uitgave 365 juni/julii - Palet
uitgave 365 juni/julii - Palet
uitgave 365 juni/julii - Palet
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
PAGINA<br />
10<br />
6<br />
16<br />
6 Erik Andriesse heeft een zonnebloem in<br />
zaadvormend stadium getekend. Deze<br />
grote ingekleurde tekening wordt bekeken<br />
en beschreven terwijl variaties in daglicht<br />
en schemer het werk veranderen.<br />
10 Aquarelleren is pure magie! Xavier Swolfs is<br />
medestichter van het Aquarelinstituut van<br />
België en van de ‘European Confederation<br />
of Watercolor Societies’. Een interview.<br />
16 De figuratief werkende kunstenaar Juane<br />
Xue komt uit China. Haar unieke stijl baseert<br />
zich zowel op Oosterse tonaliteit als<br />
Westerse kleuren.<br />
22 Romeins glas en Chinees brons vormen<br />
voor Jan Kootstra een rode draad in zijn<br />
22<br />
26 Sommige mensen kiezen niet de weg die<br />
men zou verwachten op grond van hun<br />
beperkingen. Zo ook Ralf Heynen. Hij heeft<br />
een aangeboren vorm van staar waardoor<br />
zijn gezichtsvermogen beperkt is.<br />
32 Jannes Koetsier is opgeleid aan de Minerva<br />
academie en houdt van schilderen. Hij<br />
speelt met verf en geeft de schilderijen<br />
daardoor een avontuurlijk uiterlijk.<br />
36 U heeft ze ongetwijfeld ook wel, mislukte<br />
aquarellen. Verwijs deze kneusjes niet automatisch<br />
naar de prullenbak, maar gun ze<br />
een nieuw leven. Kees van Aalst verteld<br />
waarom.<br />
42 Als het schilderwerk erop zit en het eindre-<br />
werk. Zo realistisch dat je het van het schilsultaat op de ezel prijkt, rest het een schilderij<br />
af wil pakken.<br />
der nog na te denken over het vernissen<br />
Inhoud<br />
4 palet <strong>365</strong> I <strong>juni</strong>/juli 2013<br />
26 54<br />
46<br />
van het schilderij. Robert Rost heeft het een<br />
ander voor u op een rijtje gezet.<br />
46 Op de diverse academies in Nederland wordt<br />
nauwelijks meer ambachtelijke en schilderkunstige<br />
zaken onderwezen. De laatste tijd lijkt echter<br />
de belangstelling voor klassieke schilderkunst in<br />
Nederland te groeien.<br />
50 In het voorjaar kom je bijna tijd tekort om alles te<br />
bewonderen of te schilderen en ineens is het dan<br />
zomer. ‘Fijn is het om in de zomer buiten te schilderen,<br />
omdat het licht dan zo mooi is’ aldus Aly<br />
Schutte.<br />
58 We vinden dat kunst het beste gedijt tegen een<br />
witte achtergrond. Maar is dat wel zo? Komt een<br />
kunstwerk niet beter tot zijn recht tegen, pak<br />
weg, een rode muur?<br />
62 Heldere, intense kleuren, figuratieve vormen en<br />
doordachte thema’s kenmerken de werken van<br />
Busse Weidema Zijn schilderijen hebben iets magisch.<br />
Wat verbeeld wordt, klopt eigenlijk niet. En<br />
dit roept vragen op.<br />
70 Twaalf winnaars in de traditionele Schildercompetitie<br />
van <strong>Palet</strong> met als thema “Stilleven”. De jury<br />
was vol lof over de inzendingen. De prijswinnaars<br />
plaatsen wij in het – publicitaire – licht.<br />
87 Een bijlage over het Kunstrondje Dordt. Roodwitte<br />
vlaggen kleuren daar de straten. Het is nog<br />
steeds mogelijk om voor een uiterst billijk bedrag<br />
een bijzondere aankoop te doen. Het brede palet<br />
aan leden maakt het Kunstrondje tot een heel bijzondere<br />
kunstmanifestatie.<br />
70<br />
ke<br />
ag<br />
e<br />
!<br />
Kunstmanifestatie<br />
Place d’Ary<br />
Alle weekenden van<br />
13 juli t/m 18 augustus<br />
Welkom<br />
bij het<br />
Kunstrondje<br />
Dordt!<br />
2013 / 2014<br />
www.kunstrondje.nl<br />
6 Erik Andriesse,<br />
De lijnen draaien maar<br />
10 Xavier Swolfs,<br />
Aquarelleren is pure magie<br />
16 Juane Xue,<br />
Bevriend met de schaduw<br />
22 Jan Kootstra, Lente licht<br />
26 Ralf Heynen,<br />
Verstilde schoonheid<br />
32 Jannes Koetsier, Nat en snel<br />
36 Kees van Aalst,<br />
Falen met succes<br />
41 Aankondiging Ootmarsum<br />
42 Robert Rost,<br />
Aan de slag met vernis<br />
46 Christina van Lingen,<br />
Klassiek Realisme<br />
50 Aly Schutte, Zomer in de tuin<br />
54 Irma van de Zande,<br />
Ik teken zoals ik adem<br />
58 Sandra Jongenele<br />
62 Busse Weidema,<br />
Werkelijkheid met een twist<br />
66 Gerdi Wind,<br />
Liefde voor de natuur<br />
68 Boekenwinkel<br />
70 Uitslag studiecompetitie<br />
76 Deventer Kunstmarkt<br />
77 Aankondiging Studiecompetitie<br />
78 Kunstagenda<br />
84 Creatieve adressen<br />
86 In het volgend nummer<br />
89 Kunstrondje Dordrecht<br />
87<br />
7 JULI DORDTSE<br />
BOEKENMARKT<br />
<strong>uitgave</strong><br />
<strong>365</strong><br />
<strong>juni</strong>/<strong>julii</strong><br />
Jannes Koetsier<br />
Geke aan het zwembad<br />
30x26<br />
(gespiegelde afbeelding)<br />
palet <strong>365</strong> I <strong>juni</strong>/juli 2013 5
6<br />
1<br />
palet <strong>365</strong> I <strong>juni</strong>/juli 2013<br />
Tekst & Beeld Eric Beets<br />
De lijnen<br />
draaien maar<br />
ERIK ANDRIESSE (1957-1993) HEEFT OP 17 AUGUSTUS 1992 EEN<br />
ZONNEBLOEM IN ZAADVORMEND STADIUM GETEKEND.<br />
WIJ GAAN DEZE GROTE INGEKLEURDE TEKENING (74X104 CM)<br />
BEKIJKEN EN BESCHRIJVEN TERWIJL VARIATIES IN DAGLICHT EN<br />
SCHEMER HET WERK VERANDEREN.<br />
Wij hebben een tekening gekozen omdat Erik<br />
zich daar helemaal in thuis voelt, meer dan in<br />
een schilderij waar hij vaak tekenachtige oplossingen<br />
zoekt. Erik heeft de zonnebloem gete-<br />
kend met het van hem bekende puntige lijntje.<br />
De lijn die Erik zet tast niet af, maar zoekt zelfverzekerd<br />
krassend zijn weg. Op een andere<br />
manier dan zijn idool Picasso (Erik: “ik heb twee<br />
meter Picasso in mijn atelier”) dat deed.<br />
Picasso zette een lijn in één beweging, zonder<br />
onderbreking, manlijk recht op het doel af. Erik<br />
krast met vaak cirkelachtige bewegingen zijn<br />
contourlijnen(1). Hij lijkt als het ware de lijn tot<br />
leven te dwingen met rituele ronddraaiende<br />
bewegingen. Het is kenmerkend voor al zijn<br />
werk, de beginperiode - en vooral de Ateliers<br />
‘63 (prestigieuze opleiding na de academie)periode<br />
niet meegerekend. Ik heb Erik een<br />
aantal keren ontmoet, en wij beiden waren tot<br />
onze verrassing fan van de vrij onbekende<br />
Noord-Hollandse schilder Dirk Breed die met<br />
kleine meditatieve toetsen zijn wonderlijke<br />
schilderijen vulde. Zo iets schept een beetje<br />
een band.<br />
Bezwering<br />
Ik ben altijd benieuwd of werk en persoon elkaar<br />
verdragen of beter: elkaar spiegelen, en<br />
nog beter: één zijn. Dat is lang niet altijd het<br />
geval. Ik ontdekte in Erik een zekere branie, en<br />
ook iets duisters dat volgens mij overeenkwam<br />
met zijn werk. Het lijkt licht, speels, toegankelijk,<br />
vol levenslust, maar de lijnen draaien maar, en<br />
draaien maar, zo teken je geen contourlijn, ze<br />
vormen een wereld op zich, een lijn wordt een<br />
bezwering. Die bezwering is het duistere aan<br />
zijn werk, het toont aan dat de losgemaakte<br />
krachten (die wellicht ook met een oerangst te<br />
maken hebben) bij het tekenen ternauwernood<br />
in bedwang kunnen worden gehouden.<br />
Erik moet met een zeer losse pols getekend<br />
hebben om de lijnen zo te zetten.<br />
Probeer het maar,<br />
het is heel lastig. Het zijn felle lijntjes, zeer<br />
felle lijntjes, op het zenuwlijerige af. Erik lijkt<br />
onder hoogspanning te staan als hij tekent.<br />
De lijnen doen denken aan de lijnen die Cy<br />
Twombly (1928-2011) in zijn werk<br />
gebruikt. En over hem gaat het verhaal<br />
dat mensen die hem piano<br />
hebben zien en horen spelen<br />
getuigden dat het leek alsof hij<br />
onder stroom stond. Zo tekende en<br />
schilderde hij<br />
ook volgens mij. De composities van Erik zijn<br />
niet spectaculair of verrassend. Hij maakt af en<br />
toe gebruik van Japanse invloeden. Het geheim<br />
van de rake of vervreemdende compositie<br />
is Erik niet gegeven of hij heeft die bewust<br />
niet gezocht. Zijn thema’s: “gewoon leven en<br />
dood, dat soort dingen”. Niks bijzonders. Ook<br />
dat werd hem wel eens aangewreven. Geen<br />
maatschappelijk relevante zaken die ken- en<br />
zichtbaar onder de loep werden genomen.<br />
Geen dubbelzinnige beelden. Nee, gewoon<br />
een zonnebloem die sterft en zaad vormt. Erik<br />
kocht nooit afgesneden bossen bloemen,<br />
maar altijd bloemen met bol. Erik hield<br />
van de natuur op een hartstochtelijke<br />
manier. Milieuvervuiling greep<br />
hem zeer aan.<br />
Het hele artikel staat in <strong>Palet</strong> Magazine.<br />
palet <strong>365</strong> I <strong>juni</strong>/juli 2013 7
Xavier Swolfs<br />
10<br />
palet <strong>365</strong> I <strong>juni</strong>/juli 2013<br />
Tekst Gustav de Ridder Beeld Xavier Swolfs<br />
Aquarelleren<br />
is pure magie!<br />
XAVIER SWOLFS IS MEDESTICHTER VAN HET AQUARELINSTITUUT VAN<br />
BELGIË EN VAN DE ‘EUROPEAN CONFEDERATION OF WATERCOLOR<br />
SOCIETIES’ (EUROPESE CONFEDERATIE VAN AQUARELVERENIGINGEN).<br />
PALET STELDE HEM ENKELE VRAGEN.<br />
Waarom heeft u deze twee organisaties opgericht?<br />
Samen met drie andere aquarellisten stichtte ik<br />
in 1978 het Aquarelinstituut van België. Op initiatief<br />
van deze vereniging werd ECWS opgericht<br />
op 14 maart 1998. Het ECWS is een<br />
artistieke, culturele en vrije samenwerking van<br />
aquarelverenigingen zonder winstoogmerk. Wij<br />
hebben als doel de kunst van het aquarelleren<br />
internationaal te promoten. Ook willen wij graag<br />
de samenwerking tussen nationale en regionale<br />
aquarelverenigingen bevorderen.<br />
De partnerverenigingen gaan ons ook aan het<br />
hart. We promoten dan ook de artistieke activiteiten.<br />
In het kader van het ECWS organiseren we op<br />
regelmatige activiteiten, zoals internationale<br />
tentoonstellingen, workshops en ontmoetingen.<br />
Wij zijn er heel trots op om te zien dat<br />
deze koepelvereniging gestaag groeit en dat<br />
Bassin d’eau de Cucuron,<br />
aquarel 76 x 56<br />
palet <strong>365</strong> I <strong>juni</strong>/juli 2013 11
Poes, aquarel 76 x 56<br />
In mijn<br />
schilderijen<br />
vloeien het<br />
‘abstracte en<br />
het figuratieve<br />
als vanzelf<br />
ineen’<br />
12<br />
palet <strong>365</strong> I <strong>juni</strong>/juli 2013<br />
artistieke verenigingen van negen Europese<br />
landen deelnemen aan de jaarlijkse tentoonstellingen.<br />
In 2011 namen we deel aan de internationale<br />
aquarellententoonstelling in Turku<br />
(Finland) en in 2012 participeren we in Genova<br />
(Italië).<br />
Wat denkt u over de plaats van de aquarel in<br />
de hedendaagse kunst?<br />
Aquarel behoort tot de moeilijkste technieken<br />
om te leren en te beheersen. Hoewel aquarelleren<br />
een onafhankelijk genre in de schilderkunst<br />
is, hebben olieverfschilderijen een<br />
hogere prestigewaarde. Je ziet zelden een<br />
tentoonstelling van aquarellen in de musea.<br />
Is er een verschil in benadering en esthetica<br />
van aquarel tussen Europa en de Verenigde<br />
Staten?<br />
De Europese aquarelkunst heeft haar eigen<br />
traditie en persoonlijkheid. In de verscheidene<br />
Europese landen zie je een verschillend gebruik<br />
en andere keuze van kleur en onderwerpen.<br />
In Oost-Europa is er een meer grafische<br />
manier van schilderen. In de Verenigde Staten<br />
had het aquarelleren uitstekende beoefenaars,<br />
zoals Andrew Wyeth. Ik beschouw hem als een<br />
van de grootste aquarellisten. Amerikaanse<br />
aquarellen zijn dikwijls technisch perfect, maar<br />
ze zijn te strak en hebben een gebrek aan<br />
spontaneïteit.<br />
Hoe kunt u uw werkproces omschrijven: als<br />
gepland of spontaan?<br />
Ik houd van spontaan schilderen. Bij een idee<br />
over hoe het moet zijn, voel ik me vrij om het<br />
schilderen los te laten en de spontane kwaliteiten<br />
van de waterverf het te laten overnemen.<br />
In mijn schilderijen vloeien het abstracte en het<br />
figuratieve als vanzelf ineen.<br />
Uw kunstwerken laten heel veel ruimte voor<br />
verbeelding. Hebt u een idee van het eindresultaat<br />
als u begint te schilderen?<br />
Het belangrijkste en meest cruciale aspect is<br />
het werk in je hoofd te zien voor je het penseel<br />
nat maakt.<br />
Dit betekent niet dat het schilderij teveel overdacht,<br />
te beredeneerd is, of de visualisering te<br />
strak. Je moet wel het concept kennen, de basisstroom<br />
en tekening. Je moet in termen van<br />
licht en donker de vlakken duidelijk in je geest<br />
zien. Weten waar de hoogtepunten vallen en<br />
welke invloed het licht op je onderwerp zal<br />
hebben is essentieel. Net als het bewaken van<br />
de transparantie en het beheersen van het wit.<br />
Kunt u uw schilderij corrigeren als er iets fout<br />
loopt?<br />
Ja dat kan ik. Je kunt sommige ‘fouten’ verbeteren<br />
door het papier nat te maken, het te<br />
laten drogen en er een nieuwe laag over te<br />
leggen.<br />
Hoe maakt u het blad klaar voor uw werk (fixeren,<br />
natmaken, enzovoort)?<br />
Het papier voorbereiden is tijdverlies. Als je een<br />
blad van 600 gram gebruikt, is een speciale<br />
behandeling niet nodig. De structuur van het<br />
papier hangt af van het werk dat je wil uitvoeren.<br />
Ik gebruik de nat-in-nattechniek en maak<br />
het papier gewoon nat met een verfborstel.<br />
Het hele artikel staat in <strong>Palet</strong> Magazine.<br />
Strandwandeling in Cadzand,<br />
aquarel 58 x 120<br />
palet <strong>365</strong> I <strong>juni</strong>/juli 2013 13
16<br />
Atelier Juane Xue<br />
apalet <strong>365</strong> I <strong>juni</strong>/juli 2013<br />
Tekst & Beeld Juane Xue<br />
Bevriend met<br />
de schaduw<br />
DE FIGURATIEF WERKENDE KUNSTENAAR JUANE XUE KOMT UIT<br />
CHINA. HAAR UNIEKE STIJL BASEERT ZICH ZOWEL OP OOSTERSE<br />
TONALITEIT ALS WESTERSE KLEUREN. DE KUNST VAN DE FRANSE<br />
IMPRESSIONISTEN EN DE DUITSE EXPRESSIONISTEN EN HUN SCHERPE<br />
GEVOEL VOOR KLEUR RAKEN HAAR DIEP.<br />
Alles wat ze ziet benadert Juane als een samenspel<br />
van kleur. Stillevens, interieurs, menselijke<br />
interactie, stadsgezichten, cafés en<br />
alledaagse objecten inspireren haar. Bij elk<br />
schilderij draait het erom door middel van licht<br />
en schaduw haar kunstzinnige ervaring uit te<br />
drukken. Zij hanteert haar eigen kleurtechnieken<br />
om een bijzondere ruimte, diepte en een<br />
stralende kleurenwereld te creëren.<br />
Chinese Culturele Revolutie<br />
Haar jeugd bracht ze door in de schaduw van<br />
de Chinese Culturele Revolutie (1966-1976).<br />
Als zevenjarig meisje liep Juane vaak de tien<br />
kilometer naar het werkkamp, waar haar<br />
vader tijdens de Culturele Revolutie zat opgesloten.<br />
Als professor vertegenwoordigde hij de intellectuele<br />
bovenlaag die volgens de<br />
Maoïstische machthebbers een gevaar voor<br />
de samenleving vormde. Om hen weer in het<br />
gareel te krijgen stelde het regime dit soort<br />
‘rechtse kapitalisten’ te werk op het Chinese<br />
platteland. Ook Juane’s moeder moest zich<br />
laten heropvoeden en op de universiteit<br />
‘Revolutionaire Kritiek’ uiten op haar man.<br />
Verjaardag,<br />
olieverf op doek 70 x 70<br />
palet <strong>365</strong> I <strong>juni</strong>/juli 2013 17
Douche 3,<br />
olieverf op doek 95 x 120<br />
18<br />
palet <strong>365</strong> I <strong>juni</strong>/juli 2013<br />
Schaduw<br />
Juane Xue (1962) hield er een bijzondere<br />
vriendschap met de schaduw en een groot<br />
schilderkunstig talent aan over. Xue, van wie<br />
de ouders de tijd ontbrak om voor hun eigen<br />
kinderen te zorgen, schrijft daarover in haar<br />
tekst Mijn vriendschap met schaduw. “Het is<br />
de schaduw die mij door de zwarte jaren van<br />
de Culturele Revolutie heeft geleid.” Niet alleen<br />
figuurlijk, maar ook heel letterlijk op haar<br />
tochten naar het werkkamp van haar vader.<br />
“Er was geen trein, er reed geen bus, ik had<br />
ook geen horloge. Ik moest naar mijn schaduw<br />
kijken om te weten hoe laat het was.<br />
Voordat mijn schaduw verdwenen was moest<br />
ik terug naar huis. Anders was ik bang om in<br />
het donker mijn weg niet te kunnen vinden.”<br />
Teruggetrokken bestaan<br />
Door de omstandigheden gedwongen, leidde<br />
het gezin Xue een teruggetrokken bestaan.<br />
Juane speelde als meisje vooral binnenshuis.<br />
Dat gaf de aanzet tot Juane’s “sterk ontwikkelde<br />
verbeeldingskracht’’, zoals Christine<br />
Elkhuizen schrijft in haar voorwoord van de<br />
bundel Chinese thee in een Westerse kom<br />
(Amersfoort, 2007). De kleine Juane blijkt over<br />
een fotografisch geheugen te beschikken.<br />
Vaak tekent ze uit het hoofd beelden na uit<br />
films op de binnenplaats, iets wat in de loop<br />
van de tijd veel publiek gaat trekken. Al op<br />
haar zesde volgt ze haar eerste lessen in de<br />
Chinese traditionele schilderkunst en in kalligrafie.<br />
Westerse schilderkunst<br />
Twee jaar na het einde van de Culturele Revolutie<br />
begint ze op haar zestiende haar studie<br />
aan de kunstacademie van Henan. Hier maakt<br />
ze kennis met het gebruik van licht en schaduw<br />
in de Westerse schilderkunst. In een traditioneel<br />
Chinees schilderij is geen schaduw te<br />
vinden, omdat zij in de Chinese traditie gelijk<br />
staat aan het Kwaad. Ook gaat het in de Chinese<br />
schilderkunst niet zozeer om het aangeven<br />
van een plaats of ruimte, maar meer over<br />
tijdloosheid, vrede, harmonie en onthechting.<br />
Juane combineert het beste van beide werelden<br />
in haar werk: licht en schaduw spelen de<br />
hoofdrol, maar tegelijkertijd ademen haar doeken<br />
een typisch Oosterse harmonieuze sfeer.<br />
Teken- en schilderlerares<br />
Na haar opleiding wordt Juane een bekende<br />
kunstenares en gewilde teken- en schilderlerares<br />
in China. In 1993 richt ze zelfs een privékunstacademie<br />
op in Zhengzhou. Maar ze wil<br />
graag in het Westen haar schildertechniek<br />
perfectioneren. In 2002 gaat ze aan de Koninklijke<br />
Akademie van Beeldende Kunsten in<br />
Den Haag studeren.<br />
Het hele artikel staat in <strong>Palet</strong> Magazine.<br />
Vader met kind,<br />
olieverf op doek 180 x 180<br />
palet <strong>365</strong> I <strong>juni</strong>/juli 2013 19
Romeins flesje,<br />
olieverf op paneel 37 x 34<br />
22<br />
Jan Kootstra<br />
palet <strong>365</strong> I <strong>juni</strong>/juli 2013<br />
Tekst & Beeld Jan Kootstra<br />
Expositie<br />
Lente licht<br />
ZO REALISTISCH DAT JE HET VAN HET SCHILDERIJ AF WIL PAKKEN,<br />
DAT IS EEN VEEL GEHOORDE OMSCHRIJVING VAN HET WERK VAN<br />
JAN KOOTSTRA. VAN 30 APRIL TOT EN MET 30 JUNI IS ZIJN<br />
EXPOSITIE “LENTE LICHT’’ TE ZIEN IN DE GALERIE VAN BEELDENTUIN<br />
HET VEEN, VEENWEG 12, 8181NL TE HEERDE.<br />
De weerspiegeling en de speling van het licht in<br />
glas fascineren Jan Kootstra. Romeins glas en<br />
Chinees brons vormen dan ook een rode<br />
draad in zijn werk. Zo schildert hij Romeins<br />
glaswerk, gevonden in de grond op diverse<br />
plaatsen in Nederland en Duitsland. Het glas<br />
kreeg in veel gevallen een prachtig patina. Dat<br />
is een laagje in verschillende kleuren, afhankelijk<br />
van de bodem waarin ze lagen.<br />
Zijn passie hebben stillevens. Materiaal met<br />
Chinees Brons,<br />
olieverf op paneel 80 x 52<br />
palet <strong>365</strong> I <strong>juni</strong>/juli 2013<br />
23
Glasbokaal met pruim,<br />
olieverf op paneel 64 x 52<br />
Galerie en beeldentuin<br />
vormen samen een<br />
schitterende locatie, dat<br />
een bezoek alleszins loont.<br />
In de maand mei is de<br />
kunstenaar zelf aanwezig.<br />
Openingstijden van het<br />
beeldenpark en expositie:<br />
Woensdag tot en met<br />
zondag van<br />
11.00 tot 17.00 uur<br />
Voor de feestdagen gelden<br />
dezelfde openingstijden.<br />
24<br />
Romeins glas met appel,<br />
olieverf op paneel 65 x 65<br />
palet <strong>365</strong> I <strong>juni</strong>/juli 2013<br />
een verleden of een verhaal maken vaak onderdeel<br />
uit van zijn werk. Zo kan in opdracht<br />
een persoonlijk voorwerp in een compositie<br />
worden verwerkt tot een uniek schilderij.<br />
Koning Willem Alexander<br />
Tijdens de expositie ’’Lente licht’’ zijn schilderijen<br />
te zien met Romeins glas en Chinees<br />
brons, maar ook schilderijen met bramen en<br />
appels. Een portret van Koning Willem Alexander<br />
valt te zien in de maand <strong>juni</strong>. In 2012<br />
toonde de galerie van beeldentuin Heerde zijn<br />
expositie ’’Beeldschoon“. Zijn figuratieve kunst<br />
werd zo enthousiast ontvangen, dat hij besloot<br />
om hieraan een vervolg te geven. Toen hij<br />
nogmaals werd gevraagd in Heerde te exposeren<br />
hoefde hij niet lang na te denken.<br />
Chinese pot met rood doosjes,<br />
olieverf op paneel 120 x 90<br />
palet <strong>365</strong> I <strong>juni</strong>/juli 2013 25
26<br />
Ralf Heynen<br />
palet <strong>365</strong> I <strong>juni</strong>/juli 2013<br />
Tekst Ralf Heynen en Iris Sportel Beeld Ralf Heynen<br />
Verstilde<br />
schoonheid<br />
SOMMIGE MENSEN KIEZEN NIET DE WEG DIE MEN ZOU VERWACHTEN<br />
OP GROND VAN HUN BEPERKINGEN. ZO OOK RALF HEYNEN (1978).<br />
HIJ HEEFT EEN AANGEBOREN VORM VAN STAAR WAARDOOR ZIJN<br />
GEZICHTSVERMOGEN BEPERKT IS.<br />
Door het in totaliteit vertroebeld<br />
raken van het beeld ziet Ralf Heynen<br />
geen scherpe lijnen. Slechts<br />
een vervaagd beeld van licht en<br />
kleur neemt hij waar. Dit valt terug<br />
te zien in zijn realistische olieverfschilderijen.<br />
Ondanks de eerste indruk<br />
van een verfijnd en<br />
gedetailleerd schilderij, zie je bij nadere<br />
beschouwing een duidelijke<br />
toets. Juist deze sterke lichtwerking<br />
en het subtiele gedoseerde<br />
kleurgebruik vormen de drijvende<br />
krachten achter zijn werk.<br />
Armenië<br />
Vanuit zijn voorliefde en interesse<br />
voor vreemde culturen, met name<br />
uit de Oriënt, koos hij voor een<br />
studie Culturele Antropologie in<br />
Nijmegen. Ondanks het feit dat hij<br />
ook hier met zijn visuele beperkingen<br />
werd geconfronteerd, besloot<br />
hij om te gaan schilderen.<br />
“Ik beleefde altijd al plezier aan<br />
schilderen. Volgens de tekenleraar<br />
van mijn middelbare school zou ik<br />
Baden in de Waal, 80 x 60, olieverf op doek<br />
palet <strong>365</strong> I <strong>juni</strong>/juli 2013 27
28<br />
Baden in de Waal, 100 x 80<br />
olieverf op doek<br />
palet <strong>365</strong> I <strong>juni</strong>/juli 2013<br />
daar toch wel weer verder in gaan.” Als autodidact<br />
leerde Ralf het vak door het bestuderen<br />
van 17e-eeuwse meesters als Vermeer. Ook<br />
het werk van Russische realisten en Singer<br />
Sargent waren een inspiratiebron. Vele kopieën<br />
en experimenten volgden en stukje bij beetje<br />
ontwikkelde hij een eigen stijl. Tijdens reizen<br />
naar het Midden-Oosten en Azië raakte Ralf<br />
geïnspireerd door verschillende bouwstijlen en<br />
patronen. Vooral vervallen en verlaten kerkruïnes<br />
en afgelegen kloosters raakten hem.<br />
Armeense architectuur<br />
Vanaf 2006 legde hij zich toe op het schilderen<br />
van Armeense architectuur, waarbij hij veel<br />
kennis opdeed over lichtwerking en structuur.<br />
Met deze serie schilderijen exposeerde hij in<br />
binnen en buitenland. Naar aanleiding van een<br />
expositie in de Armeense hoofdstad Yerevan<br />
vertelt Ralf: “ik kreeg ontzettend veel media<br />
aandacht. Bij aankomst was er een persconferentie.<br />
Ik werd zelfs gevraagd voor twee ontbijtshows<br />
op de nationale televisie. Men kon<br />
daar niet begrijpen dat ik als buitenlander juist<br />
hun kloosters en kerken als onderwerp voor<br />
mijn schilderijen gebruikte.”<br />
Rust en contemplatie<br />
In 2011 keerde Ralf Heynen terug naar zijn<br />
oude liefde; portret en model. Hij laat zich<br />
vooral inspireren door de interactie van het<br />
model en de omgeving. Ralf werkt in zijn atelier<br />
in Nijmegen, maar ook op allerlei locaties in de<br />
omgeving.<br />
Het hele artikel staat in <strong>Palet</strong> Magazine.<br />
‘Ik probeer<br />
echt iets van<br />
de persoon te<br />
laten zien’<br />
Baden in de Waal, 90 x 60<br />
olieverf op doek<br />
palet <strong>365</strong> I <strong>juni</strong>/juli 2013 29
32<br />
Werk van Jannes<br />
Koetsier is o.a. te<br />
zien bij:<br />
Smelik en Stokking<br />
Galeries, Amsterdam<br />
en Den Haag<br />
Galerie Van Strien,<br />
Nieuw-Amsterdam<br />
Galerie Den Andel,<br />
Den Andel<br />
Jannes Koetsier<br />
palet <strong>365</strong> I <strong>juni</strong>/juli 2013<br />
Tekst Gustav de Ridder Beeld Jannes Koetsier<br />
Nat<br />
en Snel<br />
JANNES KOETSIER ( GRONINGEN 1979) IS OPGELEID AAN DE<br />
MINERVA ACADEMIE EN HOUDT VAN SCHILDEREN. HIJ SPEELT MET<br />
VERF EN GEEFT DE SCHILDERIJEN DAARDOOR EEN AVONTUURLIJK<br />
UITERLIJK. WE KIJKEN ER MET PLEZIER NAAR. HOE KOMT HET WERK VAN<br />
JANNES TOT STAND WE VRAGEN HET HEM.<br />
Hij geeft als voorbeeld het schilderavontuur<br />
met model Geke Hankel. “ Zij zat aan een<br />
zwembad in Zuid-Frankrijk. Vanaf de kant van<br />
het zwembad schilderde ik haar op een ochtend<br />
na. Dat werd een redelijk schilderijtje. De<br />
zon brandde heftig, ze zat al een tijdje. Maar ik<br />
had tijd voor nog een schilderij. Vanwege de<br />
hitte zou ze niet lang meer kunnen blijven zitten,<br />
dus moest ik opschieten. Vanaf de overkant<br />
van het zwembad had ik een ander<br />
aanzicht en zag ik direct hoe ik het zou schilderen.<br />
Binnen een uurtje was het af.<br />
De voorbereiding voor het tweede schilderij zat<br />
in het schilderij dat ik die ochtend maakte.<br />
Mede daardoor kon het tweede zo snel tot<br />
stand komen.<br />
Die vaart zie ik graag in mijn schilderijen.”<br />
Het kleine schilderijtje van Geke aan het zwembad<br />
was voor Jannes de aanleiding voor een<br />
serie vrouwfiguren aan het water. “ Ik maakte<br />
een klein vijvertje in mijn atelier. Liever had ik<br />
een mooi blauw zwembad – op warme dagen<br />
zou dat ook een leuke afwisseling kunnen<br />
geven met het schilderen – maar het vijvertje<br />
van een halve centimeter diep reflecteerde net<br />
zo goed. Ik liet een aantal keer een model poseren<br />
bij het water om een scene<br />
te creëren voor een schilderij. Geïnspireerd<br />
door de reflectie van licht en kleur is hier een<br />
aantal geslaagde werken uit voort gekomen.”<br />
Nat en snel<br />
Een van de voornaamste dingen die schilderen<br />
interessant maken, zijn de verschillende stofuitdukkingen<br />
- het water, de huid en de kledingen<br />
hun relatie tot de verf. Op welk punt gaat de<br />
verf over in dat wat de schilder wil weergeven.<br />
Jannes toont zich een echte schilder. “Die<br />
spanning tussen verf en stofuitdrukking vind ik<br />
iets magisch, het is net een goocheltruc. Zie je<br />
de truc of de illusie? Een goochelaar ziet waarschijnlijk<br />
de truc waar jij en ik de illusie zien. Zo<br />
betrap ik mezelf, als schilder, er vaak op dat ik<br />
niet naar de voorstelling van een schilderij kijk<br />
maar alleen naar de verf.<br />
Verf kan zo lekker op het doek zitten dat het<br />
water me in de mond loopt. Een van de smakelijkste<br />
schilderijen die ik ken is Rosy-Fingered<br />
Dawn at Louse Point van Willem de Kooning.<br />
Zoals die verf daar zit lijkt het net romige vla.<br />
Het schilderij is geïnspireerd op een zonsopkomst.<br />
Er is echter nergens een poging gedaan<br />
door de schilder de illusie van een<br />
werkelijke zonsopkomst te wekken. Het schilderij<br />
is pure kleur en expressie. Die abstracte<br />
kwaliteit van verf vind ik heel belangrijk in mijn<br />
eigen werk, ongeacht de voorstelling moet de<br />
verfhuid er fris en lekker uitzien. Daarom maak<br />
ik schilderijen het liefst in een keer, nat in nat en<br />
snel.”<br />
Het hele artikel staat in <strong>Palet</strong> Magazine.<br />
Geke aan het zwembad,<br />
olieverf op paneel 2011,<br />
30 x 26<br />
palet <strong>365</strong> I <strong>juni</strong>/juli 2013 33
Glanzende Vernis in poreseleinen kom<br />
42<br />
palet <strong>365</strong> I <strong>juni</strong>/juli 2013<br />
Tekst & Beeld Robert Rost<br />
Aan de slag<br />
met Vernis<br />
ALS HET SCHILDERWERK EROP ZIT EN HET EINDRESULTAAT OP DE EZEL<br />
PRIJKT, REST HET EEN SCHILDER NOG NA TE DENKEN OVER HET<br />
VERNISSEN VAN HET SCHILDERIJ. WAAROM ZOU MEN EEN WERK<br />
VERNISSEN EN IS HET EIGENLIJK WEL NOODZAKELIJK? WELKE VERNIS<br />
HEEFT MEN NODIG EN HOE DIENT MEN VERNIS AAN TE BRENGEN?<br />
WELKE REGELS DIENT MEN IN ACHT TE HOUDEN BIJ HET VERNISSEN?<br />
IK HEB HET EEN ANDER VOOR U OP EEN RIJTJE GEZET.<br />
Vernissen kunnen globaal worden opgedeeld<br />
in 2 soorten: tussenvernissen en slotvernissen.<br />
Tussenvernissen horen eigenlijk nog bij het<br />
schilderproces; zo wordt een tussenvernis gebruikt<br />
om opgedroogde onderschilderingen<br />
weer van een laag te voorzien waarin kan worden<br />
gewerkt en is een retoucheervernis geschikt<br />
om gedroogde delen te corrigeren.<br />
Slotvernissen worden toegepast na het schilderproces,<br />
als de verflaag goed is uitgedroogd.<br />
Werk systematisch het gehele<br />
schilderij af door alle streken in<br />
Meestal wordt een slotvernis aangebracht ter<br />
bescherming van de verflaag tegen verkleuring<br />
door UV in het zonlicht of tegen vocht, schimmel,<br />
rookaanslag etc. Een UV vernis absorbeert<br />
de UV uit het zonlicht en kan de verflaag<br />
zo niet bereiken en aantasten. Na tientallen<br />
jaren zal een vernis verzadigd zijn en kan dan<br />
geen UV meer absorberen; het is dan zaak de<br />
vernislaag te verwijderen met een oplosmiddel<br />
en een nieuwe aan te brengen.<br />
Door een werk te vernissen kan vuil nooit op<br />
de verflaag zelf terechtkomen. Is de vernislaag<br />
echt heel erg verontreinigd, dan kan men deze<br />
dus verwijderen en vervangen.<br />
Een vernis kan ook dienen om matte en glanzende<br />
delen te verbinden; plekken die zijn ingeschoten<br />
kunnen worden opgehaald met<br />
een vernis. Na een vernislaag ogen donkere<br />
delen altijd mooi diep en uiterst donker, uiterst<br />
lichte delen worden vaak iets afgezwakt en nuances<br />
worden mooi zichtbaar. Verf krijgt haar<br />
oorspronkelijk briljantie terug door een vernislaag<br />
aan te brengen.<br />
Glans of Mat?<br />
Of men een glansvernis of een matvernis kiest<br />
is een kwestie van smaak, maar ook het karakter<br />
van het werk zelf kan meewegen in deze<br />
keuze. Het is zelfs mogelijk om glansvernissen<br />
en matvernissen met elkaar te vermengen om<br />
een gewenste glansgraad te bereiken.<br />
Men kan een vernis verdunnen met terpentijn<br />
om deze vet of magerder te maken, al naar<br />
gelang de onderlaag.<br />
Vernis is ook op te brengen in meerdere lagen.<br />
Echter over een matte vernislaag kan geen volgende<br />
vernislaag worden aangebracht; over<br />
een glanzende vernis kan dit wel.<br />
Het is aan te raden, als u een schilderij mat wil<br />
vernissen, eerst een dunne laag glanzende<br />
vernis aan te brengen als basis voor de matte<br />
slotlaag.<br />
Condities<br />
Zorg bij het vernissen altijd voor een stofvrije<br />
ruimte, zodat er geen vuil, pluis of stof kan<br />
neerdalen op de vernislaag en zich hierin kan<br />
hechten. Ook dient de ruimte te worden geventileerd;<br />
vernis bevat vluchtige oplosmiddelen<br />
die niet de hele tijd mogen woden<br />
Het hele artikel staat in <strong>Palet</strong> Magazine.<br />
Strijk de overtollige vernis van de kwast<br />
Begin met het instrijken<br />
van de randen<br />
palet <strong>365</strong> I <strong>juni</strong>/juli 2013 43
46<br />
Klassiek<br />
realisme van<br />
The Florence<br />
Academy of Art<br />
Christina van Lingen<br />
palet <strong>365</strong> I <strong>juni</strong>/juli 2013<br />
Tekst Gustav de Ridder Beeld Karin Bleeker<br />
Klassiek<br />
Realisme<br />
OP DE DIVERSE ACADEMIES IN NEDERLAND WORDT NAUWELIJKS<br />
MEER AMBACHTELIJKE EN SCHILDERKUNSTIGE ZAKEN ONDERWEZEN.<br />
WE ZIEN DAN OOK STUDENTEN DIE HIER VEEL BELANGSTELLING<br />
VOOR HEBBEN HUN HEIL IN HET BUITENLAND ZOEKEN. DE LAATSTE<br />
TIJD LIJKT BIJVOORBEELD DE BELANGSTELLING VOOR KLASSIEKE<br />
SCHILDERKUNST IN NEDERLAND TE GROEIEN.<br />
In Amerika is dat al langer het geval. Daniël<br />
Graves kwam naar Italië om de technieken van<br />
Rembrandt, Velazquez en Titiaan te bestuderen.<br />
In 1984 opende hij met Charles Cecil een<br />
studio en in 1991 stichtte hij The Florence Academy<br />
of Art. De school heeft de opvatting dat<br />
schilderen een ambacht is en spreekt dan ook<br />
liever van schilders dan van kunstenaars. Studenten<br />
krijgen les volgens de methodes van<br />
de 19e-eeuwse Franse academies. Men hanteert’<br />
sight-size’ en basis van de opleiding<br />
vormt het ontwikkelen van gedegen tekenvaardigheden.<br />
Sinds 2006 is er ook een FAA in<br />
Zweden.<br />
Introductie<br />
Christina van Lingen die zeer geïnteresseerd is<br />
in de klassieke schilderkunst vertrok naar Florence.<br />
Christina : “Zowel Florence als Mölndal<br />
organiseert een zomerschool. Toen ik voor het<br />
eerst naar Italië ging, was ik onder de indruk<br />
van de professionaliteit die ik er aantrof en het<br />
hoge niveau van instructie. De docenten<br />
komen uit eigen kweek en zijn gedreven alles<br />
wat ze geleerd hebben met je te delen. Een<br />
kunsthistorica leidde ons wekelijks rond door<br />
de culturele schatten van Florence. Je hoeft<br />
niet in de rij te staan voor een kaartje; alles is<br />
geregeld. We zagen in de Brancacci Kapel de<br />
fresco’s van Masaccio en Fillipino Lippi, in het<br />
mausoleum van de Medici’s Michelangelo’s<br />
Dageraad en Schemer en in het museum van<br />
de Duomo zijn zelfportret in de in zijn nadagen<br />
gemaakte piëta. Van Andrea del Sarto houtskooltekeningen<br />
in het Cenakel van San Salvi.<br />
Het hele artikel staat in <strong>Palet</strong> Magazine.<br />
Zwangere vrouw,<br />
olieverf 65 x 60<br />
palet <strong>365</strong> I <strong>juni</strong>/juli 2013 47
54<br />
Irma van de Zande<br />
palet <strong>365</strong> I <strong>juni</strong>/juli 2013<br />
Tekst Gustav de Ridder Beeld Irma van de Zande<br />
Ik teken<br />
zoals ik adem<br />
IK GEEF LES IN DE KAMER. MIJN HELE HUIS IS HET ATELIER. IK WERK IN<br />
DE KEUKEN, JE HEBT DAAR MOOI NOORDERLICHT. IN DE KAMER EN<br />
ATELIER HANGEN DRIE HAKEN IN HET PLAFOND OM DE LAMPEN OP TE<br />
HANGEN VOOR ALS MIJN CURSISTEN KOMEN. IK WOON AL 14 JAAR<br />
IN DEZE WONING IN HEERHUGOWAARD. EN HET BEVALT HEEL GOED.<br />
We spreken met Irma van de Zande. “Ik luister<br />
veel naar muziek; jazz vooral”, zegt ze, terwijl<br />
Paul Desmond Feeling Blue speelt. Mooi en<br />
sfeervol, passend bij het interieur, maar wat<br />
minder bij de goedlachse en redelijk flamboyante<br />
aard van Irma van der Zee. Je zou bij haar<br />
meer ritmisch beladen Jazz verwachten. Haar<br />
atelier heeft ook een naam: ‘Pantha Rhei’ (alles<br />
stroomt, een uitspraak van de Griekse wijsgeer<br />
Heraclitus) en ook dat is wellicht veelzeggend.<br />
Als we haar tekeningen bekijken is in ieder<br />
geval duidelijk dat zij een vlotte, stromende lijn<br />
heeft, die zo wel uit vakmanschap als intuitie<br />
lijkt te zijn geboren.<br />
Vlot<br />
Een lijn die je mee wil nemen naar een bepaalde<br />
sfeer waarin ritme een belangrijke rol<br />
speelt, en niet zo strak en onderzoekerig is.<br />
Het is daarom niet verwonderlijk dat Irma van<br />
Duet 2012,<br />
soft pastel 50 x 30<br />
palet <strong>365</strong> I <strong>juni</strong>/juli 2013 55
56<br />
Charming 2012,<br />
soft pastel 65 x 50<br />
palet <strong>365</strong> I <strong>juni</strong>/juli 2013<br />
Jazz houdt, en vaak musici, en het bijzonder<br />
Jazzmusici uitbeeldt.<br />
Ook dansers en danseressen inspireren haar.<br />
Irma maakt met hetzelfde vlotte handschrift<br />
echter ook fraaie naakttekeningen ‘tien minuten<br />
standen’ die speels en losjes van aard zijn.<br />
We laten u enkele voorbeelden zien, zowel<br />
pastels als tekeningen. Het is plezierig naar<br />
haar werk te kijken en we denken dat we de<br />
<strong>Palet</strong>lezers er een plezier mee doen.<br />
Geen lor<br />
Kunst hoeft niet altijd aanleiding te zijn ons bestaan<br />
in allerlei opzichten te analyseren , het<br />
kan ook gewoon vreugde en ongedwongenheid<br />
uitstralen. Irma: “Ik teken zoals ik adem.<br />
Als ik bij muzikanten teken dan gaat het ritme<br />
door mijn lijf en dan op een zeker moment interesseert<br />
het mij geen lor meer of de mensen<br />
kijken naar wat ik doe of zo iets. Het is een<br />
ware vreugde om zo te tekenen, ik heb altijd<br />
muziek aan als ik werk. Schilderen<br />
kun je uit alle boekjes<br />
leren maar het plezier en gevoel<br />
moet je in je werk zien te<br />
krijgen. Want daar draait het<br />
om!! Je emoties moeten je<br />
op een gegeven moment<br />
gaan leiden, dat vertel ik ook<br />
aan mijn cursisten. Ik werk<br />
dus allerminst klassikaal.<br />
Geen plaatjes maar emoties<br />
wil ik zien. Ik kom uit Den Helder<br />
en volgde eerst een opleiding<br />
tot secretaresse<br />
alhoewel ik aldoor de drang<br />
tot het maken van kunst in<br />
me voelde. Maar ja… wat<br />
moet je. Terwijl ik zat te notuleren<br />
tekende ik portretten. Ik<br />
ben uiteindelijk veel lessen<br />
gaan volgen om een echte<br />
Daan 2013, acryl 40 x 40<br />
opleiding te compenseren. Ik<br />
ben nu zo’n 40 jaar bezig en<br />
ik ben nog steeds op zoek.” Wie geïnteresseerd is geraakt en meer werk van haar wil zien: www.irmavandezande.nl<br />
Sarong 2012, soft pastel 50 x 65 cm<br />
Rug 2011, Siberisch krijt 65 x 50<br />
palet <strong>365</strong> I <strong>juni</strong>/juli 2013 57
Hollandse Meesters<br />
58<br />
palet <strong>365</strong> I <strong>juni</strong>/juli 2013<br />
Tekst Sandra Jongenelen Beeld Teylers museum Haarlem<br />
Kleur die mensen<br />
niet doorhebben<br />
DIT JAAR IS HET VIJFENZEVENTIG JAAR GELEDEN DAT WILLEM SAND-<br />
BERG HET TRAPPENHUIS EN EEN DEEL VAN HET INTERIEUR VAN HET<br />
STEDELIJK MUSEUM LIET WIT SCHILDEREN. ZIJN DIRECTEUR WAS OP<br />
DAT MOMENT MET VAKANTIE EN REAGEERDE BIJ TERUGKOMST OP<br />
DEZELFDE MANIER ALS DE BURGEMEESTER: NOT AMUSED.<br />
Maar de kunstwereld omarmde de radicale<br />
breuk met de donkere negentiende-eeuwse<br />
muren. Sindsdien vinden we dat kunst het<br />
beste gedijt tegen een witte achtergrond. Maar<br />
is dat wel zo? Komt een kunstwerk niet beter<br />
tot zijn recht tegen, pak weg, een rode muur?<br />
Wordt wit het nieuwe taboe? Deel III van een<br />
serie over kleur. Met deze keer Terry van Druten,<br />
conservator bij het Teylers Museum in<br />
Haarlem.<br />
Grote kans dat Teylers komende zomer wordt<br />
uitgeroepen tot internationaal beschermd cultureel<br />
erfgoed van de Unesco. Het is het enige<br />
achttiende-eeuwse museum ter wereld dat<br />
nog in tact is. Vergelijkbare instellingen verdwenen<br />
door geldgebrek, revolutie, oorlog en<br />
brand. Stap over de drempel en glijd als in een<br />
tijdmachine terug naar de verlichting.<br />
Of toch niet helemaal?<br />
Mondjesmaat sloop in de loop der decennia inderdaad<br />
een vernieuwing binnen. In de jaren<br />
zeventig van de vorige eeuw kregen de muren<br />
van de twee negentiende-eeuwse zalen met<br />
de Romantiek en de Haagse School een soort<br />
wit bobbeltjes behang, conform het gedachte-<br />
goed van Sandberg. ‘Zo dicht kwam Teylers<br />
Museum bij de white cube’, zegt conservator<br />
Terry van Druten.<br />
Uit recent archiefonderzoek en voorzichtig<br />
krabben aan de muren bleek dat de zaal met<br />
schilderijen uit de Romantiek mosgroen was.<br />
De Haagse School hing tegen terracottarood,<br />
richting oranje. Die authentieke inrichting keert<br />
dit jaar terug. Een verfkwast komt daar niet aan<br />
te pas, want de wanden hadden een stoffen<br />
bekleding. Wie daar straks overheen wrijft, laat<br />
een soort spoor achter.<br />
Statement<br />
Aanvankelijk waren er bedenkingen bij de terugkeer<br />
van de oude kleuren en textuur, vertelt<br />
Van Druten. ‘Gaat vooral het terracotta werken?<br />
Is het een goede contrastkleur? Komen<br />
de verschillende kleuren in de werken wel<br />
over?’ Uiteindelijk viel de keuze op ‘wel doen’,<br />
mede vanwege het authentieke aspect. Bovendien:<br />
zou de combinatie met een bepaald<br />
schilderij niet optimaal zijn, dan is er altijd nog<br />
de lijst die een natuurlijke buffer vormt.<br />
Het hele artikel staat in <strong>Palet</strong> Magazine.<br />
palet <strong>365</strong> I <strong>juni</strong>/juli 2013 59
Change language