging
plaatsvindt op basis van risico’s, maar dat
in de praktische uitwerking wordt gekozen
voor sturing via kans op en/of het gevolg.
De varianten verschillen in beschouwde
maatregelen, betrokken partijen en het
niveau waarop sturing plaatsvindt (centraal,
Overzicht van beleidsvarianten voor een risicogebaseerd waterveiligheidsbeleid.
28 H 2O / 9 - 2009
decentraal of individueel). Het huidige
beleid kenmerkt zich door collectieve
bescherming met waterkeringen en een
afweging op nationaal niveau. Bij toepassing
van gevolgbeperkende maatregelen komt
het zwaartepunt meer te liggen bij lokale
overheden (bijvoorbeeld voor zonering en
rampenbestrijding) of op individueel niveau
(overstromingsbestendig bouwen).
In de huidige beleidsontwikkeling staat
de eerste variant centraal. In het vorig jaar
verschenen advies van de Deltacommissie is
aangegeven dat de kans op slachtoff ers door
een overstroming substantieel kleiner moet
worden. Mede op basis hiervan heeft de
Deltacommissie aangegeven dat de huidige
veiligheidsniveaus van de dijkringen een
factor 10 omhoog moeten.
In aanvulling op de mogelijkheden om
overstromingskansen te verlagen, wordt
onderzoek verricht naar mogelijkheden om
de kwetsbaarheid van het land voor overstromingen
te beperken. Door overstromingsrisico’s
als (mede)sturend element in de
ruimtelijke ordening te betrekken, zou men
geleidelijk de toename van de potentiële
gevolgen kunnen afremmen of mogelijk
zelfs terugdringen. Hierbij kan het bijvoorbeeld
gaan om het sturen van de ruimtelijke
ontwikkeling met behulp van overstromingsrisicozonering
9) of het reduceren van
gevolgen door verbetering van rampenbestrijding
of evacuatie.
Uiteindelijk is het vaststellen van de hoogte
en status van veiligheidsnormen een politiekmaatschappelijke
kwestie. Voor de keuze
voor nieuwe sturingsmechanismen en het
vaststellen van eventuele nieuwe veiligheidsnormen
is nader onderzoek naar de
bijbehorende economische en bestuurlijke
consequenties van belang.
LITERATUUR
1) Ministerie van Verkeer en Waterstaat (2008).
Ontwerp beleidsnota waterveiligheid.
2) Delft Integraal (2006). Verdrinken in de Randstad.
Nummer 4, pag. 26-29.
3) Jonkman B., R. Jongejan, B. Maaskant, M. Kok en J.
Vrijling (2008). Verkenning slachtoff errisico’s in het
hoogwaterbeschermingsbeleid. Royal Haskoning,
HKV Lijn in Water, TU Delft en Jongejan Risk
Management Consulting. Rapport ???????
4) Jonkman B. (2007). Loss of life estimation in
fl ood risk assessment - theory and applications.
Proefschrift TU Delft.
5) Technische adviescommissie voor de
waterkeringen (1985). Enkele gedachten
aangaande een aanvaardbaar risiconiveau
in Nederland. Rapport TAW-werkgroep 10
‘Probabilistische methoden’.
6) Vrijling J., W. van Hengel en R. Houben (1998).
Acceptable risk as a basis for design. Reliability
Engineering and System Safety jaargang 59, pag.
141-150.
7) Deltacommissie (2008). Samen werken met water.
8) Rijkswaterstaat (2008). Waterveiligheid 21e eeuw -
kengetallen kosten-batenanalyse.
9) Nijwening S., S. de Vuyst, B. Jonkman, P. Lamberigts
en F. Duenk (2008). Overstromingsrisicozonering
- naar een groter risicobewustzijn in ruimtelijke
afwegingen. Royal Haskoning. Eindrapport 9T2004.
A0.
sturen op: kenmerken en norm / bestuurlijk mogelijke betrokken
implicaties instrument maatregelen partijen
overstromingskans Gevolgen zijn gegeven. Toename gevolgen Overstromingskans dijkversterking, Verkeer en
gecompenseerd door kleinere (bepaald door ‘Ruimte voor Waterstaat,
overstromingskans. uitkomsten van KBA de Rivier’ waterschappen
en analyse
slachtoff errisico’s)
gevolgen Overstromingskans ligt vast (vastgesteld Sturing ontwikkeling ruimtelijke ordening VROM, provincies,
op basis kosten-batenanalyse), sturen op gevolgen, bijvoorbeeld en zonering gemeentes, BZK,
gevolgbeperking. Hierdoor mogelijk via zonering, aangepast bouwen, veiligheidsregio’s
beperkingen voor groei en ruimtelijke stand-still van risico’s terpen, evacuatie
ordening. en gevolgen
overstromingskans per geval afweging van kans- of gevolg- KBA, dijkversterking / Verkeer en
en gevolgen beperkende maatregelen, mede op basis slachtoferrisico’s ‘Ruimte voor Waterstaat,
(-> risico) van eff ectiviteit en maatschappelijke de Rivier’ waterschappen,
consequenties. Kan leiden tot complexe aangepast bouwen VROM, provincies,
besluitvorming, afwegingskader nodig ruimtelijke ordening gemeentes, BZK,
(zonering), terpen, veiligheidsregio’s.
evacuatie

Piet Verdonschot, Alterra
Karin Didderen, Alterra
platform
Bereiken doelsoorten een nieuw
gegraven beek?
Over de eff ecten van grootschalige beekherstelprojecten en de mate waarin
dergelijke projecten bijdragen aan het behalen van natuur- en KRW-doelen is
nog niet veel bekend. Onderzoekers van Alterra volgden de veranderingen in
het ecosysteem van de drie jaar geleden gegraven Geeserstroom in Drenthe.
De resultaten tonen dat de beekfauna na twee jaar gekenmerkt wordt door
kolonisten en dat het aantal echte beeksoorten achterblijft. Dit duidt op dispersieproblemen
of het ontbreken van een geschikt leefmilieu voor de verwachte
laaglandbeeksoorten.
Uit onderzoek uit 2006 3) bleek dat
veel beekherstelprojecten niet
leiden tot het gewenste doel. Zo
komt het voor dat maatregelen niet zorgen
voor het herstel van de juiste abiotische
randvoorwaarden, waardoor het terugdringen
van hoge nutriëntengehalten een
probleem blijft en de variatie in stroming en
structuren vaak nog ontbreekt. Een factor die
bepalend is voor het succes van het herstel
van beekfauna, is de schaal waarop herstel
wordt gepleegd. Daarnaast kunnen barrières
voor soorten bij de kolonisatie van nieuw
ingerichte systemen leiden tot tegenvallende
resultaten van herstelmaatregelen.
Over ecologische eff ecten van grootschalige
projecten is nog weinig bekend. Onderzoek
naar eff ecten van grootschalige herstelprojecten
is nodig om maatregelen te kunnen
optimaliseren en omdat onderliggende
processen van invloed kunnen zijn op het
behalen van natuur- en KRW-doelen elders in
Nederland.
Knelpunten voor beekfauna bij ecologisch herstel
van beken 1) .
• barrières voor soorten bij (her)
kolonisatie
• verplaatsing van habitatgebruik van
beeksoorten
• introductie van soorten (exoten)
• grootschalige of langdurige
processen (bijvoorbeeld extreme
weersomstandigheden/ klimaatverandering)
• ongeschikte schaal waarop herstelmaatregel
plaatsheeft
Voorbeeldproject Geeserstroom
De kern van herstel is het succesvol
terugkeren van de beoogde doelsoorten
(indicatoren voor bijvoorbeeld natuurwaarden
of de ecologische kwaliteit van de
Kaderrichtlijn Water). Zowel de abiotische
eff ecten van de herstelmaatregelen als de
daadwerkelijke terugkeer van soorten zijn
gevolgd in de Geeserstroom 2) . Dit beekherstelproject
is bijzonder, omdat het de herinrichting
van een geheel bovenloopsysteem
betreft, waarbij een geheel nieuwe beekloop
is gegraven.
Begonnen is met het meten van de
nulsituatie (2004-2005). In de jaren na de
herinrichting (2006-2007) zijn op vaste
punten (a)biotische variabelen gemonitord.
Gegevens na herinrichting zijn vergeleken
met gegevens van de nulsituatie om te
bepalen wat de eff ecten van dit herinrichtingsproject
zijn.
Het onderzoek moet leiden tot inzicht in
de processen en factoren die leiden tot
succesvol beekherstel. Specifi eke onderzoeksvragen
waren hierbij: Zijn de veranderingen
in de abiotiek van invloed op de te
verwachten doelsoorten in de beek? Welke
soorten zijn verdwenen door de herinrichting?
En welke soorten koloniseren de
nieuwe beek en na hoeveel tijd gebeurt dit?
Veranderingen in abiotiek van invloed op te
verwachten doelsoorten?
Voor herinrichting was de beek diep
vergraven, met bijbehorende grote
taludhoogte en waterdiepte. Ook bestond
door de vergraving weinig hoogteverschil
tussen de verschillende beektrajecten
en werd de beek gekenmerkt door een
korte weglengte en een gering verval.
De verwachting is dat typische laaglandbeeksoorten
kunnen profi teren van het
toegenomen verval en veranderde hydromorfologie
na herinrichting met bijbehorende
verondieping en toegenomen
stroomsnelheid op sommige trajecten. Het
proces van herinrichting, het nog niet in
evenwicht zijn van de nieuwe hydrologische
condities en wisselende weersomstandigheden
in 2006 en 2007 hebben geleid
tot sterk wisselende abiotische condities,
waardoor soorten die goed om kunnen gaan
met verstoringen tot nog toe de overhand
hebben in de heringerichte beek.
De referentiewaarden (GET) voor het referentietype
R4 van de Kaderrichtlijn Water voor
de nutriënten totaal stikstof en totaal fosfor
zijn respectievelijk 4 mg N/l en 0,12 mg P/l.
Deze waarden worden in de heringerichte
Geeserstroom vaak overschreden. In natte
periodes komt er veel nutriëntenrijk water
uit het gemaal en is er minder invloed van
kwel; bovendien speelt de nalevering van
nutriënten een rol bij de onveranderde
nutriënten concentraties in de beek. De
diatomeeëngemeenschap, die sterk op
nutriënten reageert, vertoont dan ook geen
duidelijke verbetering na de herinrichting.
De verwachting is dat bij het halen van de
referentiewaarden voor totaal stikstof en
totaal fosfor, typische laaglandbeek fl ora en
fauna een kans krijgen zich te ontwikkelen.
Welke soorten verdwenen door
herinrichting?
Na herinrichting verdwijnen 51 soorten
(25%), voornamelijk mijten, tweekleppigen,
bloedzuigers, vlokreeften, slijkvliegen,
libellen en wormen. Opvallend hierbij is het
grote aantal soorten dat niet kan vliegen,
zoals slakken, wormen, en bloedzuigers,
H 2O / 9 - 2009
29

De nieuwe beekloop van de Geeserstroom, kort na aanleg (foto: Martin van den Hoorn).
die de nieuwe loop niet weten te bereiken.
Daarnaast is het leefmilieu van veel soorten,
zoals de kever Anacaena limbata, gekoppeld
aan voedselrijke, vegetatierijke stilstaande of
genormaliseerde wateren, een leefmilieu dat
verdwenen is door de herinrichting.
Welke soorten koloniseren wanneer de
nieuwe beek?
In 2006 is het aantal macrofaunasoorten
en hun abundanties erg laag. Het grootste
deel van de oorspronkelijke macrofauna
(60%) heeft in 2007 de nieuwe loop weten
te koloniseren. De verwachte komst van
typische laaglandbeeksoorten, als ook
doelsoorten, blijft tot dusver achter.
Wel zijn er 36 nieuwe soorten bijgekomen.
Deze verplaatsen zich vooral vliegend
(wantsen, dansmuggen en muggen). Voor
een deel zijn dit typische kolonisten, die
bestand zijn tegen verstoringen of zich
handhaven in semi-permanente wateren.
Daarnaast zijn enkele stromingsindicatoren
verschenen, zoals de kriebelmuggen van het
genus Simulium. Dit kan er op duiden dat
de nieuw ingerichte situatie een leefmilieu
biedt aan beekorganismen, dat voorheen
niet aanwezig was. Het aantal rheofi ele
soorten nam na de herinrichting niet toe. Wel
is in 2007 een sterke toename in het aantal
indicatoren voor droogval te zien. Dit geeft
aan dat droogval een belangrijke rol speelt
en het kolonisatieproces nog in volle gang is.
Stand van zaken
Vanuit de diatomeeën- en macrofaunagemeenschap
zijn er verschillende aanwijzingen
dat het kolonisatieproces van de
30 H 2O / 9 - 2009
heringerichte Geeserstroom nog in volle
gang is. Door stilstand en droogval op veel
plekken in de beek, wisselende weersomstandigheden
en onveranderde nutriëntenconcentraties
zijn de abiotische randvoorwaarden
voor aquatische organismen nog
niet op orde. Ook zijn dispersieproblemen
van de verwachte laaglandbeeksoorten niet
uitgesloten en zouden barrières voor de
soorten nog steeds een grote rol kunnen
spelen bij de kolonisatie van de heringerichte
beek. Deze echte beeksoorten
hebben echter pas een kans om zich te
vestigen als de abiotische condities voldoen
aan de normen van de goede ecologische
toestand.
Dispersie en beekherstel
Tot nu toe blijkt dat vooral vliegende
insecten het heringerichte gebied snel
bereiken, terwijl tweekleppigen, mijten
en bloedzuigers dit juist niet doen
(zie afbeelding 1). De vraag is of deze
verandering van soorten samenhangt met
aan- of afwezigheid van geschikte habitat,
of van het vermogen van soorten om zich
te verspreiden. Stilstaande, diepe, vaak
plantenrijke genormaliseerde trajecten
Afb. 1: Verhouding van taxa die nieuw zijn na de herinrichting en die verdwenen zijn door de herinrichting, per
soortgroep. < 1 = een afname in het aantal soorten per soortgroep. > 1 = een toename in het aantal soorten per
soortgroep na herinrichting.

hebben plaatsgemaakt voor kale, oppervlakkig
afstromende of tijdelijk droogvallende
trajecten in de beek. Wellicht is de
soortverschuiving gekoppeld aan deze
habitat verschuiving. Anderzijds is het
dispersievermogen, de mogelijkheid om
de nieuw ingerichte habitat te bereiken,
ook een mogelijke verklarende factor van
de soortensamenstelling in het heringerichte
traject. Vliegende soorten kunnen
de nieuw ingerichte beek bereiken vanuit
nabij gelegen waterlichamen of eerder
ingerichte delen van de beek. Daarnaast
verkeren sommige soorten ten tijde van
de herinrichting als adulten in een terrestrisch
stadium, waardoor ze geen directe
negatieve invloed van het herinrichtingsproces
ondervinden en de nieuwe beek
snel kunnen bereiken. Tweekleppigen,
mijten, bloedzuigers, vlokreeften, slakken en
wormen kennen dit vliegende stadium niet
(hoewel soorten die meeliften met andere
insecten of vogels hierop een uitzondering
vormen). Deze groepen kunnen een nieuw
gegraven loop alleen bereiken, als er een
directe waterverbinding is met de nieuwe
locatie. Tijdens graafwerkzaamheden kunnen
deze groepen tevens gemakkelijk verplaatst
of bedolven worden. Als leden van deze
groepen voorkomen in de oude situatie en
gewenst zijn in de nieuw ingerichte situatie,
is het aan te raden rekening te houden met
bronpopulaties om zo het kolonisatieproces
in de nieuwe beek te versnellen. Dit kan door
het tijdelijke aanbrengen van een waterverbinding
naar de nieuwe beekloop, het
aanleggen van een bypass of evacuatie van
soorten tijdens graafwerkzaamheden. Ook
kan een populatie ‘geënt’ worden door het
inbrengen van kleine hoeveelheden soorten
van locaties waar geen herinrichting heeft
plaatsgevonden (bijvoorbeeld vanuit bovenstrooms).
Dit laatste is nog nooit onderzocht,
waardoor de eff ectiviteit van deze maatregel
niet met behulp van bestaand onderzoek
kan worden onderbouwd. Wel is duidelijk
dat veel soorten een nieuw gegraven beek
niet op eigen kracht, of pas na lange tijd,
bereiken. Dit heeft implicaties wanneer op
korte termijn ecologische doelen moeten
worden gerealiseerd.
De toekomst
Twee jaar na het uitvoeren van het grootschalig
herinrichtingsproject van de
bovenloop blijkt dat het kolonisatieproces
van de nieuw gegraven loop nog in volle
gang is. Uit eerdere evaluaties van monitoringsgegevens
van beekherstelprojecten
blijkt dat verbeteringen in het ecosysteem
vaak pas na langere tijd optreden (vijf tot
tien jaar). Langjarige monitoring van de
herinrichting van de Geeserstroom geeft
waarschijnlijk een ander en ook completer
platform
beeld van de eff ecten van een grootschalig
herinrichtingsproject dan de resultaten na
twee jaar. Bij het uitvoeren van maatregelen
waarbij herstel van doelsoorten wordt
beoogd, moet duidelijk ook rekening
gehouden worden met de termijn die
soorten nodig hebben om een herstelde
habitat te bereiken. Wanneer monitoring
bedoeld is om ook te leren van de eff ecten
van maatregelen en de daarop volgende
ontwikkelingsprocessen, al dan niet om
tussentijds bij te sturen, dan is een frequente
monitoring zinvol. Zo was de beekmoerasontwikkeling
(zie elders in deze uitgave
van H 2O) niet geheel voorzien maar kan
aanleiding zijn tot het zinvol bijstellen van de
doelen.
LITERATUUR
1) Bond N. en P. Lake (2003). Local habitat restoration
in streams: constraints on the eff ectiveness
of restoration for stream biota. Ecological
Management and Restoration nr. 4, pag. 193-198.
2) Didderen K., A. Besse-Lototskaya, M. van den
Hoorn, J. Sinkeldam, R. Wiggers en P. Verdonschot
(2008). Herinrichting Geeserstroom; beschrijving
van de monitoringsresultaten. Alterra. Rapport
1790.
3) Nijboer R. en J. Bosman (2006). Een expertsysteem
voor de keuze van hydrologische maatregelen;
IV Bepaling van ecologische eff ecten van
herstelmaatregelen. Alterra. Rapport 1366.
Alles wat Fryslân mooi maakt
Wij zijn op zoek naar een
• technisch medewerker rioleringen (m/v)
voor 36 uur per week.
advertentie
Een boeiende functie met een verscheidenheid aan taken. Zoals het bijhouden
van beheerssystemen, het jaarlijks maken van uitvoeringsprogramma’s en het
maken van RAW-bestekken. Een functie met eindschaal 9
De volledige functiebeschrijving is te vinden op:
www.werkeninfriesland.nl of www.t-diel.nl of op te vragen bij
de afdeling BMO/p&o, tel. 0511-460551
Uw sollicitatie verwachten wij voor 12 mei a.s. Reactie te sturen naar de
gemeente Tytsjerksteradiel, afdeling BMO/p&o, Postbus 3, 9250 AA Burgum
of per mail naar wdijkstra@t-diel.nl
H 2O / 9 - 2009
31

Ron van der Oost, Waternet
Annie Kreike, Waterproef
Monitoring van microcystine
bij de risicoanalyse van giftige
blauwalgen in zwemwater
Omdat veel blauwalgen giftige cyanotoxines, zoals microcystine, kunnen
produceren, kan een verhoogde concentratie in oppervlaktewater problemen
veroorzaken voor mens en milieu. In het protocol van de Commissie Integraal
Waterbeheer 1) , dat de meeste Nederlandse waterkwaliteitsbeheerders
hanteren, is een raamwerk beschreven voor de monitoring van cyanotoxines.
Het was echter niet duidelijk wat de beste manier is om binnen de grenzen
van dit raamwerk de risico’s voor de zwemmers te bepalen. Daarom hebben
Waternet en Waterproef in opdracht van STOWA een onderzoek uitgevoerd
om te komen tot een optimale monitoring van microcystine. Het doel was om
ondubbelzinnige methoden te beschrijven voor de monsterneming, extractie
en analyse, waarbij rekening wordt gehouden met zowel de veiligheid van de
zwemmers als de economische belangen. In het nieuwe blauwalgenprotocol
van de werkgroep Cyanobacteriën wordt echter voorgesteld om de risico’s van
blauwalgen te bepalen aan de hand van celtellingen. Het is daarom de vraag of
de microcystine-analyse nog wel toekomst heeft.
Cyanobacteriën (ook blauwalgen
genoemd) komen het hele jaar
voor in het water, met doorgaans
een piek in de (na)zomer. Een combinatie
van temperatuur, licht en voedingsstoff en
(vooral stikstof en fosfaten) kan aanleiding
geven tot een massale groei. In een stabiele
waterkolom kunnen drijfl agen ontstaan van
zeer hoge concentraties cyanobacteriën.
Omdat van veel cyanobacteriën bekend is
dat ze zeer giftige stoff en (cyanotoxines)
kunnen produceren, kan een hoog gehalte
aan cyanobacteriën problemen veroorzaken
voor mens en milieu 2) . Er zijn verschillende
soorten cyanotoxines bekend, maar tot
enkele jaren geleden werden in Nederland
vooral de zogeheten microcystines
gevonden 3) . Om de mens te beschermen
tegen de gevaren van cyanotoxines, heeft
de VN-wereldgezondheidsorganisatie WHO 4)
richtlijnen gegeven voor de maximale
gehalten aan microcystines in drinkwater
(1 μg/l) en zwemwater (20 μg/l). Het werd
echter aan de beleidsmakers, onderzoekers
en laboratoria overgelaten welke procedures
moeten worden gebruikt bij de bemonstering,
de monstervoorbewerking en de
analyse.
In de literatuur was geen eenduidig
protocol voorhanden dat voldoet aan de
32 H 2O / 9 - 2009
volgende voorwaarden: de gezondheid
van de mens moet worden beschermd
(vals-negatieve resultaten zijn ongewenst)
én het economische belang moet worden
gerespecteerd (vals-positieve resultaten zijn
ongewenst).
Het uiteindelijke doel van dit onderzoek was
om een procedure voor de microcystineanalyse
te vinden die zoveel mogelijk
aan de beide voorwaarden voldoet 5) . Bij
betrouwbare resultaten van de cyanotoxinemonitoring
zullen de adviezen die
naar aanleiding van deze analyses worden
gegeven, gerespecteerd worden door zowel
zwemmers als exploitanten.
Bemonstering van blauwalgen
De werkgroep Cyanobacteriën heeft
richtlijnen opgesteld voor de bemonstering
van oppervlaktewater met cyanobacteriën.
In dit protocol worden vier
situaties onderscheiden die visueel kunnen
worden waargenomen: drijfl aag binnen de
zwemzone, drijfl aag buiten de zwemzone,
cyanodominantie of verdachte locatie zonder
visuele indicatie (zie schema). Voor elke
situatie wordt de strategie (waar en hoeveel
monsters nemen) en de uitvoering (hoe
bemonsteren) beschreven. In 2006 zijn de
ervaringen met het protocol geëvalueerd.
Naar aanleiding van commentaren van
belanghebbenden (waterschappen,
provincies en Rijkswaterstaat) is het bemonsteringsprotocol
aangescherpt en op enkele
punten duidelijker gemaakt. In de defi nitieve
versie is ook een interpretatie van de analysegegevens
opgenomen (zie www.stowa.nl).
Selectie van snelle en simpele
extractiemethode
In het CIW-protocol zijn naast de tijdrovende
Fastner-extractie drie snelle methoden
aangegeven om monsters van oppervlaktewater
te extraheren: met een ultrasoon probe
(één minuut), met een kokend waterbad
(één minuut) en met een magnetron (negen
minuten). Daarnaast wordt ook de methode
van herhaald invriezen en ontdooien
gebruikt. In de literatuur worden wel snelle
extractiemethoden beschreven 6) , maar een
goede vergelijking van het rendement en de
reproduceerbaarheid van de bovenvermelde
methoden ontbreekt. Op het laboratorium
van Waterproef is een onderzoek uitgevoerd
naar de betrouwbaarheid van verschillende
snelle en simpele extractiemethoden: trillen
met ultrasoon probe, koken in waterbad,
verwarming met magnetron en herhaald
invriezen en ontdooien. De methoden
werden alle vergeleken met de betrouwbare
maar tijdrovende methanol extractie

Afb. 1: Stroomschema voor de bemonstering van blauwalgen.
volgens Fastner et al 7) . Het onderzoek werd
uitgevoerd in vier monsters met verschillende
hoeveelheden en soorten cyanobacteriën.
Op grond van het criterium dat de
methode betrouwbaar (hoog rendement en
goede reproduceerbaarheid), snel en simpel
moet zijn, werd geconcludeerd dat koken in
een waterbad gemiddeld de beste resultaten
gaf (afbeeldingen 2 en 3).
Optimalisatie van de
extractiemethode
Hoewel door Metcalf en Codd 6) een
kooktijd van één minuut als voldoende
werd aangegeven, lijkt het niet zinvol om
deze korte kooktijd aan te houden met
een monstervolume van twee milliliter. Het
monster zal namelijk enkele minuten nodig
hebben om op te warmen in het waterbad.
Daarnaast bleek uit het onderzoek dat de
reproduceerbaarheid van een celextractie
met tien minuten koken onvoldoende was.
Afb. 2: Gemiddelde extractie rendementen van vijf verschillende snelle methoden
ten opzichte van de bewerkelijke Fastner MeOH extractie (1): ultrasoon probe (2),
kokend waterbad (3), magnetron (4), vries/dooi met ultrasoonbad (5) en vries/dooi
met blender (6).
Op grond van de onderzoeksresultaten lijkt
een kooktijd van 30 minuten optimaal. Een
verdere verlenging van de kooktijd (40 en 60
minuten) bleek geen duidelijke invloed op de
kwaliteit van deze extractie te hebben.
De resultaten van microcystine-analyse
kunnen worden beinvloed door binding
van de stof aan de plastic onderdelen
(bewaarvaatjes, pipetpuntjes, injectiespuiten,
etc.), waarmee ze tijdens de
extractie in contact komen. Deze binding
kan worden voorkomen door toevoeging
van methanol. Maar omdat de ELISAanalyse
(Enzyme-Linked Immuno Sorbent
Assay) van microcystine door methanol
kan worden verstoord, werd daarvan
echter bij voorkeur geen gebruik gemaakt.
De ELISA-analyse is zo gevoelig dat bij
microcystinegehalten boven 1,6 μg/l een
verdunning van het extract moet worden
gemaakt. Monsters met gehalten rond de
platform
zwem waternormen (10 en 20 μg/l) zullen dus
altijd moeten worden verdund.
Daarom is het mogelijk om de celextractie
uit te voeren bij hoge methanolconcentraties,
waarna het gefi ltreerde extract voor
de ELISA-analyse zodanig met demiwater
wordt verdund dat het methanolgehalte in
het eindextract onder de kritische grens van
vijf procent ligt. Uit het onderzoek bleek dat
toevoeging van 50 procent methanol aan
het monster een positieve invloed had op
het rendement en de reproduceerbaarheid
van de extractie. De methanoltoevoeging
kan niet worden toegepast als de monsters
onverdund worden geanalyseerd, bijvoorbeeld
voor een toetsing aan de drinkwaternorm
van één μg/l. Omdat in eerste aanleg
werd verondersteld dat de ELISA-analyse
moest worden uitgevoerd met heldere
extracten, werden de ruwe extracten gecentrifugeerd
en gefi ltreerd. Uit nader onderzoek
bleek echter dat deze stappen niet nodig
Afb. 3: Gemiddelde reproduceerbaarheid (% standaard deviatie) van de bewerkelijke
Fastner MeOH extractie (1) en vijf verschillende snelle methoden: ultrasoon
probe (2), kokend waterbad (3), magnetron (4), vries/dooi met ultrasoonbad (5) en
vries/dooi met blender (6).
H 2O / 9 - 2009
33

zijn, zodat het extractieprotocol nog simpeler
kon worden gemaakt. Het is voor de reproduceerbaarheid
echter wel nodig om het ruwe
extract voor de ELISA-analyse zeer goed te
homogeniseren (zie www.stowa.nl).
Vergelijking ELISA- en HPLC-analyse
Omdat de HPLC-analyse minder gevoelig
is dan de ELISA-analyse, moet er altijd een
concentrering van de cellen in het water
plaatsvinden door middel van fi ltratie. Met
deze procedure wordt dus alleen het intracellulaire
microcystine (aanwezig in de cellen)
geëxtraheerd en wordt het extracellulaire
microcystine (aanwezig in de waterfase)
niet bepaald. Uit de resultaten van het in dit
rapport beschreven onderzoek blijkt echter
dat het extracellulaire microcystinegehalte in
sommige gevallen zeer hoog kan zijn (ruim
95 procent). Er is een afgeleid extractieprotocol
gemaakt dat ook voor HPLC-analyses
gebruikt zou kunnen worden. Voor monsters
met lage gehalten aan cyanobacteriën lijkt
het protocol waarbij het fi lter met cellen
een half uur gekookt wordt in 50 procent
methanol, goed te werken. Bij hogere celconcentraties
wordt het microcystine echter
niet volledig van het fi lter geëxtraheerd en
is de methode dus ongeschikt. De met HPLC
bepaalde MC-gehalten op de fi lters waren
in alle gevallen lager dan de met ELISA
bepaalde gehalten. Dit kan enerzijds worden
verklaard met het feit dat bij de HPLC-analyse
slechts twee van de circa 60 microcystines
werden geanalyseerd (RR-MC en LR-MC),
terwijl met de ELISA-analyse meerdere
microcystines kunnen worden aangetoond.
In de HPLC-chromatogrammen werden ook
onbekende componenten gevonden die
op grond van hun UV-spectrum leken op
microcystines, maar die niet konden worden
gekwantifi ceerd. Daarnaast is het mogelijk
dat bij de extra extractiestappen (indampen
en fi ltreren van het extract) die voor de HPLCanalyse
nodig waren microcystines verloren
zijn gegaan.
Kwaliteit van de microcystineanalyses
De betrouwbaarheid van de resultaten
van dit onderzoek is voor een groot deel
afhankelijk van een goede kwaliteit van
de uitgevoerde microcystine-analyses. De
analyses werden alle uitgevoerd met de
ELISA-methode. Om individuele verschillen
te voorkomen, zijn alle analyses uitgevoerd
door dezelfde persoon op het laboratorium
van Waterproef. Dit laboratorium heeft
vanaf 2005 jaarlijks meegedaan met een
internationaal ringonderzoek, georganiseerd
door Juan Ribo (Universiteit van Catalonië,
Spanje). De resultaten van deze ringtesten
waren zeer bevredigend: kleine afwijking van
de gemiddelde gehalten van alle laboratoria,
goede reproduceerbaarheid en goede
herhaalbaarheid. Omdat de kwaliteit van
de ELISA-analyse met de SDI Enviroguard kit
sterk kan variëren, was het nodig om een
interne kwaliteitscontrole uit te voeren met
een referentie monster. De HPLC-analyses
werden uitgevoerd volgens de interne
kwaliteitsprotocollen op het Instituut voor
Biodiversiteit en Ecosysteem Dynamica van
de Universiteit van Amsterdam. De kwaliteitsborging
van de analyses was voldoende
34 H 2O / 9 - 2009
om de conclusies van dit onderzoek als
betrouwbaar te kwalifi ceren.
Microscopisch onderzoek
Bij de vergelijking tussen vijf snelle extractiemethoden
werd uitsluitend gekeken
naar het rendement (de opbrengst van
microcystine) en de reproduceerbaarheid
van de extractie. Er werd niet onderzocht
of de cyanobacteriën tijdens de extractie
daadwerkelijk kapot werden gemaakt.
Uit een microscopisch onderzoek bleek
dat bij geen van de onderzochte soorten
cyanobacteriën (Anabaena, Microcystis en
Planktothrix) de cellen kapot gingen tijdens
de extractie in een kokend waterbad,
omdat de aantallen hele cellen voor en na
de extractie niet duidelijk verschilden (zie
foto’s). Bij Anabaena en Microcystis werd na
de extractie wel een meetbare afname van
de celdiameter waargenomen, waaruit bleek
dat een deel van de celinhoud werd uitgescheiden.
Bij Planktothrix werd geen afname
van de celdiameter aangetoond. Uit de
microcystine-analyses bleek dat de extractie
geen eff ect had bij Anabaena, omdat het
microcystinegehalte voor en na de extractie
nauwelijks meetbaar was. Bij Microcystis
werd echter een grote hoeveelheid microcystine
aangetoond na de behandeling met
A. Anabaena
voor na
B. Microcystis
voor na
C. Planktothrix
voor na
Afb. 4: Microscopisch onderzoek van drie soorten cyanobacteriën, A. Anabaena, B. Microcystis en C. Planktothrix
(gekweekt op de Universiteit van Amsterdam) voor en na de extractie met 50% methanol in kokend water.
Vergroting 400x (foto’s: Annie Kreike).
methanol in kokend waterbad, terwijl voor
het koken vrijwel geen microcystine werd
gevonden. Bij Planktothrix blijkt het microcystinegehalte
ook zonder de behandeling
in een kokend waterbad al hoog te zijn. Er
is aangetoond dat microcystine zowel in
laboratoriumkweken als in veldmonsters met
Planktothrix dominantie ook zonder koken
al extracellulair aanwezig is. Omdat uit de
literatuur bekend is dat cyanotoxines goed
uit Planktothrix kunnen worden geëxtraheerd
met polaire oplossingen (zowel methanol als
water), lijkt de celwand van deze soort goed
doorlaatbaar voor microcystine.
Ringtest 2006
De resultaten van de ringtestmonsters
die met de aanbevolen methode werden
geëxtraheerd, bleken het best overeen te
komen bij de monsters van een kweek met
Microcystis en een veldmonster met
Microcystis-dominantie (respectievelijk
monster A en C in de tabel hiernaast). De
relatieve variatie was bij deze monsters
minder dan 30 procent. De interlaboratorium
variatie was groter bij de monsters van een
Planktothrix-kweek en een veldmonster met
Anabaena-dominantie.
Op grond van een statistische classifi catie
met zogeheten Z-scores van de gemiddelde

waarden per laboratorium bleek slechts
één resultaat van twijfelachtige kwaliteit.
Hierbij moet echter worden aangetekend
dat de individuele resultaten van één van
de laboratoria een zeer grote spreiding
vertoonden, maar dat de gemiddelde
waarden hiervan nog net een acceptabele
Z-score haalden. De verschillen tussen de
microcystineresultaten na extractie met de
aanbevolen methode en de resultaten met
de eigen extractiemethoden van enkele
laboratoria waren niet groot.
De monsters voor de ringtest moesten
worden ingevroren voordat ze naar de
laboratoria werden verstuurd. Door het
invriezen was een groot deel van de cellen
beschadigd, zodat de meerderheid van
de microcystines al extracellulair in het
monster aanwezig was. Hoewel het logistiek
veel lastiger is, lijkt het nuttig om in het
vervolg een ringtest uit te voeren met verse
monsters. Een aantal laboratoria heeft
ook deelgenomen aan een internationale
ringtest, georganiseerd door Juan Ribo van
de Universiteit van Catalonië, waarin de
reproduceerbaarheid van de microcystineanalyse
is onderzocht. Ook de resultaten van
deze ringtest waren bevredigend.
Conclusies
• Een snelle extractie van blauwalgen in een
kokend waterbad blijkt een betrouwbare
methode om microcystines te analyseren
in monsters met een Microcystis- en
Planktothrix-dominantie. Deze methode
is echter ongeschikt voor monsters met
Anabaena-dominantie. Ook de overige
onderzochte snelle extractie-methoden,
zoals vries-dooi, magnetron en ultrasoon,
waren voor Anabaena minder effi ciënt dan
de bewerkelijke Fastner-methode. Doordat
de extractie-effi ciëntie sterk kan variëren
voor de verschillende algensoorten, is
het belangrijk om bij alle gevallen van
algenbloei een monster te onderzoeken
op de globale soortensamenstelling;
• Bij optimalisering van de extractie bleek
dat een kooktijd van 30 minuten optimaal
is, toevoeging van 50 procent methonol
tijdens het koken het rendement van de
extractie verhoogt en dat nabehandelingen
om het extract helder te maken
(centrifugeren en fi ltreren) niet nodig zijn
voor de ELISA-analyse;
Gemiddelde resultaten microcystine-extractie en -analyse ringtest 2006.
• De blauwalgencellen worden tijdens
de extractie niet vernietigd, maar het
microcystine wordt bij de algensoorten
Microcystis en Planktothrix wel uit de cellen
geëxtraheerd.
Aanbevelingen
Het in dit onderzoek ontworpen extractieprotocol
is alleen betrouwbaar voor monsters
met Microcystis- en Planktothrix-dominantie.
Het is daarom van groot belang dat de
globale soortensamenstelling in milieumonsters
wordt bepaald, omdat het extractierendement
van de aanbevolen methode
afhankelijk is van de algensoort. Bij elk
geval van algenbloei zal dus microscopisch
onderzoek moeten worden uitgevoerd om de
dominante soorten te bepalen. Bij Microcystis-
en Planktothrix-dominantie kunnen de risico’s
voor de zwemmer worden geschat met een
microcystine-analyse na extractie volgens
het geoptimaliseerde extractieprotocol.
De risico’s voor zwemmers in water waarin
Anabaena dominant is, kunnen worden
bepaald op grond van het aantal cellen
per milliliter. Volgens het WHO-rapport van
Chorus en Bartram 5) is een dichtheid van
100.000 cellen per milliliter de richtlijn voor
een verhoogd alarm vanwege de grotere
kans op nadelige eff ecten en de mogelijke
vorming van drijfl agen. Omdat steeds vaker
Anabaena- en andere blauwalgensoorten
worden waargenomen die naast microcystine
ook andere cyanotoxines vormen
(bijvoorbeeld anatoxine), zullen de risico’s
voor de zwemmers in de toekomst meer op
celaantallen dan op toxinegehalten worden
beoordeeld. Het door de Cyanowerkgroep
voorgestelde nieuwe blauwalgenprotocol,
dat waarschijnlijk in de loop van volgend
jaar van kracht wordt, is hierop gebaseerd.
De microcystine-analyse kan naast dit
protocol optioneel worden toegepast bij een
dominantie van Microcystis of Planktothrix,
maar zal geen integraal onderdeel meer
uitmaken van de risicoanalyse.
LITERATUUR
1) Commissie Integraal Waterbeheer (2002). Veilig
zwemmen: cyanobacteriën in zwemwater.
Aangepast protocol 2002.
2) Gezondheidsraad (2001). Microbiële risico’s
van zwemmen in de natuur. Gezondheidsraad.
Publicatienummer 2001-/25.
monster A monster B monster C monster D
MC (μg/l) MC (μg/l) MC (μg/l) MC(μg/l)
lab 1 1080 1220 3,2 0,72
lab 2 997 2187 6,4 4,70
lab 3 1006 381 3,7 1,40
lab 4 1080 1118 4,3 2,03
lab 5 1586 2540 4,5 0,44
lab 6 1035 1280 3,9 1,30
lab 7 1063 1327 2,4 1,23
lab 8 1832 905 8,0 1,62
gemiddeld 1210 1370 4,6 1,68
standaardafwijking 317 689 1,8 1,32
% 26% 50% 40% 78%
platform
3) Wolfstein K. en M. Roukema (2002). Blauwalgen,
cyanobacteriën. Brochure DG Rijkswaterstaat.
4) WHO (1999). Toxic cyanobacteria in water: a guide
to their public health consequences, monitoring
and management.
5) Van der Oost R. (2009). Cyanotoxinemonitoring:
standaardisering en validatie van methoden
voor de Nederlandse Waterkwaliteitsbeheerders.
STOWA. In voorbereiding.
6) Metcalf J. en G. Codd (2000). Microwave oven and
boiling waterbath extraction of hepatotoxins from
cyanobacterial cells. Fems Microbiology Letters
184: pag. 241-246.
7) Fastner J., I. Flieger en U. Neumann (1998).
Optimised extraction of microcystins from fi eld
samples - a comparison of diff erent solvents and
procedures. Water Research 32, pag. 3177-3181.
H 2O / 9 - 2009
35

agenda
12 mei, Amersfoort -
Dé vernieuwende kijk op water
seminar in het kader van het 750-jarig
bestaan van Amersfoort over de nieuwste
kennis en ontwikkelingen rondom waterveiligheid
en wateroverlast.
Organisatie: HydroLogic.
Informatie: (033) 475 35 35.
12 mei, Zeist -
Asset management in de
watersector
congres over asset management en welke
mogelijkheden dit biedt voor de watersector.
Organisatie: Grontmij en Zeven Deugden
Advies & Management.
Informatie: Eveline van der Linde
(030) 220 75 72 of
www.assetmanagementwater.nl.
13-14 mei, Rotterdam -
Industrie en Milieu, oplossingen
voor een duurzame toekomst
tweedaags congres waarop duurzaamheid in
verschillende sectoren centraal staat, onder
andere bij de (afval)waterbehandeling en
riooltechnieken.
Organisatie: easyFairs.
Informatie: (01624) 089 99.
13 mei, Rotterdam -
Juridische update voor de
watersector
bijeenkomst over nieuwe regels en wetten
voor de watersector en hun consequenties
voor de dagelijkse praktijk.
Organisatie: Studiecentrum voor Bedrijf en
Overheid.
Informatie: (040) 297 49 80.
14 mei, Bunnik -
Legionellaveilig en
milieuverantwoord beheren
van klimaatinstallaties
seminar over beheer en waterbehandeling
bij koeltorens naar aanleiding van de
legionellabesmetting vanuit een koeltoren
in Amsterdam in 2006 waarbij drie mensen
overleden.
Organisatie: ISSO.
Informatie: www.isso.nl.
14 mei, Rotterdam -
De groene versnelling in water,
aarde en samenleven
vervolg op een reeks bijeenkomsten over de
ernst en de consequenties van de klimaatverandering
met nu de vraag wat er concreet
moet gebeuren.
Organisatie: BlomBerg Instituut.
Informatie: www.wateraardesamenleven.nl.
36 H 2O / 9 - 2009
15 mei, Honselersdijk -
De emissieloze kas: kansen
voor innovatie in de
watertechnologie
workshop waarbij innovatieve ondernemers
uit de water technologie, kennisinstellingen
en experts op het gebied van glastuinbouw
samengebracht worden om creatieve ideeën
te bedenken voor het glastuinbouw bedrijf.
Organisatie: Mannen van de WIT, Syntens en
de Greenport Campus.
Informatie: www.watertechnologie.com.
20 mei, Tiel -
Indirecte lozingen
themadag over afvalwaterlozingen van
bedrijven op het gemeentelijk riool en de
veranderingen in vergunningverlening
hiervoor in het kader van het Uitvoeringsbesluit
Wet verontreiniging oppervlaktewateren
in 2010. Die taak verhuist van de waterschappen
naar de gemeenten en provincies.
Organisatie: Waterschap Rivierenland.
Informatie: Eric Marsman (0344) 64 92 94.
28 mei, Rotterdam -
Een hydrologische kijk op het
plan Veerman
discussiedag waarop de hydrologische basis
onder de adviezen van de Delta commissie
tegen het licht worden gehouden en
waarop de contouren van een hydrologisch
onderzoeksprogramma voor de lange termijn
verkend worden.
Organisatie: Nederlandse Hydrologische
Vereniging, Nationaal Comité IHP-HWRP, de
Commissie voor Hydrologie van de Rijn, IAHS,
Netherlands Water Partnership, Unie van
Waterschappen en het Boussinesq Center.
Informatie: www.nhv.nu.
4 juni, Ede -
Regenwaterverwerking op
eigen perceel
studiedag over de verwerking van
regenwater op eigen perceel. Hoe ontwikkel
je beleid? Wat zijn de mogelijkheden? Welke
technieken zijn beschikbaar? Zijn er al
voorbeelden?
Organisatie: Debets B.V.
Informatie: mevr. T. Hepping, (050) 524 84 25
of www.debetsbv.nl.
4 juni, Utrecht -
Een zoutere zuidwestelijke
delta
bijeenkomst over de gevolgen van het
‘op een kier’ zetten van de Haringvlietsluizen
voor de zoetwatervoorziening en
innovaties die kunnen leiden tot het zuiniger
omgaan met het schaarse zoete water in de
zuid westelijke delta.
Organisatie: Platform zoet-zout.
Informatie: www.zoetzout.nl.
4 juni, Rotterdam -
Richtlijn Overstromingsrisico’s
themadag over de implementatie van
de Richtlijn Overstromingsrisico’s en de
betekenis ervan voor de waterbeheerder.
Organisatie: Waternetwerk en IMPRO.
Informatie: www.waternetwerk.nl.
5 juni, Leusden -
Uitvoering water- en
natuuropgave in de Gelderse
Vallei
bijeenkomst over een voorbeeldproject van
het gebruik van ‘inrichtingsbeelden’ voor
beken en verdrogings projecten.
Organisatie: KIVI NIRIA.
Informatie: www.wve.nl, www.kiviniria.nl,
www.svgv.nl.
5 juni, Scheveningen -
Klimaat in water en ruimte
congres over de veiligheid en leefbaarheid
van Nederland, met aandacht voor de
uitwerking van het rapport van de Deltacommissie,
de fi nanciering van waterprojecten
en het Nationaal Waterplan.
Organisatie: Studiecentrum voor Bedrijf en
Overheid.
Informatie: www.sbo.nl.
10 juni, Volendam -
Baggeren in fauna- en fl orarijk
veenweidegebied
bijeenkomst waarop het baggeren in het
Ilperveld, het Wormer- en Jisperwater
centraal staat, veenweidegebieden in de
buurt van Amsterdam waar de waterkwaliteit
nog steeds verslechtert en veel verontreiniging
in de grond voorkomt.
Organisatie: Baggernet.
Informatie: Marjan Euser (088) 866 21 86.
11 juni, Apeldoorn -
Riolering
jubileumcongres naar aanleiding van het
15-jarig bestaan van het vakblad Riolering,
met aandacht voor afvalwater en hemel-,
grond- en oppervlaktewater, inrichting en
beheer van de openbare ruimte inclusief
beheer van de riolering en het gemeentelijk
beleid op deze punten.
Organisatie: Holapress.
Informatie: (040) 208 60 52.
15-19 juni, Delft -
Baggeren en reclamatie
seminar over baggeren en reclamatie,
bestemd voor (toekomstige) beleidsmakers
en hun adviseurs bij overheden, havenautoriteiten,
off shore-bedrijven en andere
organisaties die baggerprojecten uitvoeren.
Organisatie: International Association of
Dredging Companies, in samenwerking met
UNESCO-IHE.
Informatie: (070) 352 33 34.
16 juni, Wageningen -
Herkennen van en anticiperen
op gevaarlijk weer
bijeenkomst waarop specialisten van
waterschappen en MeteoConsult informatie
verstrekken over de klimaatverandering,
neerslagverwachtingen, ondersteuning bij
het operationele oppervlaktewaterbeheer en
het CAW-centraalpostsysteem.
Organisatie: Actemium.
Informatie: Debby Poels of Erik Wieleman
(0413) 34 99 99.

18 juni, Arnhem -
Nieuwe sanitatie in
ontwikkelingslanden
bijeenkomst over de behoeften op sanitatiegebied
in ontwikkelingslanden en de
voorwaarden voor een succesvolle samenwerking
tussen waterschappen en ontwikkelingsorganisaties.
Organisatie: Aqua for All en STOWA.
Informatie: (030) 232 11 99
18 juni, Amsterdam -
De complexiteit van projecten
in een stedelijke omgeving
congres ter gelegenheid van de oplevering
van de bodemsanering van de Oostergasfabriek,
met onder meer een inleiding van Roel
Kruize, directeur Projectbureau Bodem en
directeur van Waternet over de verplaatsing
van de rwzi Amsterdam-Oost en -Zuid.
Organisatie: Gemeente Amsterdam, Dienst
Milieu en Bouwtoezicht en Projectbureau
Bodem.
Informatie: (020) 254 39 70.
24 juni, Soestduinen -
Nieuwe Waterwet
congres over de nieuwe Waterwet en de
gevolgen hiervan voor het Rijk, gemeenten,
provincies, waterschappen en het bedrijfsleven.
Organisatie: Studiecentrum voor Bedrijf en
Overheid.
Informatie: (040) 297 49 80.
25 juni, Ede -
Van emissiereductie naar
schoon water!
studiedag over de oppervlaktewater kwaliteit
in de stad. Na twee decennia basisinspanning
is deze nog niet overal goed genoeg. Welke
bronnen zijn daar verantwoordelijk voor?
En hoe zijn deze bronnen aante pakken?
Organisatie: Stichting RIONED.
Informatie: www.riool.net.
25 juni, Utrecht -
Industrieel water
zevende editie van dit jaarcongres, met
aandacht voor de wet- en regelgeving, zoals
de Kaderrichtlijn Water, de Waterwet en de
lozingsbesluiten én negen praktijklezingen.
Organisatie: Euroforum en Aqua Nederland.
Informatie: (040) 297 48 21.
9 september,
Rotterdam - Spiegeldag
gebiedsontwikkeling
jaarlijkse bijeenkomst waarop nu gebiedsontwikkeling
centraal staat, met de
presentatie van de uitkomsten van het
zesjarige programma Vernieuwend Ruimtegebruik
en het Praktijkboek Gebiedsontwikkeling
NederLandBovenWater II.
Organisatie: Habiforum.
Informatie: (070) 364 87 03.
18 september, Lelystad -
De afvalwaterzuivering als
energiefabriek II
vervolg op het gelijknamige ‘uitverkochte’
symposium afgelopen februari, met nieuwe
presentaties over de energiebenutting bij de
afvalwaterzuivering.
Organisatie: themagroep afvalwaterzuivering
Waternetwerk.
Informatie: Berend Reitsma 06 51 22 60 05 of
Cora Uijterlinde (030) 232 11 99.
6-9 oktober, ‘s-Hertogenbosch -
Riolering en stedelijk
watermanagement
vakbeurs over riolering en stedelijk watermanagement.
Organisatie: Holapress.
Informatie: (040) 208 60 43.
12-14 november, Assen -
Grond, groen en water
nieuwe vakbeurs die zich richt op alle
facetten van de GWW-markt, met onder meer
aandacht voor watermanagement en het
zuiveren van waterstromen op grote én op
kleine schaal.
Organisatie: Expo Management.
Informatie: Johan Wolters,
jwolters@expo-management.nl.
Buitenland
agenda
5-6-7 mei, Brussel -
Water footprint reporting
bijeenkomst over de verkenning van wateroplossingen
voor de lange termijn, met
speciale aandacht voor de rol van bedrijven
ten opzichte van overheden, niet-gouvernementele
organisaties en consumenten. De
eerste dag is een masterclass: ‘Mapping the
way forward in common water stewardship
standards’.
Organisatie: European Networking Group.
Informatie: www.eng-nl.com.
11 mei, Aalst (B.) -
Impact of key pollutants
on ecological status and
biodiversity
workshop voor waterbeheerders over hoe
kan worden bepaald of de ecologische status
van een waterlichaam beïnvloed wordt door
(historische) milieuverontreinigingen, met de
nadruk op de Schelde.
Informatie: Edwin Foekema (0317) 48 71 22.
25-26 juni, Koksijde (B.) -
Effl uent als bron
workshop over de voor- en nadelen van
effl uent als bron, met een bezoek aan de
effl uentbehandelingsinstallatie van de IWVA
in Wulpen.
Organisatie: themagroep watervoorziening
Waternetwerk.
Informatie: www.waternetwerk.nl.
16-22 augustus, Stockholm -
World Water Week
jaarlijks terugkerende internationale
bijeenkomst van beleidsmakers van alle
continenten over actuele watervraagstukken,
met nu speciale aandacht voor grensoverschrijdende
rivieren.
Organisatie: Stockholm International Water
Institute.
Informatie: www.worldwaterweek.org.
10-12 november, Hamburg -
Acqua alta
vierde editie van deze beurs en conferentie
over de consequenties van de klimaatverandering
en bescherming tegen hoog
water.
Organisatie: Hamburg Messe.
Informatie: www.acqua-alta.de.
18-20 november, China -
Water Expo China
jaarlijkse beurs waar bedrijven en landen hun
waterexpertise tentoonspreiden. Gelijktijdig
wordt de vierde Water Summit Conference
gehouden. Ook wordt tijdens de beurs
aandacht besteed aan het 60-jarig bestaan
van de Volksrepubliek China.
Organisatie: Messe Frankfurt.
Informatie: www.waterexpochina.com.
H 2O / 9 - 2009
37

handel & industrie
Hogedrukpompen met gunstige
eigenschappen
De nieuwe hogedrukpompen die Wilo uit Beverwijk onlangs introduceerde
onder de naam Helix, hebben een laag energiegebruik, hoog rendement en
lage bedrijfskosten.
Het energieverbruik ligt 15 procent lager dan
dat van standaard pompen met gangbare
motoren en hydraulische systemen. Dit wordt
bereikt door de toepassing van energiebesparende
Eff 1-motoren, uiterst effi ciënte
hydraulica en een geavanceerd waaierontwerp.
Door de innovatieve constructie
en het gebruik van hoogwaardige, slijtvaste
materialen zijn de installatie- en onderhoudskosten
lager dan van vergelijkbare pompen.
Het pomphuis werd verbeterd, waardoor
minder stromingsverliezen optreden. In
combinatie met de effi ciënte hydraulica leidt
dit, ten opzichte van standaard-centrifugaalpompen,
tot 33 procent meer opvoerhoogte
per trap. Helix hogedrukpompen bereiken
De hogedrukpomp.
38 H 2O / 9 - 2009
daardoor met minder trappen het vereiste
bedrijfspunt en zijn daarom lichter in gewicht
en makkelijker in het gebruik.
Helix hogedrukpompen zijn vervaardigd van
het corrosiebestendige roestvrijstaal. Het
pomphuis is voorzien van een speciale kras-
en stootvaste coating. Het gladde oppervlak
voorkomt de afzetting van kiemen. In de
pompconstructie worden dode ruimten
vermeden, waardoor het medium niet in het
pomphuis kan achterblijven.
Voor meer informatie: (0251) 22 08 44 of
www.wilo.nl.
Draadloos grondwaterstanden
versturen en opslaan
Grondwaterstanden of overstortgegevens
zijn draadloos beschikbaar via
het nieuwe GSM2-gprsmodem van
Keller Meettechniek.
Deze geïntegreerde datalogger/e-mailserver
verstuurt gegevens per e-mail en slaat die op
in de eigen centrale SQL-databank. Van daaruit
zijn de gegevens, al dan niet bewerkt, te
visualiseren. Export naar andere formaten en
overstortrapportages zijn eveneens mogelijk.
Een op het modem aangesloten digitale
niveausensor meet de waterstanden in
peilbuis, overstort of oppervlaktewater.
Het modem bewaart de meetresultaten en
verstuurt die op voorgeprogrammeerde
tijden per e-mail. Het modem wordt gevoed
door een batterij, die met een gemiddelde
verbindingsfrequentie van één keer per dag
en één meting per uur tien jaar meegaat.
Regelaars met
eenvoudige
bediening
De meest recente generatie regelaars
van JUMO kenmerkt zich door een
universele inzetbaarheid, vrije
confi guratie, eenvoudige bediening
en een duidelijk scherm.
Doordat de regelaars vrij confi gureerbaar zijn,
kan de gebruiker het instrument aanpassen
aan zijn wensen. Een programmeerbare
functietoets maakt het geheel compleet. De
confi guratie kan comfortabel en overzichtelijk
worden ingesteld. De basisuitvoering omvat
reeds zelfoptimalisering, een gradiëntfunctie,
handbediening, inschakelvertraging, twee
grenswaardecontacten, omvangrijke timerfuncties
én een serviceteller. Ieder instrument
beschikt over een universele meetingang
voor weerstandsthermometer, thermoelement
en eenheidssignalen.
De instrumenten zijn uitgerust met twee
relaisuitgangen, een binaire ingang en een
logische uitgang alsmede een Setup-interface.
Alle types kunnen bovendien worden
uitgebreid met een extra relais- of analoge
uitgang en een RS-485-interface. Voor de
elektrische aansluiting zijn aan de achterkant
aanraakveilige steekbare schroefklemmen
aanwezig. Daardoor kunnen de instrumenten
snel worden gemonteerd en vervangen.
Voor meer informatie: (0294) 49 14 92 of
www.jumo.nl.
Nieuwe
microfi lters
Induvac uit Zoetermeer breidt haar
programma procesfi lters verder uit
met diverse soorten microfi lters. De
fi lters worden gefabriceerd volgens
de strenge Amerikaanse FDA- en
USP-normering in speciaal daartoe
ontworpen ruimtes, zonder lijm of
harsen.
De fi lters zijn leverbaar in lengtes tot
1.000 millimeter en hebben een diameter
van 68 millimeter. Afhankelijk van de exacte
toepassing zijn diverse materiaalsoorten
leverbaar en met verschillende aansluitingsvormen.
De fi lters zijn bovendien leverbaar in
allerlei gradaties tot een maximum van
0,1 μm absoluut en uit voorraad leverbaar.
Alle gebruikte materialen worden getest en
zijn ook naderhand traceerbaar.
Voor meer informatie: (079) 363 38 90 of
www.induvac.com.

15 mei 2009:
Themanummer Afvalwater
Afvalwater, we produceren het allemaal. Daarmee is afvalwater een
onmisbaar onderwerp in de Nederlandse waterbranche.
Op 15 mei aanstaande verschijnt daarom het themanummer Afvalwater
van H 2O, vaktijdschrift voor watervoorziening en waterbeheer.
In dit nummer onder andere :
technologische ontwikkelingen op het gebied van waterzuivering
het laatste nieuws op het gebied van afvalwater
een interview met Cora Uijterlinde van STOWA
TIJDSCHRIFT VOOR WATERVOORZIENING EN WATERBEHEER
Bereik de kopstukken van de Nederlandse Watersector
Bereik de beslissers in de waterbranche
optimaal en plaats uw advertentie in dit
themanummer Afvalwater.
Reserveer uiterlijk vóór 1 mei
advertentieruimte.
Neem voor meer informatie contact op met:
Roelien Voshol, 010 – 42 74 154
Brigitte Laban, 010 – 42 74 152
adv.h2o@nijgh.nl