Musis juli/augustus 2009 nr.7 - Gemeente Schiedam

juli / augustus 2009 jaargang 15 no 7 cultureel magazine
e 5,-

DE UITGAVE VAN MUSIS WORDT MEDE MOGELIJK GEMAAKT DOOR:
ACCOUNTANTSKANTOOR BASTIAANS, SCHIEDAM
BOKX VASTGOED ONTWIKKELING B.V., ROTTERDAM
FACILICOM BEDRIJFSDIENSTEN, SCHIEDAM
FONTIJNE BEHEER B.V., VLAARDINGEN
VRIJ NATUURVOEDING, SCHIEDAM
HATENBOER WATER - DRINKWATERBEHANDELING, SCHIEDAM
LINDE GAS BENELUX, SCHIEDAM
IRADO, AFVAL, REINIGING EN DIENSTVERLENING, SCHIEDAM
NICOVERKEN HOLLAND B.V., SCHIEDAM
WOONPLUS, SCHIEDAM

3 musis
MUSIS juli / augustus 2009
jaargang 15
no 7
ISSN 1568.9751
Musis verschijnt 11 maal per jaar
en informeert en opinieert
onafhankelijk op het brede terrein
van cultuur en samenleving.
Uitgever: Stichting Musis
Bestuur:
Dick Jansen, Loe Koppejan - voorzitter,
Jos Poolman, Karin Visser, (vacature)
Redactie en administratie:
Broersvest 75-77
3111 ED Schiedam
Telefoon: 010 473 55 18
E-mail: redactie@musis.info
Hoofdredacteur: Hans van der Sloot
Redactie:
Jeroen ter Brugge, Jan Franken,
Theo van Giezen, Sjef Henderickx, Jack Tsang
Eindredactie: Laurens Priester
Abonnement: minimaal e 32,50
(jaarabonnement 2009)
(een hogere bijdrage wordt zeer op prijs gesteld)
op rekeningnummer 81.33.79.555 Fortis
Opzeggingen schriftelijk 2 maanden
voor beëindiging abonnementsperiode.
Advertentie-exploitatie:
DK media, Schieweg 93, 2627 AT Delft
Telefoon: 015 256 60 10
Mobiel: 06 285 993 70
MUSIS ONLINE OP
http://archief.schiedam.nl/
Van januari 2009 tot de maand voorafgaand aan
het laatste nummer (juni 2009) is Musis
volledig leesbaar op de website van het
Gemeentearchief Schiedam / publicaties.
Het Musisarchief is volledig doorzoekbaar.
Alle auteursrechten en datarecht berusten bij
Stichting Musis en de auteurs. Het onderwijs en
educatieve instellingen kunnen op Musis een beroep
doen bij het geschikt maken van onderwerpen voor
lessen en projecten.
Lithografie en druk: TDS printmaildata
Alle auteursrechten en datarecht berusten
bij Stichting Musis en de auteurs.
Omslag:
Still uit de video Day-glo 1999,
de zinsbegoochelende video
van Saskia Olde Wolbers
Inhoudsopgave
5 Column: Stad der belofte
6 Karin Visser - Acht jaar trost op Schiedam
9 Hosman Frères - kregen goede smaak met de paplepel ingegoten
12 Goos Verweij - 'It's a wonderful life'
17 Bert Toorman - De meester van het bestaande bouwen
20 Museumvondsten
22 Een nieuwe kijk op een oude crisis
26 De Stadsvisie. Vooral doorgaan en samenwerken
28 Sigiswald Kuijken en zijn viola da spalla -
muziek in Schiedam op het allerhoogste niveau
32 Soon in a Theater Near You
De kip met de gouden eieren
Er moet een zucht van verlichting door museaal Schiedam zijn gegaan
met de verzekering van Jenevermuseumdirecteur Guido Beauchez dat
zijn museum met ruim vijf ton aan eigen inkomsten de broek zelf kan
ophouden. Want…, goddank…, ligt hier de sleutel tot het oplossen van
minstens vier heikele problemen.
Met deze ongekende score aan eigen inkomsten kan wethouder Menno
Siljee een begin maken met het afbouwen van de structurele subsidie aan
het Jenevermuseum van ten naaste bij vier ton. Het door het college en
gemeenteraad aanvaarde voorstel om de permanente openstelling van de
historische collectie in het Jenevermuseum te doen plaatsvinden kan een
vrome wens blijven. Want wie peinst er nog over om deze privaat-museale
kip met de gouden eieren op te zadelen met het bebroeden van het kalkei
van de historische collectie. De Historische Vereniging kan – tot eigen
tevredenheid en geruststelling – een grotere inbreng krijgen in het
organiseren van tentoonstellingen vanuit de historische collectie.
En last but not least ligt het – mede vanwege de mogelijke, structurele
subsidieverlaging aan het Jenevermuseum – voor de hand een profijtelijke
overeenkomst te sluiten met die braaf restaurerende Jan des Bouvrie en
de historische collectie onder te brengen op de plaats waar deze het
best tot z’n recht komt: de Korenbeurs. Waarmee de wens van Musis’
Henk Slechte – ooit geuit toen het ‘Stedelijk Museum op lokatie’ in de
Korenbeurs een paar fraaie historische tentoonstellingen organiseerde –
alsnog in vervulling kan gaan.
Vijf ton eigen inkomsten en het einde is nog lang niet in zicht, is de
stellige overtuiging van Guido Beauchez. Te mooi haast om waar te zijn.

Met het Gemeenschapsfonds helpt u
Schiedam vooruit!
Uw schenking aan het Gemeenschapsfonds Schiedam komt direct en voor de
volle honderd procent ten goede aan Schiedam. Bijvoorbeeld bij de inrichting van
kinderspeelplaatsen of andere kleine projecten die anders weinig kans zouden
maken. In haar korte bestaan heeft het Gemeenschapsfonds al vele tientallen
projecten mogelijk helpen maken. Waarbij elke geschonken euro ook direct en
volledig ten goede is gekomen aan de bevolking van Schiedam.
Het Gemeenschapsfonds Schiedam is blij met elke schenking. Zowel van
particulieren als bedrijven. Het gaat erom iets te willen doen voor Schiedam.
Juist daar waar het het hardst nodig is.
Bezoek onze website www.gemeenschapsfondsschiedam.nl.
Gemeenschapsfonds Schiedam. Helpt helpen
Stichting Gemeenschapsfonds Schiedam, Sonderdanckstraat 3, 3116 BS Schiedam.
Telefoon 010 – 4262196, e-mail: info@gemeenschapsfondsschiedam.nl
Broersvest 135 • Schiedam-Centrum • www.dykstal.nl
Schiedam
Lange Haven 54-56
Tel. 010-4732751
Rotterdam-Centrum
Delftsevaart 26
Tel. 010-2132993
Rotterdam-H’berg
Bergse Dorpsstraat 25
Tel. 010-2180067
www.debontekoe.nl
musis 4

Stad van belofte
‘op de kaart’ is volgende maand het thema van de open
monumentendagen. en van de brandersfeesten al is het
not-done om het jaarlijks historische cult-event en het
meerdaagse, breed gevierde volksfeest in één artikel, laat
staan in één adem tegelijk te noemen.
tientallen in historie en topografie geïnteresseerde bezoekers
zullen zich die dag overigens afvragen waarom uitgerekend
het nieuw gebouwde hart van de stad, het raakpunt van
cultuur, café en bestuur als ‘land van belofte’ op de
plattegrond staat. Het gevelsteentje biedt geen uitkomst.
Daarop dragen twee mannen de druiventros van overvloed
herwaarts. een verklaring ontbreekt.
Welnu …. De naam ‘land van belofte’ heeft wel degelijk een
achtergrond. Want tot op de dag van vandaag is het doen van
beloften een wezenstrek van de schiedamse politiek en het
bestuur. Vandaar.
een voorbeeld? enkele jaren geleden werd de ruïne van de
vroege monopole-bioscoop op de Hoogstraat plots getooid
met een tien meter hoog banier met de tekst ‘De Hoogstraat
op de schop, 127 leuke winkels verderop’. bezoekers van
buiten zullen zich het hoofd hebben geschud bij de vraag
waar de bedenker deze tekst vandaan haalde met verderop
83 leegstaande en verpauperde panden, een handvol
‘knakenwinkels’ en een uitstalling van dildo’s en ander
sexgerief. De echte schiedammer daarentegen lag in een
deuk om zoveel snaakse humor.
‘op de kaart’ is een thema dat de schiedammer inmiddels
meer dan vertrouwd in de oren klinkt. Waarbij de belofte
die de schiedamse burger het meest tot verrukking brengt
steevast concludeert dat de doorbraak tot landelijke bekendheid
zich nu heeft aangediend. zo begroette schiedam enkele
jaren geleden jan des bouvrie, de redder van deze stad met
de stichting van zijn arsenaal. serieus werd overwogen de
Korte Haven te dempen om de in colonne komende limousines
van de Quote’s rijkste vijfhonderd te kunnen stallen. De
stadstimmerwerf zou worden omgetoverd tot arsenaaltje
voor de allerkleinsten en aan de overzijde van het water
werden de appartementen reeds in gereedheid gebracht voor
de nieuwste bevolkingsgroep van schiedam, de ‘young
coming millionaires’.
De belofte van het arsenaal was nog niet verklonken of het
glasmuseum diende zich aan. een internationale trekker, het
befaamde zweedse centrum van glaskunst Kosta boda had
zich volgens de onderzoekers al garant gesteld voor het
vullen van de leegstaande winkels aan het spinhuispad.
besprekingen werden gevoerd met touroperators, advertentiecampagnes
verhaalden snorkend van het ‘nieuwe schiedam’
en om niet werd het museum in wording een pand ter
beschikking gesteld, zodat schiedam alvast kon genieten
van al het moois dat komen ging.
Het werd allemaal niets, hetgeen in elke andere stad tot
vervelende vragen zou hebben geleid. zo niet in schiedam.
monter had onze krachtige stad z’n belangrijkste monument
voor één euro in de uitverkoop gedaan en accepteerde
5 musis
door: Hans van der Sloot
zonder morren het verlies van een klein kapitaal omdat men
in de euforie van toezeggingen en beloften verzuimd had
goede afspraken te maken met de bedenkers van arsenaal
en glasmuseum, mocht het allemaal tot niets leiden.
en voort ging het. enkele maanden geleden nog met de
presentatie door een trotse wethouder menno siljee van het
fantastische plan voor een hotel in de - in verval verkerende -
Havenkerk en de afschuwelijke panden van de gebroeders
coster v/h De schoenenreus aan de Hoogstraat. De referentiebeelden
lagen al klaar met de schitterende Dominicanenboekhandel
en het Kruisherenhotel in maastricht. op de
Hoogstraat zou de gevel van het vroegere klooster in ere
worden hersteld, in de monopole zou een congrescentrum
worden gevestigd ten gerieve van de gasten van het te
realiseren viersterrenhotel. als schiedam niet al op de kaart
stond, deed zich hier een gouden kans voor om het alsnog
zover te krijgen.
recent mocht schiedam echter in de binnenkant lezen hoe
de wethouder bedremmeld opmerkt ‘toch nog hoop te
hebben’ dat het hotel er komt. in schiedam de gebruikelijke
strofe, waarmee de terugtocht wordt ingeleid. Het wordt dus
niets, ondanks de rondgang langs fondsen en particulieren
om geld bijeen te brengen voor aanschaf van de kerk. of heel
veel minder dan siljee en ontwerper Hylkema als volle
waarheid beloofden.
ook de wethouderlijke belofte dat de bouw van luxe appartementen
in de voormalige stadstimmerwerf, waarom de
kunstenaarsateliers aan de Westmolenstraat zo nodig
moesten worden ontruimd, in ieder geval in 2011 zal zijn
voltooid, mag in twijfel worden getrokken.
Wie echter ook maar enigszins de ontwikkelingen in de bouw
en vastgoedsector volgt, weet dat de kans op realiseren door
de failliete bouwer northwood, vrijwel nihil is. Waarbij alsnog
afdwingen zal leiden tot een branderspoort ii, met zo’n zelfde
jarenlange opeenstapeling van fouten, ondeugdelijke
constructies en bouwstops.
maar zit schiedam daar ook mee? Dat allerminst. Vandaar dat
- om de stemming erin te houden - maar weer ‘ns een paar
beproefde jokers uit het verleden in het spel worden gebracht.
Wederom wordt opgepoetst hoe de Witte de Withstraat in het
verleden van verpauperde winkelstraat het trendy winkelcentrum
van rotterdam werd (inmiddels is deze functie
vrijwel volledig overgenomen door de meent, maar dit
terzijde) en roept de nieuwe stadspromotor dat schiedam zich
met méér winkels in de binnenstad ten zoveelste male op de
kaart zal zetten.
Wij schiedammers genieten daarvan. en zullen het meemaken
dat de stad zich bij de volgende coalitie-onderhandelingen nu
werkelijk op de kaart gaat zetten met de verdeling van de
portefeuilles, waarbij gevochten zal worden om die van
‘beloften, wensen en toezeggingen zonder meer’. Dan kan
menno siljee weer lachen en zal de Partij van de arbeid geen
moeite hebben om hiervoor een geschikte kandidaat te
vinden. schiedam op de kaart. beloofd is beloofd.

Karin Visser
‘Toen ik hier kwam zag ik meteen wat er aan de hand was.
De organisatie was verwaarloosd en de medewerkers voelden
zich verwaarloosd. De bibliotheek moest een duidelijk profiel
krijgen en de medewerkers een doel waaraan we samen
konden werken. Voor mij is een bibliotheek als deze in een
stad als Schiedam een podium waarop mensen elkaar kunnen
ontmoeten, maar dan wel met een nadrukkelijke inhoudelijke
component. Dat betekent dat de bibliotheek er niet alleen is
om boeken beschikbaar te stellen, maar ook om mensen te
adviseren over de informatie die ze nodig hebben. Vaak kan
de bibliotheek die zelf leveren, en soms moeten medewerkers
de vragers naar elders verwijzen. Dat is de kern van mijn
missie en daarmee ook die van de bibliotheek: mensen
helpen goed te kunnen functioneren in deze gecompliceerde
samenleving. In ieders leven gebeurt wel eens iets waar je
niet direct zelf uitkomt. Dat kan juridisch zijn of financieel, en
dan moet er een plek zijn waar je de informatie kunt krijgen
die je nodig hebt om je probleem aan te pakken. Wij hebben
die vaak in de kast, op Internet of op onze website staan en
onze medewerkers zijn getraind in het begrijpen van vragen
van bezoekers die niet voor de nieuwe Mankell komen, maar
zulke informatie zoeken. Als iemand vraagt om een boek
over omgaan met geld, merkt onze medewerker bij een beetje
doorvragen waar de pijn zit en of een boek uit de bibliotheek
voldoende is of dat iemand doorverwezen moet worden naar
het spreekuur van bijvoorbeeld een sociaal raadsman. Voor
het goede begrip, dat is de kern van de missie zoals ik die zie,
maar romans, non-fictie- en kinderboeken horen natuurlijk ook
bij de essentie van het bibliotheekwerk.
Toen ik hier begon en mijn missie had geïmplementeerd, heb
ik eerst een heldere organisatiestructuur neergezet. Het klinkt
een beetje als een kreet uit een boek over bedrijfskunde,
tekst: Henk Slechte
foto's: Jan van Kampenhout
Acht jaar trots op Schiedam
Karin Visser kwam in november 2000 naar Schiedam om de bibliotheek, na een driejarig
directeurloos tijdperk, nieuwe glans te geven. Hoe ze dat deed mocht ze zelf weten, als die
glans er maar kwam. Mooier kan de opdracht voor een nieuwe directeur nauwelijks zijn.
Karin had aan de Thieleacademie in Den Haag de bibliotheekopleiding gevolgd en een rijk
gevarieerde bibliotheekloopbaan op alle niveaus doorlopen, met slechts een klein uitstapje
bij een reïntegratiebedrijf dat mensen begeleidde bij hun terugkeer naar de arbeidsmarkt.
Het eerste wat haar in Schiedam opviel was dat de harde kern van bibliotheekmedewerkers de
bibliotheek goed draaiende had gehouden, maar dat juist die mensen zich ook verwaarloosd
voelden. Het was dus tijd voor een directeur met visie en zitvlees. Karin Visser heeft beide.
Ze noemt zichzelf een ‘conceptenmens’ en dat is precies wat ze is. Karin heeft ook een missie.
Ze legde die aan Henk Slechte uit. Hij is zelf ooit bibliothecaris geweest en hoefde het alleen
maar op te schrijven.
maar dat is het wel en het is noodzakelijk. Ik heb verschil
gemaakt tussen wat in dat jargon front office en back office
heet. In gewone mensentaal betekent dat de mensen daar
inzetten waar hun kwaliteiten het best tot hun recht komen,
in het belang van de bibliotheek, maar ook van henzelf. Dat
betekende dat sommigen van plek moesten veranderen. Dat
ging niet altijd vanzelf, maar lukt redelijk als je mensen maar
nadrukkelijk aanspreekt op hun kwaliteiten, op wat ze goed
kunnen dus. Daarna was de zakelijke kant aan de beurt. Ook
dat ging niet vanzelf. Iedereen moest bijvoorbeeld werken
of inzetbaar zijn op de tijden dat de bibliotheek open is, en
dat is nu eenmaal niet van negen tot vijf. Ook dat gaf geen
euforische reacties, maar was goed uit te leggen. Je weet nu
eenmaal waar je werkt. Bij alles wat we deden hebben we
gezocht naar een redelijk evenwicht tussen het belang van de
organisatie en het persoonlijk belang van de medewerkers. Het
klinkt eenvoudig maar de hele operatie heeft wel ruim vier jaar
geduurd. De grote finale was de verzelfstandiging in 2006. Nu
staat de organisatie als een huis.
Ik mocht dan wel zelf bedenken hoe ik de bibliotheek (re)
organiseerde, maar ik wist één ding zeker: wat mijn plannen
ook waren, ik kreeg er geen formatieplaatsen bij en moest
dus alles wat ik wilde, doen met de mensen die er waren.
Dankzij de nieuwe structuur kon ik mensen vrijmaken om
de activiteiten te organiseren die ik beschouw als wezenlijke
onderdelen van mijn missie en dus ook van de bibliotheek.
Ik ben begonnen met de Gesprekken aan de Schie. Hans van
der Sloot hielp bij het ontwikkelen van de formule. Hij kent
Schiedam, weet hoe je Schiedammers moet benaderen en
heeft een Schiedams netwerk dat we dankbaar gebruikt
hebben. We doen het nu vijf tot tien keer per jaar en trekken
gemiddeld vijftig mensen per Gesprek. Hun deelname aan
musis 6

Karin Visser bij de lancering van het jaar van de Sterke Vrouwen in de aula van het Stedelijk Museum Schiedam op 3 oktober 2008.
de discussies bewijst dat dit op de Schiedamse samenleving
gerichte programma in een behoefte voorziet. Onder de
deelnemers zijn veel ‘vaste’ mensen en we organiseren die
gesprekken samen met Schiedamse organisaties die voor de
informatie en hun achterban zorgen. Ook Boek en Bal is een
succes. Dat benadrukt de literaire en educatieve kant van de
bibliotheek en is met 1.200 mensen ieder jaar uitverkocht.
Daarnaast organiseren we een Kinderboekenbal en een Open
Huis. We werken daarbij graag samen met de buren van het
Gemeentearchief en het Theater.
Het is mijn overtuiging dat bibliotheken als deze op de wat
langere termijn te kleinschalig zijn om zelfstandig te kunnen
functioneren en aan alle eisen van de samenleving te blijven
voldoen, bijvoorbeeld op digitaal gebied. Dan denk je al gauw
aan fuseren en in Schiedam ligt Vlaardingen dan als partner
voor de hand. In 2005 ging mijn collega daar met de FPU en
had ik het hier zo op orde dat ik verwachtte in de aanloop
naar zo’n fusie al wel een basis hiervoor te kunnen leggen. Ik
werd directeur voor 2 dagen per week. Ik had beter moeten
en ook kunnen weten, want ik was hiervoor gewaarschuwd.
7 musis
De Schiedamse bibliotheek werd in 2006 verzelfstandigd en
Vlaardingen niet. Er waren ook grote verschillen in cultuur
en bedrijfsvoering tussen de bibliotheken. Dat bleek uit
gebruikersonderzoek. Zo had Vlaardingen geen budgetten
voor marketing en communicatie. De verzelfstandiging was
in Schiedam soepel verlopen, dat moest in Vlaardingen ook
kunnen en twee relatief kleine bibliotheken in steden die maar
een paar kilometer van elkaar lagen, moesten toch samen
een grote en sterke bibliotheek kunnen worden. Ik had echter
buiten de politiek gerekend. Er was in Vlaardingen nog geen
draagvlak voor verzelfstandiging laat staan voor een fusie.
In Vlaardingen was er wel ambtelijk maar politiek nog niet
over gepraat. Toen ik er zat heb ik de verschillen zichtbaar
gemaakt en dat heeft de politiek me aangerekend. Ik was als
de klassieke brenger van het slechte nieuws en werd al na
anderhalf jaar onthoofd.
Wat eenmaal in mijn hoofd zit, heb ik nergens anders. Ik
geloof nog steeds dat schaalvergroting noodzakelijk is
en ben nu bezig met een voorlopig alleen nog praktische
vorm van samenwerking met de Gemeentebibliotheek van
Spijt? Ja, ik heb het jammer gevonden dat ik de vestiging in Nieuwland
moest sluiten. Wat mij betreft was het keus op Schiedam-Zuid gevallen,
maar daar was het politieke en journalistieke verzet goed georganiseerd
en in Nieuwland was geen verzet.

Rotterdam op het gebied van collectievorming en digitale en
educatieve projecten. In september tekenen we een convenant
die een nadere verkenning van de samenwerking mogelijk
maakt. Rotterdam gaat ook nog verzelfstandigen. Dat kan in
2011/2012 gebeuren en dan ligt de weg naar een fusie open.
Wij brengen daarin iets mee wat Rotterdam graag wil hebben:
het concept van onze educatieve servicepunten. Dat zijn er
in Schiedam al vijftien, nu alleen nog op alle brede scholen,
op termijn op alle scholen. Natuurlijk begrijp ik dat een fusie
met Rotterdam het einde van mijn hoofdrol betekent, maar
dat geeft niet. Ik ben nu 55 en hoop over vier jaar dat proces
tot een goed einde te hebben gebracht. Het einde van mijn
hoofdrol in Schiedam, betekent overigens niet dat ik hier dan
maatschappelijk uitgespeeld ben.
Ik ben dol op het ontwikkelen van concepten, maar als
ze eenmaal uitgevoerd zijn, ben ik er vaak klaar mee. Het
intrigeert me om, samen met anderen, te bedenken hoe je
iets kunt neerzetten dat het leven van velen beter, of gewoon
leuker maakt. Zo’n concept is de Ontdek Schiedam.nu pas, een
verrijking van onze bibliotheekpas. Ieder lid van de bibliotheek
kan daarmee ook naar de musea, en krijgt korting bij culturele
instellingen. Dat blijkt te werken. Daarom experimenteren we
nu met een nieuwe vorm. De kaart is gratis, maar de houder
betaalt € 2,50 registratiekosten. Daarmee kan hij beperkter
lenen dan met de gewone bibliotheekkaart, maar wel volledig
gebruik maken van alles wat Ontdek Schiedam Nu te bieden
heeft. De Schiedamse instellingen dragen in het experiment
vooralsnog de kosten. We hopen dat veel mensen hierdoor
meer gebruik maken van de bibliotheek en kijken wel waar we
uitkomen. Dat is het aardige van zo’n experiment, het biedt
veel mogelijkheden.
Ik ben ook nauw betrokken bij het plan om in Schiedam en
Vlaardingen een hospice te stichten, een huis waar terminale
patiënten hun laatste dagen of weken in een rustige omgeving
kunnen doorbrengen. Mijn vader is zeven geleden in een
hospice overleden, en ik heb toen ontdekt hoe belangrijk zo’n
instelling is. Zoiets is hier in de regio nog niet, maar gaat nu
wel komen. We werken er hard aan, eerst in een werkgroep,
nu een Stichting die het hospice gaat beheren. Ik ben adviseur,
en ik verwacht in de op te richten Vereniging Vrienden actief
te zijn. In de Stichting zit een groep mensen die het feitelijke
werk doet, zoals Janet van Huisstede en oud-huisarts Paul Valk
die op medisch gebied adviseert. Oud-wethouder Ben van de
Velde uit Vlaardingen is voorzitter. We zijn in een vergevorderd
stadium met grond aan de Prinses Margrietlaan in Vlaardingen.
Als alles goed gaat, hebben Vlaardingen, Maassluis en Schiedam
in 2011 een hospice.
Ik ben nu anderhalf jaar lid van het bestuur van de Stichting
Primo die het verzelfstandigde openbaar onderwijs in
Schiedam bestuurt. Dat is een volstrekt nieuwe wereld voor
me, waarin ik nog bezig ben mijn weg te vinden. De afstand
naar de werkvloer is voor mij ongebruikelijk groot. De scholen
hebben eigen directeuren, Primo heeft een overkoepelende
directeur en dan komt het bestuur pas. Dat is – zacht gezegd
– niet bevorderlijk voor de dynamiek. Als bestuur ben je dan
bezig met de strategie en nauwelijks met de praktijk. Dat
is wennen. Het is in ieder geval een boeiende uitdaging,
en hiervan kan ik straks niet zeggen: het staat, dus ik kan
ik me rustig terugtrekken. Dit is een volcontinu bestuurlijk
proces, waarvoor geheel ander zitvlees nodig is dan voor het
realiseren van een mooi concept.
Als ik straks klaar ben met mijn bibliotheekklus hoef ik me
dus niet te vervelen. Ik weet niet hoe het komt, maar ik woon
nu zeven jaar in Schiedam en voel me honderd procent
Schiedammer. Ik ben blij met Schiedam en trots op Schiedam,
veel van wat ik doe is Schiedams. Er zijn in Schiedam genoeg
maatschappelijke activiteiten, waarin ik mijn energie en
visies kwijt kan. Zoals bijvoorbeeld het gemeentelijk project
Sterke Vrouwen. Dat is niet, wat veel mensen denken, een
soort nahijgende emancipatieslag, maar een project vanuit de
bibliotheek dat beoogt een netwerk van vrouwen op te zetten
en betrokken vrouwen voor Schiedam dingen te laten doen,
waarin vrouwen goed zijn en die ook goed zijn voor Schiedam.
Ik ben dol op netwerken en in dit geval is het leuk om vrouwen
bij elkaar te brengen met een praktisch doel, zoals het
organiseren van een Beabal, het ontwikkelen van activiteiten
in het Beatrixpark en het geven van een keurmerk aan winkels
in het centrum van Schiedam, op verzoek van die winkels zelf,
wel te verstaan.
Als ik terugkijk is de tijd voorbij gevlogen. De bibliotheek draait
geweldig met een fantastisch team met veel oudgedienden,
van wie Greet van Norde en Bianca Heystek zelfs al veertig
jaar, maar waarin ook jonge en gemotiveerde mensen hun
intrede hebben gedaan. Ik werk aan een nieuw beleidsplan en
onderzoek of verdere spreiding van onze servicepunten over
de stad mogelijk is, na de scholen wellicht in ook zorgcentra
als Francois Haverschmidt en Frankenland. Spijt? Ja, ik heb
het jammer gevonden dat ik de vestiging in Nieuwland moest
sluiten. Wat mij betreft was het keus op Schiedam-Zuid
gevallen, maar daar was het politieke en journalistieke verzet
goed georganiseerd en in Nieuwland was geen verzet. Ik was
toen nog gewoon ambtenaar en had geen keus. Dat zou nu
anders gaan.
Ik geloof nog steeds dat schaalvergroting
noodzakelijk is en ben nu bezig met een
voorlopig alleen nog praktische vorm van
samenwerking met de Gemeentebibliotheek
van Rotterdam op het gebied van collectievorming
en digitale en educatieve projecten.
musis 8

Hosman Frères
Voedsel verbroedert. "Moet je dit eens proeven," zei Fons
op een dag tegen Willibrord, en hij reikte twee crackers aan
met een onduidelijke substantie ertussen. Eén hapje van die
smeuïge gorgonzola en Willibrord was voorgoed verknocht
aan kaas.
Dat was lang geleden, in de winkel aan de Lange Haven. De
zaak stond al tientallen jaren bekend als een paradijs voor
fijnproevers. Schiedammers met een lege provisiekast en een
goed gevulde portemonnee kwamen er graag, eerst voor fijne
vleeschwaren en handgesneden rookvleesch, later ook voor
kaviaar, ganzenlever, bonbons en andere lekkernijen.
De onderneming was in 1896 in de Zijlstraat geopend door
Bart Hosman, een gewezen bedrijfsleider van distilleerderij De
Grauwe Hengst die wegens de crisis in de moutwijnindustrie
een nieuwe inkomstenbron had gezocht om zijn grote
gezin te onderhouden. Toen zijn huisgemaakte hammen
en rookworsten goed in de smaak bleken te vallen, besloot
de nieuwbakken middenstander de sprong te wagen naar
de binnenstad. Hij verhuisde naar de Lange Haven nummer
één, waar hij door de ligging pal naast de Koemarktbrug was
verzekerd van aanloop. De groeiende klandizie, ook van buiten
de stad, maakte al snel verhuizing noodzakelijk naar het
grotere, naastgelegen pand op nummer drie. Het was daar dat
Fons en Willibrord na de vroegtijdige dood van hun vader in
1952 het vak leerden.
Hun waardering voor uitgebreid tafelen kregen ze ook mee van
thuis. Hun uit Limburg afkomstige moeder Maria van Gassel
kookte met Bourgondische hand, ze maakte een onovertroffen
wijnsoep en aan haar tong in madeirasaus kon geen chef-kok
tippen. "Haar taarten waren hemels," zegt Willibrord. Vader
9 musis
kregen goede smaak
tekst: Peter de Lange
foto's: Jan van der Ploeg
met de paplepel ingegoten
Drie glazen wijn maken een eind aan alle twisten, zegt een Chinees spreekwoord. Als dat
waar is, zijn dankzij de familie Hosman heel wat ruzies veranderd in een genoeglijk samenzijn.
Dit van oorsprong Duitse geslacht weet al drie generaties lang vinologisch en gastronomisch
zendingswerk te combineren met Hollands koopmanschap.
Louis Hosman werd uitgelachen toen hij een halve eeuw geleden in de door zijn vader
gestichte winkel voor fijne vleeschwaren de eerste goedkope flessen Franse landwijn aan
de man trachtte te brengen. Alsof de aan spruiten en kraanwater verslaafde Nederlander dáár
zijn goede geld aan zou uitgeven! Maar Hosmans handel vond aftrek, zij het aanvankelijk
mondjesmaat. Inmiddels hebben zijn zonen Fons (72) en Willibrord (66) zich met drukbeklante
wijnhandels, delicatessenwinkels, een bistro en een kabinet voor intiem tafelen een reputatie
verworven als specialisten in wijnen en exquise gerechten.
Fons en Willibrord Hosman
kon trouwens ook heel behoorlijk koken, vertelt Fons.
"Hij had een voorkeur voor Indische gerechten."
Overdaad aan tafel was geen regel binnen de familie. Een
paar generaties terug, bij overgrootvader Bernardus (1836-
1910) was iedere maaltijd nog even "beperkt en eenvoudig",
volgens de memoires van diens zoon Bart (1858-1955). Die
soberheid had geen financiële achtergrond, want de als

schoenmakersleerling begonnen ‘Nardus’ had het op latere
leeftijd geschopt tot mouterbaas bij distilleerderij F.P. Jansen en
verdiende een heel behoorlijk inkomen.
Mogelijk vond de zuinigheid zijn oorsprong in de sociale
achtergrond van het geslacht Hosman, waarschijnlijk
nazaten van rondtrekkende Duitse seizoenarbeiders die
een paar eeuwen terug emplooi vonden in de Schiedamse
jeneverindustrie. De familie lijkt een voorbeeld van ambitieuze
immigranten: vastbesloten zich door hard werken een hogere
status te verwerven. Hun geschiedenis staat maar deels
op papier. Behalve een stamboom teruggaand tot een 17 e
eeuwse Horstman en een verwijzing naar een gelijknamige
boekhandelaar uit Osnabrück, zijn er alleen de onvolledige
kronieken van Bart en die beginnen bij Nardus’ vader, geboren
omstreeks 1800 en van beroep koetsier bij de familie Nolet.
Nadat deze naamloze stamvader op betrekkelijk jonge leeftijd
was gestorven, hertrouwde zijn weduwe met een kuiper
genaamd Bouman. Bart Hosman beschrijft in zijn memoires
hoe dit eenvoudige gezin hechtte aan cultuur. Het beschikte
over twee uitgaven van het werk van Vondel, één ‘vuile’ voor
doordeweekse dagen en één schoon, zondags exemplaar, dat
op een tafeltje bij het raam lag.
De naam Hosman is onlosmakelijk verbonden met het rijke
roomse leven zoals Schiedam dat kende tot de jaren 1960.
De familie was streng gelovig. Sommige verwanten, zoals
grootvader Bart, sloegen geen mis over. "Verder hadden wij
drie ooms die pastoor waren en drie tantes die non waren.
De roomsheid droop er vanaf," aldus Fons. De sterke band
met de kerk kwam ook tot uiting in de klandizie, waarvan
de katholieke elite van Schiedam tientallen jaren de harde
kern vormde. Wél een elite met oog voor standsverschil,
herinneren de broers zich. Willibrord: "Als we de bestellingen
rondbrachten, ging bij de één een luikje in de voordeur open
en kreeg je te horen: leveranciers achterom! Een ander reikte
je terwijl je op het geld stond te wachten, een doek en een
busje koperpoets aan, om de brievenbus op te poetsen."
Het lijkt kleurrijk en afwisselend, zo’n leven tussen klanten van
allerlei pluimage en bovendien altijd voorraden heerlijk voedsel
om je heen. Maar het was dikwijls hard werken voor smalle
marges, verzekeren de gebroeders. Fons: "Vader nam de zaak
in 1926 over van opa Bart. Hij trouwde in 1934, midden in de
crisistijd. Mijn moeder kwam meteen in zware omstandigheden
terecht."
Ook op het leven van de zeven kinderen drukte de winkel een
stempel. Na de dood van hun vader was het opeens gedaan
met gezelligheid, het pianospel van moeder en de klassieke
muziek op de radio. Eén voor één werden de kinderen
ingeschakeld om de zaak draaiende te houden. Eendrachtig
werd vrijdagavond de suiker afgewogen en woensdagmiddag
de gember in potjes gedaan. Twee maanden na het overlijden
van zijn vader werd Fons van school gehaald. Een zus volgde
een paar maanden later.
Willibrord werd reeds als kleuter naar Rotterdam gestuurd
om daar op de step een paar punten brie te halen. Hij kwam
definitief in de zaak toen hij de kostschool in Oudenbosch had
afgemaakt en zijn dienstplicht bij de mariniers in Rotterdam
had vervuld. In zijn soldatentijd hield hij in de weekends het
uniform aan om daarin bestellingen te bezorgen. "Dan kreeg
ik meer fooi." Van de winkel van toen kent hij het complete
assortiment nog uit het hoofd. Idem de mimiek van de
clientèle. Hoe mevrouw Van Vollenhoven naar een bepaalde
soort honing vroeg. Of hoe Willem Duys een potje Engelse
marmelade bestelde. "Thick cut!"
Het verleggen van de Koemarktbrug, de opkomst van de
supermarkt en de ondergang van de scheepsbouw zorgden
ervoor dat de winkel vanaf de jaren 1960 aan belang begon
in te boeten. Fons vertelt dat zijn moeder het plan had een
ruimte te huren in de nieuw te bouwen winkelgalerij in de
Oranjestraat, maar dat Albert Heijn dat voornemen doorkruiste
door het bewuste pand op te kopen en er de allereerste
supermarkt van Nederland te beginnen.
Toen Schiedam tekenen van economisch verval begon te
vertonen, besloot de familie de bakens te verzetten en een
tweede zaak te beginnen in Vlaardingen. Die stad groeide
als kool en het Liesveld gold als één van de modernste
winkelcentra van Nederland. De Vlaardingse vestiging
bouwde inderdaad snel een goede reputatie op. De poging
daarentegen ook in Rotterdam vaste voet aan de grond
te krijgen, faalde jammerlijk. De van delicatessenhandel
Hun waardering voor uitgebreid tafelen kregen ze ook mee van thuis.
Hun uit Limburg afkomstige moeder Maria van Gassel kookte met
Bourgondische hand, ze maakte een onovertroffen wijnsoep en aan
haar tong in madeirasaus kon geen chef-kok tippen.
Dupont overgenomen nering op de hoek van de Coolsingel
en de Oldenbarneveldtstraat werd ondanks het uitgebreide
assortiment kazen en wijnen en het schitterende interieur geen
succes.
Het is de enige mislukking in de reeks geslaagde
ondernemingen die de naam Hosman droegen. Buitengewoon
succesvol was Willibrord met de bistro en de auberge op de
hoek van de Lange Haven en de Korte Dam. De basis voor
dit befaamde restaurant, dat 24 jaar lang behoorde tot de
toonaangevende horecagelegenheden in de Rijnmond, werd
gelegd in sporthal Margriet tijdens de huishoudbeurs Inhabé.
Willibrord: "Wij hadden daar een delicatessenstand, de enige
stand op de hele beurs waar je iets kon eten. Het was dringen,
want iedereen mocht gratis proeven." Het daarop volgende jaar
bouwde Willibrord tijdens de beurs een klein bistrootje in de
hal. "Ik maakte gerechten klaar als slakken en kikkerbilletjes.
De hele hal stonk naar de knoflook." Ook dit keer kwam hij
handen te kort. Maar de deelname aan de beurs leverde nu wél
geld op, want anders dan in het voorgaande jaar liet Willibrord
zijn klanten gewoon betalen voor de consumpties. Er gingen
dagelijks zoveel porties slakken doorheen, dat ’s avonds laat
de hele familie werd opgetrommeld om de slakkenhuisjes
schoon te spoelen zodat ze weer konden worden gevuld voor
de maaltijd van de volgende dag. Het jaar daarop huurde
Willibrord voor zijn bistro de hele kantine af. Het liep storm.
musis 10

Fons en Willibrord Hosman
"Toen dacht ik: dit gaat goed, zo’n bistro kan ik natuurlijk
ook in de stad beginnen! Ik ging op zoek naar een geschikt
pand en kwam terecht in de Passage. Daar stond een winkel
leeg en ik maakte een verbouwingsplan. Maar eigenaardig:
niemand was enthousiast. Alleen burgemeester Te Loo zag het
zitten. Ieder ander die ik ernaar vroeg zei: begin er niet aan,
de Passage is een kind met een lam handje. De dag voordat de
verbouwing van start ging zag ik er vanaf. Ik had er gewoon
geen vertrouwen in."
Maar het plan voor een bistro liet hem niet los. Twee jaar
later, in 1973, nam een kennis hem mee naar het pand bij de
sluis en daar was het meteen prijs. Een bevriende particulier
hielp Willibrord aan het benodigde geld. Schiedam had er
een klasserestaurant bij, met authentieke Franse gerechten
en ingrediënten die de eigenaar wekelijks persoonlijk ging
uitzoeken in de Hallen in Parijs.
Voor de winkels had Willibrord geen tijd meer, die kwamen
volledig voor de verantwoordelijkheid van zijn broer. De
winkel in Schiedam liep naar het einde en werd gesloten,
de Vlaardingse vestiging floreerde. Daar werd de handel in
delicatessen voortgezet totdat Fons, op zoek naar een ruimte
voor de jaarlijkse kerstpakkettenhandel van Hosman Frères,
de leegstaande productiehal van de Hollandiamelkfabriek aan
de Oosthavenkade bezichtigde. De ruimte herinnerde hem aan
een Franse cave en hij kreeg een visioen waarin hij de kistjes
en dozen al zag staan. Fons, die het gezondheidsmatig wat
kalmer aan moest doen, nam een besluit. Hij zou zich voortaan
volledig op de wijnhandel gaan toeleggen. De winkel aan het
Liesveld werd verkocht.
Specialisatie in wijn was een oude droom, die terugging
op zijn tijd als leerling in de delicatessenwinkel van een
neef in Bussum. Daar mocht Fons als 15-jarige de nieuw
binnengekomen flessen in het stro leggen. Bij iedere
avondmaaltijd liet de neef hem weer een andere wijn proeven,
en nooit waren twee smaken gelijk. Fons viel van de ene
verbazing in de andere. "Ik heb daar ongelooflijk veel geleerd.
Albert Heijn mag dan roepen dat hij Nederland aan de wijn
heeft gebracht, mijn neef had daar al veel eerder een visie op."
De eer om het in die jaren op eet- en drinkgebied nog
volstrekt onderontwikkelde Nederland te verheffen komt
overigens ook zijn vader toe, vindt Fons. "Hij was een van de
11 musis
oprichters van de Gastrovino-groep, een inkoopcombinatie
voor delicatessenwinkels, en begon na de oorlog Franse wijn
te importeren. Ik weet nog dat juist toen de eerste partij werd
afgeleverd, Rob Hoogerwerf binnenkwam, van Hoogerwerf,
Chabot, Visser, Van Straalen, Monsieur en Erkelens, een
sjieke wijnhandel verderop aan de Lange Haven. Hij bekeek
misprijzend de flessen van één gulden negenenzestig en zei
op zo’n geaffecteerd toontje tegen m’n vader: Ach, je kunt dat
wel proberen, maar na drie maanden is die wijn toch naar de
donder."
Die voorspelling kwam niet uit. Fons: "Het was missionarissenwerk,
maar alle flessen werden verkocht." Om zijn kennis
te verdiepen bezocht hij proeverijen en las hij boeken over
wijnbouw. Zo verzamelde hij materiaal voor de intensieve
voorlichtingscampagnes waarmee de verkoop van volgende
partijen wijn werd begeleid. "We hebben indertijd heel wat
wijnlezingen gegeven," zegt Willibrord.
Het klimmen der jaren heeft nauwelijks invloed op de culinaire
gedrevenheid van de gebroeders Hosman. Na het afstoten
van zijn bistro en zijn wijnhandel is Willibrord aan de Lange
Haven een ‘cabinet’ begonnen waar groepen kunnen tafelen
onder eikenhouten balken of op het zonovergoten terras. In de
riante keuken geeft hij wijn- en kookcursussen. Zijn broer, nog
dagelijks te vinden in de Vlaardingse wijnhal: "De liefde voor
lekker eten en drinken is ons met de paplepel ingegoten. Dat
houdt niet zomaar op."
Willibrord: "Hoe ouder ik word, hoe liever ik kook."
Fons: "Liefst met een mooi muziekje erbij!"
Hoe mevrouw Van Vollenhoven
naar een bepaalde soort honing
vroeg. Of hoe Willem Duys
een potje Engelse marmelade
bestelde. "Thick cut!"

Goos Verweij (1912-1998)
Zonder Verweij zou Schiedam geen internationaal vermaard
centrum van Cobrakunst zijn. Wij zouden waarschijnlijk wel
een Stedelijk Museum hebben, maar of dat dan meer was dan
een groot uitgevallen galerie is nog maar de vraag. Natuurlijk,
Schiedam kent nog andere zeer belangrijke bevorderaars
van de kunst, zoals professor Piet Sanders of Steef de Vries.
Die hadden ook zonder Goos Verweij hun verzamelingen
opgebouwd en hun initiatieven genomen. Vers twee is of dat
dan in Schiedam was gebeurd en niet ergens anders. Op de
een of andere manier gaf Goos Verweij altijd op zijn eigen
onopvallende manier, wat ze tegenwoordig momentum
noemen Juist dankzij hem waren tijd en plaats ineens rijp
voor iets nieuws, iets ongebruikelijks, iets experimenteels.
Zijn mentaliteit komt sterk tot uiting in een klein aspect
van zijn leven, dat niets met kunst te maken heeft, maar
waarschijnlijk wel met visie en plichtsbesef. In 1948 trad
Verweij op als algemeen secretaris van de pas opgerichte
vereniging Broersveldwinkeliers. Dat had hij helemaal niet
hoeven doen, want als eigenaar van een drukkerij was hij niet
afhankelijk van het winkelend publiek. Het Broersveld had
echter een oppepper gekregen in de vorm van de weekmarkt,
die er nog steeds plaats vindt. Dat inspireerde de winkeliers
om, zoals zij het formuleerden "het Broersveld weer een
eerste plaats te geven onder de Schiedamse winkelstraten,
zoals dat voorheen het geval was”. Verweij’s rol is typerend.
Hij werd geen voorzitter – dat was de handelaar in tenten
en zeilbenodigdheden J. Mak, familie van Geert -, maar
nam als algemeen secretaris wel het merendeel van de
werkzaamheden op zich. Je ziet dat ook in de wereld van de
kunst. Verweij is aanwezig, verricht hand- en spandiensten,
laat zich op het juiste moment met zijn bescheiden stemgeluid
horen, brengt dingen in beweging.
Vernieuwd Nederland
It’s a wonderful life
Verweij kwam op drieëndertigjarige leeftijd de oorlog uit om
de leiding van het bescheiden familiebedrijf weer op zich te
nemen, nadat hij een klein jaar in Duitsland dwangarbeid had
tekst: Han van der Horst
Het leven van Goos Verweij doet denken aan de beroemdste aller kerstfilms, It’s a wonderful life
van Frank Capra. De hoofdpersoon daarvan meent, dat hij niets voor zijn medemens heeft
betekend. Dan laat een engel zien, hoe erg zijn stad eruit zou zien, als hij niet op cruciale
momenten ter plekke was geweest.
Zo is het ook met Goos Verweij. Hij was zelden of nooit op de eerste rij te vinden. Hij was haast
nergens de hoofdpersoon behalve in zijn kleine drukkerij op de hoek van de oude Passage en
het Broersveld. Toch kom je zijn naam tegen op cruciale momenten en cruciale plekken in het
Schiedam van de tweede helft der vorige eeuw. Dan maakte hij verschil. Groot verschil.
verricht. Tijdens de bezetting had het verzet niet tevergeefs
een beroep op hem gedaan: bij Verweij waren in het geheim
illegale bladen gedrukt. Politiek hoorde de jonge typograaf bij
de idealisten die een vernieuwd Nederland wilden opbouwen,
dat werd gekenmerkt door vrijheid, sociale rechtvaardigheid
en reële ontplooiingskansen voor iedereen, vooral dat laatste.
Hij sloot zich dan ook aan bij de Partij van de Arbeid, die
was opgericht om een eind te maken aan het verouderd
geachte partijstelsel van voor de oorlog. Via de typografie
had Verweij bovendien kennis gemaakt met de experimentele
kunstenaars van zijn tijd, die hun aandacht ook uitstrekten
tot vormgeving van drukwerk. Hij herkende in hun werk het
streven naar vrijheid en zelfontplooiing, dat ook zijn politieke
keuze bepaalde. Hij kon zelfs – al was hij dan een keurige en
degelijke zakenman – hun woede invoelen over wat er in het
door de oorlog geteisterde Europa was aangericht. Hij begreep
ze, als ze zeiden, dat de hypocrisie van vroeger plaats moest
maken van de onbevangenheid van het kind. En dat je dan zo
moest schilderen. Verweij voelde zich thuis in het gezelschap
van Cobrakunstenaars als Karel Appel of Corneille of bij de
experimentele dichters die later als de vijftigers toe mochten
treden tot de canon van de Nederlandse letterkunde, maar in
die tijd nog algemeen werden verguisd.
Daar was moed voor nodig. De experimentele kunstenaars
werden door de goegemeente algemeen verafschuwd. Zelfs
een vooruitstrevende krant als Het Parool (in de oorlog had
Verweij de Schiedamse Paroolgroep nog geholpen en nu
kende de stad een eigen editie van dat dagblad onder de kop
"De Schiedammer”) verguisde hen: zij provoceerden om de
provocatie. Zij waren brekers, geen bouwers.
Verweij voelde dat niet zo. Hij raakte met de experimentelen
in direct contact. Als zij onverhoopt ergens een expositietje
mochten houden, dan kwam het met de catalogus en de
uitnodiging wel in orde. Hij accepteerde in ruil wel eens een
doekje. Hij kocht ook werk. Net als zijn stadgenoten Steef
de Vries overigens en Piet Sanders, zoon van de voormalige
stadsarchitect, die ook verder keek dan de Burgemeester
Knappertlaan lang was.
musis 12

Mathijs Gootjes, tekeningen in balpen van Goos Verweij
13 musis

Ontdekschiedam.nu pas
Met de Ontdekschiedam.nu pas kunt u als
Schiedammer gratis naar musea in Schiedam en
krijgt u korting op voorstellingen, concerten,
activiteiten en verrassingspakketten bij
organisaties in de stad. Ook Musis is aangesloten
bij de Ontdekschiedam.nu pas. Houders van de
pas ontvangen Musis voor slechts € 25,00 per jaar.
Vraag de pas vandaag nog aan via
www.ontdekschiedam.nu waar u ook alle
(kortings)acties vindt.
De administratiekosten voor de pas zijn € 2,50 per jaar.
01Stadspas_advertentie.indd 2 27-07-2009 22:20:44
zorg voor de stad
Handling | Drukwerk | Mailing | Postbezorging | Houtindustrie
Groen- en Milieuservices | Uitzendkrachten | Detachering | Enquêtes
Bedrijfsinformatie | Arbeidsintegratie
Tel. (010) 204 10 00
NV IRADO
NV IRADO
Fokkerstraat 550
3125
Van Heekstraat
BE Schiedam
15
Telefoon: 3125 BN Schiedam 010- 262 1000
E-mail: telefoon 010-262 info@irado.nl 1000
www.irado.nl
e-mail info@irado.nl
www.irado.nl
Compleet naar wens
pas
musis 14

Toch koos Verweij niet voor een leven in de politieke marge.
Hij heeft nooit het leven van een bohemien geleid. Hij was niet
de persoon om te shockeren of ergernis te geven. Verweij was
er altijd op uit om concrete resultaten te boeken en om kleine
stapjes vooruit te zetten. Veel idealisten van na de bevrijding
haakten af, toen bleef dat het naoorlogse Nederland massaal
terugkeerde naar de oude vormen en gedachten. Goos Verweij
is de publieke zaak altijd blijven dienen. In dat kader richtte
hij zijn aandacht op Schiedams bescheiden museum. Het was
eigenlijk meer een oudheidkamer, georganiseerd rond de
Schiedamse memorabilia, die kolonel Gerrit Visser, rond 1900
liberaal wethouder, aan de stad had geschonken. Zij werden
beheerd door C.H. Schwagermann die de collectie langzaam
maar zeker uitbreidde en ook kunst aanschafte uit het zeer
bescheiden budget dat de gemeente hem gunde. In 1940
verhuisde hij zijn museum van de Sint Joris Doelen naar de
oostelijke vleugel van het vervallen Sint-Jacobs-Gasthuis op de
Hoogstraat. De andere zou nog heel lang onderkomen zijn van
de padvinderij.
In 1952 werd de oude Schwagermann opgevolgd door zijn
zoon Daan, zelf kunstenaar, die gevoel had voor de nieuwe
stromingen in de kunst. Die hadden in Schiedam inmiddels
min of meer vaste voet gevat, ook al keek het allergrootste
deel van de bevolking met afkeer en minachting naar wat –
naar een veel gehoorde uitspraak uit die dagen "mijn kleine
zusje ook kon”. Er was zelfs een "Vereniging voor Irrealisme
en Abstractie in de beeldende kunst” opgericht. Die was in
zijn vierjarig bestaan betrokken bij exposities en lezingen
(van Steef de Vries vooral) waarin het evangelie van de
experimentelen werd gepredikt.
Daan Schwagermann woonde bij het Koolas op wat toen nog
de Gedempte Broersvest werd genoemd, ongeveer ter hoogte
van de tegenwoordige tramhalte Stadserf. Zijn huis werd een
ontmoetingspunt voor experimentele kunstenaars en hun
bewonderaars zoals Goos Verweij. Daar ontstond het idee om
de experimentele kunst een centrale plaats te geven in het
Stedelijk Museum. In 1954 ging het gemeentebestuur hiermee
akkoord. Niet dat de Schiedamse politiek nu zo kunstzinnig
angehaucht was of geïnteresseerd in de avant garde, maar het
college was wel bereid om te luisteren naar stadgenoten die
er naar de mening der vroede vaderen verstand van hadden,
zoals bijvoorbeeld de directeur van de woningdienst Marinus
van Praag, die in de jaren vijftig een bekend romancier was
of de juridisch adviseur van de gemeente, de nog bekendere
auteur Ferdinand Bordewijk. Zij hadden allebei zitting in de
commissie die de gemeente adviseerde het Stedelijk Museum
de eigentijdse richting op te sturen.
In 1956 kon Schwagermann een veel betere functie krijgen bij
15 musis
Toch kom je zijn naam tegen op cruciale momenten
en cruciale plekken in het Schiedam van de tweede helft
der vorige eeuw. Dan maakte hij verschil. Groot verschil.
het Frans Halsmuseum in Haarlem. Hij werd opgevolgd door
een slungelachtige, jonge kunstredacteur bij Het Vrije Volk,
Pierre Jansen die door Goos Verweij voor deze functie was
aangedragen. Jansen bleek in hoge mate de gave des woords
te bezitten. Hij was de eerste die een echte band wist te
scheppen tussen het museum en het Schiedamse publiek. Dat
deed hij door lezingen te geven in de kapel van zijn bescheiden
museum. In 1959 vroeg de AVRO hem zijn gedreven verhalen
ook op de televisie te houden. Dat werd het legendarische
programma "Kunstgrepen”. Daardoor ontstond er in steeds
bredere kring waardering voor de experimentele kunst, zoveel
dat protagonisten als Karel Appel of Anton Rooskens onderdeel
werden van de gevestigde orde in artistiek Nederland.
Goos Verweij was bij al deze ontwikkelingen op de
achtergrond aanwezig. Hij was actief lid van de vrienden
van het museum. Hij had zitting in de commissie van het
museum. Hij werd voorzitter van de "Adviescommissie voor
Stadsverfraaiing in en aan gebouwen”. Hij liet zich consequent
zien in de plaatselijke afdeling van de Partij van de Arbeid.
Daar bleef hij altijd met iedereen in gesprek, ook als zich grote
generatieconflicten voordeden tussen de oude taainagels
van de wederopbouw en de nieuwlichtende academici die in
de jaren 1970 een stormloop deden op het oude kader van
de partij. Wat voor hem telde, was een positieve uitkomst.
Tegelijkertijd bleef hij opkomen voor een actief cultuurbeleid.
Als het Stedelijk Museum kritiek kreeg – bijvoorbeeld dat de
arbeiders en de gewone Schiedammers er niks aan hadden
– dan zorgde hij er met zijn geestverwanten voor, dat zo’n
aanval werd geneutraliseerd. Niet door als een ridder zonder
vrees of blaam met veel lawaai het zwaard te trekken, maar
door steeds de stem van de rede te laten horen. En van de
beschaving.
Al die tijd bleef Verweij kunst verzamelen en kunstenaars
ondersteunen. Sinds 1970 deed hij dat samen met zijn tweede
echtgenote Truus de Graaf, die hij in de PvdA ontmoet had.
Zijn echtgenote trad meer op de voorgrond. Zij speelde een
hoofdrol in de plaatselijke politiek en diende Schiedam in de
lastige jaren zestig en zeventig als wethouder van onderwijs en
cultuur en sport. Bovendien deden zij regelmatig schenkingen
aan het Stedelijk Museum. Zo gingen – en die gedachte zat er
achter – waardevolle kunstwerken uit particuliere handen over
in die van de gemeenschap, zodat ze in principe door iedereen
konden worden gezien. Daarmee gaf Verweij inhoud aan een
oud sociaaldemocratisch ideaal: "Kunst aan het volk”. Alles bij
elkaar schonk het echtpaar 216 stukken.
In 1998 overleed Goos Verweij. Inderdaad: a wonderful life. We
zouden in Schiedam veel missen, als hij er niet steeds op het
juiste moment bij was geweest.
Hij was niet de persoon om te shockeren of ergernis te geven.
Verweij was er altijd op uit om concrete resultaten te boeken
en om kleine stapjes vooruit te zetten.

Bert Toorman
17 musis
De meester van
het bestaande bouwen
Zelf spreekt hij van bedrijfs make-overs. En doet daarmee zijn ontwerpen voor nieuwe
bedrijfsgebouwen op basis van verouderde constructies schromelijk tekort. Want Toorman,
die in Schiedam zo langzamerhand de huidige Piet Sanders van het industriële bouwen mag
worden genoemd, doet beduidend meer dan het geven van een cosmetische behandeling
waarmee het modebegrip ‘make-over’ zich maar al te gemakkelijk laat associëren. Inmiddels
heeft hij in Schiedam en daarbuiten vele tientallen bedrijfsherhuisvestingen afgerond.
En vervult daarmee in Schiedam een belangrijke – private – rol in de herstructurering en
revitalisering van het industrielandschap rond de stad met een vernieuwende architectuur
als vertrekpunt.
Bedrijfsgebouwen aan de v/m Wiltonhaven.
Het ‘haven-bouwkarakter’opnieuw tot uitgangspunt genomen.
tekst: Hans van der Sloot
foto's: Cornelia Montfoort

De revitalisering van bedrijventerreinen is – hoewel
aanzienlijk minder in het nieuws dan de problemen in de
stadsvernieuwing en woningbouw – voor tal van gemeenten
een heikele zaak. Terwijl Nederland er na de Tweede
Wereldoorlog kabinet na kabinet van uitging dat de economie
niet kapot kon en aan de stadsranden en langs autowegen
bedrijvenpark na bedrijvenpark werd gesticht, was het met de
kwaliteit van het daar gebouwde steeds treurig gesteld.
De bedrijventerreinen rond Rotterdam, Schiedam en
Vlaardingen zijn daarvan het tot droefheid stemmende
resultaat. Dat het verkavelingsplan voor bedrijventerreinen
weinig ruimte biedt voor een exuberant stratenpatroon is
een onontkoombaar gegeven. Wie denkt aan een efficiënte
infrastructuur en optimaal gebruik van de beschikbare ruimte,
komt bijna vanzelfsprekend uit op een rechttoe-rechtaan
stratenplan. Maar dat hoeft nog niet te betekenen dat ook de
architectuur en aankleding van minder allooi moeten zijn.
Toch is dit het geval. Neem bijvoorbeeld de ‘sGravelandsepolder
en Nieuw Mathenesse in Schiedam, Vetteoord en
de Vergulde Hand in Vlaardingen en rond Rotterdam onder
andere de Spaansepolder, Zestienhoven en Waalhaven.
Onherbergzaamheid en verwaarlozing zijn troef. Zuid Holland
telt inmiddels vijfhonderd van die sleetse bedrijventerreinen
met een gezamenlijke oppervlakte van 10.500 hectare. Zo
groot is ook de stad Rotterdam.
Vloermat voor investeerders
Sinds kort hanteert Schiedam ook voor bestaande industriegebieden
een beeldkwaliteitsplan. Dit verwoordt overigens
een aantal ambities die in het verleden ook al werden gehoord
en herhaald worden in de Stadsvisie 2030. Herstructurering
en kwaliteitsverbetering zijn hierin kernbegrippen. In het
verleden hadden die beleidsvoornemens echter een grotere
betekenis als vloermat dan als uitgangspunt voor een
dwingend kwaliteitsbeleid. Van de meeste in het verleden met
zoveel aplomb gepresenteerde plannen die tot doel hadden
de kwaliteit van de bedrijventerreinen op een hoger niveau te
tillen, kwam in de praktijk maar bar weinig terecht. Legio zijn
de goedkope bouwoplossingen die om tal van redenen werden
toegestaan. Met als resultaat dat de gerealiseerde kwaliteit
doorgaans aanzienlijk lager uitviel dan overheid lief was,
maar wel moest accepteren onder het dreigement te zullen
vertrekken naar een gewilliger stad. Legio zijn ook de gevallen
waarin gemaakte afspraken domweg niet werden nagekomen
maar controle en handhaving achterwege bleef.
Gedeeltelijk valt dit te begrijpen. Te billijken is anders. Meer
nog dan op het gebied van woningbouw en stadsvernieuwing,
waarin overigens ook missers werden geaccepteerd als de
foeilelijke nieuwbouwcomplexen aan de Lange- en Korte
Haven en de Noordvest, mist de overheid de greep op het
industriële bouwen. Sterker nog, in de invulling van bedrijfsterreinen
bestaat een voortdurend conflict tussen de ambities
van lokale overheden en bedrijven die zo goedkoop en groot
willen bouwen als maar mogelijk is.
Op nieuwe bedrijvenparken lukt het tegenwoordig vrij redelijk
om een zekere kwaliteit te handhaven. Op oude bedrijfsterreinen
is het heel moeilijk om greep te krijgen op de ontwikkelingen
aldaar. Ook in Schiedam en Vlaardingen. Alle goede
voornemens ten spijt.
En juist in dat niemandsland tussen wensen en kansen ziet
Bert Toorman Architecten de ruimte om zichzelf te profileren.
Enerzijds door die kwaliteit te realiseren die de lokale overheid
zo gaarne ziet, anderzijds door aan bedrijven binnen dat
kader betaalbare oplossingen te bieden. Toorman kwalificeert
zichzelf onder andere als architect met grote aandacht voor
constructieve vraagstukken. Voor het eerst vestigde hij de
landelijke aandacht op deze hoedanigheid met de bouw van
de Mevlana-moskee in Rotterdam. Wie erlangs rijdt ziet een
luchtige op Ottomaanse bouwtradities gebaseerde moskee
met de typische slanke minaretten en overeenkomstige kleurstellingen.
Het gebedshuis verschilt in toegepaste technieken
echter hemelsbreed van overeenkomstige gebouwen in het
Europese deel van Turkije. Het geheel is opgebouwd uit
geprefabriceerd betonnen elementen naar ontwerp van Bert
Toorman persoonlijk. Ook de constructie van de koepel uit
losse betonnen schalen die in het momentum één geheel
vormden is door hemzelf bedacht.
Parkeren binnen
Een moskee is er nooit meer uit zijn handen gekomen, hoewel
hij dat indertijd graag had gewild. Wat wel gebeurde is dat
hij daarmee de basis legde voor een constructief denken,
dat hem in staat stelt nieuwe gebouwen te ontwerpen met
gebruikmaking van de bestaande constructie. Hoever dat
kan gaan bewees hij recent met de (ver-, her-)bouw van
een opgegeven bedrijfspand aan de ‘sGravelandseweg
en de Conradstraat. De herberekening van de bestaande
constructie maakte het voorstelbaar dat met gebruikmaking van
fundering en skelet een volledig ander gebouw kon worden
gerealiseerd. Uiteindelijk bleek het zelfs mogelijk om een
nieuwbouw te realiseren die in alle opzichten tegemoet komt
aan alle huidige eisen van ruimtelijk gebruik, architectuur,
Garage, administratieve
ruimten en werkplaatsen
aan de ’s Gravelandseweg,
hoek Conradstraat.
Op de eerste verdieping is het
parkeerdak ondergebracht.
musis 18

Constructieve elementen uit de jaren ’50 als architectonisch component anno nu.
milieu en gebouwinrichting voor garagebedrijven. Toch niet
de makkelijkste bedrijfsgebouwen met die lekkende olie,
uitlaatgassen en het stallen van veel ongewenst blik. Want
gedacht werd al direct aan nieuwbouw ten behoeve van
een merkdealer met de daaraan verbonden werkplaats en
onderhoudsgarage. Voldaan moest worden aan de strengste
eisen op het gebied van milieu en parkeren.
Bert Toorman: "Binnen het programma van omgevingseisen
en eisen met betrekking tot de herstructurering van de
’s Gravelandsepolder en het beeldkwaliteitsplan, zijn we
gaan zoeken naar een combinatie van vraagstukken en de
oplossing daarvan. Het gevolg is dat we het parkeren in het
hart van het gebouw hebben kunnen brengen. Achter de
kantoorruimten op de eerste verdieping bleek ruimte te vinden
voor een parkeerdek. Op de begane grond zijn de showroom,
de werkplaatsen en een aantal administratieve units ondergebracht.
Hiermee manifesteert het gebouw zich als een
winkel aan de ‘sGravelandseweg met representatieve gevels
in alle zichtlijnen en neemt toch niet meer ruimte in beslag
dan het netto vloeroppervlak. En dat tegen een bouwprijs die
vele malen lager ligt dan wanneer besloten was tot complete
nieuwbouw”.
Wiltonhaven
De vakpers noemt zijn vernieuwbouw voor Boers Plaatwerkindustrie
aan de Calandstraat echter meer tot de verbeelding
sprekend. Bert Toorman vindt dat begrijpelijk. "Bij Boers is
niet alleen gebruik gemaakt van de vroegere constructie.
Deze is ook volledig in het zicht gebracht. Het gebouw
stamt uit de jaren vijftig en behoorde tot de eerste generatie
bedrijfsgebouwen die hier werd neergezet. In feite was het
niet meer dan een enorme loods. De constructie is gebaseerd
op houten spanten over de gehele breedte van het pand. Deze
constructie was in de jaren vijftig zeer betaalbaar en maakte
het mogelijk om een lichte overspanning te realiseren waarbij
de gehele loods onder dak werd gebracht en nergens extra
steun behoefde. Het is een bouwvorm die je bijna op alle
oudere bedrijventerreinen tegenkomt.
19 musis
In verband met de bouwvergunning moesten we de gehele
nieuwbouw eerst achter de bestaande gevels realiseren met
behoud van het originele en - tegenwoordig overigens weer
prachtig gevonden - spantwerk. Om één van die tientallen
meters lange, gebogen spanten aan de buitenzijde van
het gebouw in het zicht te brengen en de gevelpartij naar
binnen te plaatsen was een trouvaille die ons al schetsend en
ontwerpend voor de geest kwam. Het resultaat is natuurlijk
prachtig. Nergens vind je een bedrijfspand dat een luifel heeft
die zich vanaf het maaiveld als een geweldige boog tussen
de uiterste hoeken spant en de volledige hoogte van het
bouwwerk heeft. Had de bouwvergunning er anders uitgezien,
dan waren we waarschijnlijk nooit op het idee gekomen”.
Zelf rekent hij de drie gelijkvormige gebouwen op de kop
van de vroegere Wiltonhaven in het bedrijvenpark Vijfsluizen
tot zijn mooiste ontwerpen. Ook deze zijn gerealiseerd
op basis van de leeggehaalde skeletten, zij het dat de drie
bestaande bouwwerken verschillende volumes waren. De
enige overeenkomst was gelegen in de weinig fantasierijke
vormgeving van betonskelet, eenvoudige metselwerk en
utilitaire raampartijen van de goedkoopste soort. Toorman;
"Wat ik wilde was het bedrijfskarakter van de Wiltonhaven
herscheppen, maar dan op de wijze waarop ook de
monumentale warenhuizen in de oude havens van Rotterdam,
Amsterdam, Londen en Antwerpen. Door de gelijkvormigheid
te benadrukken streefde ik naar een industriële sfeer, passend
tegen het decor van de bedrijven van Huisman, Damen en Van
Seumeren, maar tegelijkertijd herinneringen oproepend aan
de illustere scheepswerf van vroeger. Zonder te historiseren
denk ik dat we daarin uitstekend zijn geslaagd. De drie
bedrijfsgebouwen voegen zich natuurlijk in het beeld. Alsof ze
daar al generaties hebben gestaan. Niet meer weg te denken
uit hun omgeving en niet voor niets een ensemble dat door de
gebruikers met trots wordt onderhouden. Zo moet het wat mij
betreft. Waarbij een extra voordeel van het herbouwen met
gebruik van de bestaande constructie niet alleen het financieel
gewin is, maar tevens gemakkelijker te realiseren is, omdat de
omgevings- en milieueisen meestal al een generatie geleden
zijn ingevuld”.

Museumvondsten
In hun ‘Groot Schiedams Prentenboek’ vestigen Laurens
Priester en Henk Slechte de aandacht op de geringe
aantrekkingskracht die de jeneverstad had op kunstenaars.
Met zijn rokende schoorstenen en ietwat ruige uitstraling
had Schiedam kennelijk weinig schilderachtigs te bieden.
Buitenlandse reisgidsen en –verslagen waren weinig lovend
over de stad. De rook en de alom aanwezige spoeling
(graanafval dat als varkensvoer dienst deed) vielen nog
het meest op. Niet ongebruikelijk was het dat de gedrukte
reisverslagen werden verlucht met afbeeldingen van de
aantrekkelijkste Nederlandse plaatsen en slechts zelden
behoorde Schiedam daartoe. Een lot overigens dat het deelde
met de zusterstad te westerzijde, waar het naar iets heel
anders rook. Ook Nederlandse kunstenaars vonden weinig
inspiratie in Schiedam. En als ze deze al als onderwerp kozen,
dan meestal als stadsgezicht, ver buiten de gemeentegrenzen.
De door Priester en Slechte als verklaring aangedragen reden
hiervoor kan inderdaad heel goed liggen in het contrast tussen
stad en land. Het natuurlijke onbedorven veenweidelandschap
tegenover de besloten industriestad met zijn gordel van molens
had een zekere zeggingskracht.
De hier getoonde aquarel, te dateren rond 1910, is gemaakt
door een vaardige Engelse hand, waarvan de signatuur helaas
nog niet ontcijferd is. De kunstenaar moet op ergens op het
zuideinde van de Oost Abtspolder gestaan hebben, met links
Particuliere collectie
Stad en Land in contrast
tekst: Jeroen ter Brugge
de Schiedamse Schie en de door bomen bezoomde Oude
Dijk. Naast de vele molens, inderdaad als een gordel om de
stad, vallen de Singelkerk (links) en de toren van de Grote of
Sint Janskerk (rechts) op, met hun karakteristieke silhouetten.
Tussen de bomen van de Oude Dijk doemt een aantal grote
structuren op; zeilen van schepen op de Schie of de kegels van
de glashut aan de Overschieseweg?
Opvallend is het water op de voorgrond. De in de 18 e en 19 e
eeuwde verveende Oost Abtspolder heeft er lange tijd als
plassengebied bij gelegen, maar die werd in de jaren 1870
reeds drooggemalen. Vermoedelijk is de aquarel dan ook in het
winterhalfjaar gemaakt, een periode waarin tot na de Tweede
Wereldoorlog weilanden ’s winters regelmatig blank stonden.
De bomen zijn nog kaal, maar het bloeiende speenkruid (?)
op de voorgrond verraadt dat het voorjaar er aankwam. De
bemaling en drainage was echter nog niet sterk ontwikkeld
en boeren konden vaak maandenlang hun land niet betreden.
Dat een laaggelegen polder als de Oost Abtspolder hier mee te
maken had, ligt voor de hand.
Wie anno 2009 hetzelfde panorama als op de aquarel probeert
te krijgen, zal daar een harde dobber aan hebben. Niet alleen is
Schiedam al tientallen jaren uit zijn jasje gebarsten, ook loopt
er inmiddels een snelweg door het beeld. De recente herbouw
van de Schiedamse molens draagt echter bij aan het herleven
van dit beeld.
musis 20

Dat zich op 11 mei 1940 op de Nieuwe Waterweg voor
Vlaardingen een ramp voltrok, zal de meeste Vlaardingers
pas later gewaar zijn geworden. Een marmeren gedenkplaat
in de hal van het nieuwe gebouw van het Nederlands
Loodswezen in Hoek van Holland herinnert hieraan. Het even
gruwelijke als intrigerende incident vond plaats ter hoogte
van de Superfosfaatfabriek en had alles te maken met de
Duitse inval, een paar dagen eerder. Al ruim een jaar voordat
de oorlog uitbrak, maakte de Nederlandse regering plannen
voor het veiligstellen van ‘s Rijks goudvooraad. Hoewel deze
voorbereidingen in de meidagen van 1940 nog niet klaar
waren, werd na de Duitse inval wel snel actie ondernomen om
de 229 miljoen gulden aan goud die zich in de Rotterdamse
vestiging van De Nederlandsche Bank bevond naar Engeland
over te brengen. Terwijl in Rotterdam heftig gevochten werd,
zagen medewerkers van de Rotterdamse ‘bijbank’ en mariniers
kans een groot deel van de goudbaren per vrachtauto naar het
door de Koninklijke Marine gevorderde stoomloodsvaartuig19
over te brengen. Dit schip, met zijn bemanning van het
Loodswezen en met een Engelse officieren en manschappen
aan boord, was op 10 mei vanuit Maassluis naar Rotterdam
opgestoomd. Ondertussen wierpen Duitse vliegtuigen
magnetische mijnen in de Waterweg, om het ontkomen van
schepen te voorkomen. In de nacht van 10 op 11 mei werden
937 goudbaren in kisten aan boord gebracht, nog geen 10 %
21 musis
Foto: Anita Mehlbaum (Nederlands Loodswezen)
De ramp met Loodsboot 19
van de voorraad van de bijbank, met een gewicht van ruim elf
ton. Meteen hierna voer het schip richting Hoek van Holland,
maar liep rond halfzes ’s ochtends op één van de kort tevoren
uitgeworpen mijnen. Ter hoogte van de toenmalige Kruithaven
brak als gevolg hiervan het vaartuig in tweeën en zonk
onmiddellijk. Van de 22 opvarenden brachten het er slechts zes
levend vanaf. Onder de doden bevonden zich de drie Engelse
opvarenden (de overige militairen waren in Rotterdam van
boord gegaan); de eerste Britse slachtoffers die in Nederland
zouden sneuvelen. Het schip en het goud werden door het
bergingsbedrijf Van der Tak onder toezicht van de bezetter
voor een groot deel geborgen. Hoewel De Nederlandsche Bank
probeerde het goud terug te krijgen, nam het Duitse ‘Prisenhof’
de voorraad als oorlogsbuit in beslag. Na de oorlog werden bij
baggerwerkzaamheden nog ruim 100 baren teruggevonden,
maar tot op de dag van vandaag blijken nog tien baren niet
terecht en zijn er vier tijdens de bergingen ontvreemd. De
dodelijke slachtoffers werden voor een belangrijk deel in hun
woonplaats Maassluis onder grote belangstelling begraven.
Machinedrijver Dirk de Boer kreeg in Vlaardingen zijn laatste
rustplaats, waar hij op het ereveld van begraafplaats Emaus
ligt. Ook de drie gesneuvelde Engelsen, commander J.A.C. Hill
en de ‘ordinary seamen’ T. Goshawk en F.G. Higgs, werden hier
bijgezet.

Een nieuwe kijk
op een oude crisis
Sinds de economische dijken zijn doorgebroken
en de woorden kredietcrisis en
recessie de meest gebruikte in de media zijn
geworden, verdringen politici en deskundigen
zich voor camera en microfoon om ons te
waarschuwen voor de ellende die ons te
wachten staat.
Ze hebben zelf de afgelopen jaren niet goed
opgelet, maar schromen niet om voor de
naaste toekomst de zwartst denkbare
scenario’s te schilderen. Toen onze vicepremier
die ook minister van Financiën is, de huidige
economische crisis vergeleek met die van de
jaren dertig van de vorige eeuw, bedoelde
hij dat niet geruststellend. Hij had voor het
brengen van die sombere boodschap zelfs
een stropdas omgedaan.
Wie zich de verhalen van ouders en grootouders over die
crisis herinnert en vreest dat ons vergelijkbaar leed boven het
hoofd hangt, moet snel het nieuwste boek van de Schiedamse
historicus Han van der Horst lezen, dat hij de vrolijke titel
heeft gegeven SCHEP VREUGDE IN ’T LEVEN ZET DE ZORGEN
AAN DE KANT. Levenslessen uit de Grote Depressie. Hij heeft
die geleend van Lou Bandy, in de crisisjaren een populaire
kleinkunstenaar die met zijn shows probeerde de moed er
in te houden. Han van der Horst zet onmiddellijk zijn toon.
De geschiedenis heeft van de jaren 1930, die we ook kennen
als de Economische Wereldcrisis of de Grote Depressie,
een legende gemaakt die veel zwarter is dan de historische
werkelijkheid rechtvaardigt. Hij noemt als voorbeelden van
die mythevorming de vissenkoppen waarmee mevrouw Colijn
de werklozen wilde voeden en de zalvende woorden van
de minister-president zelf, die het volk aanraadde rustig te
gaan slapen. Hij heeft aan het begin van zijn boek ook drie
tegenstrijdige foto’s bij elkaar gezet, één van een jaarbeurs met
moderne technische snufjes om het leven van de huisvrouw
makkelijker te maken, één van de Revue van Louis Davids
die de mensen moest opvrolijken, en de onvermijdelijke foto
van de keurige man met stropdas en een bord met de klassiek
geworden tekst: Wie helpt mij aan werk onverschillig wat? Han
van der Horst ontzenuwt de mythen. Mevrouw Colijn vertelde
gewoon in een interview voor de radio dat zij vissenkoppen
had gebruikt als – inderdaad goedkoop - ingrediënt voor het
tekst: Henk Slechte
foto's: Spaarnestad Photo
lievelingsgerecht van haar man: bouillabaisse, en het advies
van minister-president Colijn om rustig te gaan slapen, sloeg
niet op de economische crisis, maar op de inval in 1936 van
Hitler in het gedemilitariseerde Rijnland. Colijn wilde laten
weten dat de regering waakzaam was. De foto’s aan het
begin van het boek laten zien hoe Han van der Horst negen
hoofdstukken en 192 pagina’s lang de crisis beschrijft: als
een voor veel mensen persoonlijk moeilijke tijd, maar ook
als één, waarin de omstandigheden de mensen dwongen
tot optimisme, het nemen van initiatieven en het doen van
experimenten. De resultaten daarvan bewijzen tot de dag
van vandaag hoe vindingrijk mensen kunnen zijn als ze maar
moeten.
De historicus is gul met voorbeelden op zeer uiteenlopende
niveaus. Hij geeft die in negen hoofdstukken, waarin hij
de ontwikkeling van de crisis thematisch en evenwichtig
behandelt. Hij beschrijft de oplopende werkloosheid en
de dalende uitkeringen en alle uitwassen die daarvan het
gevolg waren, maar ook alles wat regering, bedrijfsleven
en maatschappelijke organisaties ondernamen om erger te
voorkomen. En dat was meer dan de zwarte legende van
de crisis ons wil doen geloven. Ieder hoofdstuk is zo rijk en
functioneel geïllustreerd dat de illustraties en hun bijschriften
samen haast een zelfstandig boek vormen. Van der Horst
beschrijft het gokspel Straperlo van de heren Strauss en Perel
musis 22

dat een behendigheidsspel moest heten, omdat gokken in
ons calvinistische vaderland verboden was, maar ook de
investeringen van de Holland Amerika Lijn en de regering in
de (af)bouw van luxe passagiersschepen, de uitvoering van het
Rijkswegenplan dat het gebruik van de auto moest bevorderen
en dus de productie van auto’s, de bouw van woonbuurten met
huizen die we nu vertederd jaren-dertig-huizen noemen en
zelfs nabouwen, en een bijna-wereldwonder als de Afsluitdijk.
Ook over Schiedam zijn uit de crisisjaren zulke voorbeelden
te vertellen, zoals de bouw van oorlogsschepen voor het
ministerie van Marine en de cursussen voor de werklozen, die
moesten zorgen dat zij meteen aan het werk konden, als de
economie aantrok, en dat hun kennis en vaardigheden dan op
het actueelste niveau waren.
Aan het eind van zijn op heel veel feiten gebaseerde, maar ook
relativerende en soms haast blije tocht door de jaren 1930 somt
Han van der Horst alle verworvenheden van de crisisjaren nog
eens op, nu voorzien van de conclusie die hij in zijn voorwoord
al had aangekondigd: de jaren dertig waren een tijd van durf
en creativiteit, waarvan de resultaten nu nog zichtbaar zijn en
23 musis
dankbaar worden gebruikt, ook al beseft niemand meer dat het
park waarin hij wandelt of het sportveld, waarop hij voetbalt,
zijn aangelegd in de jaren die in ons collectieve geheugen zijn
opgeslagen bij de donkerste periodes uit de geschiedenis. Dat
is dus zijn prikkelende en onweerstaanbare conclusie: een
economische crisis is geen tijd om bij de pakken neer te gaan
zitten, maar één om van de nood een maatschappelijke deugd
te maken en naar manieren te zoeken om het onheil af te
wenden of tenminste te beperken. Dat de mens creatief genoeg
is en dat zo goed kan dat de samenleving er nog generaties
lang van kan profiteren, bewijzen de vele voorbeelden in
zijn boek, zoals dat van dameskapper André de Jong die
zo knap met shampoo experimenteerde dat collega’s zijn
product wilden kopen en hij die fabrieksmatig ging maken.
Hij combineerde zijn voor- en achternaam en stuurde zijn
shampoo als Andrelon de wereld en de geschiedenis in. Een
tijd van crisis kan ook een tijd van innovatie zijn.
Dit boek is haast meer een buitenmodel pamflet dan een boek
dat de geschiedenis van de Grote Depressie vertelt. De blije
boodschap komt je op nagenoeg iedere pagina tegemoet en
lijkt soms de geschiedschrijving te overheersen. Het optimisme
Dit boek is haast meer een buitenmodel pamflet dan een
boek dat de geschiedenis van de Grote Depressie vertelt.
De blije boodschap komt je op nagenoeg iedere pagina
tegemoet en lijkt soms de geschiedschrijving te overheersen.

nu in de boekhandel
19,50
Uitgeverij SUN / Amsterdam
Zuster, hij pist niet meer in bed hoor, je mag ‘m terug halen.
Ingrid van der Vlis
Dit najaar verschijnt de levensgeschiedenis van zuster
Kiet Keizer. Haar hele werkzame verpleegstersleven heeft
ze doorgebracht in Schiedam, waarvan vijfentwintig jaar
als wijkverpleegster (en waar gevraagd en nodig als
maatschappelijk werkster, jeugdzorgster, politieagente,
mediator, stervensbegeleidster en oppasmevrouw). Zuster
Keizer hoort dan ook niet voor niets tot de meest bekende
Schiedammers. Nog steeds op de fiets. Nog steeds aktief.
Aan Ingrid van der Vlis vertelde zij, met veel gevoel voor
humor en menselijke verhoudingen, haar herinneringen uit
de kwarteeuw dat zij dag in, dag uit in de wijk werkzaam
was. Het resultaat is een verhaal dat zich in één adem uit
laat lezen. Soms met een glimlach, vaker schaterend, waar
de onvervalste volksaard van Schiedam Oost en het Singelkwartier
naar boven komt.
Zuster Keizer, kunt u even komen?
€ 15,-
Boekhandel van Leeuwen, PostScriptum, Boekhandel Het Centrum
Musis-lezers krijgen ‘Zuster Keizer, kunt u even komen?' franko toegezonden
na overmaking van € 15,- op rekeningnr. 81.33.79.555 onder vermelding van Zuster Keizer
Uitgave Stichting Musis in samenwerking met het Gemeentearchief Schiedam
musis 24

van Han der Horst heeft zijn pen geleid. Zijn boek analyseert
de economische crisis van de jaren 1930 niet op basis van
een nieuw, revolutionair wetenschappelijk model, maar van
feitelijke gebeurtenissen en zijn eigen positieve kijk op de
geschiedenis. Hij steekt zijn lezers bewust een hart onder de
riem in een tijd dat die dat goed kunnen gebruiken, en – geheel
toevallig - op het moment dat een visionaire wethouder in
Almere een plan lanceert voor een uitbreiding van zijn stad
en een vernieuwing van de infrastructuur daarvan en van het
wegen- en bruggennet daaromheen, dat over dertig jaar van
Almere de vierde stad van Nederland moeten maken. Hopelijk
zullen moderne en zich progressief noemende organisaties
als de milieubeweging en de politieke partijen dat plan niet
meteen afschieten, maar omarmen of tenminste grondig
bestuderen, nadat ze dit boek hebben gelezen.
Ik heb van het boek van Han van der Horst genoten, maar
ik ben niet louter euforisch. In mijn eigen zoektocht naar
de historische waarheid over de jaren 1930, heb ik in het
Schiedamse Gemeentearchief heel veel dossiers bestudeerd
van – onder veel meer - de werkverschaffing. Ik heb
wanhopige brieven gelezen van arbeiders die uit de steun
waren gehaald om grondwerk te gaan doen op het Eenerveld
op de grens van Drenthe en Friesland, in Witteveen in
Drenthe en op de Zuid-Hollandse eilanden. Han van der
Horst onderkent natuurlijk dat de werkverschaffing voor veel
tewerkgestelden geen paradijs was, en somt exact de factoren
op die het werk extra zwaar maakten, maar hij loopt mijns
inziens toch te gemakkelijk heen over het individuele leed van
de overgrote meerderheid van deze mensen, wier geschiedenis
nooit echt is geschreven. Ze hebben soms mooie parken en
sportvelden aangelegd, maar waren ook een dankbare prooi
voor politieke agitators, en velen van hen hebben het spoor
terug naar de arbeidsmarkt niet gevonden. Dat klopt niet met
het officiële doel van de werkverschaffing: het schragen van
verantwoordelijkheidsgevoel van de werklozen. Dat doel is in
(te)veel gevallen niet gehaald.
25 musis
Het is jammer dat dit boek een opgave van de gebruikte
literatuur en een index op tenminste personen ontbeert.
Dat laatste gemis maakt de auteur enigszins goed door
een overzicht op te nemen van alle hoofdpersonen en
hun loopbaan na de crisis. In dat overzicht had hij kunnen
verwijzen naar de pagina’s waarop zijn personen acteren.
Het had ook iets minder slordig gekund. M.H. de Mocht van
de Holland Amerika Lijn bijvoorbeeld was W.H. de Monchy
en O.C.A. van Liet de Jende was O.C.A. van Lith de Jeude.
De lotgevallen van sommige heren overtuigen me ook niet.
C.J.I.M. Welter was de leider van de Katholieke Nationale
Partij, en heeft die opgericht om te voorkomen dat ‘ons Indië’
werd ‘weggegeven’, wat de Katholieke Volks Partij wilde, en
W.M. Westerman heeft het Verbond voor Nationaal Herstel
nauwelijks in de Kamer vertegenwoordigd. Die amateuristische
en regressieve partij nam afscheid van hem, toen hij openlijk
ging flirten met de NSB. Die nam in 1935 overigens met
succes deel aan de verkiezingen voor de Provinciale Staten
en veroverde in 1937 vier zetels in de Tweede Kamer, die toen
nog honderd zetels telde. Westerman redigeerde inderdaad
het conservatiefintellectuele Haagsch Maandblad, maar was
in 1937 ook kort lid van de NSB, waarvoor hij bedankte,
omdat Mussert hem niet op de kandidatenlijst voor de
Tweede kamer wilde zetten. Zulke slordigheden zijn natuurlijk
kleinigheden vergeleken bij de erudiete beschrijving van de
jaren 1930, waarop Han van der Horst zijn lezers trakteert.
Zijn boek verdient het breedst denkbare lezerspubliek, want
als de voorspellingen van de politici en het Sociaal Cultureel
Planbureau bewaarheid worden, kan Nederland deze aansporing
om niet bij de pakken neer te gaan zitten, goed gebruiken.
Politici zouden een presentexemplaar moeten krijgen.
scriptum, prijs e 19,30, 192 pagina's, isbn 978 90 5594 667 9,
schep vreugde in ’t leven, zet de zorgen aan de kant
levenslessen uit de grote Depressie - Han van der Horst

De Stadsvisie.
Vooral doorgaan
Bewust hebben Groene cum suis gekozen voor de benaming
‘Stadsvisie’ voor de oorspronkelijk bedoelde ‘herijking’
van eerdere college-werkplannen. De eerste – als we het
stamboek aller grote stadsvisies het ‘Memorandum over de
stedenbouwkundige ontwikkeling van Schiedam’ uit 1948 en
alle daarvan afgeleide visies even buiten beschouwing laten –
dateert als ‘de daad bij het woord’ uit 1999. In 2005 heeft
dit kaderstuk een aanvulling gekregen met de Ruimtelijke
Ontwikkelingsvisie ‘Schiedam onthult haar geheim’. Het begrip
‘herijking’ zou teveel terugwijzen, terwijl er niet alleen in de
planfocus, maar ook in de uitwerkingsmogelijkheden een
essentieel verschil is opgetreden. Het rijksbeleid voor de grote
steden en het ruimtelijke beleid verandert vanaf 2010 van
karakter. Zo zal er steeds minder sprake zijn van rijkssturing
in de uitwerkingsfase en vanzelfsprekende financiële
ondersteuning daarvan. De verantwoordelijkheid komt meer
te liggen bij de steden zelf. Bovendien heeft Schiedam voor
de toekomst gekozen voor een ontwikkeling, waarin als
gevolg van een beleid dat alle aandacht geeft aan integratie
en emancipatie, meer gebouwd zal moeten worden voor de
‘stijgers op de sociale ladder’. Inplaats van de ruimtelijk te
schatten stijging van de woningbehoefte tot uitgangspunt te
nemen (zoals in het verleden gebruikelijk was), wordt vanuit
een sociale invalshoek, als dominant gegeven, toegewerkt
naar een herstructurering die moet leiden tot zogenaamde
levensloopvriendelijke wijken. Bovendien zal – eveneens
vanuit de groeiende behoefte van de groep ‘sociale stijgers’
een passend woningaanbod moeten worden gerealiseerd.
Schiedam beschikt reeds over twee duidelijke referentiekaders:
Nieuwland en Groenoord als stadsdelen die in een vergaande
herstructurering hun sociaal karakter hebben zien veranderen.
Nieuwland met name is een woongebied dat juist bij hoger
opgeleide en daardoor als vanzelfsprekend geëmancipeerde
allochtone Schiedammers, zeer in trek is. Logisch: Nieuwland
is de buurt waarin ze zijn opgegroeid en niet zelden zijn
geboren en nu een woonwijk met steeds meer comfortabele
woningen, ruimtelijk van opzet en in toenemende mate
gefaciliteerd op het gebied van onderwijs, cultuur en sport.
tekst: Hans van der Sloot
foto: Archief Musis
en samenwerken
Het zit erop met de Stadsvisie. Met de eerste fase althans. Binnenkort mag Maarten Groene
ermee naar de gemeenteraad, waarvan de leden overigens in de verschillende bijeenkomsten
hun inbrengen al hebben mogen leveren. Schiedam weet vervolgens wat de stad tussen 2010
en 2030 te doen staat. Veel. Want het resultaat van de honderden gesprekken die inmiddels
over de Stadsvisie zijn gevoerd, geven de nodige stof tot nadenken. En nog meer tot doen.
Wat Groene en zijn ambtenaren beoogden was samen met de Schiedammers een kader te
schetsen voor toekomstige ontwikkelingen. En de reactie laat zich raden; ‘Opschieten nu!’
Voor deze groeiende groep zullen in de nabije toekomst zo’n
vierduizend woningen nodig zijn, heeft de afdeling Onderzoek
en Statistiek berekend.
Dat overigens ook Rotterdam voor de (concept)nota Ruimtelijke
Ontwikkelingsstrategie 2030 de naam ‘Stadsvisie’ heeft
gekozen, komt goed uit. Want hoewel de autonomie van
Schiedam op geen enkele wijze ter discussie staat is het goed
zich te realiseren dat Schiedam deel uitmaakt van een groot
stedelijk weefsel, waarin – in de toekomst – ontwikkelingen
meer en meer in elkaar zullen schuiven.
Een evenwichtige bevolkingssamenstelling waarin de
begrippen autochtoon en allochtoon nagenoeg versmolten
zijn is sleutelwoord. Om plezierig te kunnen leven in een stad,
moet het er goed wonen en werken zijn voor reeds gevestigde
inwoners en er een aantrekkelijk vestigingsklimaat heersen
voor jonge, geïnteresseerde potentiële nieuwe stedelingen.
Dit houdt in dat de stad daarbij zo aantrekkelijk moet zijn
dat inwoners ervoor kiezen hun wooncarrière in hun eigen
stad en bij voorkeur zelfs in hun eigen wijk te maken. Dat dit
noodzaakt tot ingrijpen in de bestaande woningvoorraad en
woonmilieu is een uitgemaakte zaak. In samenhang daarmee
hecht de Stadsvisie sterk aan behoud en uitbreiding van het
stedelijk groen. Het natuurgebied Midden Delfland moet door
verruiming van het stedelijk groen zo diep mogelijk in de
stad worden gebracht. Ook – of juist – omdat Schiedam tot de
dichtsbevolkte stedelijke agglomeraties van Nederland behoort.
De talrijke Schiedammers die zich in het kader van het
Stadsvisie hebben uitgesproken over door hen gewenste
ontwikkelingen geeft deze lijn ook aan. ‘Alle wijken een mooie,
schone openbare ruimte’, scoort als eerste in de Stadsvisieenquête
die door belangstellenden op veertien verschillende
locaties is ingevuld. In totaal hebben 1213 inwoners het
formulier ingevuld met een afspiegeling van allochtoon/
autochtoon conform de werkelijkheid. De enquête is daarmee
representatief en rechtvaardigt eens te meer een sociaal
uitgangpunt voor het toekomstig ruimtelijke beleid.
Uitgaande van de realiteit in de verhoudingen tussen ‘de
musis 26

eide Schiedammen ten noorden en zuiden van de spoorlijn’
en de behoeften zoals die in de Stadsvisie onder woorden
zijn gebracht, zeggen Groene en De Vreede af te willen
van de dwanggedachte dat vernieuwing en uitbreiding van
het winkelcentrum Spaland ten koste zou gaan van de
winkelvoorzieningen in het centrum. Bewoners van Schiedam-
Noord zien het winkelcentrum Spaland als behorend ‘tot hun
eigen omgeving en levensstijl’. Om de greep te houden op dit
publiek zal aanpassing van het bestaande areaal noodzakelijk
zijn. Verzuim betekent verlies aan potentiële kopers ten gunste
van de – voor bewoners van Kethel en Spaland makkelijk
bereikbare – grootwinkelgebieden in Rotterdam, Vlaardingen
Schiedam Oost, Schiedams mooiste verkavelingsplan, het slechtst ingevuld, krijgt volop aandacht in de Stadsvisie 2030.
en Delft. Tenminste, tot zover deze gunstige parkeerfaciliteiten
hebben. De binnenstad van Schiedam speelt voor de bewoners
van het noorden, zeker voor de bewoners doe van elders zijn
komen verhuizen, een rol van mindere betekenis. Het is nu
eenmaal niet anders.
Maar terug nu naar de concept-Stadsvisie 2010-2030 van
Schiedam. Dat Groene en De Vreede stellen dat uit de
massale deelname van burgers een grote betrokkenheid blijkt
is een open deur. Bekend is inmiddels dat Schiedammers
met evenveel gemak klagen over hun stad als een warme
belangstelling ervoor aan de dag leggen. En zich daarover ook
durven uitspreken. De samenstellers geven dit nadrukkelijk
aan. ‘Het is geen blauwdruk’, schrijven ze, ‘maar een kader en
inspiratiebron waarmee we de komende jaren verder kunnen’.
Dat zoveel Schiedammers in gesprekken, bezoeken van de
verschillende locaties, in deelname via scholen en instellingen
hun bijdrage aan deze Stadsvisie hebben geleverd, kan niet
over het hoofd worden gezien. Ook niet door de gemeenteraad
als deze zich over de visie moet uitspreken.
De Stadsvisie gaat uit van een fundamenteel andere benadering
van de inrichting van de openbare ruimte en ontwikkeling
van een op de toekomst berekend woonmilieu. Het sociaaleconomische
aspect is dominant in dit beleidsstuk voor
27 musis
minstens de komende tien jaar. Dit geldt ook waar het gaat
om ‘Doorgaan met de wijkaanpak’ zoals de Stadsvisie zegt;
‘De gemeentelijke wijkprocesmanagers zijn de spil in de
gemeentelijke organisatie omdat zij de ruimte krijgen om de
ideeën van bewoners ‘jong en oud’ effectief om te zetten in
concreet uit te voeren maatregelen. Snelheid en kwaliteit zijn
hierbij de leidende principes.
Hetgeen niet wegneemt dat de Stadsvisie even helemaal
los gaat waar Schiedam-Oost ter sprake komt. Schiedam-
Oost vormt; ‘een van de grootste stedelijke opgaven op
korte termijn betreft de sociale, fysieke en economische
revitalisering in Schiedam-Oost. Voor het gebied is een
integraal stedenbouwkundige visie opgesteld die als leidraad
dient. Van belang voor de toekomstige ontwikkeling vormt
de stationslocatie Schiedam-Centrum in samenhang met de
ontwikkeling van Schieveste. Daarnaast zijn er belangrijke
ruimtelijke en functionele relaties met de binnenstad en
de aansluitende Rotterdamse wijk Oud-Mathenesse. De
wisselwerking en betekenis van de binnenstad en Oud-
Mathenesse moet nadrukkelijk onderzocht worden, mede
gelet op de komst van wonen en stedelijke functies in het
havengebied (Merwehaven). Vanwege de geografische ligging
van Oost, de complexiteit van het vraagstuk en de financiële
opgave dient de urgentie ook op rijksniveau via een actieve
lobby te worden benoemd’.
Het revitaliseringsgebied dat Maarten Groene als startpunt
noemt wordt Lorenzlaan, Hogenbanweg, Horvathweg en
Celsiusstraat. Dat is hard, heel hard nodig, heeft Musis bij
herhaling betoogd. Het voornemen om deze wijk als eerste in
ontwikkeling te brengen, maakt derhalve dat het in uitvoering
brengen van de Stadsvisie met belangstelling zal worden
gevolgd. Een voorbeeld is er al. Wie in Schiehart z’n ogen de
kost geeft ervaart hoeveel jonge allochtone Schiedammers
daar inmiddels hun bedrijf of bedrijfje uitoefenen in de fraaie
praktijkwoningen langs de Parkweg. Zo hoort ’t ook.

Sigiswald Kuijken
en zijn viola da spalla
Initiator van dit bijzondere muziekfeestje is fervent muziekliefhebber
Gabi Geluk, die met dit blijk van bewondering
zijn bestuursperiode van het Ritsema van Eck Fonds afrondt.
Zondag 14 juni kreeg de masterclass voor nog eens 15 studenten
een vervolg in het Haagse Diligentia.
"Een ramp!"
muziek in Schiedam
op het allerhoogste niveau
Zaterdag 13 juni 2009. Het Holland Festival is in volle gang. In Den Haag is net het Festival
Classique begonnen. Op Terschelling worden de voorbereidingen getroffen voor het Oerol Festival.
Aan Schiedam lijkt dat alles tamelijk ongemerkt voorbij te gaan. Lijkt, want terwijl de molens op
de Westvest, hoog in de wind, er lustig op los draaien staat het Schiedam aan de voet daarvan op
het punt even middelpunt te worden van de authentieke muziekbeoefening in de wereld. In de
kerk van de Nederlandse Protestanten Bond aan de Westvest 90 wachten tien studenten oude
muziek op de komst van violist en barokspecialist-van-het-eerste-uur Sigiswald Kuijken. Hij geeft
in Schiedam een masterclass, gevolgd door een concert, waarin hij ook de verloren gewaande
'viola of liever violoncello da spalla' zal bespelen.
De barokmuzikanten popelen. Om 11 uur moet de masterclass
beginnen. Voorlopig echter zitten ze, in navolging van de
legendarische drie kleine kleutertjes, op die mooie zomerse
dag op het hek van Westvest 90, de kerk die vanwege zijn
schitterende akoestiek en dito programmering ook bekend
is als kamermuziekcentrum. Veel meer dan om de beurt
wat repeteren is er niet bij: de trein die Sigiswald van België
naar Schiedam moet brengen staat vanwege een gebroken
bovenleiding ergens op dat traject muurvast. De meester heeft
laten bellen, maar is zelf onbereikbaar omdat niemand zijn
mobiele nummer kent. Omdat ook niemand weet waar die
trein staat is ‘we halen hem wel even op' geen optie.
Binnen wordt inmiddels de fortepiano, een schitterende kopie
van een Stein, Mozarts favoriete vleugelbouwer, gestemd. Hij
zal tijdens de masterclass worden bespeeld door de Hongaarse
Petra Somlai en tijdens het concert door Luc Devos, solo en
samen met barokviolist Sigiswald in muziek van, ja van wie
anders: Mozart.
Binnen tref ik Gabi Geluk, initiator van dit alles: "Een ramp”,
roept hij gelaten uit. Maar het geeft ons wel even de gelegenheid
om het over zijn grote liefde te hebben, de muziek, en zijn
betrokkenheid bij muzikaal talent. Immers, het was zijn idee
om zijn bestuursperiode van het Ritsema van Eck Fonds, dat in
bijna-anonimiteit uitzonderlijk talent op allerlei terreinen van
de kunst ondersteunt, af te ronden met een masterclass en een
concert van de man die hij zozeer bewondert.
Geluk: "Ik hoorde Sigiswald Kuijken voor het eerst in de
jaren 70 in Oudkatholieke Kerk in Delft en was direct onder
de indruk. Toen hij in 2005 opnieuw in die kerk speelde, nu
op de viola da spalla, heb ik hem na het concert uitgenodigd
voor een glaasje wijn. Het klikte meteen. Inmiddels was ik
in Schiedam lid geworden van de Societeit De Vrijheid 1945,
waar ik, in de open vriendschappelijke sfeer die daar heerste,
vrienden maakte en mij steeds meer thuis voelde. Gevolg
was dat ik werd gevraagd voor het bestuur van het 'Weeshuis
der Hervormden'. 'Maar ik ben niet Hervormd', wierp ik
tegen. Het bleek geen beletsel: dat ik wel gedoopt ben was al
voldoende. Uit dat weeshuis, dat zich vooral voor de zwakken
inzette, kwam het Ritsema van Eck Fonds voort, dat in alle
bescheidenheid juist sterk uitzonderlijk talent kansen wil
bieden. Voor het idee om Sigiswald Kuijken naar Schiedam
halen om zich met een masterclass voor dat talent in te zetten
kreeg ik de handen van het bestuur op elkaar."
Ritsema van Eck? Waar komt die naam vandaan?
Bestuursvoorzitter Loe Koppejan geeft het antwoord: "Toen uit
de gelden van het weeshuis het huidige fonds werd opgericht
heb ik voorgesteld die stichting de naam te geven van de
eerste voorzitter van het weeshuis, Jan Ritsema van Eck."
Wereldwijd
tekst: Rien Frölich
De 25 deelnemers aan de masterclasses zijn afkomstig uit
de hele wereld: Hongarije, Spanje, Frankrijk, maar ook
Noord- en Zuid-Amerika, Canada, Australië, China en Japan.
musis 28

Sigiswald Kuijken met zijn viola da spalla Foto:Annemie Augustijns
Ze kwamen naar Den Haag om zich te specialiseren aan de
Afdeling Oude Muziek en Historische Uitvoeringspraktijk van
het Koninklijk Conservatorium (de toevoeging ‘Den Haag’
is overbodig: Nederland kent maar één ‘Koninklijk’). "Daar
beperkt de historische uitvoeringspraktijk zich al lang niet
meer tot de muziek uit middeleeuwen, renaissance en barok",
zegt Johannes Boer, die de afdeling sinds drie jaar leidt en
coördineert. "Ze strekt zich uit tot de vroege romantiek en
omvat dus ook componisten als Mozart, Haydn, Beethoven en
Schubert. Met 170 studenten (waarvan 30 zangers) en rond de
80 docenten is deze afdeling van het 'Koninklijk’ een van de
belangrijkste van Europa. Op het gebied van de authentieke
uitvoeringspraktijk is Nederland op zichzelf al toonaangevend.
Met grote namen als Ton Koopman, Jaap ter Linden, Sigiswalds
broers Wieland en Barthold Kuijken, Eric Hoeprich, Stanley
Hoogland en Philippe Herreweghe trekt het 'Koninklijk' studenten
aan uit de hele wereld. In Europa is eigenlijk alleen het
conservatorium in Basel, de Scola Cantorum Basiliensis, met
ons vergelijkbaar. Maar die gaat minder ver dan wij. De Scola
beperkt zich tot de periode van middeleeuwen, renaissance en
barok en trekt mede als gevolg daarvan meer zangers aan."
29 musis
Boer, die de masterclass feitelijk organiseerde, maakt ook
duidelijk waarom een deel ervan in het Haagse Diligentia
werd gehouden: "Tijdens het Festival Classique spelen veel
van onze studenten in orkesten. Ze trekken het dan niet om
ook nog eens naar Schiedam te komen. Diligentia is dan net
iets makkelijker." Over het aantal deelnemers, acht ensembles
en twee solisten, zegt hij: "Vergeet ook niet dat het weekend
in de examentijd valt. Als je aan een masterclass deelneemt
moet je wel iets klaar hebben, als ensemble en als solist.
Je kunt niet aankomen met iets dat half af is. Dat eist veel
voorbereidingstijd en die is er in die periode van het jaar vaak
niet. Daarom is het ook best begrijpelijk dat er geen deelnemers
van andere Nederlandse conservatoria waren. Dat alles in
aanmerking genomen, is 25 een heel mooie score."
Franje en vernis
Inmiddels is het even voor tweeën. Buiten doemt een zwerverachtige
figuur op. Maar in plaats van de daklozenkrant heeft
hij een overmaatse altvioolkoffer op de rug en een vioolkist
in de hand. Zucht van verlichting: Kuijken is gearriveerd.
Niet in het minst uit het veld geslagen besluit hij dat iedereen
die middag aan de beurt zal komen. En er zal niet op de tijd
worden beknibbeld. Weer even schrikken: Sigiswald heeft
iets dat op een verbandje lijkt om de middelvinger van zijn
rechterhand. Wat betekent dat voor het concert van die avond?
Een volgende 'ramp'? Zelfs al is het de hand waarmee hij
de strijkstok vasthoudt lijkt het een handicap. Het blijkt een
kokertje te zijn: bij een ondefinieerbare onverhoedse beweging
is de pees van die vinger afgescheurd. Gelukkig, het kan - een
gaat die middag ook vaak - af . Het belet hem niet te spelen.
Het 'Koninklijk' is voor Sigiswald overigens zeer bekend
terrein. Van 1971 tot 1996 doseerde hij er barokviool en nog
staat hij er te boek als gastdocent. Maar lesgeven doet hij
steeds minder. Ook in Brussel gaf hij er inmiddels de brui
aan. In Schiedam is hij, zoals Johannes Boer het formuleert,
als docent en met zijn ideeën over authentieke uitvoeringspraktijk"even
op herhaling".
Eredoctoraat en Cultuurprijs
Intussen geniet hij in ons land vooral bekendheid door La
Petite Bande, een barokorkest dat hij in 1972, samen met
Gustav Leonhardt, oprichtte en dat hij nog altijd leidt. Maar
zijn bijdragen aan de historisch verantwoorde interpretatie
zijn oneindig veel breder. Daarvoor verleende de Katholieke
Universiteit Leuven hem in 2007 dan ook een eredoctoraat.
Sigiswald Kuijken is, als telg uit een muzikale Vlaamse familie,
een veelzijdig muzikant en een onvermoeibaar en niet te
temmen onderzoeker. Wie hem eenkennigheid wil verwijten
komt van een koude kermis thuis: net als bij Nikolaus
Harnoncourt (die bij de Nederlandse Opera Die Fledermaus
van Johann Strauss dirigeerde) en Philippe Herreweghe (die
niet terugdeinst voor Beethoven- en Schubertsymfonieën)
reikt zijn belangstelling veel verder dan de barok. Zo nam
hij met het Kuijken Kwartet (waarvan ook broer en cellist
Rechtopstaand, met het instrument op zijn kop om zijn hals,
legde Sigiswald na een korte inleiding ten overstaan van zijn
publiek trots een verklaring af: "Dit, dames en heren, is een cello!"

Maar zijn eredoctoraat is toch vooral, zoals hij zelf zegt, gefundeerd
op zijn bijdragen tot de authentieke uitvoeringspraktijk in de afgelopen
40 jaar, zoals het opnieuw invoeren van de 'kinloze' barokvioolhouding
en andere speelconventies.
Wieland en dochters Veronica en Sara deel uitmaken) de drie
strijkkwartetten van Schumann op en met broer en fluitist
Barthold kamermuziek van Debussy.
Maar zijn eredoctoraat is toch vooral, zoals hij zelf zegt,
gefundeerd op zijn bijdragen tot de authentieke uitvoeringspraktijk
in de afgelopen 40 jaar, zoals het opnieuw invoeren
van de 'kinloze' barokvioolhouding en andere speelconventies.
"En in het bijzonder op mijn praktijken in verband met de
Bach-interpretatie: het opnieuw gebruiken van de viola da
spalla als zijnde Bachs 'violoncello', het verder uitdiepen
en praktisch aanwenden van de originele bezetting in de
cantates (één zanger per stem, orkestbezettingen zoals door
het originele bronmateriaal is gesuggereerd, geen 'dirigent') en
het promoten van de originele speelwijzen bij de koperblazers:
geen hulpgaatjes, originele mondstukken en zo meer."
Kuijken is bescheiden genoeg om zichzelf niet in alle
onderdelen als enige hoofdspeler aan te merken. Vroeger
onderzoek, ook van anderen, heeft er, zo geeft hij aan, een
grote rol bij gespeeld. Maar hoofdspeler was hij wel degelijk bij
het verenigen van deze verworvenheden in een overtuigende
uitvoeringsstijl. Dat was, volgens Kuijken, "voldoende
aanleiding tot de onderscheiding, die ik natuurlijk in dank
aannam".
Dat hij in februari van dit jaar uit handen van de Vlaamse
Cultuurminister Bert Anciaux de Prijs voor Algemene Culturele
Verdienste kreeg voor zijn gehele oeuvre - een prijs die
eerder aan Hugo Claus en Gerard Mortier, ex-directeur van de
Brusselse Muntschouwburg ten deel viel - deed Sigiswald om
meer dan één reden evenzeer deugd. Net als de Nederlandse
barokcoryfee Ton Koopman - voor zijn Amsterdam Baroque
Orchestra - dreigde Kuijken de subsidie voor La Petite Bande
te verliezen. Maar dat liep even anders. Kuijken: "Ik viel wel
uit de lucht, maar het is zeker ook aan deze prijs te danken
dat dezelfde minister niet zomaar de negatieve adviezen van
een commissie (La Petite Bande zou, evenals het 'Amsterdam
Baroque' van Ton Koopman, 'niet voldoende vernieuwend
zijn', RF) kòn volgen die aan La Petite Bande de subsidie wilde
onttrekken. Een zeer gelukkige omstandigheid!"
Vernisjes
In de beginjaren van de authentieke muziekbeoefening
- wat werkelijk authentiek is weten we nog altijd alleen
maar bij benadering - lag de nadruk op het bespelen van
de instrumenten uit die tijd. Langzaam aan werden, zoals
Johannes Boer het omschrijft, "de franje en de vernislagen"
Sigiswald Kuijken repeteert.
musis 30

die de oude muziek in de uitvoeringspraktijk had opgelopen
verwijderd. Sigiswald Kuijken liep daarin voorop. Ook tijdens
de masterclass zijn het die vernisjes, die Sigiswald vooral
aanpakt. Hij helpt zijn masterclass deelnemers onvermoeibaar
en alert bij het zoeken naar de kern van de muziek. Furieus
reageert hij als een ensemble een deeltje uit een sonate
van Francoeur 'lekker pittig en agressief' (zij het met een
vioolklank als van een diamantboor) speelt en daarmee de
weinige bezoekers van de masterclass in Diligentia tot bravogeroep
en spontaan applaus brengt. "Zo moet het juist niet!
Dat effect moet je niet willen!" valt hij in het Engels uit, om ze
vervolgens liefdevol de weg te wijzen. "You should be longing
for something" zegt hij op een ander moment, in het midden
latend wat hij daarmee precies bedoelt. Bijzonder: na hun ‘uur’
houden ze, hoe hard ze ook zijn aangepakt, allemaal van hem.
Violoncello da spalla
Bij de Zuid-Amerikaanse cellist Roberto Alonso Molino komt
voor het eerst de viola, of liever violoncello da spalla uit de
kist. Het instrument oogt als een uit zijn krachten gegroeide
altviool die, omdat hij te groot is om 'op de schouder te worden
gelegd' aan een koord om de hals wordt gedragen. Zo'n beetje
als een gitaar, maar dan hoog.
Volgens Kuijken zou Bach voor dit instrument zijn zes cellosuites
hebben geschreven. In 2004 vroeg hij de vioolbouwer
Dmitri Badiarov, zelf barokviolist en regelmatig medewerker bij
La Petite Bande, een violoncello da spalla voor hem te bouwen
naar afmetingen van twee nog bestaande voorbeelden en
een in de oorlog verdwenen instrument uit Leipzig. Sindsdien
gebruikt hij hem in La Petite Bande en speelt hij er de
cellosuites van Bach op.
De violoncello da spalla heeft de stemming van de cello. Als
vijfde snaar wordt in de hoogte een snaar in de stemming e'
toegevoegd. De klank - het instrument is half zo groot als een
cello - is in de laagste regionen ook volgens bewonderaar Gabi
Geluk "wat kaal en knorrig", maar de speelproblemen die de
suites voor cellisten opleveren bestaan op de violoncello da
spalla niet.
Hoewel cellisten meestal aannemen dat Bach alleen de
zesde suite voor 'violoncello piccolo' (volgens Kuijken dus
de violoncello da spalla) heeft geschreven, opende Sigiswald
Kuijken het avondconcert in de volle Westvest90 met de Eerste,
in G BWV 1007. Rechtopstaand, met het instrument op zijn
kop om zijn hals, legde Sigiswald na een korte inleiding ten
overstaan van zijn publiek trots een verklaring af: "Dit, dames
en heren, is een cello!"
Apotheose
De muziek van Mozart kreeg op de avond van die dertiende
mei alles dat je maar zou kunnen verlangen: een sublieme
interpretatie van Mozarts mysterieuze Fantasie in d KV 397
op de prachtig evenwichtig klinkende Stein-fortepiano door
Luc Devos (die Kuijkens aangekondigde, maar net bevallen
dochter Marie verving), doorwrocht samenspel van beiden in
de Sonates voor fortepiano en viool in Es KV 302, in e KV 304
en, bij wijze van apotheose, die in Es KV 380. Een dag en een
avond op het hoogste muzikale niveau, die lang in herinnering
zal blijven.
Een gelukkige Gabi Geluk: "De violoncello da spalla klonk in
deze fraai akoestiek allesbehalve knorrig!"
meer over sigiswald Kuijken en de violoncello da spalla op
www.preludeklassiekemuziek.nl/kuijken_spalla.html, nl.wikipedia.org/wiki/
Viola_da_spalla en associatie.kuleuven.be/ivok/bachsymposium.html.
31 musis
Sigiswald Kuijken bespeeld zijn viola da spalla.
Rien Frölich werkte als journalist voor diverse kranten
en tijdschriften, waaronder de Concert-radiogids.
Gedurende 35 jaar was hij als muziek- en balletmedewerker
verbonden aan Het Vrije Volk, zes jaar
als chefredacteur Uitjournaal aan de Avondbladen
Combinatie Rotterdam (ACR). Ook was hij enkele
jaren hoofdredacteur van Aero Journaal, het tijdschrift
van de Koninklijke Nederlandse Vereniging
voor Luchtvaart.
Van 1970 tot 1991 was Rien Frölich voor publiciteit en
publiekorganisatie verbonden aan de Rotterdamse
gemeentelijke theaters, waaronder Concert- en
Congresgebouw de Doelen. In die functie werkte
hij o.a. mee aan Nederland Muziek, de actie van
Theo Olof die resulteerde in de klassieke radiozender
Radio 4. Hij was mede-organisator van het project
Musica del Seicento, een serie concerten rond het
‘Lautenchor’ van Praetorius. Van 1992 tot 1996 was
Rien Frölich directeur van Techniek Museum Delft.
Rien Frölich was gedurende 35 jaar, tot de opheffing
in 1991, als muziekmedewerker verbonden aan
Het Vrije Volk. Hij schreef voor diverse andere kranten
en tijdschriften, waaronder de Delftsche Courant,
AD Haagsche Courant en de Concert-radiogids.

Soon in a Theater Near You
Haar vader en zijn broer groeiden tegelijkertijd als een tweeling, maar elk in een eigen buik, van
een eigen moeder. Ongeveer tegelijkertijd geboren werd haar oom bestempeld tot de oudste.
Hij mocht militair worden en werkte daarna in een luxe hotel. Met een van de Europese gasten
vertrok hij naar Athene. Zijn broer moest trouwen met de achtergebleven verloofde en leefde zijn
leven als visser. Op een dag krijgt hij een ticket van Lagos naar Athene.
Salingding vertelt het verhaal op rustige toon in het Engels
met een Afrikaans accent. We zien haar niet, maar worden
verder in het 16 minuten durende verhaal gesleurd door haast
hallucinerende beelden van touwen die bewegen als slangen
en hangende glimmende okeren glazen stenen. Ze gaat verder
en vertelt hoe zij en haar broer met hun vader vanuit Gambia
acht landen doorkruisen om in Lagos aan te komen. Onderweg
rijdt haar broer een konijn aan, een op het eerste oog niet
zo’n belangrijke gebeurtenis, maar uiteindelijke de reden dat
de familie het land niet binnenkomt. Alleen Salingding gaat
naar Athene, waar haar oom haar op het vliegveld opwacht.
Hij geeft haar een boek met het verhaal dat ze net zelf beleefd
heeft. In het kort is dit het verhaal van de meest recente video
Deadline (2007) van Saskia Olde Wolbers (1971). Het verhaal
is gebaseerd op verschillende verhalen die Olde Wolbers in
een vissersdorp in Gambia heeft gehoord. Alles is mogelijk,
maar Olde Wolbers componeert de elementen zo, dat het een
absurd, David Lynch-achtig verhaal wordt. Olde Wolbers sleept
je mee in de wereld van haar hoofdpersoon, of het nou een
Gambiaanse vrouw is die met haar vader en broer van alles
meemaakt of, zoals in Day Glo Park uit 1999, een Andalusische
boer die zijn vrouw verliest aan de twintig jaar jongere versie
van zichzelf in het virtuele pretpark, dat hij nota bene zelf
heeft gemaakt. Niet alleen het verhaal, ook de set van de
film wordt zorgvuldig samengesteld. Samen met het filmen
is Olde Wolbers maanden bezig met een enkel werk. Maar
David Thorpe, I am Golden, 2002
Gemengde techniek variable, circa 330 x 230 cm
Courtesy Maureen Paley, Londen, The Saatchi Collection Londen
tekst: Froukje Holtrop
foto's: Stedelijk Museum Schiedam
de kracht van haar werk zit hem juist in de combinatie van
zowel literaire, cinematografische als beeldende technieken,
waarmee ze de kijker onderdompelt in een bijzondere ervaring.
Ook David Thorpe, Anne Wenzel en Elmar Trenkwalder,
de andere drie kunstenaars van de tentoonstelling Virtuoze
Zinsbegoochelingen in de rechtervleugel van het Stedelijk
Museum Schiedam, tonen in hun werk ‘andere werelden’.
Van een visionaire, gedroomde wereld, tot ‘de wereld die
achter de zichtbare wereld schuilgaat’ en de mythische,
droomachtige wereld van vervlogen tijden en verre oorden.
Dit zullen de tentoonstellingsmakers bedoeld hebben met
‘zinsbegoochelingen’. En het virtuoze zit hem in het feit dat
alle vier de kunstenaars hun techniek volledig beheersen en
inzetten om indruk te maken op de kijker.
Deadline van Olde Wolbers is aan het eind van de tentoonstelling,
maar als je bij het begin begint, namelijk links bij
binnenkomst van de eerste zaal, stuit je op een werk van de
Engelse kunstenaar David Thorpe (1972). Het oogt als een
schilderij, maar bij nadere beschouwing blijkt dat er geen
verf aan te pas komt. De beeltenis van een houten huis, of
schuur, met een groot dak in een besneeuwd berglandschap
is een collage van verschillende materialen. Materialen die
‘ter plekke’ gevonden zijn, de hoogopgetaste sneeuw tegen
de schutting is van wit kunstleer, een kaal boompje van
een stuk boomschors, een eenzaam bloemetje is van een
droogbloem en de besneeuwde bergen van pleister. Thorpe
heeft wel eens gezegd: ‘I am absolutely in love with people
who build up their own systems of belief’. Hij houdt van
autonomen, van overlevers, mensen die zich in de woestenij
weten te handhaven of mensen die de eenzaamheid van de
natuur opzoeken. Het raakt aan de ervaring van het sublieme,
de ervaring van de mens die zijn nietigheid erkent in een
overweldigende natuur. Het is niet voor niets dat zijn werk in
verband wordt gebracht met dat van de Duitse Romanticus
Caspar David Friedrich. Maar bij Thorpe lijken de ‘sublimisten’
zich te hebben verenigd in een geheim genootschap, die
wonen en vergaderen in gebouwen zonder ramen maar
met uitkijkposten en achter hoge schuttingen. In het eerst
beschreven werk staat voor de deur een enorm rad met een
ster erin, als ware het de vlag van een vereniging, of het kruis
van een kerk of het logo van een bedrijf. En zijn werken, de
collages zelf, zijn souvenirs van, of tastbare bewijzen van zijn
gedroomde wereld. De geheimzinnigheid maakt nieuwsgierig.
musis 32

Je kunt niet verder gaan zonder de twee werken in je op
te nemen van de van oorsprong Duitse kunstenares Anne
Wenzel (1972), maar die al lang in Nederland woont en
werkt. De werken zijn groot, zwart en glimmend, dynamisch
en gruwelijk. Het ene werk, Zonder titel (Edelhert) toont een
edelhert in problemen. Het statige en krachtige beest zit met
zijn onderstel en zijn sierlijke gewei achterover vast in een
moeras. Het is een naar beeld, kracht en gratie naar beneden
gezogen door een nog sterkere zwarte amorfe massa. De
energieke strijd tussen Goed en Kwaad in een enkel beeld
gestold. Hellhounds toont eveneens een gruwelijk beeld. Het
is een kluwen vechtende honden, een wirwar van gespierde
ledematen en schuimende, opengesperde bekken, je ziet niet
meer welke poot bij welke kop hoort. Het verschil tussen
slachtoffer en dader is niet meer duidelijk. De werken van
Wenzel hebben een heftig thema, maar het formaat maakt
dat je er letterlijk en figuurlijk niet omheen kunt. Aanvankelijk
maakte ze kleinere beeldjes van keramiek. Maar ze wilde
haar werk van het snuisterijgehalte ontdoen, ze werkte een
tijd in het Europees Keramisch Werkcentrum in Den Bosch
om te leren hoe je keramiek op een groot formaat maakt. Het
resulteerde in een werk als Hellhounds: in zes weken verwerkte
ze 1500 kilo klei tot een beeld dat na tien dagen in de oven
meer dan een ton weegt. Het stelt haar in staat om haar aan de
Duitse Romantiek ontleende beeldtaal niet de geromantiseerde
werkelijkheid, maar juist de rauwe werkelijkheid die daarachter
schuilgaat te laten zien. ‘Mijn werk gaat over de dingen die
je niet ziet, maar over wat daarachter schuilgaat, over de
onhoudbaarheid van illusies en dromen.’, verklaarde Wenzel
in een interview met Bert Mebius in De Groene Amsterdammer.
In een van haar recente werken Bright Solitude in de tweede
zaal hekelt ze het nutteloze streven naar succes door het tonen
33 musis
WVZ 183, Elmar Trenkwalder 2006,
geëmailleerde keramiek,
courtesy Galerie Bernhard Jordan, Parijs,
foto: Aurélien Mole
van twee tafels vol overwinningsbokalen. Ze hebben echter
hun glans en triomf verloren, ze zijn zwart uitgeslagen en hun
vorm, hun waardigheid, aangetast. Ze lijken gesmolten, of na
honderd jaar onder zee opgedoken.
Ook in de eerste zaal zien we van de Oostenrijkse kunstenaar
Elmar Trenkwalder (1959) eveneens een heel groot werk
van keramiek, opgebouwd uit verschillende onderdelen.
WVZ 150 toont een blauwgeglazuurde tafel, op vier kloeke
poten, vier wachters erop in de hoeken, die doen denken aan
Mariabeelden. Ze is het echter niet, een van de vrouwen heeft
twee kinderen op haar arm, de ander heeft een schaaltje in
haar handen, de andere houdt haar handen gevouwen en de
vierde herbergt een gezicht in haar schoot. Op de altaarachtige
tafel liggen slakken, slangen en plantaardige motieven. Het
is indrukwekkend groot, het heeft iets van een heiligdom. De
heiligen staan hoog, zodat de gelovigen gedwongen worden
tegen ze op te kijken. Het is een soort mengeling van alles
wat ooit vereerd werd, van alle cultussen rondom goden en
godinnen, van attributen, symbolen en rituele handelingen.
Trenkwalder neemt de format van een verering, hij schotelt
zijn gelovigen een wereld voor, hij maakt gebruik van de
beeldtaal van religies, zonder op een enkele te doelen. Het
is een combinatie van de natuur en de mens, plantaardige
motieven, erotische scènes, van symmetrie en monumentaliteit
en grillige aan de natuur ontleende vormen. Samengebald
in enorme bouwwerken van keramiek, als ruines van een
denkbeeldige beschaving, waar een systeem of een orde achter
zit, die voor ons in het hier en nu niet helemaal duidelijk is.
Aan de ene kant is het intrigerend, het is moeilijk de neiging
te onderdrukken de symbolen te ontcijferen of de godheid.
Maar aan de andere kant, als je daar toch niet achter komt,
Van een visionaire, gedroomde wereld, tot ‘de wereld die achter
de zichtbare wereld schuilgaat’ en de mythische, droomachtige
wereld van vervlogen tijden en verre oorden. Dit zullen de
tentoonstellingsmakers bedoeld hebben met zinsbegoochelingen.

En het virtuoze zit hem in het feit dat alle vier
de kunstenaars hun techniek volledig beheersen
en inzetten om indruk te maken op de kijker.
omdat die er waarschijnlijk niet is, is het werk slechts een lege
huls, zoals veel godsdiensten voor ongelovigen een lege huls
is. Maar of het de kunstenaar gaat om het creëren van een
nieuwe beeldtaal, of het ontmaskeren van oude, dat laat hij in
het midden.
En gelukkig is er een tweede werk van Saskia Olde
Wolbers. Het is Day Glo Park uit 1999, waarmee ze in het
Stedelijk Museum Bureau Amsterdam in 2000 met een
solotentoonstelling debuteerde. Het duurt 6 minuten, maar
lijkt een eeuwigheid te duren. Je gaat zitten, de lampen gaan
aan, de rol draait en de verteller begint. Luis Zarzuela leest
de brief voor die hij aan zijn makelaar gaat sturen om uit te
leggen dat hij, en waarom hij, zijn virtuele entertainmentpark
wil verkopen. Bij het geluid van krekels en een easy listening
muziekje verhaalt hij over hoe hij en zijn dorpgenoten uit
Andalusië naar Australië gingen om te leren gewassen te
verbouwen in een gortdroge omgeving. Dat er in de nieuwe
omgeving weinig vertier was en dat hij op een dag besloot in
een van de kassen een virtueel entertainment park te maken.
In dat park konden de mensen hun herinneringen weer
opnieuw beleven. Het park was een groot succes, iedereen
ging net als Zarzuela en zijn vrouw naar het park. Op een
gegeven moment kwamen ze niet meer, de meesten werden
geconfronteerd met hun dromen die geen werkelijkheid
waren geworden en met de schulden die ze niet meer konden
aflossen. Kortom dat het veelbelovende zijn houdbaarheid
had verloren. Maar de vrouw van Zarzuela kreeg er maar niet
genoeg van, elke middag ging ze naar het park om samen te
zijn met de Luis Zarzuela van twintig jaar geleden. Ze kwam
zelfs een nacht niet thuis en Zarzuela dacht dat ze een affaire
had. En nu was Carmen al drie maanden in het park. En
daarom besloot Luis, die zijn vrouw verloor aan een jongere
versie van zichzelf, het park te verkopen. Een absurd verhaal,
tragisch en prachtig. Het kan niet echt, maar het raakt omdat
er zoveel elementen inzitten die wel waar zijn en stof geven
tot nadenken. En net als met een goed boek of een goede film,
kijk je uit naar de volgende. Als het meest recente werk van
Saskia Olde Wolbers uit 2007 is, dan komt er hopelijk Soon in a
theater near you een nieuw werk.
stedelijk museum schiedam. Virtuoze zinsbegoochelingen.
saskia olde Wolbers, David thorpe, elmar trenkwalder en anne Wenzel.
12 juli - 27 september 2009
Anne Wenzel, Bright solitude, 2008/2009. Een installatie van beelden op metalen sokkel. Keramiek, platinaluster, metaal. Courtesy Galerie Akinci, Amsterdam. Foto: John Stoel
musis 34

35 musis
Te Colonist, David Thorpe 2004, gemengde techniek, coutesy Galerie Meier Riegger, Karlruhe. Collectie S. Goetz, München

Wij zijn
trots op
Schiedam
Na een jaar Impressionist
veel tevreden klanten!
Tempel Optiek heeft een jaar na de introductie van Impression glazen inmiddels meer dan 1000
zeer tevreden Impression dragers. Deze glazen worden speciaal voor u op maat gemaakt (voor
lezen en voor veraf) en bieden een zeer hoog comfort. Tempel Optiek biedt, naast het feit dat
dit wereldwijd inmiddels een groot succes is, ook een unieke Travelservice. Wanneer uw bril stuk
gaat of zoek raakt, ontvangt u binnen 48 uur 2 vervangende brillen, 1 voor veraf en 1 voor nabij.
Tevens bieden wij u 6 maanden gewenningsgarantie.
De Impressionist registreert precies:
• uw kijkgedrag • uw hoofdhouding • hoe uw bril ten opzichte van uw ogen staat
• de vorm van het montuur, etc. Dus kom langs en wij geven het juiste advies voor uw ogen!
Woonplus Schiedam
Valeriusstraat 3-5
3122 AM Schiedam
T (010) 20 45 100
Openingstijden
Maandag t/m vrijdag
08.30 uur tot 17.00 uur
Internet
www.woonplus.nl
www.woonstadschiedam.nl
Wij zijn trots op het mooie, historierijke
Schiedam. U ook? Om de
charme van Schiedam te behouden,
gaan we zorgvuldig te werk bij de
renovatie van oude panden. Ons
werk houdt echter niet op bij de
Let op!
Speciaal als Musis lezer ontvangt u nu tegen
inlevering van deze advertentie 10% KORTING
op de Impression glazen bij aanschaf van een
complete bril. Informeer naar de mogelijkheden.
Hoogstraat 2 • 3111 HH Schiedam Tel (010) 473 59 19 info@tempeloptiek.nl www.tempeloptiek.nl
voordeur. Zo besteden we bij renovatie,
nieuwbouw en ook bestaande
woningen zoveel mogelijk aandacht
aan de directe omgeving. Want
Woonplus wil dat ú prettig woont in
Schiedam.
Woonplus Schiedam is een maatschappelijk betrokken vastgoedonderneming.
Wij staan voor goed onderhouden woningen, een gevarieerd woningaanbod,
een prettige woon omgeving en een vitaal Schiedam.