Fort bij Rijnauwen, naslagwerk - WaterlinieKENNIS - Hollandse ...
Fort bij Rijnauwen, naslagwerk - WaterlinieKENNIS - Hollandse ... Fort bij Rijnauwen, naslagwerk - WaterlinieKENNIS - Hollandse ...
Dirk de Groot. Nieuwe Hollandse Waterlinie Fort bij Rijnauwen Naslagwerk
- Page 2 and 3: VOORWOORD Nadat ik 4 jaar lang op h
- Page 4 and 5: Waarom bouwde men dit fort. In eers
- Page 6 and 7: Tekening Dick Leegwater. Fort bij R
- Page 8 and 9: waarvan 3 en 4 met logies; de twee
- Page 10 and 11: Het fort werd verbetert ingevolge c
- Page 12 and 13: Ontwerp werk III behorende bij het
- Page 14 and 15: Situatie 1872. Fort bij Rijnauwen,
- Page 16 and 17: Registertekening uit 1879. Opvallen
- Page 18 and 19: Bij dit ontwerp hield men rekening
- Page 20 and 21: Waar bouwde men dit fort? Fort bij
- Page 22 and 23: Locomotiefje Er word beweerd dat ti
- Page 24 and 25: Locomobiel (locomobile). In het bes
- Page 26 and 27: De bewapening (1872) De bewapening
- Page 28 and 29: Rijnauwen, fort bij, aanpassing t.b
- Page 30 and 31: Geschutbemanning in actie. Fort bij
- Page 32 and 33: De bemanning volgens het register v
- Page 34 and 35: Emplacementen. Er zijn 15 Emplaceme
- Page 36 and 37: Gracht met daarin de Caponnière. F
- Page 38 and 39: Het Reduit Uit het genieregister He
- Page 40 and 41: 34 bergplaats 5,8 2,0 3 2,6 35 port
- Page 42 and 43: In het geheel plaats voor 3 officie
- Page 44 and 45: Coupure door het keelglacis. Foto:
- Page 46 and 47: Hijs installatie in het Reduit van
- Page 48 and 49: Gietijzeren trap No 17. Foto: Dirk
- Page 50 and 51: Explosie De Canadezen die na de bev
Dirk de Groot.<br />
Nieuwe <strong>Hollandse</strong> Waterlinie<br />
<strong>Fort</strong> <strong>bij</strong> <strong>Rijnauwen</strong><br />
Naslagwerk
VOORWOORD<br />
Nadat ik 4 jaar lang op het mooie fort Erfprins in den<br />
Helder had gediend en de nodigde wachtjes had geklopt<br />
op batterij Oostoever ben ik na enkele omzwervingen<br />
weer in Bunnik gaan wonen. In het plaatselijke krantje las<br />
ik in 1989 een oproep van Staatsbosbeheer. Het was de<br />
bedoeling om het fort <strong>bij</strong> <strong>Rijnauwen</strong> te gaan openen voor<br />
bezoekers en men zocht daar gidsen voor. Ik heb niet<br />
lang hoeven nadenken en heb mij aangemeld. We zijn in<br />
eerste instantie gestart met meer dan 60 gidsen. We<br />
kregen cursussen in presentatie, fortkennis, flora en<br />
fauna. We moesten leren wat er wel- en vooral niet mocht<br />
op het fort.<br />
Na de winter starten we in april 1990 met de eerste rondleiding. Vanaf het begin<br />
is dit een groot succes en tienduizenden hebben inmiddels kunnen genieten van<br />
“ons” fort. Nu 23 jaar later zijn de rondleidingen volwassen geworden. Veel<br />
gidsen, waaronder Dick Leegwater en Arie van der Gaag, hebben onderzoek<br />
gedaan, kennis verzameld en zelfs boekjes geschreven. Om te voorkomen dat de<br />
kennis verwatert en verhalen een eigen leven gaan leiden heb ik getracht een<br />
informatieve handleiding betreffende het fort <strong>bij</strong> <strong>Rijnauwen</strong> te schrijven. Dit om<br />
alle denkbare informatie over deze <strong>bij</strong>zondere locatie te documenteren en door te<br />
geven aan alle belangstellenden. Ik heb getracht uitsluitend bewezen feiten op te<br />
nemen.<br />
De handleiding is nog niet compleet en zal dat waarschijnlijk nooit worden. Ook<br />
zullen er mogelijk fouten in staan of zijn verhalen niet compleet. Ik hou mij dus<br />
ten alle tijde aanbevolen voor aanvullingen, verbeteringen en <strong>bij</strong>zondere foto’s.<br />
Waterlinie.info@gmail.com<br />
Citaten uit het genieregister en andere documenten zijn geschreven in<br />
de die tijd gebruikelijke spelling.<br />
Mocht u belangstelling hebben voor losse digitale foto’s, documenten e.d. kunt u<br />
deze aanvragen via:<br />
http://informatie-forten.jouwweb.nl/<br />
Dat geldt voor materiaal uit mijn eigen collectie.<br />
Dirk de Groot.<br />
<strong>Fort</strong> <strong>bij</strong> <strong>Rijnauwen</strong>, Naslagwerk, versie 1, 2013<br />
Samengesteld door Dirk de Groot<br />
Pagina 2
Algemene gegevens<br />
Algemeen:<br />
Stelling: Nieuwe <strong>Hollandse</strong> Waterlinie<br />
Object: <strong>Fort</strong> <strong>bij</strong> <strong>Rijnauwen</strong><br />
Adres: Vossegatse dijk 3<br />
Postcode: 3981 HS<br />
Plaats: Bunnik<br />
Eigenaar: Staatsbosbeheer<br />
Beheerder: Staatsbosbeheer<br />
Object:<br />
Gebouwd: 1869<br />
Gemoderniseerd: 1879 en 1939<br />
Gerestaureerd: Bomvrije kazerne en wachtgebouw 2<br />
Afmeting: Circa 32 hectare, inclusief de grachten<br />
Toegankelijk: Ja, onder begeleiding van een gids<br />
Contactpersoon:<br />
Naam: Andries van Barneveld<br />
Organisatie: Staatsbosbeheer<br />
<strong>Fort</strong> <strong>bij</strong> <strong>Rijnauwen</strong>, Naslagwerk, versie 1, 2013<br />
Samengesteld door Dirk de Groot<br />
Pagina 3
Waarom bouwde men dit fort.<br />
In eerste instantie om de ontsluitingskring rond Utrecht te vergroten in verband<br />
met het uitvinden van het getrokken geschut. Vanzelfsprekend kwam ook de<br />
verdediging van de Houtense Vlakte en het ondersteunen van de buurforten in<br />
het takenpakket.<br />
Het getrokken geschut was een <strong>bij</strong>zondere uitvinding. In de loop werden<br />
spiraalvormige z.g. trekken en felsen aangebracht. De granaat werd voorzien<br />
van een zacht koperen geleide band die <strong>bij</strong> het laden (aanzetten) in de trekken<br />
en felsen werd geperst. Als het schot afging volgde de granaat de spiraalvormige<br />
groeven en ging om zijn lengteas draaien. Hierdoor werd de baan van de granaat<br />
veel zuiverder en het schot trefzekerder. Bijkomende werking van de koperen<br />
band was een betere afdichting waardoor minder gasdruk verloren ging.<br />
Tol-wet: Een tol, snel draaiend, en vrij opgehangen in de ruimte zal trachten zijn<br />
plaats in de ruimte te behouden.<br />
Ook werd langzamerhand het buskruit vervangen door trotyl en picrinezuur. Veel<br />
krachtigere springstoffen waarmee verder geschoten kon worden.<br />
De vijand kon dus verder en nauwkeuriger schieten. De stad Utrecht werd<br />
bedreigd door over de bestaande forten heen te schieten. Onder de regering van<br />
Koning Willem III werd besloten een ring van gedetacheerde (vooruitgeschoven)<br />
forten voor de bestaande forten te bouwen.<br />
De forten op en <strong>bij</strong> de Houtense vlakte.<br />
Kromme Rijn<br />
Spoorweg Utrecht – Arnhem<br />
Tekening bewerkt door: Dirk de Groot.<br />
<strong>Fort</strong> <strong>bij</strong> <strong>Rijnauwen</strong>, Naslagwerk, versie 1, 2013<br />
Samengesteld door Dirk de Groot<br />
Pagina 4
Bestemming van het fort<br />
Het fort <strong>bij</strong> <strong>Rijnauwen</strong> dient:<br />
1e om het grote acces door de inundatielinie gevormd door de Houtensche vlakte<br />
te helpen verdedigen;<br />
2e om troepen te ondersteunen, die op het voorterrein stelling hebben genomen<br />
en zowel indirect daardoor, ook als rechtstreeks, indien er geen troepen op het<br />
voorterrein mochten zijn, den aanvaller te verplichten zijn batterijen verder van<br />
Utrecht aan te leggen en in ’t algemeen der insluitingskring groter te maken;<br />
3e om terugtrekkende troepen aan vervolging te onttrekken en in staat te stellen<br />
zich te herzamelen;<br />
4e om vuur te brengen op en achter de stukken bosch ten westen van de Bilt en<br />
zo der aanval op de forten op de Biltstraat en de Voordorpschendijk moeilijker te<br />
maken;<br />
5e om het fort <strong>bij</strong> Vechten krachtig te flankeren en de aanvalswerken tegen dit<br />
fort te helpen bestrijden;<br />
6e om het werk aan den Hoofdijk te flankeren;<br />
7e om den overgang van den Kromme Rijn over bestaande of eventueel te<br />
maken bruggen voor onze troepen gemakkelijk te maken en daarintegen voor<br />
den aanvaller, ten minsten benoorden de Rijnspoorweg, te bemoeilijken.<br />
Naamgeving<br />
Veel forten zijn genoemd naar de streek of een plaats waar het gebouwd is.<br />
De naam is: “<strong>Fort</strong> <strong>bij</strong> <strong>Rijnauwen</strong>” en niet het <strong>Fort</strong> <strong>Rijnauwen</strong> zoals veel mensen<br />
zeggen. De naam is al heel oud. In de middeleeuwen werd in deze omgeving<br />
Diets gesproken. Een mengeling van Nederlands en Duits. In het Diets en nu nog<br />
steeds in het Duits betekenen auwen, laaggelegen natte landen. Hier vlak <strong>bij</strong><br />
stroomt de Kromme rijn. Dit was vroeger de hoofdtak van de Rijn. Een vrije<br />
vertaling vanuit het Diets is: <strong>Fort</strong> op de uiterwaarden van de Rijn.<br />
Besluitvorming<br />
Het fort stond er niet zonder slag of stoot. In eerste instantie wilde men 3 forten<br />
bouwen 1 op de Koningsweg 1 iets verder dan het fort <strong>bij</strong> <strong>Rijnauwen</strong> nu ligt in de<br />
richting van de Bilt en een iets verder dan het fort <strong>bij</strong> Vechten in de richting van<br />
het fort het Hemeltje. Het idee kwam van J.W. Blanken, minister van Oorlog van<br />
1862 tot 1866. Toen de begroting en de bestekken in 1866 gereed waren<br />
ontstond er binnen het ministerie van Oorlog een conflict waarop het gehele<br />
ministerie aftrad. In het nieuwe ministerie werd J.A. van den Bosch de minister.<br />
Hij was van mening dat twee forten voldoende moesten zijn. Dit werden de<br />
forten <strong>bij</strong> <strong>Rijnauwen</strong> en <strong>bij</strong> Vechten. Het volgende probleem was dat men het<br />
niets eens was hoe de grondvormen er uit moesten zien. Dat resulteerde een<br />
flink aantal plannen en net zo veel wijzigingen en aanpassingen. In dit<br />
<strong>naslagwerk</strong> zijn een flink aantal verschillende tekeningen opgenomen. Opvallend<br />
is dat de vormen zo sterk uiteenlopen.<br />
<strong>Fort</strong> <strong>bij</strong> <strong>Rijnauwen</strong>, Naslagwerk, versie 1, 2013<br />
Samengesteld door Dirk de Groot<br />
Pagina 5
Tekening Dick Leegwater.<br />
<strong>Fort</strong> <strong>bij</strong> <strong>Rijnauwen</strong>, Naslagwerk, versie 1, 2013<br />
Samengesteld door Dirk de Groot<br />
De zwarte sterren geven aan<br />
waar de drie forten moesten<br />
komen.<br />
Tekening: Bewerkt door Dirk de<br />
Groot.<br />
Pagina 6
De geschiedenis<br />
Bron: Registers van de eerstaanwezend ingenieur de Genie<br />
<strong>Fort</strong> <strong>bij</strong> <strong>Rijnauwen</strong>, Naslagwerk, versie 1, 2013<br />
Samengesteld door Dirk de Groot<br />
Generaal Majoor M.D. van<br />
Limburg Stirum.<br />
Het <strong>Fort</strong> <strong>bij</strong> <strong>Rijnauwen</strong> werd noordwest-waards van den Kromme Rijn ten<br />
noorden van het landgoed <strong>Rijnauwen</strong>, in gevolge van contract goedkeuring op 29<br />
december 1868 onder no 63G, onder toezicht van Gen. Maj. M.D. Graaf van<br />
Limburg Stirum, Lt. Kol. J.F. van Thye Hannes en 1 e LT B. Rooseboom en A.<br />
Jentink gebouwd.<br />
Kosten f 766.242,= waar<strong>bij</strong> voor onteigening f 142.338,=.<br />
Het toen gemaakte werk, dat rondom door een glacis, aan de noordelijke helft<br />
van een voorgracht voorzien, gedekt was; terwijl bovendien het front van het<br />
Reduit door een glacis in de binnenruimte van het fort was omgeven, omvatte de<br />
gebouwen en kunstwerken op fig. vermeld als volgt: De Caponnière met Poterne,<br />
Escarpgallerij, waarin logies en verdere annex, de zes flankbatterijen 1 tot 6,<br />
Pagina 7
waarvan 3 en 4 met logies; de twee Toegang poternes met wachtvertrekken,<br />
later tot de wachthuizen 1 en 2 verbouwd; de twee Remises waarboven later die<br />
gebouwd aangewezen door 6 en 7 , het Reduit met brug; De drie bruggen over<br />
de Keelgracht en de wachterswoning.<br />
<strong>Fort</strong> <strong>bij</strong> <strong>Rijnauwen</strong>, Naslagwerk, versie 1, 2013<br />
Samengesteld door Dirk de Groot<br />
Pentekening fort <strong>bij</strong><br />
<strong>Rijnauwen</strong>.<br />
Herkomst onbekend.<br />
Voltooid juli 1872<br />
Ingevolge contract goedkeuring op 22 november 1872 onder no 40G werd het<br />
“geschut- en kogelpark c” gemaakt.<br />
Voltooid mei 1873 – Kosten f 908,=<br />
Ingevolge contract goedgekeurd op 1 mei 1873 onder no 45G werd de<br />
“bergplaats voor buskruit a” gemaakt.<br />
Situering<br />
geschut- en<br />
kogelpark.<br />
Pagina 8
Voltooid mei 1874 - Kosten f 4.524,=<br />
<strong>Fort</strong> <strong>bij</strong> <strong>Rijnauwen</strong>, Naslagwerk, versie 1, 2013<br />
Samengesteld door Dirk de Groot<br />
Bergplaats buskruit<br />
“A”.<br />
Ingevolge contract goedgekeurd op 30 april 1874 werd de bergloods b voor<br />
artilleriematerieel gebouwd.<br />
Voltooid mei 1875 – Kosten f 13.900,=<br />
Bergloods<br />
artilleriematerieel<br />
“B”.<br />
Pagina 9
Het fort werd verbetert ingevolge contract goedgekeurd op 28 september 1877<br />
onder no 77G, onder toezicht van Kol. A. Baud, Maj. J.F.H Boonacker en Kapt.<br />
H.F.W Becking.<br />
Voltooid mei 1880 – Kosten f 337.141,=<br />
Deze verbetering bestond in:<br />
Het wijzigen der aardwerken, waar<strong>bij</strong> van de oostelijke- en keelfasen de<br />
vuurlijnen werden verhoogd en verplaatst en even als het glacis om het Reduit<br />
dat eveneens werd verhoogd, gedeeltelijk teruggetrokken; het aanbrengen van<br />
traversen en rugweringen;<br />
Het wegnemen van het glacis langs een gedeelte der flanken en keel, waar<strong>bij</strong><br />
echter de keeldekking van het Reduit behouden bleef; het maken van de<br />
bomvrije kazerne, tussen en ter weerszijde aansluitende aan de flankbatterijen 3<br />
en 4 van de remises 1 tot 5 en 6 tot 7, de beiden laatsten op de reeds<br />
bestaande remises; van het Verbruiksmagazijn; van beddingen in<br />
geschutkazematten en het verplaatsen van de bergloods.<br />
Bij dit werk werd, vooral <strong>bij</strong> het maken der zandbedding onder de bomvrije<br />
Kazerne, veel last van loopzand ondervonden zodat, om het wegvloeien daarvan<br />
te keren, onder de rechtervleugel een damwand is geslagen en in verband<br />
hiermee de vleugelmuur tot aansluiting van dit gebouw met de Flankbatterij 4<br />
op een betonkoek werd gesteld. Ingevolge contract, goedgekeurd op 29<br />
september 1880, onder de Vde Afd. Genie no 42 werd het fort beplant.<br />
Voltooid december daaraan volgende.<br />
Ingevolge contract goedgekeurd op 7 december 1883, onder Ve afd. no. 38,<br />
werden:<br />
1 e . de binnenlandhoofden der twee bruggen toegang gevende tot het fort,<br />
verlengd en de brugdekken waaiervormig verbreed;<br />
2 e . Scheuren in het metselwerk hersteld.<br />
Voltooid augustus 1884 – Kosten f 2.620,=<br />
<strong>Fort</strong> <strong>bij</strong> <strong>Rijnauwen</strong>, Naslagwerk, versie 1, 2013<br />
Samengesteld door Dirk de Groot<br />
Verbetering bruggen 1883<br />
Pagina 10
<strong>Fort</strong> <strong>bij</strong> <strong>Rijnauwen</strong>, Naslagwerk, versie 1, 2013<br />
Samengesteld door Dirk de Groot<br />
De gerenoveerde brug<br />
<strong>bij</strong> wachtgebouw 2.<br />
Ingevolge contract goedgekeurd op 30 december 1883, onder Ve afd. no. 31<br />
werden de remises 3 en 4 gemaakt.<br />
Voltooid augustus 1885 – Kosten f 19.000,=<br />
Plattegrond remise 4<br />
Bestektekening.<br />
Ingevolge machtiging van 20 april 1886 Ve afd. no.52 werd <strong>bij</strong> de<br />
Vossegatschendijk een afrastering gemaakt. Kosten f 320,=<br />
Ingevolge contract goedgekeurd 8 mei 1888, Ve afd. no. 103 werden scheuren<br />
van het metselwerk aan de Flankbatterijen 3 en 4 hersteld.<br />
Voltooid september 1888 – Kosten f 540,=<br />
Pagina 11
Ontwerp werk III behorende <strong>bij</strong> het oorspronkelijke 3 fortenplan.<br />
1 e ontwerp van het fort <strong>bij</strong> <strong>Rijnauwen</strong> ca 1867<br />
<strong>Fort</strong> <strong>bij</strong> <strong>Rijnauwen</strong>, Naslagwerk, versie 1, 2013<br />
Samengesteld door Dirk de Groot<br />
Pagina 12
2 e ontwerp 1868<br />
Realisatie 1870<br />
<strong>Fort</strong> <strong>bij</strong> <strong>Rijnauwen</strong>, Naslagwerk, versie 1, 2013<br />
Samengesteld door Dirk de Groot<br />
Pagina 13
Situatie 1872.<br />
<strong>Fort</strong> <strong>bij</strong> <strong>Rijnauwen</strong>, Naslagwerk, versie 1, 2013<br />
Samengesteld door Dirk de Groot<br />
Pagina 14
Registertekening uit 1879 met rechts onder de wachterswoning de loods.<br />
<strong>Fort</strong> <strong>bij</strong> <strong>Rijnauwen</strong>, Naslagwerk, versie 1, 2013<br />
Samengesteld door Dirk de Groot<br />
Pagina 15
Registertekening uit 1879. Opvallend is dat aan de rechter keelzijde een<br />
nevenbatterij is ingetekend. Dit is ongeveer op de plaats waar later het<br />
groepsnest is gebouwd.<br />
1880, tekening behorende <strong>bij</strong> de memorie van verdediging van Kromhout.<br />
<strong>Fort</strong> <strong>bij</strong> <strong>Rijnauwen</strong>, Naslagwerk, versie 1, 2013<br />
Samengesteld door Dirk de Groot<br />
Pagina 16
Deze tekening van het Reduit dateert uit de periode dat het 3 fortenplan werd<br />
ontworpen.<br />
<strong>Fort</strong> <strong>bij</strong> <strong>Rijnauwen</strong>, Naslagwerk, versie 1, 2013<br />
Samengesteld door Dirk de Groot<br />
Pagina 17
Bij dit ontwerp hield men rekening met het feit dat er pantserkoepels op het fort<br />
geplaatst moesten worden. (Zie ook het hoofdstuk bewapening).<br />
<strong>Fort</strong> <strong>bij</strong> <strong>Rijnauwen</strong>, Naslagwerk, versie 1, 2013<br />
Samengesteld door Dirk de Groot<br />
Pagina 18
<strong>Fort</strong> <strong>bij</strong> <strong>Rijnauwen</strong>, Naslagwerk, versie 1, 2013<br />
Samengesteld door Dirk de Groot<br />
Pagina 19
Waar bouwde men dit fort?<br />
<strong>Fort</strong> <strong>bij</strong> <strong>Rijnauwen</strong>, Naslagwerk, versie 1, 2013<br />
Samengesteld door Dirk de Groot<br />
Pagina 20
Uiteraard was het niet de bedoeling dat Jan en alleman te weten kwam waar de<br />
forten van de Waterlinie lagen. Zelfs op de landkaarten va die tijd zijn de forten<br />
aangegeven als een witte vlek.<br />
<strong>Fort</strong> <strong>bij</strong> <strong>Rijnauwen</strong>, Naslagwerk, versie 1, 2013<br />
Samengesteld door Dirk de Groot<br />
Pagina 21
Locomotiefje<br />
Er word beweerd dat tijdens de aanleg van het fort er gebruik is gemaakt van<br />
een smalspoortreintje voor het vervoer van zand en grond. Er is overigens wel<br />
eens een klein stukje spoorstaaf gevonden. Dit verhaal klopt en er is definitief<br />
bewijs voor. Ik heb deze week de twee foto’s van de bouw van het fort <strong>bij</strong><br />
<strong>Rijnauwen</strong> (Reduit en het bezoek van Willem III) in handen gekregen op het<br />
formaat A3 en hoge resolutie. Als je deze foto nog meer uitvergroot zie je op de<br />
foto van het Reduit aan de onderzijde een smalspoorbaan liggen.<br />
Dit was mij op het kleine formaat foto nog nooit opgevallen.<br />
Dit is overigens niet het Decauville materiaal dat later door de genie is gebruikt<br />
maar gewoon stoomsmalspoor op biels.<br />
Smalspoor werktreintjes hadden voor 1878 een stoomlocomotief en na 1878 ook<br />
met diesel of petroleum motor. Het bouwjaar van het fort is 1869 Het is dus niet<br />
aannemelijk dat er een dieselsmalspoor gebruikt maar wel stoomsmalspoor.<br />
Later zijn er Decauville smalsporen gebruikt op de forten. Deze werden ingezet<br />
voor bevoorrading tijdens de mobilisaties. Onderhouds loodsen voor het<br />
Decauville smalspoor stonden o.a. op de forten Vechten en Lunetten.<br />
Het eerste Decauville-systeem had een spoorwijdte van 400mm, die later<br />
evolueerde naar 500 en 600 mm. Dit succesvolle systeem kreeg veel navolging<br />
in andere landen, <strong>bij</strong>voorbeeld Orenstein & Koppel in Duitsland en Spoorijzer in<br />
Nederland. Tijdens de Eerste Wereldoorlog werd het systeem een militaire<br />
standaard voor zowel Frankrijk, Duitsland als Groot-Brittannië. Het militaire<br />
Système Péchot, naar een Franse Kolonel vernoemd, was een verdere<br />
ontwikkeling van het Decauville systeem.<br />
Er gaat een verhaal dat tijdens het uitgraven van de buitengracht het<br />
locomotiefje in een wel is gezakt en daar nog steeds moet liggen.<br />
Ik was persoonlijk aanwezig <strong>bij</strong> een zoektocht van duikers van de brandweer<br />
Utrecht. Zij hebben het locomotiefje die dag niet gevonden.<br />
<strong>Fort</strong> <strong>bij</strong> <strong>Rijnauwen</strong>, Naslagwerk, versie 1, 2013<br />
Samengesteld door Dirk de Groot<br />
Pagina 22
Decauville lorries.<br />
<strong>Fort</strong> <strong>bij</strong> <strong>Rijnauwen</strong>, Naslagwerk, versie 1, 2013<br />
Samengesteld door Dirk de Groot<br />
Pagina 23
Locomobiel (locomobile).<br />
In het bestek van <strong>Fort</strong> <strong>bij</strong> Vechten is te lezen dat er Locomobielen zijn ingezet.<br />
Dit is de z.g. stoomtractor. Overigens was dit niet voor transport maar voor het<br />
aandrijven van de cementmolens. Voor het gebruik van deze machines op een<br />
bouwplaats moest een vergunning worden aangevraagd <strong>bij</strong> de gemeente.<br />
Het grote spaakwiel aan de bovenzijde dreef met behulp van drijfriemen<br />
gemechaniseerd gereedschap aan zoals cementmolens en zaagmachines maar<br />
ook pompen.<br />
<strong>Fort</strong> <strong>bij</strong> <strong>Rijnauwen</strong>, Naslagwerk, versie 1, 2013<br />
Samengesteld door Dirk de Groot<br />
Pagina 24
De bewapening (1867)<br />
In een nota <strong>bij</strong> het rapport der aanbesteding van het fort <strong>bij</strong> vechten is sprake<br />
van het plaatsen van een aantal pantsertorens met getrokken geschut. Door het<br />
kosten aspect en twijfels over het weerstandvermogen van de koepels is men<br />
hier niet toe overgegaan.<br />
<strong>Fort</strong> <strong>bij</strong> <strong>Rijnauwen</strong>, Naslagwerk, versie 1, 2013<br />
Samengesteld door Dirk de Groot<br />
Pagina 25
De bewapening (1872)<br />
De bewapening bestaat uit:<br />
10 Getr. St. Kanons van 15 cm zw;<br />
6 Getr. St. Kanons van 12 cm;<br />
7 Getr. Kanons van 12 cm. L, die door Getr. St Kanons van 12 cm zullen worden<br />
vervangen;<br />
16 Getr. Kanons van 12 cm K.A. waarvan 4 door Getr. St. Kanons 15 cm lt.<br />
zullen worden vervangen;<br />
8 Getr. Kanons van 8 cm f;<br />
12 Gl. Kanons van 9 cm:<br />
27 Houwitsers van 15 cm;<br />
4 Mortieren van 29 cm en<br />
10 Coehoorn mortieren.<br />
12 cm Staal.<br />
<strong>Fort</strong> <strong>bij</strong> <strong>Rijnauwen</strong>, Naslagwerk, versie 1, 2013<br />
Samengesteld door Dirk de Groot<br />
Pagina 26
Een overzicht van de<br />
bewapeningsstaten<br />
<strong>Fort</strong> <strong>bij</strong> <strong>Rijnauwen</strong>, Naslagwerk, versie 1, 2013<br />
Samengesteld door Dirk de Groot<br />
Pagina 27
<strong>Rijnauwen</strong>, fort <strong>bij</strong>, aanpassing t.b.v. 6 cm geschut,1899.<br />
<strong>Fort</strong> <strong>bij</strong> <strong>Rijnauwen</strong>, Naslagwerk, versie 1, 2013<br />
Samengesteld door Dirk de Groot<br />
Pagina 28
Aangezien betonbedding en/of bevestigingsbouten in het RA<br />
bastion ontbreken is het niet waarschijnlijk dat deze<br />
kanonnen er daadwerkelijk gestaan hebben.<br />
Kanon van 6cm, snelvuur op veldaffuit.<br />
<strong>Fort</strong> <strong>bij</strong> <strong>Rijnauwen</strong>, Naslagwerk, versie 1, 2013<br />
Samengesteld door Dirk de Groot<br />
Model van het 6 cm.<br />
kanon<br />
In 1899 zijn de kanon -<br />
schietgaten van het<br />
rechter achter bastion<br />
van het Reduit aangepast<br />
en geschikt gemaakt voor<br />
een 6 cm snelvuurkanon.<br />
Ook een deel van het<br />
glacis werd afgegraven.<br />
Het doel was om met dit<br />
kanon het fort <strong>bij</strong><br />
Vechten beter te kunnen<br />
flankeren.<br />
Met de afgegraven grond<br />
van het glacis is een deel<br />
van de Reduit gracht<br />
gedempt<br />
Foto en model: Sander<br />
van den Berg<br />
Pagina 29
Geschutbemanning in actie.<br />
<strong>Fort</strong> <strong>bij</strong> <strong>Rijnauwen</strong>, Naslagwerk, versie 1, 2013<br />
Samengesteld door Dirk de Groot<br />
In die tijd in gebruik zijnde<br />
Munitie.<br />
J. Albarda en F.L. Kroesen.<br />
Pagina 30
De bemanning volgens “de memorie van verdediging<br />
1880”<br />
<strong>Fort</strong> <strong>bij</strong> <strong>Rijnauwen</strong>, Naslagwerk, versie 1, 2013<br />
Samengesteld door Dirk de Groot<br />
Pagina 31
De bemanning volgens het register van 1879<br />
De vaste bemanning bestaat uit:<br />
Functiën Infanterie Militie<br />
Artillerie<br />
Schutterij Genietroepen Tezamen<br />
officieren 9 9 1 - 19<br />
onderofficieren 15 15 2 - 32<br />
korporaals<br />
manschappen<br />
235 (1) 241 (1) 25 15 (2) 515<br />
(1) bovendien 1 waschvrouw<br />
(2) bovendien 2 telegrafisten, 2 hospitaalsoldaten<br />
Bezetting en kruitvoorraad per gebouw:<br />
Gebouw Aantal manschappen Hoeveelheid buskruit<br />
Reduit 3 officieren en 142 manschappen 25200 kg.<br />
Poterne naar de<br />
134 manschappen<br />
Caponnière<br />
Flankbatterij 1 10 5050 kg.<br />
Flankbatterij 2 15 5050 kg.<br />
Flankbatterij 3 63 5050 kg.<br />
Flankbatterij 4 63 5050 kg.<br />
Flankbatterij 5 10 5050 kg.<br />
Flankbatterij 6 10 5050 kg.<br />
Bomvrije kazerne 5 officieren, 10 onderofficieren<br />
35200 kg.<br />
en 197 manschappen<br />
Wachtgebouw 1 40<br />
Wachtgebouw 2 40<br />
Bijzonderheden<br />
Borstweringen.<br />
De borstweringen bestaan uit zand aangelegd op een ondergrond die uit klei en<br />
zand bestaat, waar<strong>bij</strong> in het noordelijk gedeelte van het fort zand, in het<br />
zuiderlijk gedeelte klei de overhand heeft.<br />
Hare binnentaluds zijn overal met klei bekleed, de buitentaluds alleen in de keel.<br />
Zij zijn dik: van de keelfase 4 de overigen 7 M. De hoogte van hare binnentaluds<br />
is 1,6 M.<br />
De hellingen zijn: van de bovenvlakken <strong>bij</strong> oplopende plongées ongeveer 1:9; <strong>bij</strong><br />
aflopende: op de oosterlijke fase 1:4, op de noordelijke en zuidelijke fasen 1:7,<br />
op de keelfase ongeveer 1:7; van de binnentaluds boven de borstweringmuren,<br />
dus <strong>bij</strong> oplopende plongées, 3:1; overigens 1:1, van de buitentaluds 4:5. Deze<br />
laatsten rusten op een berm, met het bovenvlak op 2 M + AP, breed 2 M, die<br />
langs de binnenvoet van het glacis van het Reduit tot 1 M versmalt en voor dit<br />
gedeelte rust op een rijzen pakwerk breed 4, dik 1,5 M, met het bovenvlak op<br />
0,5 M + AP.<br />
<strong>Fort</strong> <strong>bij</strong> <strong>Rijnauwen</strong>, Naslagwerk, versie 1, 2013<br />
Samengesteld door Dirk de Groot<br />
Pagina 32
Borstwering boven flankbatterij 5.<br />
Benamingen der profielen. Tekening: Dirk de Groot<br />
<strong>Fort</strong> <strong>bij</strong> <strong>Rijnauwen</strong>, Naslagwerk, versie 1, 2013<br />
Samengesteld door Dirk de Groot<br />
Pagina 33
Emplacementen.<br />
Er zijn 15 Emplacementen voor positiegeschut, waarvan 10 voorzien zijn van<br />
borstweringmuren elk met twee nissen, breed 1,2 diep 0,65, hoog 0,5 M, door<br />
schuifdeuren gesloten.<br />
Deze muren zijn puinmuren <strong>bij</strong> elk emplacement bestaande uit 2 rechte<br />
gedeelten lang 2,95 M, verbonden door een segmentboog van 1,6 M koorde en<br />
0,45 M pijl.<br />
Zij zijn aangelegd op 6.6 M + AP en opgetrokken ter hoogte van 2 M onder ene<br />
achterwaartse helling van 10:1 en gedekt door een holle vloer. Zij zijn dik over<br />
1,9 M der lengte 0,88; overigens met de boogvormige gedeelten 0,35 M.<br />
<strong>Fort</strong> <strong>bij</strong> <strong>Rijnauwen</strong>, Naslagwerk, versie 1, 2013<br />
Samengesteld door Dirk de Groot<br />
Geschutemplacement<br />
op de hoofdwal. De<br />
nissen waren<br />
afsluitbaar met<br />
schuifdeuren van<br />
opklampt eikenhout.<br />
Traversen.<br />
Er zijn 22 traversen waarvan 17 in het fort, wier bovenvlakken verschillen in<br />
lengte van 17 tot 12,5 en 5 op het Reduit lang van 3 tot 4, allen breed 4 M.<br />
Traversen op de rechterflank (keelzijde)<br />
van het fort <strong>bij</strong> <strong>Rijnauwen</strong>.<br />
Foto: RAF (1940)<br />
Pagina 34
Terreplein.<br />
Het Terreplein ligt op 2, de walgangen op 7,8 tot 4,4 M + AP.<br />
Zowel het Terreplein als de walgangen bestaan uit klei vermengd met zand,<br />
waar<strong>bij</strong> weder in het noorden het zand, in het zuiden de klei de overhand heeft.<br />
Het Terreplein is met 196 jonge bomen beplant en in verschillende richtingen<br />
met grind- en zandpaden doorsneden, tot onderlinge verbinding der<br />
verschillende gebouwen en van deze met de uitgangen van het fort.<br />
Het Terreplein in 1975<br />
Frans Nieuwenhuijsen.<br />
Beplantingen.<br />
Op en om het fort staan 953 bomen, 2970 M rand hakhout langs watertalud,<br />
4563 M² hakhout en 930 M doorenhaag.<br />
Grachten.<br />
De grachten zijn breed op de waterlijn ± 0,90 + AP.<br />
Om het fort, in het front en langs de flanken 40 tot 65, in de keel 12 tot 30,<br />
tusschen de Caponnièrre en Escarpgallerij 5, om het Reduit in het front 3,4,<br />
langs de flanken 7,4; om de noord- en een gedeelte der oost- en westzijden van<br />
het glacis 25 tot 105 M.<br />
Hare bodems liggen: van de voorgracht en die van het fort op 2, van die om het<br />
Reduit op 0,5 M –AP.<br />
Hare boorden hellen van 1:2.<br />
Het binnentalud der fortgracht is met eene doorenhaag waarachter schietwilgen,<br />
op onderlinge afstand van 3,5 M. beplant.<br />
De voorgracht en die om het fort staan in geenerlei verband met elkaar; de<br />
eerstgenoemde is vereenigd met de Bischopswetering en door deze met de den<br />
Kromme-Rijn., de waterstand is daardoor 0,75 à 1,1 M + Ap. Het inundatiepeil is<br />
1,55 M + AP.<br />
<strong>Fort</strong> <strong>bij</strong> <strong>Rijnauwen</strong>, Naslagwerk, versie 1, 2013<br />
Samengesteld door Dirk de Groot<br />
Pagina 35
Gracht met daarin de Caponnière. Fotograaf: Frans Nieuwenhuijsen.<br />
Glacis.<br />
Het buitenglacis, dat zich ter halver lengte van de noorder- en zuiderflanken<br />
uitstrekt is breed 37 M en helt onder 1:9; het glacis van het Reduit is breed 41<br />
en dat in de keel 38 M. De beide laatsten hellen onder 1:8; het keelglacis is<br />
voorzien van een banket waarvan het bovenvlak, breed 1 M, ligt op 5,3 M = AP.<br />
Toegangsweg.<br />
Het omgelegde gedeelte van den weg van Utrecht langs het Vossegat benoorden<br />
den Kromme-Rijn naar Bunnik ligt om de Zuid- en een gedeelte der Oost- en<br />
Westzijde van het fort een Singelweg lang 880 M. Van dien weg leiden 3<br />
toegangswegen naar het fort, met den Singelweg allen breed 7 M, voorzien van<br />
taluds van 1:2 en van grintbanen met de kruin op 2,25 M + AP, breed 3,5 M. Die<br />
wegen zijn tezamen met 395 jonge bomen beplant.<br />
<strong>Fort</strong> <strong>bij</strong> <strong>Rijnauwen</strong>, Naslagwerk, versie 1, 2013<br />
Samengesteld door Dirk de Groot<br />
Pagina 36
Grenzen.<br />
De militaire landgrond van het fort is kadastraal bekend als: Bunnik sectie C no.<br />
148.<br />
Bestektekening van de afscheiding- grens of limietpalen.<br />
<strong>Fort</strong> <strong>bij</strong> <strong>Rijnauwen</strong>, Naslagwerk, versie 1, 2013<br />
Samengesteld door Dirk de Groot<br />
De grenzen van het militaire terrein zijn<br />
aangegeven met afscheidingspalen. Op de<br />
paal staat de letter O van het ministerie<br />
van oorlog en een volgnummer.<br />
Pagina 37
Het Reduit<br />
Uit het genieregister<br />
Het bomvrije Reduit (fig. 2a tot b) is een vijfhoek en bestaat uit eene<br />
Escarpgallerij met 5 uitbouwen ter flankering en een middenpoterne deels tevens<br />
trapportaal met 2 magazijnen, terwijl op het bovenplat aan weerszijde van dit<br />
trapportaal eene remise is gemaakt.<br />
Het bevat de volgende lokalen als:<br />
Indeling<br />
Nummer<br />
v/h lokaal<br />
Bestemming Lang<br />
In M<br />
Breed<br />
In M<br />
Hoog in<br />
top<br />
In M<br />
<strong>Fort</strong> <strong>bij</strong> <strong>Rijnauwen</strong>, Naslagwerk, versie 1, 2013<br />
Samengesteld door Dirk de Groot<br />
Aanmerkingen<br />
Poterne hoofdgang 20,31 3 2,8<br />
1 bergplaats 5,2 5 2,72 Hieronder een<br />
2 gang 1,7 5 2,72 regenbak ter inhoud<br />
3 keuken 8 5 2,72 van 58 M³ met pomp<br />
of regen en welwater,<br />
gootsteen en grond<br />
bekleed met ijzeren<br />
platen waarin 3<br />
kookketels ter<br />
gezamenlijke inhoud<br />
van 1080 liter en 4<br />
fornuispotten<br />
4 keuken 8 5 2,6 Voor officieren 1 pomp<br />
voor wel- en<br />
regenwater en<br />
gootsteen<br />
5 uitbouw 10,95 3,2<br />
2,0<br />
2,6 1 vuurmond<br />
6 logies 6 5 2,72 geschut kazemat;<br />
6 manschappen;<br />
4,2 M bergplank<br />
7 id. 6 5 2,72 geschut kazemat;<br />
6 manschappen;<br />
3,6 M bergplank<br />
8 id. 4,5 5 2,72 6 manschappen;<br />
7,8 M bergplank<br />
9 id. 4,5 5 2,72 6 manschappen;<br />
7,8 M bergplank<br />
10 id. 4,5 5 2,72 6 manschappen;<br />
7,8 M bergplank<br />
11 logies 4,5 5 2,72 6 manschappen;<br />
7,8 M bergplank<br />
12 id. 4,5 5 2,72 6 manschappen;<br />
7,8 M bergplank;<br />
Pagina 38
13 uitbouw 9,11 3,2<br />
2,0<br />
<strong>Fort</strong> <strong>bij</strong> <strong>Rijnauwen</strong>, Naslagwerk, versie 1, 2013<br />
Samengesteld door Dirk de Groot<br />
1 vast geweerrek voor<br />
15 geweren<br />
2,6 1 vuurmond<br />
14 logies 4,5 5 2,72 6 manschappen;<br />
4,3 M bergplank<br />
15 id 4,5 5 2,72 6 manschappen;<br />
7,8 M bergplank<br />
16 id 4,5 5 2,72 6 manschappen;<br />
7,8 M bergplank<br />
17 id 4,5 5 2,72 6 manschappen;<br />
7,8 M bergplank<br />
18 logies 4,5 5 2,72 6 manschappen;<br />
19 uitbouw 16<br />
10,8<br />
2,5<br />
5<br />
7,8 M bergplank<br />
2,6 16 manschappen; met<br />
pomp en welput,<br />
gootsteen en 4<br />
vuurmonden<br />
20 logies 4,5 5 2,72 6 manschappen;<br />
3,6 M bergplank<br />
21 id 4,5 5 2,72 6 manschappen;<br />
7,8 M bergplank<br />
22 id 4,5 5 2,72 6 manschappen;<br />
7,8 M bergplank<br />
23 id 4,5 5 2,72 6 manschappen;<br />
7,8 M bergplank<br />
24 id 4,5 5 2,72 6 manschappen;<br />
25 uitbouw 9,11 3,2<br />
2,0<br />
2,6<br />
7,8 M bergplank<br />
1 vuurmond<br />
26 logies 4,5 5 2,72 6 manschappen;<br />
7,8 M bergplank<br />
27 id 4,5 5 2,72 6 manschappen;<br />
7,8 M bergplank<br />
28 id 4,5 5 2,72 6 manschappen;<br />
7,8 M bergplank; 1<br />
vast geweerrek voor<br />
15 geweren<br />
29 id 4,5 5 2,72 6 manschappen;<br />
7,8 M bergplank<br />
30 id 4,5 5 2,72 6 manschappen;<br />
7,8 M bergplank<br />
31 id 4,5 5 2,72 6 manschappen;<br />
7,8 M bergplank<br />
32 id 4,5 5 2,72 6 manschappen;<br />
7,8 M bergplank<br />
33 uitbouw 10,95 3,2 2,6 1 vuurmond<br />
Pagina 39
34 bergplaats 5,8<br />
2,0<br />
3 2,6<br />
35 portaal 1,76 5 2,72<br />
36 verbandplaats 5,9 5 2,72<br />
37 wachtvertrek 7,3 5 2,72 Met 5,8 meter vaste<br />
38<br />
brits. Hieronder een<br />
regenbak ter inhoud<br />
van 58 M³<br />
46 hoofdgang 13,5 3 2,8 Hierin 2 hardstenen<br />
urinebakken met<br />
afvoerbuizen en<br />
bekleding als <strong>bij</strong> 44<br />
vermeld, door 4<br />
schotten in vier<br />
standen verdeeld<br />
43a officiers<br />
1 1 2,8 Voorzien van een<br />
privaat<br />
ijzeren privaattrechter,<br />
houten onder- en<br />
bovenbril met lossen<br />
deksel<br />
43b waterplaats 1 1 2,8 officieren, voorzien<br />
van een gegoten<br />
ijzeren urinoir, door<br />
een middenschot in<br />
tweeën verdeeld<br />
43 trapportaal 6,8 4,4 6,76 Hierin de ijzeren trap<br />
met bordes naar de<br />
lokalen 47, 48, 49 en<br />
50 en voorzien van<br />
een ijzeren sleestelling<br />
met radarwerk en<br />
kettingen tot het<br />
ophijschen en naar<br />
buiten brengen van<br />
geschut.<br />
44 privaatportaal 6,0 2,8 6,17 Onder 44 en 44a de<br />
privaatput van 25 M³<br />
inhoud, voorzien van<br />
een ruimgat en 2<br />
hardstenen<br />
stinkbakken onder de<br />
privaattrechters<br />
gedragen door<br />
steunmuren. Het<br />
portaal is voorzien 1 e<br />
<strong>Fort</strong> <strong>bij</strong> <strong>Rijnauwen</strong>, Naslagwerk, versie 1, 2013<br />
Samengesteld door Dirk de Groot<br />
van 8 privaten<br />
onderling door houten<br />
schotten op<br />
hardstenen onderbril<br />
Pagina 40
van elkaar gescheiden,<br />
ieder privaat voorzien<br />
van een houten<br />
bovenbril met vasten<br />
deksel en<br />
privaattrechter van<br />
gegoten ijzer en 2 e<br />
van 2 hardstenen<br />
urinebakken voorzien<br />
van gegoten ijzeren<br />
afvoerbuizen wijd 0,1<br />
m naar de gracht,<br />
boven de bakken een<br />
hardstenen bekleding<br />
langs den muur, de<br />
bakken door een schot<br />
van elkaar gescheiden.<br />
De afvoerpijpen uit de<br />
verschillende<br />
urinebakken staan<br />
onderling en met de<br />
afvoerbuis uit den<br />
druipkoker tusschen<br />
lokaal 9 en 10 in<br />
verband<br />
45 bergplaats 6 2,8 6,61 Met lampnis voorzien<br />
van een glasplaat , dik<br />
0,02 m. Hierin op 5,4<br />
M + AP een houten<br />
zoldering, tot toegang<br />
daarheen in het<br />
benedengedeelte eene<br />
44a onderofficiers<br />
privaat<br />
41 portaal 2 5 3,47<br />
<strong>Fort</strong> <strong>bij</strong> <strong>Rijnauwen</strong>, Naslagwerk, versie 1, 2013<br />
Samengesteld door Dirk de Groot<br />
houten trap.<br />
1 1,2 2,8 Voorzien van een<br />
gegoten ijzeren<br />
privaattrechter,<br />
houten onder- en<br />
bovenbril met lossen<br />
deksel<br />
42 kruitmagazijn 10 5 3,47 Voor 504 kruitkisten<br />
van 50 KG.<br />
39 portaal 2 5 3,47<br />
40 gevulde<br />
10 5 3,47 voor 44 rakken van<br />
projectielen<br />
0,5 m² opp.<br />
50 remise 6,55 2,8 2,2 met 2 nissen<br />
49 id. 6,55 2,8 2,2 id.<br />
48 verbruiksmagazijn 1,8 4,4 2,2<br />
Pagina 41
In het geheel plaats voor 3 officieren, 142 manschappen, 25200 kg kruit en 22<br />
m² projectielbak.<br />
Constructie<br />
Het gebouw is gedeeltelijk gesteld op eene zandbedding, aan de Keelzijde dik<br />
1,29 en over de gehele breedte aan de oostzijde van het trapportaal te niet<br />
lopende in het natuurlijk terrein, gelijk met het bovenvlak van de aardbedding<br />
afgegraven tot op 1M – AP.<br />
Hierop zijn onder de lokalen 39 tot 42 segmentgrondgewelven van 0,48 M pijl,<br />
onder de scheimuren, die niet op gewelven onder de vloeren rusten, aardbogen<br />
van 0,1 der spanning tot pijl en onder den sluitmuur van lokaal 48 een<br />
draagboog van 0,55 M pijl, allen dik 0,22 M.<br />
De regenbakken onder de lokalen 1, 2 en 37 en de privaatput onder lokaal 44<br />
zijn tot bodem voorzien van een omgekeerd gewelf<br />
Drinkwater wordt verkregen uit de regenbakken en uit twee welputten, waarvan<br />
de eene ligt buiten de front- de andere buiten de keelgracht van het Reduit, elk<br />
wijd 1,3 M gemetseld op een houten ring met het ondervlak op 2,3 M – AP en<br />
gedekt door een koepelgewelf, waarin een hartsteen dik o,1 M met het<br />
<strong>Fort</strong> <strong>bij</strong> <strong>Rijnauwen</strong>, Naslagwerk, versie 1, 2013<br />
Samengesteld door Dirk de Groot<br />
Pagina 42
ovenvlak op 0,4 M + AP. Elke put is voorzien van eene gegoten ijzeren luchtbuis<br />
wijd 0,05 M door een gesmeed ijzeren tafeltje gedekt. De lokalen zijn gewit<br />
uitgezonderd lokaal 49 en 50; de privaten zijn tot 1,1 M boven den vloer met<br />
witte tegeltjes bekleed.<br />
Bestektekening.<br />
Detail loopkat.<br />
Detail mechanisme ophaalbrug.<br />
<strong>Fort</strong> <strong>bij</strong> <strong>Rijnauwen</strong>, Naslagwerk, versie 1, 2013<br />
Samengesteld door Dirk de Groot<br />
Detailtekening trap en hijsinstallatie voor<br />
geschut.<br />
Brug en ophaalbrug.<br />
Het Reduit in aanbouw.<br />
Pagina 43
Coupure door het keelglacis.<br />
Foto: Dirk de Groot.<br />
Ingang anno 2011.<br />
Foto: Dirk de Groot.<br />
<strong>Fort</strong> <strong>bij</strong> <strong>Rijnauwen</strong>, Naslagwerk, versie 1, 2013<br />
Samengesteld door Dirk de Groot<br />
Coupure door het keelglacis.<br />
Bestektekening.<br />
Privaat manschappen.<br />
Foto: Dirk de Groot.<br />
Pagina 44
Opstelling kanonnen van 9 cm in de bastions van het Reduit.<br />
<strong>Fort</strong> <strong>bij</strong> <strong>Rijnauwen</strong>, Naslagwerk, versie 1, 2013<br />
Samengesteld door Dirk de Groot<br />
Pagina 45
Hijs installatie in het Reduit van het fort <strong>bij</strong> <strong>Rijnauwen</strong>.<br />
<strong>Fort</strong> <strong>bij</strong> <strong>Rijnauwen</strong>, Naslagwerk, versie 1, 2013<br />
Samengesteld door Dirk de Groot<br />
Pagina 46
Detailtekening van de gietijzeren trap in het Reduit van het fort <strong>bij</strong> <strong>Rijnauwen</strong>.<br />
<strong>Fort</strong> <strong>bij</strong> <strong>Rijnauwen</strong>, Naslagwerk, versie 1, 2013<br />
Samengesteld door Dirk de Groot<br />
Pagina 47
Gietijzeren trap No 17.<br />
Foto: Dirk de Groot.<br />
Lokaal 2, kunst, vrouwenhoofdje.<br />
Foto: Dirk de Groot.<br />
Bastion, links achter, gevolg Canadese<br />
explosie.<br />
Foto: Arie van der Gaag.<br />
Lokaal 48, verbruiksmagazijn.<br />
Foto: Dirk de Groot.<br />
Lokaal 2, het Appel.<br />
Foto: Dirk de Groot<br />
<strong>Fort</strong> <strong>bij</strong> <strong>Rijnauwen</strong>, Naslagwerk, versie 1, 2013<br />
Samengesteld door Dirk de Groot<br />
Lokaal 50, open remise op het Reduit.<br />
Foto: Dirk de Groot.<br />
De functie van het Reduit<br />
Het Reduit is het laatste verdedigingsmiddel van het fort. Het is eigenlijk een<br />
zelfstandig fort binnen het fort <strong>bij</strong> <strong>Rijnauwen</strong>. Het had een eigen commandant, in<br />
de planning een kapitein van de artillerieschutterij, een eigen bemanning en een<br />
eigen bewapening.<br />
Als de vijand over de fortgrachten zou komen zou de Nederlandse bemanning<br />
van het fort zicht terugtrekken in het achterland. De bemanning van het Reduit<br />
moest er dan met kartetsvuur voor zorgen dat de vijand niet over de hoofdwal<br />
kon komen of zich daarin kon innestelen.<br />
Dit moest volgehouden worden tot er in Utrecht, de garnizoensstad, een eenheid<br />
was samengesteld om het grote fort te ontzetten. Daarna kon de Nederlandse<br />
bemanning het fort weer innemen.<br />
Pagina 48
Het verhaal verteld niet wat er moest gebeuren met de grote bomen op<br />
het Terreplein. Zij zouden het zicht- en schootsveld op de hoofdwal<br />
aanzienlijk verslechteren.<br />
Het Reduit is een van de mooiste gebouwen van het fort. Er is zichtbaar veel<br />
aandacht besteed is aan de versiering van het gebouw. Functioneel was het niet<br />
maar het had wel een reden. Willem III, de opdrachtgever van de bouw van de<br />
vooruitgeschoven forten was erg trots op het fort. Hij kwam er tijdens de bouw<br />
regelmatig en dan wel in gezelschap van buitenlandse vorsten of hooggeplaatste<br />
officieren het was dus meer om te pronken. Boven op de toegang ziet u de<br />
timpaan met daarop de vlaggen en vaandels, trommels en kanonnen en slapende<br />
en wakende leeuw. Boven de deur is een bronzen plaat bevestigd met daarop de<br />
namen van de toezichthoudende officieren der Genie.<br />
In dit gebouw was je naar de maatstaven van die tijd erg veilig. Frontmuren van<br />
1,35 meter dik en rondom een wal ter bescherming tegen kanonvuur. Het<br />
zwakke punt van dit gebouw was de houten toegangsdeur. Als de vijand een<br />
kanon achter het fort zou kunnen krijgen kon je met 1 schot dwars door de hele<br />
midden gang schieten. Daarom ligt de toegangs coupure niet recht voor de brug<br />
maar een stuk naar rechts. Je kunt op deze manier nooit een direct schot op de<br />
deur lossen terwijl de geschut bemanning onder vuur lag van die zes<br />
schietgaten.<br />
Lokaal 3 is de voormalige keuken van het Reduit. Aan de voorzijde stond een<br />
gemetseld fornuis met daarin 3 plaatijzeren ketels en enkele kookpotten. Aan de<br />
voorzijde zaten deurtjes waardoor de brandstof, takkenbossen en turf, onder de<br />
ketels werd geschoven. De rookgassen verdwenen door de vierkante gaten naar<br />
de schoorsteen. De afvoer van rookgassen ging door een spiraalvormige groef<br />
om de kookketel heen zodat deze niet alleen aan de onderzijde maar ook aan de<br />
zijkanten werd verwarmd. Je ziet de rand van de wasemkap nog zitten. De<br />
afvoerschoorsteen van de stoom kwam op 2/3 van de hoogte uit in de<br />
rookschoorsteen. De enorm hete rookgassen gingen met een flinke snelheid naar<br />
buiten en veroorzaakten een vacuüm in de stoomschoorsteen. Je kreeg daardoor<br />
een actieve afzuiging.<br />
<strong>Fort</strong> <strong>bij</strong> <strong>Rijnauwen</strong>, Naslagwerk, versie 1, 2013<br />
Samengesteld door Dirk de Groot<br />
Lokaal 2, de voormalige keuken.<br />
Foto: Dirk de Groot.<br />
Pagina 49
Explosie<br />
De Canadezen die na de bevrijding tijdelijk op het fort zijn gehuisvest troffen in<br />
het fort enorme hoeveelheden Duitse munitie aan. Het waren jonge mensen en<br />
wellicht wat speels. Ze hebben een hoeveelheid munitie in het rechter achter<br />
bastion van het Reduit geplaatst en tot ontploffing gebracht. Hierdoor ontstond<br />
behoorlijke schade. De holle vloer is naar beneden gedrukt en het bastion is als<br />
het ware in tweeën gebroken. Ook de kroonrand van de muur buiten is eraf<br />
gebroken. De buitenzijde is gerestaureerd maar de kroonrand is er niet meer<br />
opgezet zoals duidelijk op de foto te zien is.<br />
<strong>Fort</strong> <strong>bij</strong> <strong>Rijnauwen</strong>, Naslagwerk, versie 1, 2013<br />
Samengesteld door Dirk de Groot<br />
In de rechter bovenhoek van de foto zie je<br />
de kroonrand onder een hoek van 45<br />
graden ca 1,5 m. omhoog gaan.<br />
Foto: Dirk de Groot.<br />
Zwak punt<br />
De houten toegangsdeur was een zwak punt van het Reduit. Als je al achter het<br />
fort kon komen en je schoot met een kanon op de deur dan zou het projectiel vrij<br />
spel hebben in de middengang. Om dit te voorkomen is de toegangscoupure door<br />
het keelglacis niet recht tegenover de brug aangelegd maar enkele meters<br />
ernaast. Hiermee werd voorkomen dat er een directe treffer door de deur kon<br />
worden geplaatst. Bovendien lag de coupure onder vuur van 6 schietgaten uit de<br />
contrescarp.<br />
Het Reduit tijdens de mobilisatie in 1939.<br />
Pagina 50
<strong>Fort</strong> <strong>bij</strong> <strong>Rijnauwen</strong>, Naslagwerk, versie 1, 2013<br />
Samengesteld door Dirk de Groot<br />
Pagina 51
Zolang het mogelijk was werd het fort bevoorraad vanuit de garnizoensstad<br />
Utrecht. Dit gold onder andere voor voedsel, drank verbandmiddelen en munitie.<br />
Hiervoor werd onder andere smalspoor gebruikt. De Genie had hiervoor zelfs een<br />
afdeling spoorwegtroepen. Op het fort was een voorraad voor 17 dagen<br />
noodrantsoenen. Deze werden aangesproken als bevoorrading vanuit Utrecht<br />
niet meer mogelijk was. Na 17 dagen had men de strijd gewonnen of verloren. In<br />
beide gevallen was de voorraad dan niet meer van belang. Bij overwinnig kon<br />
men aanvullen, <strong>bij</strong> capitulatie werd de bemanning krijgsgevangen en was de<br />
voeding een probleem van de vijand.<br />
De timpaan<br />
Het is bekend dat het fort <strong>bij</strong> <strong>Rijnauwen</strong> hier en daar wat mooier is dan het<br />
gemiddelde fort. Dit kwam voornamelijk omdat Koning Willem III zijn<br />
“gedetacheerde” forten liet bewonderen door bevriende koningshuizen en<br />
binnen- en buitenlandse hoge militairen. Voorbeelden van deze versieringen zijn<br />
het gebruik van gele rijnsteentjes en de timpaan op de toegang van het Reduit.<br />
Je zou kunnen denken dat het ontwerp van de timpaan origineel was. Helaas, het<br />
ontwerp is gepikt van het kasteel van Breda (nu KMA). Onderstaande foto’s laten<br />
dit goed zien. De leeuwen van de timpaan van het KMA dragen een mutsje.<br />
<strong>Fort</strong> <strong>bij</strong> <strong>Rijnauwen</strong>, Naslagwerk, versie 1, 2013<br />
Samengesteld door Dirk de Groot<br />
Pagina 52
Originele timpaan van het kasteel van Breda.<br />
Nieuwe timpaan van de stadhouderspoort het kasteel van Breda.<br />
Timpaan van de grote studentenzaal van het KMA<br />
Timpaan van het Reduit van het fort <strong>bij</strong> <strong>Rijnauwen</strong>.<br />
<strong>Fort</strong> <strong>bij</strong> <strong>Rijnauwen</strong>, Naslagwerk, versie 1, 2013<br />
Samengesteld door Dirk de Groot<br />
Pagina 53
Na onderzoek van het Timpaan van de Stadhouderspoort is in 2002 is gebleken<br />
dat er weer nodig een restauratie slag gemaakt moest worden. Na een traject<br />
van diverse adviezen, kostenraming, vergunning en tussentijdse <strong>bij</strong>stellingen is<br />
de terracotta beeltenis in 2007 gerenoveerd. Helaas niet gerestaureerd, daar van<br />
het oorspronkelijk materiaal (na restauratie in de 20 e eeuw) nog geen 50 % over<br />
was. Dit bleek pas na het lossen van de delen der beeltenis voor de restauratie.<br />
In geval van restauratie zou het Timpaan naar Duitsland zijn gaan ivm het<br />
impregneren van de terracotta.<br />
Het kleuren-onderzoek op het destijds gerestaureerde origineel heeft geen<br />
gegevens opgeleverd om de oorspronkelijke kleuren te achterhalen.<br />
<strong>Fort</strong> <strong>bij</strong> <strong>Rijnauwen</strong>, Naslagwerk, versie 1, 2013<br />
Samengesteld door Dirk de Groot<br />
Timpaan met het wapen van<br />
Oranje Nassau's boven<br />
Stadhouderspoort<br />
Met steun van de Raad van Adel zijn de heraldische wapen kleuren van de<br />
Nassau’s bepaald. De overige kleuren bleken vrij van keus. RACM (Rijksdienst<br />
Archeologe, Cultuurlandschap & Monumenten) is niet tot een advies kunnen<br />
komen op basis van mogelijke historische feiten. Wel heeft RACM de kleur- en<br />
pigment adviezen ondersteund. Tevens heeft de ervaringsdeskundige van ICN<br />
mede geassisteerd. Uit het onderzoek konden geen feiten gevonden worden die<br />
de vlaggen betroffen. Zijn het gewestelijke vlaggen of Regimentsstandaarden?<br />
Zolang hier geen antwoord op komt blijven ze wit.<br />
Dit Timpaan is niet afkomstig van de voormalige Boschepoort, zoals eens<br />
gezegd. De leeuwen daar kijken ander kanten op en hebben hoedjes.<br />
De beeltenis is nu vervaardigd van gietmortel door middel van siliconen<br />
gietmallen van het origineel. De oorspronkelijke vulling heeft een bestemming in<br />
de expositieruimte van de HV-KMA, in het Koningin Wilhelmina paviljoen.<br />
Artikel van de website Historische Verzameling KMA.<br />
http://www.kasteelvanbreda.nl/12-versteende-krijgskunst/28-timpaan.html<br />
Pagina 54
De Caponnière<br />
Bron: het bestek.<br />
De caponnière is een gebouw van eene verdieping en bevat de volgende lokalen<br />
als: Indeling<br />
Nummer<br />
v/h<br />
lokaal<br />
Bestemming Lang<br />
in M<br />
Breed<br />
in M<br />
Hoog<br />
in top<br />
in M<br />
<strong>Fort</strong> <strong>bij</strong> <strong>Rijnauwen</strong>, Naslagwerk, versie 1, 2013<br />
Samengesteld door Dirk de Groot<br />
Aanmerkingen<br />
6 Kruitmagazijn 7 4 2.72 voor 375 kruitkisten van 50 kg.<br />
7 Magazijn<br />
gevulde<br />
projectielen<br />
7 4 2,72 In 22 vakken van 0,5 m² opp.<br />
5 Portaal 4 2,5 2,72<br />
8 id. 4 2,5 2,72<br />
9 Geschutkazemat 8,1 4,5 2,72 Bewapend met 1 vuurmond, met 1<br />
lampnis, voorzien van glasplaat dik<br />
0,02 M.<br />
4 id. 8,1 4,5 2,72 Bewapend met 1 vuurmond, met 1<br />
lampnis, voorzien van glasplaat dik<br />
0,02 M. In dit lokaal 1 gemetselde<br />
zinkput op de buisleiding van de<br />
druipkokers in de scheimuren der<br />
lokalen 6 en 7 waarop 1 pompje<br />
buiten gebruik.<br />
10 id. 6,925 4,5 2,72 Bewapend met 1 vuurmond.<br />
3 id. 6,925 4,5 2,72 Bewapend met 1 vuurmond.<br />
11 id. 5,9 4,5 2,72 Bewapend met 1 vuurmond.<br />
2 id. 5,9 4,5 2,72 Bewapend met 1 vuurmond.<br />
1 id. 16,8 4,5 2,72 Bewapend met 2 vuurmonden; de<br />
twee schietgaten beide met grond<br />
gesloten.<br />
Plattegrond van de Caponnière<br />
Pagina 55
Doorsnede van de Caponnière<br />
<strong>Fort</strong> <strong>bij</strong> <strong>Rijnauwen</strong>, Naslagwerk, versie 1, 2013<br />
Samengesteld door Dirk de Groot<br />
Pagina 56
Ingang van de Caponnière<br />
Tussengracht.<br />
Foto: Marco van Wijnbergen.<br />
Schoots-tabel op achterwand kazemat.<br />
Foto: Dirk de Groot.<br />
Gezien vanaf het buitenfort.<br />
Foto: Frans Nieuwenhuijsen.<br />
<strong>Fort</strong> <strong>bij</strong> <strong>Rijnauwen</strong>, Naslagwerk, versie 1, 2013<br />
Samengesteld door Dirk de Groot<br />
In de sneeuw.<br />
Foto: Marco van Wijnbergen.<br />
Lampnis.<br />
Foto: Dirk de Groot.<br />
De schietgaten.<br />
Foto: Dirk de Groot.<br />
Pagina 57
Poterne naar de Caponnière.<br />
De poterne met Escarpgalerij, logies en verbruiksmagazijn is door eene brug<br />
over de gracht met de Caponnière verbonden en bevat de volgende lokalen als:<br />
Indeling.<br />
Nummer<br />
v/h<br />
lokaal<br />
Bestemming Lang<br />
in M<br />
Breed<br />
in M<br />
Hoog<br />
in top<br />
in M<br />
<strong>Fort</strong> <strong>bij</strong> <strong>Rijnauwen</strong>, Naslagwerk, versie 1, 2013<br />
Samengesteld door Dirk de Groot<br />
Aanmerkingen<br />
1 Logies 21,4 5 2,72 40 manschappen; 38,7 M<br />
bergplank.<br />
2 id. 21,4 5 2,72 40 manschappen; 38,7 M<br />
bergplank.<br />
3 Gecresseleerde<br />
galerij<br />
3,7 2 2,49 4 manschappen<br />
4 id. 3,7 2,37 2,49 4 manschappen<br />
5 id. 3,7 2,37 2,49 4 manschappen<br />
11 Geschutkazemat<br />
met toegang<br />
2,6 1,3 2,94<br />
7 Gecresseleerde<br />
galerij<br />
3,7 2 2,49 4 manschappen<br />
8 id. 3,7 2,37 2,49 4 manschappen<br />
9 id. 3,7 2,37 2,49 4 manschappen<br />
10 Geschutkazemat<br />
met toegang<br />
2,6 1,3 2,94<br />
6 Poterne 24,7 4,5 2,72 Met 38,7 M bergplank. Kan ook<br />
dienen voor logies van 30<br />
manschappen.<br />
12 Bergplaats 6 3,72 2,2 Verlengd door een halfronde nis<br />
breed 2 M, diep 1,67 M, hoog in<br />
top 2 M, waarin 1 hijschgat.<br />
13 Verbruiksmagazijn 6 3,72 2,7 Verlengd door 1 nis met<br />
hijschgat als voren, in den top<br />
der nis eene hijschhaak.<br />
In het geheel plaats voor 134 manschappen.<br />
Poterne met bovenop het verbruiksmagazijn. Ingang van de Poterne naar de<br />
Caponnière.<br />
Pagina 58
Poterne naar de Caponnière, bestektekening.<br />
<strong>Fort</strong> <strong>bij</strong> <strong>Rijnauwen</strong>, Naslagwerk, versie 1, 2013<br />
Samengesteld door Dirk de Groot<br />
Pagina 59
Poterne naar de Caponnière, dwars- langsdoorsnede.<br />
Dubbelwandige schoorsteen in lokaal 1<br />
Tekening: Dirk de Groot.<br />
<strong>Fort</strong> <strong>bij</strong> <strong>Rijnauwen</strong>, Naslagwerk, versie 1, 2013<br />
Samengesteld door Dirk de Groot<br />
Potkachel van het type “salamander”,<br />
dit model was in gebruik <strong>bij</strong> defensie<br />
De schoorsteen bestaat uit een stenen kanaal, op de tekening in zwart<br />
aangegeven. Daarin is een gietijzeren schoorsteenpijp geplaatst, op de tekening<br />
in rood aangegeven. De schoorsteen eindigt binnen op een ronde plaat. Rondom<br />
de rookgasaansluiting zitten gaatjes die in verbinding staan met het stenen<br />
kanaal. De blauwe lijnen stellen de kachelpijp die van het potkacheltje naar de<br />
schoorsteen loopt.<br />
De hete rookgassen verwarmen de gietijzeren schoorsteen. Deze wordt rondom<br />
warm en verwarmd de lucht in het stenen kanaal. De warme lucht gaat opstijgen<br />
en zuigt de vuile lucht uit de ruimte. Rookgas, vocht en vuile lucht wordt naar<br />
buiten afgevoerd.<br />
Pagina 60
De Poterne naar de Caponnière tijdens een wekbezoek van Koning Willem II en<br />
Prins Alexander. Willem III was <strong>bij</strong>zonder trots op “zijn” gedetacheerde forten.<br />
Hij bracht regelmatig bezoeken aan de forten met leden van (bevriende)<br />
Koningshuizen en de bevelhebbers van buitenlandse bevriende naties.<br />
Zijn favoriete fort was het <strong>Fort</strong> <strong>bij</strong> <strong>Rijnauwen</strong>. Dit fort is ten opzichte van veel<br />
andere forten <strong>bij</strong>na overmatig versiert met gele rijnsteentjes. Ook de timpaan op<br />
de ingang van het Reduit is een waar kunstwerk.<br />
<strong>Fort</strong> <strong>bij</strong> <strong>Rijnauwen</strong>, Naslagwerk, versie 1, 2013<br />
Samengesteld door Dirk de Groot<br />
Pagina 61
Flankbatterij 1<br />
De Flankbatterij no 1 bevat de volgende lokalen als:<br />
Indeling.<br />
Nummer<br />
v/h<br />
lokaal<br />
Bestemming Lang<br />
in M<br />
Breed<br />
in M<br />
<strong>Fort</strong> <strong>bij</strong> <strong>Rijnauwen</strong>, Naslagwerk, versie 1, 2013<br />
Samengesteld door Dirk de Groot<br />
Hoog Aanmerkingen<br />
in top<br />
in M<br />
2,72 Bewapend met 1 vuurmond, 5<br />
manschappen<br />
2,72 Bewapend met 1 vuurmond, 5<br />
manschappen<br />
3 Geschutkazemat 6 3<br />
4,5<br />
2 id. 6 3<br />
4,5<br />
1 Poterne 28,46 2,5 2,25 Met eene nis breed 4, diep 1 M<br />
4 Portaal Gem<br />
2,-<br />
2,5 2,5<br />
5 Kruitmagazijn 5 2,5 2,5 Voor 101 kruitkisten van 50 kg.<br />
In het geheel plaats voor 10 manschappen en 5050 kg. kruit.<br />
Flankbatterij 1.<br />
Foto: Arie van der Gaag.<br />
Poterne en buitendeur.<br />
Ingang.<br />
Foto: Frans Nieuwenhuijsen.<br />
Kazemat 1.<br />
Pagina 62
Flankbatterij 2<br />
De Flankbatterij no 2 bevat de volgende lokalen als:<br />
Indeling.<br />
Nummer<br />
v/h<br />
lokaal<br />
Bestemming Lang<br />
in M<br />
Breed<br />
in M<br />
<strong>Fort</strong> <strong>bij</strong> <strong>Rijnauwen</strong>, Naslagwerk, versie 1, 2013<br />
Samengesteld door Dirk de Groot<br />
Hoog Aanmerkingen<br />
in top<br />
in M<br />
2,72 Bewapend met 1 vuurmond, 5<br />
manschappen<br />
2,72 Bewapend met 1 vuurmond, 5<br />
4 Geschutkazemat 8,2 3<br />
4,5<br />
3 id. 8,2 3<br />
4,5<br />
manschappen<br />
2 id. 8 3 2,72 Bewapend met 1 vuurmond, 5<br />
4,5<br />
manschappen<br />
1 Poterne 26,7 2,5 2,25<br />
5 Portaal Gem<br />
2,-<br />
2,5 2,5<br />
6 Kruitmagazijn 5 2,5 2,5 Voor 101 kruitkisten van 50 kg.<br />
In het geheel plaats voor 15 manschappen en 5050 kg kruit.<br />
Flankbatterij 2<br />
Kazemat 2<br />
Pagina 63
Kazemat 1 Doorgang<br />
<strong>Fort</strong> <strong>bij</strong> <strong>Rijnauwen</strong>, Naslagwerk, versie 1, 2013<br />
Samengesteld door Dirk de Groot<br />
Lampnis met rails waarlangs het<br />
“verlichtingstoestel” naar boven getrokken<br />
werd.<br />
Flankbatterij 3 en 4<br />
De Flankbatterij no. 3 en 4 met logies bevat de volgende lokalen als:<br />
Indeling flankbatterij 3.<br />
Nummer<br />
v/h<br />
lokaal<br />
Bestemming Lang<br />
in M<br />
Breed<br />
in M<br />
Hoog<br />
in top<br />
in M<br />
Aanmerkingen<br />
1 Logies 16 5 2,72 20 manschappen, 29 M. bergplank,<br />
1 vast geweerrek voor 15<br />
geweren; 1 lampnis met glasplaat<br />
dik 0,02 M en afhellend grondvlak<br />
voorzien van rails tot plaatsing van<br />
een verlichtingstoestel.<br />
2 Keuken 12 5 2,72 11,5 M. bergplank, pomp op<br />
regen- en welwater, gemetseld<br />
fornuis met ijzer bekleed waarin 4<br />
fornuispotten en 3 kookketels tot<br />
een gezamenlijke inhoud van1080<br />
liter onder 2 en 3 de regenbak ter<br />
inhoud van 48 M³.<br />
3 Logies 12 5 2,72 18 manschappen; 35 M.<br />
bergplank; 1 vast geweerrek voor<br />
15 geweren.<br />
4 id. 12 5 2,72 18 manschappen; 35 M.<br />
bergplank; 1 vast geweerrek voor<br />
15 geweren.<br />
5 id. 12 5 2,72 18 manschappen; 35 M.<br />
bergplank; 1 vast geweerrek voor<br />
Pagina 64
6 Privaatlokaal 5 4 2,72<br />
15 geweren.<br />
Hieronder de privaatput ter inhoud<br />
van 14 M³. Met 9 privaatzittingen<br />
door houten schotten over een<br />
hardstenen onderbril gescheiden.<br />
Elk voorzien van ijzeren trechter<br />
uitmondende in een<br />
stankafsluitenden bak in den put,<br />
bovenbril met vasten deksel en<br />
met hardstenen bakken tot 6<br />
urinoirs onderling door houten<br />
schotten gescheiden.<br />
6a Privaat voor<br />
officieren<br />
7 Geschutkazemat<br />
met poterne<br />
1 1 2,72 Met houten onder- en bovenbril en<br />
lossen deksel en ijzertrechter,<br />
uitmondende in een<br />
stankafsluitenden hardstenen bak<br />
in den put.<br />
23,21 4,5 2,72 Bewapend met 1 vuurmond; met<br />
36 M. bergplank. Het schietgat<br />
door grond gesloten.<br />
10 Geschutkazemat 6 4,5 2,72 Bewapend met 1 vuurmond<br />
11 id. 6 4,5 2,72 Bewapend met 1 vuurmond<br />
8 Portaal 2 2,5 2,5<br />
9 Kruitmagazijn 5 2,5 2,5 Voor 101 kruitkisten van 50 kg.<br />
<strong>Fort</strong> <strong>bij</strong> <strong>Rijnauwen</strong>, Naslagwerk, versie 1, 2013<br />
Samengesteld door Dirk de Groot<br />
Pagina 65
Flankbatterij 3.<br />
<strong>Fort</strong> <strong>bij</strong> <strong>Rijnauwen</strong>, Naslagwerk, versie 1, 2013<br />
Samengesteld door Dirk de Groot<br />
Pagina 66
Flankbatterij 3.<br />
Foto: Frans Nieuwenhuijsen.<br />
Keuken.<br />
Tekening in lokaal 2.<br />
<strong>Fort</strong> <strong>bij</strong> <strong>Rijnauwen</strong>, Naslagwerk, versie 1, 2013<br />
Samengesteld door Dirk de Groot<br />
Ingang. Foto’s: Dirk de Groot.<br />
Schoorsteen van de keuken.<br />
Aansluiting op bomvrije kazerne.<br />
Pagina 67
Indeling flankbatterij 4.<br />
Nummer<br />
v/h<br />
lokaal<br />
Bestemming Lang<br />
in M<br />
Breed<br />
in M<br />
Hoog<br />
in top<br />
in M<br />
<strong>Fort</strong> <strong>bij</strong> <strong>Rijnauwen</strong>, Naslagwerk, versie 1, 2013<br />
Samengesteld door Dirk de Groot<br />
Aanmerkingen<br />
1 Logies 16 5 2,72 20 manschappen, 29 M. bergplank,<br />
1 vast geweerrek voor 15<br />
geweren; 1 lampnis met glasplaat<br />
dik 0,02 M en afhellend grondvlak<br />
voorzien van rails tot plaatsing van<br />
een verlichtingstoestel.<br />
2 Logies 12 5 2,72 18 manschappen, 35 M. bergplank,<br />
1 vast geweerrek voor 15<br />
geweren; 1 pomp op wel- en<br />
regenwater met gootsteen; onder<br />
2 en 3 de regenbak met inhoud<br />
van 48 M³.<br />
3 id. 12 5 2,72 18 manschappen<br />
4 id. 12 5 2,72 18 manschappen, 35 M. bergplank,<br />
1 vast geweerrek voor 15 geweren<br />
5 id. 12 5 2,72 18 manschappen, 40 M. bergplank,<br />
1 vast geweerrek voor 15 geweren<br />
6 Privaatportaal 5 4 2,62 Hieronder de privaatput ter inhoud<br />
van 14 M³. Met 9 privaatzittingen<br />
door houten schotten over een<br />
hardstenen onderbril gescheiden.<br />
Elk voorzien van ijzeren trechter<br />
uitmondende in een<br />
stankafsluitenden bak in den put,<br />
bovenbril met vasten deksel en<br />
met hardstenen bakken tot 6<br />
urinoirs onderling door houten<br />
6a Privaat voor<br />
officieren<br />
7 Geschutkazemat<br />
met poterne<br />
schotten gescheiden.<br />
1 0,9 2,62 Met houten onder- en bovenbril en<br />
lossen deksel en ijzertrechter,<br />
uitmondende in een<br />
stankafsluitenden hardstenen bak<br />
in den put.<br />
23,21 4,5 2,7 Bewapend met 1 vuurmond; met<br />
36 M. bergplank. Het schietgat<br />
door grond gesloten.<br />
10 Geschutkazemat 6 4,5 2,72 Bewapend met 1 vuurmond.<br />
11 id. 6 4,5 2,72 Bewapend met 1 vuurmond.<br />
8 Portaal 2 2,5 2,5<br />
9 Kruitmagazijn 5 2,5 2,5 Voor 101 kruitkisten van 50 kg.<br />
In het geheel plaats (Flankbatterij 3 en 4) voor 166 manschappen en 10100 kg buskruit.<br />
Drinkwater.<br />
Drinkwater wordt verkregen uit de regenbakken.<br />
De lokalen zijn gewit en de privaten ter hoogte van 1,6 M boven den vloer met witte<br />
tegeltjes bekleed.<br />
Voor elk gebouw ligt tussen de vleugelmuren een gestraat rabat.<br />
Pagina 68
Flankbatterij 4<br />
Aansluiting flankbatterij 4 op bomvrij<br />
kazerne.<br />
Remise 4 is nog ingetekend.<br />
Flankbatterij 4.<br />
Muurschildering.<br />
Flankbatterij 4<br />
Plattegrond.<br />
Winterplaatje flankbatterij 4.<br />
Foto: Marco van Wijnbergen.<br />
<strong>Fort</strong> <strong>bij</strong> <strong>Rijnauwen</strong>, Naslagwerk, versie 1, 2013<br />
Samengesteld door Dirk de Groot<br />
Omdat eten gezond is raad ik een ieder<br />
aan niet te wachten tot je honger hebt<br />
want de maaltijd die je krijgen kan is de<br />
beste maaltijd.<br />
Pagina 69
Flankbatterij 5<br />
De Flankbatterij no. 5 bevat de volgende lokalen als.<br />
Indeling,<br />
Nummer<br />
v/h<br />
lokaal<br />
Bestemming Lang<br />
in M<br />
Breed<br />
in M<br />
Hoog<br />
in top<br />
in M<br />
<strong>Fort</strong> <strong>bij</strong> <strong>Rijnauwen</strong>, Naslagwerk, versie 1, 2013<br />
Samengesteld door Dirk de Groot<br />
Aanmerkingen<br />
3 Geschut<br />
8,2 4,5 2,72 Bewapend met 1 vuurmond; 5<br />
kazemat<br />
manschappen.<br />
2 id. 8,2 4,5 2,72 Bewapend met 1 vuurmond; 5<br />
manschappen.<br />
1 Poterne 34,4 2,5 2,72<br />
4 Portaal 2,5 2 2,5<br />
5 Kruitmagazijn 5 2,5 2,5 Voor 101 kruitkisten van 50 kg.<br />
In het geheel plaats voor 10 manschappen en 5050 kg kruit.<br />
Flankbatterij 5. Flankbatterij 5, plattegrond.<br />
Aankleding kinderrondleiding. Kunst.<br />
Pagina 70
Flankbatterij 6<br />
De Flankbatterij no. 6 bevat de volgende lokalen als.<br />
Indeling,<br />
Nummer<br />
v/h<br />
lokaal<br />
Bestemming Lang<br />
in M<br />
Breed<br />
in M<br />
Hoog<br />
in top<br />
in M<br />
<strong>Fort</strong> <strong>bij</strong> <strong>Rijnauwen</strong>, Naslagwerk, versie 1, 2013<br />
Samengesteld door Dirk de Groot<br />
Aanmerkingen<br />
3 Geschut<br />
8,2 4,5 2,72 Bewapend met 1 vuurmond; 5<br />
kazemat<br />
manschappen.<br />
2 id. 8,2 4,5 2,72 Bewapend met 1 vuurmond; 5<br />
manschappen.<br />
1 Poterne 34,4 2,5 2,72 Met eene nis breed4, diep 1 M.<br />
4 Portaal 2,5 2 2,5<br />
5 Kruitmagazijn 5 2,5 2,5 Voor 101 kruitkisten van 50 kg.<br />
In het geheel plaats voor 10 manschappen en 5050 kg kruit.<br />
Flankbatterij 6, foto Albert Polman.<br />
Doorgang naar de kazematten.<br />
Flankbatterij 6, plattegrond.<br />
Spreuk in kazemat 2.<br />
Pagina 71
De Reiche kazemat.<br />
De Caponnière en voorwaarts gerichte Flankbatterijen liepen het risico dat ze <strong>bij</strong><br />
vijandelijk artillerievuur een schietgattreffer te krijgen. Om dit risico zo klein<br />
mogelijk te maken zijn ze voorzien van Reiche kazematten.<br />
De Reiche kazemat is uiteraard vernoemd naar zijn uitvinder.<br />
Zicht door de koepel van de Reiche kazemat.<br />
<strong>Fort</strong> <strong>bij</strong> <strong>Rijnauwen</strong>, Naslagwerk, versie 1, 2013<br />
Samengesteld door Dirk de Groot<br />
Pagina 72
Bomvrije kazerne (uit het register)<br />
Kazerne.<br />
De bomvrije Kazerne met Poterne (fig. 28 tot 32) bestaat uit een rij woonlokalen en<br />
dergelijke op de beganen grond, eene rij remises en verbruiksmagazijnen op den wal en<br />
eene rij bergplaatsen tusschen deze 2 rijen en omvat de volgende lokalen, als:<br />
Indeling.<br />
Nummer<br />
v/h<br />
lokaal<br />
Bestemming Lang<br />
in M<br />
Breed<br />
in M<br />
Hoog<br />
in top<br />
in M<br />
Aanmerkingen<br />
1 Waschlokaal 15,59 2 2,3 Met pomp op bronbuiswater<br />
(* voldeed niet en is afgekoppeld*),<br />
gootsteen en 16 vaste waschkommen<br />
van cement in een gemetselden tafel,<br />
van voren evenals de wand<br />
daarboven tot aan de geboorte van<br />
het gewelf met witte tegeltjes<br />
bekleed.<br />
2 Logies off. 12 5 3 30 manschappen; 34 M bergplank; 2<br />
vaste geweerrekken elk voor 15<br />
geweren<br />
3 Logies off. 12 5 3 30 manschappen; 46 M bergplank; 2<br />
geweerrekken als voren.<br />
4 id. zieken 12 3,78 3 26 manschappen; 46 M bergplank; 1<br />
5<br />
vast geweerrek als voren.<br />
5 id. 12 5 3 24 manschappen; 46 M bergplank; 2<br />
geweerrekken als voren en 1 pomp<br />
op bronbuis- en regenwater met<br />
gootsteen. Hieronder een regenbak<br />
ter inhoud van 90 M³. In het<br />
dekgewelf van dit lokaal de opening<br />
tot toegang naar lokaal 28 en 29,<br />
ijzeren ladder onder en hijschhaak<br />
boven de opening.<br />
6 id. 7,5 5 3 Commandant<br />
7 Bureau 2,27 5 3<br />
commandant<br />
8 Logies 4,6 5 3 2 officieren<br />
Poterne 30 4,5 3 Met hijschgat waarboven ijzeren<br />
haak.<br />
9 Logies 4,6 5 3 2 officieren<br />
10 Telegraphie 2,27 5 3<br />
11 Logies 12 5 3 10 onderofficieren; 23,5 M bergplank;<br />
1 vast geweerrek voor 15 geweren.<br />
12 Keuken 12 5 3 Met pomp op bronbuis- en<br />
regenwater, gootsteen, 7,5 M<br />
bergplank, gemetseld fornuis met dito<br />
wasemkap op ijzeren I ligger. Met<br />
dito stangen aan het dekgewelf<br />
opgehangen. In het fornuis 4<br />
kookketels tot een gezamenlijke<br />
inhoud van 2000 liters en 4<br />
<strong>Fort</strong> <strong>bij</strong> <strong>Rijnauwen</strong>, Naslagwerk, versie 1, 2013<br />
Samengesteld door Dirk de Groot<br />
Pagina 73
13 Logies 12 3,78<br />
5<br />
<strong>Fort</strong> <strong>bij</strong> <strong>Rijnauwen</strong>, Naslagwerk, versie 1, 2013<br />
Samengesteld door Dirk de Groot<br />
fornuispotten, benevens een ijzeren<br />
en kookkachel met lossen en vasten<br />
koperen waterketel. Hieronder een<br />
regenbak van 90 M³ inhoud. In het<br />
dekgewelf van dit lokaal de opening<br />
tot toegang naar lokaal 36 en 35,<br />
ijzeren ladder onder en hijschhaak<br />
boven de opening.<br />
3 27 manschappen; 46 M bergplank; 1<br />
vast geweerrek voor 15 geweren.<br />
14 Id 12 5 3 30 manschappen; 46 M bergplank; 2<br />
geweerrekken als voren.<br />
15 Id 12 5 3 30 manschappen; 46 M bergplank; 2<br />
geweerrekken als voren.<br />
16 Met pomp op bronbuiswater,<br />
gootsteen en 16 vaste waschkommen<br />
van cement in een gemetselden tafel,<br />
van voren evenals de wand<br />
daarboven tot aan de geboorte van<br />
het gewelf met witte tegeltjes<br />
bekleed.<br />
17 logies 7,4 5 3 Slaapvertrek officieren, behoort <strong>bij</strong><br />
lokaal 8.<br />
18 Id. 7,4 5 3 Wacht officieren, behoort <strong>bij</strong> lokaal 9.<br />
19 Gang 43 1,8 2,3 Hierin de mond van den regenbak<br />
onder lokaal 5 en een ijzeren<br />
traliedeur tot afscheiding langs de<br />
poterne.<br />
20 Gang 43 1,8 2,3 Hierin de mond van den regenbak<br />
onder lokaal 12 en een ijzeren<br />
traliedeur tot afscheiding langs de<br />
poterne.<br />
Pagina 74
Bergplaatsen<br />
Nummer<br />
v/h<br />
lokaal<br />
Bestemming Lang<br />
in M<br />
Breed<br />
in M<br />
Hoog<br />
in top<br />
in M<br />
Aanmerkingen<br />
21 portaal 2,05 5 3 Met een lampnis met glasplaat dik<br />
0,02 M en hijschgat met ijzeren haak<br />
daarboven.<br />
22 Kruitmagazijn 6,78 5 3 Voor 352 buskruitkisten van 50 kg.<br />
Met een lampnis met glasplaat als<br />
voren.<br />
23 Portaal 2,05 5 3 Met een lampnis, voorzien van eene<br />
glasplaat als voren en hijschgat met<br />
ijzeren haak daarboven.<br />
24 Kruitmagazijn 6,78 5 3 Voor 352 buskruitkisten van 50 kg.<br />
Met een lampnis met glasplaat als<br />
voren.<br />
28 Bergplaats 4 5 3 Met 17 M bergplank hierin toegang<br />
naar de begane grond verdieping.<br />
29 id. 4 5 3 Met 30 M bergplank<br />
30 Gevulde<br />
projectielen<br />
31<br />
32<br />
33<br />
Bergplaats 4<br />
4<br />
34 Gevulde<br />
projectielen<br />
4 5 3 Voor 15 rakken van o,5 M² opp.<br />
Met een lampnis met glasplaat dik<br />
0,02 M en hijschgat met ijzeren haak<br />
4<br />
5<br />
4,5<br />
In deze bergplaatsen hebben jarenlang<br />
geraamten gelegen uit Utrecht (klooster<br />
onder Vredenburg) en Wijk <strong>bij</strong> Duurstede.<br />
5<br />
daarboven.<br />
<strong>Fort</strong> <strong>bij</strong> <strong>Rijnauwen</strong>, Naslagwerk, versie 1, 2013<br />
Samengesteld door Dirk de Groot<br />
3<br />
3<br />
3<br />
Met 30 M Bergplank.<br />
Met 30 M Bergplank.<br />
Met 30 M Bergplank.<br />
4 5 3 Voor 15 rakken van o,5 M² opp.<br />
Met een lampnis met glasplaat dik<br />
0,02 M en hijschgat met ijzeren haak<br />
daarboven.<br />
Toegang bergplaatsen vanuit lokaal 5.<br />
Foto’s: Dirk de Groot.<br />
Pagina 75
Remises en verbruiksmagazijnen<br />
Nummer Bestemming Lang Breed Hoog in Aanmerkingen<br />
v/h lokaal<br />
in M in M top in M<br />
37 Remise 4 5 2,3 Voor 2 vuurmonden,<br />
tevens schuilplaats,<br />
gesloten door draaideuren<br />
in 4 bladen.<br />
38 id. 4 5 2,3 Voor 2 vuurmonden,<br />
tevens schuilplaats,<br />
gesloten als voren.<br />
39 Verbruiksmagazijn 4 5 2,3 Gesloten door eene<br />
draaideur en voorzien van<br />
eene lampnis met<br />
glasplaat van 0,02 M.<br />
40 Remise 4 5 2,3 Voor 2 vuurmonden,<br />
tevens schuilplaats,<br />
gesloten door draaideuren<br />
in 4 bladen.<br />
41 id. 4 4,5 2,3 Voor 2 vuurmonden,<br />
tevens schuilplaats,<br />
gesloten als voren.<br />
42 id. 4 6 2,3 Voor 2 vuurmonden,<br />
tevens schuilplaats,<br />
gesloten als voren.<br />
43 Verbruiksmagazijn 4 6 2,3 Gesloten door eene<br />
draaideur en voorzien van<br />
eene lampnis met<br />
glasplaat van 0,02 M.<br />
44 Remise 4 6 2,3 Voor 2 vuurmonden,<br />
tevens schuilplaats,<br />
gesloten door draaideuren<br />
in 4 bladen.<br />
45 id. 4 6 2,3 Voor 2 vuurmonden,<br />
tevens schuilplaats,<br />
gesloten als voren.<br />
In het geheel plaats voor 5 officieren, 10 onderofficieren, 197 manschappen, 35200 kg kruit en 15<br />
m² projectielrak.<br />
<strong>Fort</strong> <strong>bij</strong> <strong>Rijnauwen</strong>, Naslagwerk, versie 1, 2013<br />
Samengesteld door Dirk de Groot<br />
Pagina 76
<strong>Fort</strong> <strong>bij</strong> <strong>Rijnauwen</strong>, Naslagwerk, versie 1, 2013<br />
Samengesteld door Dirk de Groot<br />
Pagina 77
Bomvrije Kazerne.<br />
Lokaal 1 nog voorzien van een deur.<br />
Poterne met trap en verwarmingsbuizen.<br />
Achteringang van de poterne.<br />
Binnengang.<br />
<strong>Fort</strong> <strong>bij</strong> <strong>Rijnauwen</strong>, Naslagwerk, versie 1, 2013<br />
Samengesteld door Dirk de Groot<br />
Pagina 78
Tekst op buitendeur. O H = ouwe hoeren<br />
Lokaal 1, wasplaats.<br />
Uit de tijd van de MOB opslag.<br />
Opstelplaats van de pomp in de wasplaats. Deze is na het plaatsen direct weggehaald<br />
omdat hij niet goed functioneerde.<br />
<strong>Fort</strong> <strong>bij</strong> <strong>Rijnauwen</strong>, Naslagwerk, versie 1, 2013<br />
Samengesteld door Dirk de Groot<br />
Pagina 79
Restauratie Bomvrije kazerne<br />
In 1970 is het dak van de bomvrije kazerne ingrijpend gerestaureerd.<br />
Boomwortels hadden het metselwerk aangetast en ook door enkele verzakkingen<br />
waren scheuren ontstaan. Er was veel wateroverlast in de lokalen. De<br />
fotoreportage laat zien wat er allemaal moest gebeuren.<br />
Voor de restauratie.<br />
Het dak, vrij van gronddekking.<br />
Sloop remise 3 en 4.<br />
<strong>Fort</strong> <strong>bij</strong> <strong>Rijnauwen</strong>, Naslagwerk, versie 1, 2013<br />
Samengesteld door Dirk de Groot<br />
Verwijderen poreuze steenlaag.<br />
Schoonmaken druipkokers. Aanbrengen 1 e en 2 e folie laag.<br />
Pagina 80
Terugleggen poreuze stenen. Aanbrengen folie laag 3.<br />
Aanbrengen vilt, grind, vilt en zand. Terugleggen gronddekking.<br />
Restauratie kroonrand. Restauratie kroonrand.<br />
<strong>Fort</strong> <strong>bij</strong> <strong>Rijnauwen</strong>, Naslagwerk, versie 1, 2013<br />
Samengesteld door Dirk de Groot<br />
Pagina 81
Wachtgebouw 1 (na 1869)<br />
De Wachtgebouwen zijn elk verdeeld in 2 lokalen, als:<br />
Indeling.<br />
Nummer<br />
v/h<br />
lokaal<br />
Bestemming Lang<br />
in M<br />
Breed<br />
in M<br />
Hoog<br />
in top<br />
in M<br />
<strong>Fort</strong> <strong>bij</strong> <strong>Rijnauwen</strong>, Naslagwerk, versie 1, 2013<br />
Samengesteld door Dirk de Groot<br />
Aanmerkingen<br />
1 logies 17,3 3,5 2,65 40 manschappen; met 3 nissen elk<br />
breed 1,5, diep 0,25, hoog in top 2<br />
M. 1 lampnis met glasplaat dik<br />
0,02 M en 1 vast geweerrek voor<br />
15 geweren. De Frontdeur in twee<br />
bladen waardoor dit lokaal is<br />
gesloten in elk blad van 3<br />
geweerschietgaten voorzien.<br />
2 Wachtlokaal 6 4 2,72 Met 6 M vaste brits en 9 M<br />
bergplank.<br />
In het geheel plaats voor 40 manschappen.<br />
Wachtgebouw 1, na de verbouwing in 1869<br />
Foto: Dirk de Groot.<br />
Wachtgebouw 1, bestektekening<br />
Pagina 82
Wachtgebouw 2<br />
Indeling.<br />
Nummer<br />
v/h<br />
lokaal<br />
Bestemming Lang<br />
in M<br />
Breed<br />
in M<br />
Hoog<br />
in top<br />
in M<br />
<strong>Fort</strong> <strong>bij</strong> <strong>Rijnauwen</strong>, Naslagwerk, versie 1, 2013<br />
Samengesteld door Dirk de Groot<br />
Aanmerkingen<br />
1 logies 17,3 3,5 2,65 40 manschappen; met 3 nissen elk<br />
breed 1,5, diep 0,25, hoog in top 2<br />
M. 1 lampnis met glasplaat dik<br />
0,02 M en 1 vast geweerrek voor<br />
15 geweren. De Frontdeur in twee<br />
bladen waardoor dit lokaal is<br />
gesloten in elk blad van 3<br />
geweerschietgaten voorzien.<br />
2 Wachtlokaal 6 4 2,72 Met 6 M vaste brits en 9 M<br />
bergplank.<br />
In het geheel plaats voor 40 manschappen.<br />
Wachtgebouw 2.<br />
Achterdoorgang. Wachtgebouw 2, bestektekening.<br />
Pagina 83
In december 1995 is het wachtgebouw 2<br />
gerestaureerd.<br />
Gescheurde aanhechting.<br />
Foto’s restauratie Wachtgebouw: Staatsbosbeheer<br />
Losgebroken stenen.<br />
Losse deklaag.<br />
<strong>Fort</strong> <strong>bij</strong> <strong>Rijnauwen</strong>, Naslagwerk, versie 1, 2013<br />
Samengesteld door Dirk de Groot<br />
Pagina 84
Grind- en viltlaag<br />
Aanleg drainage Gronddekking en deklaag terug<br />
Wachterswoning<br />
Indeling.<br />
Nummer<br />
v/h<br />
lokaal<br />
Bestemming Lang<br />
in M<br />
Breed<br />
in M<br />
Hoog<br />
in top<br />
in M<br />
<strong>Fort</strong> <strong>bij</strong> <strong>Rijnauwen</strong>, Naslagwerk, versie 1, 2013<br />
Samengesteld door Dirk de Groot<br />
Aanmerkingen<br />
1 Woonvertrek 4 4 3,5 De vertrekken 1 en 2 zijn door een<br />
schot gescheiden<br />
2 id. 3,02 4 3,5<br />
3 id. 3,5 4 3,5<br />
4 Keuken 3,3 4 3,5 Voorzien van een pomp op welput<br />
en van een trap naar den zolder.<br />
Hieronder een kelder van 5,8 M²<br />
oppervlakte.<br />
5 Gang 5,6 1,3 3,5<br />
6 Privaat 1,2 1,3 3,5 Hieronder de privaatput van 4,5<br />
M³ inhoud. Het privaat voorzien<br />
van een gegoten ijzeren trechter<br />
en onder- en bovenbril met lossen<br />
deksel.<br />
Boven deze lokalen is een zolder.<br />
Pagina 85
Wachterswoning, bestektekening.<br />
Wachterswoning.<br />
<strong>Fort</strong> <strong>bij</strong> <strong>Rijnauwen</strong>, Naslagwerk, versie 1, 2013<br />
Samengesteld door Dirk de Groot<br />
Pagina 86
Roeiboot<br />
Voor het uitvoeren van hun werkzaamheden hadden een aantal fortwachters de<br />
beschikking over een roeiboot. Uiteraard een “Rijksmodel”<br />
Bouwtekening van de roeiboten.<br />
<strong>Fort</strong> <strong>bij</strong> <strong>Rijnauwen</strong>, Naslagwerk, versie 1, 2013<br />
Samengesteld door Dirk de Groot<br />
Pagina 87
<strong>Fort</strong> <strong>bij</strong> <strong>Rijnauwen</strong>, Naslagwerk, versie 1, 2013<br />
Samengesteld door Dirk de Groot<br />
Pagina 88
<strong>Fort</strong> <strong>bij</strong> <strong>Rijnauwen</strong>, Naslagwerk, versie 1, 2013<br />
Samengesteld door Dirk de Groot<br />
Pagina 89
<strong>Fort</strong> <strong>bij</strong> <strong>Rijnauwen</strong>, Naslagwerk, versie 1, 2013<br />
Samengesteld door Dirk de Groot<br />
Pagina 90
<strong>Fort</strong> <strong>bij</strong> <strong>Rijnauwen</strong>, Naslagwerk, versie 1, 2013<br />
Samengesteld door Dirk de Groot<br />
Pagina 91
Brug E<br />
Constructie.<br />
De opneembare brug e die de Escarpgallerij verbind met de Caponnière is lang<br />
5M en bestaat uit 5 ijzeren I liggers hoog 0,2 M, die respectievelijk op de keel-<br />
en frontmuren van beide gebouwen rusten en waaraan door sluitribben bevestig<br />
is een enkel houten dek breed 2,5 dik 0,05 M, met het bovenvlak op 1,8 M. AP.<br />
Brug F<br />
Brug E.<br />
Foto: Marco van Wijnbergen.<br />
De gedeeltelijk vaste en gedeeltelijk beweegbare brug over de Keelgracht van<br />
het Reduit is lang 12,28 M en bestaat in het buitenboord der gracht uit een<br />
gemetseld landhoofd en uit 2 gemetselde pijlers, waarop de vaste brug lang 9,13<br />
M rust met 5 ijzeren I liggers, hoog 0,2 M. Het enkel houten dek, met het<br />
bovenvlak op 2 M + AP, breed 3,5 dik 0,06 M is daarop met bespijkeringsribben<br />
bevestigd.<br />
Aansluitende aan dit dek rust op den buitenste pijler met het vooreinde de val<br />
der Derché brug bestaande uit een enkel houten dek lang 3,15 breed, 2,45 dik<br />
0,05 M met bevestigingsribben verbonden aan 5 ijzeren I liggers hoog 0,2 M die<br />
gekoppeld zijn door eindplaten, waarmede het achtereinde, voorzien van asarmen,<br />
rust op en beweegt in metalen kussenblokken in hardsteen bevestigd in<br />
den keelmuur van het Reduit.<br />
Het bewegen der val geschiedt door kettingen aan het vooreinde der brug<br />
bevestigd, lopende over ijzeren schijven in de keelmuur van het Reduit ter<br />
weerszijde van de hoofdpoort; aan het achtereinde verbonden aan gegoten<br />
ijzeren bewegingsraderen van 1,5 M middellijn rustende op ijzeren I liggers hoog<br />
0,2 M. op de assen dezer bewegingsraderen zijn gegoten ijzeren<br />
uitmiddelpuntige kwadranten aan wier vooreinde tegenwichten met kettingen<br />
hangen die dalen in gemetselde putten, in nissen onder de raderwerken ter<br />
weerszijden in lokaal 1 aangebracht.<br />
<strong>Fort</strong> <strong>bij</strong> <strong>Rijnauwen</strong>, Naslagwerk, versie 1, 2013<br />
Samengesteld door Dirk de Groot<br />
Pagina 92
Van de vaste brug is het landhoofd gesteld op het natuurlijke terrein op 1 M – AP<br />
en elke pijler op en beton koffer dik 0,9 M, waarvan het bovenvlak op AP,<br />
omgeven door eene kisting van damplanken lang 2,9 dik 0,06 M met den<br />
bovenkant op AP.<br />
Op de vaste brug staat eene leuning van gesmeed ijzeren stijlen en regels waar<br />
tuschen gegoten ijzeren vulstukken. De vaste brug sluit met eene<br />
klinkerbestrating van ongeveer 8 M² aan den grintbaan van de toegangsweg.<br />
Bestektekening van de brug. Mechanisme ophaalbrug.<br />
In de 80er jaren is het brugdek vernieuwd. Op de pijler en in het water onder de<br />
brug is toen veel munitie voor Nederlandse handvuurwapens gevonden.<br />
Vermoedelijk weggegooid <strong>bij</strong> de capitulatie in mei 1940.<br />
Brug G, H en I<br />
De 3 vaste bruggen over de Keelgracht elk lang 20,23 M, voorzien van een<br />
opneembaar vak tusschen den eerste en tweeden binnenpijler lang 4,95 M,<br />
bestaan elk uit 2 gemetselde landhoofden en 3 gemetselde pijlers, waarop het<br />
enkel dek der brug met het bovenvlak op 2 M + AP breed 3,5 dik 0,05 met 5<br />
ijzeren I liggers rust en daaraan met bevestigings- en bespijkeringsribben<br />
verbonden is.<br />
Van de bruggen g en h zijn de vakken aan de zijde van het fort, waaiervormig<br />
verbreed zoals op de tekening met stippelijn is aangegeven.<br />
De landhoofden zijn op natuurlijk terrein gesteld op 1 m + AP, de pijlers op<br />
betonkoffers dik 1,6 M, met het bovenvlak op 0,2 M – AP omgeven door een<br />
kisting van damplanken damplanken lang 2,9 dik 0,06 M met den bovenkant op<br />
AP. Op de vaste brug staat eene leuning van gesmeed ijzeren stijlen en regels<br />
waar tuschen gegoten ijzeren kruisen, langs het opneembaar vak ter weerszijde<br />
met eene ketting vervangen tusschen en aan de uiteinden van den bovenregels<br />
der vaste leuning opgehangen.<br />
Op de buitensten pijler van elke brug staat eene geverfde houten barrière in 2<br />
bladen wijd 3,32 M van dubbel opgeklampte planken, waarin in elk blad 3<br />
schietgaten, afgehangen aan stijlen lang 2,5 in het vierkant zwaar 0,2 M aan de<br />
buitenzijde met gebogen ijzeren steun ter zijde aan- en met gegoten ijzeren<br />
draagplaten op de pijlers bevestigd, van boven gekoppeld op de brug voor het<br />
Reduit en wachtgebouw na: 1, door een gegoten ijzeren segmentvormigen boog<br />
<strong>Fort</strong> <strong>bij</strong> <strong>Rijnauwen</strong>, Naslagwerk, versie 1, 2013<br />
Samengesteld door Dirk de Groot<br />
Pagina 93
waarvan de binnentop op 4,75 M + Ap, op de brug van wachtgebouw 2: door<br />
een in gelijken vorm gebogen gesmeed ijzeren stang.<br />
Fotograaf onbekend.<br />
<strong>Fort</strong> <strong>bij</strong> <strong>Rijnauwen</strong>, Naslagwerk, versie 1, 2013<br />
Samengesteld door Dirk de Groot<br />
Pagina 94
Remise I en II<br />
Boven beide wachtgebouwen staat een open remise bestaande uit 4<br />
stallingruimten met daaronder een kelder als bergplaats.<br />
<strong>Fort</strong> <strong>bij</strong> <strong>Rijnauwen</strong>, Naslagwerk, versie 1, 2013<br />
Samengesteld door Dirk de Groot<br />
Pagina 95
<strong>Fort</strong> <strong>bij</strong> <strong>Rijnauwen</strong>, Naslagwerk, versie 1, 2013<br />
Samengesteld door Dirk de Groot<br />
Pagina 96
Open remises I en II.<br />
Remise II, foto: Dirk de Groot.<br />
Remise 1, 2, 5, 6 en 7<br />
<strong>Fort</strong> <strong>bij</strong> <strong>Rijnauwen</strong>, Naslagwerk, versie 1, 2013<br />
Samengesteld door Dirk de Groot<br />
De remises 1, 2, 5, 6 en 7.<br />
Pagina 97
Remise 1.<br />
Remise 2.<br />
<strong>Fort</strong> <strong>bij</strong> <strong>Rijnauwen</strong>, Naslagwerk, versie 1, 2013<br />
Samengesteld door Dirk de Groot<br />
Remise 1, luchtfoto, RAF, 1945.<br />
Remise 2, stalling.<br />
Pagina 98
Remise 2,Buskruitbergplaats. Remise 2, ventilatieluiken.<br />
Remise 5. Remise 6.<br />
Remise 7. Remise 7, inslag van kogels uit pantserbuks.<br />
<strong>Fort</strong> <strong>bij</strong> <strong>Rijnauwen</strong>, Naslagwerk, versie 1, 2013<br />
Samengesteld door Dirk de Groot<br />
Pagina 99
Remise 3 en 4<br />
Bij de verbeteringen anno 1979 behoorde de bouw van een tweetal remises.<br />
Deze stonden op de wal ter weerszijde van de remises en verbruiks magazijnen<br />
op de bomvrije kazerne. Bij de restauratiewerkzaamheden aan de bomvrije<br />
kazerne in 1970 zijn ze beide gesloopt. Ze waren in hun geheel gebouwd van<br />
trasbeton. De resten zijn voor een deel gebruikt voor het opvullen van het gat<br />
naast het geschutemplacement <strong>bij</strong> remise 5 dat was ontstaan door het<br />
exploderen en vernietigen van munitie. Het overige puin is ter hoogte van de<br />
bergloods op het buitenfort en is nu een mooie “rotstuin”<br />
Remise 4 onder de sloophamer. Gebouwd van trasbeton.<br />
Bestektekening remise 3.<br />
<strong>Fort</strong> <strong>bij</strong> <strong>Rijnauwen</strong>, Naslagwerk, versie 1, 2013<br />
Samengesteld door Dirk de Groot<br />
Pagina 100
Bestektekening remise 4.<br />
<strong>Fort</strong> <strong>bij</strong> <strong>Rijnauwen</strong>, Naslagwerk, versie 1, 2013<br />
Samengesteld door Dirk de Groot<br />
Pagina 101
Mobilisatie 1870<br />
Bij het uitbreken van de Frans-Duitse oorlog worden veel forten van de Nieuwe<br />
<strong>Hollandse</strong> Waterlinie gemobiliseerd. <strong>Fort</strong> <strong>bij</strong> <strong>Rijnauwen</strong> was toen nog niet klaar.<br />
Het voorfront was al gereed en zou indien noodzakelijk ingericht kunnen worden<br />
met geschut. Nederland raakte niet betrokken <strong>bij</strong> deze oorlog en men ging<br />
gewoon verder met de bouw. Op 1 september 1870 werd het fort vereerd met<br />
een inspectiebezoek van Z.m. Koning Willem III. Willem was goed op de hoogte<br />
van de vestingbouw en stelde kritische vragen. Hij gaf aan zeer tevreden te zijn.<br />
Verder is er voor wat betreft deze mobilisatie weinig bekend.<br />
<strong>Fort</strong> <strong>bij</strong> <strong>Rijnauwen</strong>, Naslagwerk, versie 1, 2013<br />
Samengesteld door Dirk de Groot<br />
Pagina 102
Mobilisatie 1914<br />
Door de bewapeningswedloop verloren de forten van de waterlinie hun waarde<br />
als de zelfstandige artilleriesteunpunten en kregen ze een functie als<br />
infanteriesteunpunt. Tussen de forten werden infanteriestellingen gegraven.<br />
Deze werden in 1914 – 1918 voorzien van verschillende groepschuilplaatsen in<br />
gewapend beton. Het meeste geschut werd in 1915 van de forten afgehaald en<br />
in zogenaamde geschutbatterijen ingegraven in het achterland. De forten werden<br />
wel bemand maar deden voornamelijk dienst als kazerne en opslag.<br />
Bij de kazernefunctie hoorden de keuken, de ziekenlokalen, telegrafie,<br />
huisvesting. Bij opslag hoorde munitie en voeding.<br />
Het zware geschut werd van de forten gehaald en in batterijen ingegraven in het<br />
achterterrein. Dit geschut schoot over het eigen leger heen op de vijand.<br />
<strong>Fort</strong> <strong>bij</strong> <strong>Rijnauwen</strong>, Naslagwerk, versie 1, 2013<br />
Samengesteld door Dirk de Groot<br />
Pagina 103
Het gedeelte van de infanteriestelling tussen fort aan de Hoofddijk en het fort <strong>bij</strong><br />
<strong>Rijnauwen</strong>.<br />
De betonwerken uit 1918 worden door de meeste mensen bunkers genoemd.<br />
Een betere benaming is groepschuilplaats. De officiële benaming is:<br />
“Granaatvrije schuilplaats voor loopgraafwacht”<br />
<strong>Fort</strong> <strong>bij</strong> <strong>Rijnauwen</strong>, Naslagwerk, versie 1, 2013<br />
Samengesteld door Dirk de Groot<br />
Pagina 104
Overzicht van de scherf- en granaatvrije groepschuilplaatsen.<br />
<strong>Fort</strong> <strong>bij</strong> <strong>Rijnauwen</strong>, Naslagwerk, versie 1, 2013<br />
Samengesteld door Dirk de Groot<br />
Pagina 105
Tussen de forten in is duidelijk waarneembaar dat er stellingen gegraven zijn. Wat meer<br />
naar achteren zijn de geschutbatterijen zichtbaar.<br />
Ook over deze mobilisatie is niet veel bekend. Dit is waarschijnlijk wel de periode<br />
waarin het fort op diverse plaatsen is verfraaid met muurschilderingen.<br />
Ook in het glacis (buitenfort) en op het fort werden groepsschuilplaatsen<br />
gebouwd.<br />
Groepschuilplaats 1914 I in het glacis.<br />
<strong>Fort</strong> <strong>bij</strong> <strong>Rijnauwen</strong>, Naslagwerk, versie 1, 2013<br />
Samengesteld door Dirk de Groot<br />
Pagina 106
Groepschuilplaats 1915 in het glacis.<br />
Groepschuilplaats van losse segmenten(1916). Op de achtergrond een golfplaten<br />
<strong>Fort</strong> <strong>bij</strong> <strong>Rijnauwen</strong>, Naslagwerk, versie 1, 2013<br />
Samengesteld door Dirk de Groot<br />
Pagina 107
lindering. Deze deden normaliter dienst als schuilplaats meer deze is op <strong>Rijnauwen</strong><br />
gebouwd als oefen- en proefnemings ruimte voor strijdgassen.<br />
<strong>Fort</strong> <strong>bij</strong> <strong>Rijnauwen</strong>, Naslagwerk, versie 1, 2013<br />
Samengesteld door Dirk de Groot<br />
Pagina 108
Afwachtingsdekking(1917) in een infanteriesteunpunt. Tussenterrein <strong>Rijnauwen</strong> en<br />
Vechten.<br />
<strong>Fort</strong> <strong>bij</strong> <strong>Rijnauwen</strong>, Naslagwerk, versie 1, 2013<br />
Samengesteld door Dirk de Groot<br />
Pagina 109
Afwachtingsdekking, blauwdruk.<br />
<strong>Fort</strong> <strong>bij</strong> <strong>Rijnauwen</strong>, Naslagwerk, versie 1, 2013<br />
Samengesteld door Dirk de Groot<br />
Pagina 110<br />
Restanten<br />
van een<br />
groepsnest<br />
in het<br />
glacis met<br />
de huidige<br />
bezetting.
Op en rond het Glacis zijn duidelijk de loopgraven en de infanteriestellingen zichtbaar.<br />
Ook zijn er twee extra bruggen gebouwd. Een van de Caponnière naar het Glacis en 1<br />
van het Glacis naar de weg in de richting van het Hoge bos.<br />
<strong>Fort</strong> <strong>bij</strong> <strong>Rijnauwen</strong>, Naslagwerk, versie 1, 2013<br />
Samengesteld door Dirk de Groot<br />
Pagina 111<br />
Foto: Dirk<br />
de Groot.
Van veel forten was bekend dat er herinneringsaardewerk van was gemaakt. Dit<br />
is anno 2012, het eerste exemplaar dat ik van het fort <strong>bij</strong> <strong>Rijnauwen</strong> zie. Deze<br />
borden werden gemaakt door de firma Mobach in Utrecht. Op het bort is<br />
flankbatterij 5 afgebeeld.<br />
<strong>Fort</strong> <strong>bij</strong> <strong>Rijnauwen</strong>, Naslagwerk, versie 1, 2013<br />
Samengesteld door Dirk de Groot<br />
Pagina 112
Inundaties (Sluis en stuw <strong>bij</strong> Werkhoven)<br />
De sluis en stuw zijn gebouwd met als doel het inunderen van de Nieuwe<br />
<strong>Hollandse</strong> Waterlinie maar is vooral gebruikt voor het schutten van schepen. Bij<br />
het uitbreken van de Eerste wereldoorlog zijn de balken in de stuw aangebracht.<br />
De schippers waren hier niet blij mee omdat ze niet meer konden doorvaren naar<br />
Utrecht. Het water stond trouwens zo hoog dat ook het jaagpad onder water<br />
stond. Ook 1n 1940 is er wat land onder water gezet. Dit heeft voor de<br />
verdediging van Nederland geen invloed meer gehad. Ook de Duitsers hebben<br />
nog gebruik gemaakt van de stuw als onderdeel van de Pantherstellung, de<br />
verdediging tegen de geallieerden. Het verzet schijnt deze Duitse inundaties<br />
behoorlijk te hebben gesaboteerd. Het beheer van de sluis viel onder het<br />
ministerie van Oorlog, later het ministerie van defensie.<br />
Plattegrond sluiswachtershuis met schotbalkenloods.<br />
Bij de sluis hoort ook een sluiswachterswoning (bouwjaar 1870). Deze woning<br />
lijkt overigens als twee druppels water op een fortwachterswoning.<br />
1 = Directiekamer met stookplaats en trap naar de zolder<br />
2 = Woonkamer met stookplaats<br />
3 = Slaapkamer met 2 bedsteden<br />
4 = Keuken met stookplaats, gootsteen, pomp, portaal en de trap naar de kelder<br />
5 = Gang met trap naar de zolder<br />
6 = Privaat<br />
Links naast het huis bevindt zich de schotbalkenloods.<br />
(RAU, archief EAT Genie Utrecht, Register van inundatiemiddelen).<br />
Sluiswachters te werkhoven<br />
1871-1902 J.H. Denkers 1953-1962 A.W.H. Korpel<br />
1902-1905 Niet bekend 1962-1973 J.B. de Wit<br />
1905-1931 G.A.C. Buckesveld 1973-1979 L.R.A. Wennekes<br />
1931-1952 C. van der Meer 1979-1985 T.B. van Houwelingen<br />
1953 B. van der Meer<br />
<strong>Fort</strong> <strong>bij</strong> <strong>Rijnauwen</strong>, Naslagwerk, versie 1, 2013<br />
Samengesteld door Dirk de Groot<br />
Pagina 113
Situatietekening.<br />
Inundatiesluis.<br />
Bestektekening 1870.<br />
<strong>Fort</strong> <strong>bij</strong> <strong>Rijnauwen</strong>, Naslagwerk, versie 1, 2013<br />
Samengesteld door Dirk de Groot<br />
Pagina 114
Waaiersluis<br />
In de sluis van werkhoven was een stuw geplaatst. Daarmee sloot men de<br />
Kromme Rijn af waardoor het water stroomopwaarts ging stijgen. Een andere<br />
vorm van inunderen was het water laten toestromen vanuit een rivier of kanaal<br />
in een daar voor bestemde inundatiekom. Dit gebeurde veelal met zogenaamde<br />
waaiersluizen. Een waaierdeur bestaat uit twee aan elkaar verbonden delen, die<br />
rond kunnen draaien in een komvormige inkassing. Het ene blad heeft een<br />
breedte van 5/6 van het andere blad. De delen vormen samen een soort waaier.<br />
De waaierdeuren kunnen naar beide zijden het water keren. Door de waaierkas<br />
via buizen met water te vullen verandert de druk op de deuren zodanig dat deze<br />
zowel tegen de stroom in als met de stroom mee open en dicht gedraaid kunnen<br />
worden.<br />
Ter bestrijking van grote watervlakten, accessen maar ook voor beperkte<br />
offensieve acties maakte men in het inundatiegebied gebruik van zogenaamde<br />
uitleggers. Dit waren grote platte schuiten die bewapend waren met een kanon<br />
op uitleggeraffuit. Later ook wel met een zware mitrailleur.<br />
Uitlegger in het inundatiegebied, collectie Artillerie museum.<br />
<strong>Fort</strong> <strong>bij</strong> <strong>Rijnauwen</strong>, Naslagwerk, versie 1, 2013<br />
Samengesteld door Dirk de Groot<br />
Pagina 115
O en O<br />
Op het fort werd wel werk gemaakt van de zogenaamde O en O. Dit stond voor<br />
ontwikkeling en ontspanning. Er werden cursussen gegeven, toneel en<br />
muziekuitvoeringen georganiseerd en zoals je in de afbeelding kunt zien zelf<br />
handgemaakte kranten vervaardigd.<br />
De kranten zijn uit de collectie van Jos Rams.<br />
<strong>Fort</strong> <strong>bij</strong> <strong>Rijnauwen</strong>, Naslagwerk, versie 1, 2013<br />
Samengesteld door Dirk de Groot<br />
Pagina 116
<strong>Fort</strong> <strong>bij</strong> <strong>Rijnauwen</strong>, Naslagwerk, versie 1, 2013<br />
Samengesteld door Dirk de Groot<br />
Pagina 117
Tussen twee oorlogen<br />
Door veranderingen in het defensiesysteem veranderd de naam van de Nieuwe <strong>Hollandse</strong><br />
Waterlinie in “Oostfront van Vesting Holland. De vestingartillerie maakt plaats voor de<br />
veldartillerie. Vriend en vijand kregen de beschikking over vliegtuigen. In Nederland was<br />
dat aanvankelijk een afdeling van de landmacht. De forten waren voor vliegtuigen niet<br />
meer te camoufleren en verloren steeds meer van hun waarde. Omdat ze meestal wel op<br />
strategische punten lagen zijn op en na<strong>bij</strong> een aantal van de forten, groepschuilplaatsen<br />
van het type 1914 I omgebouwd tot mitrailleurkazemat. Zo ook in het glacis van<br />
rijnauwen. In 1939 heeft men ook nog mitrailleurkazematten G en groepsschuilplaatsen<br />
P geplaatst.<br />
G-kazemat op linker voorfront. Piramide in het glacis.<br />
Het geheel aan groepschuilplaatsen, groepsnesten, infanteriestellingen en<br />
kazematten tussen de forten werd de Hoofdweerstandsstrook (HWS) genoemd.<br />
Voor deze HWS kwam nog een tankgracht te liggen met aspergeversperringen op<br />
de wegen.<br />
<strong>Fort</strong> <strong>bij</strong> <strong>Rijnauwen</strong>, Naslagwerk, versie 1, 2013<br />
Samengesteld door Dirk de Groot<br />
Vechtwagenversperring op de<br />
spoorbaan <strong>bij</strong> Mill met<br />
geplaatste asperges.<br />
Vechtwagenversperringen (Asperge versperringen) waren zware blokken van gewapend<br />
beton dwars in een weg. Er zaten gaten in waar stalen I balken in geplaatst konden<br />
worden. Ze stonden in een schuine hoek in de richting van de vijand. Eenmaal geplaatst<br />
konden de asperges door een kleminrichting niet meer worden verwijderd.<br />
Pagina 118
<strong>Fort</strong> <strong>bij</strong> <strong>Rijnauwen</strong>, Naslagwerk, versie 1, 2013<br />
Samengesteld door Dirk de Groot<br />
Grote delen van deze tankgracht,<br />
alsmede de vechtwagenversperringen<br />
zijn nog aanwezig.<br />
Aspergeblok Rijnsoever.<br />
Tijdelijke versperring van<br />
pitamidevormige betonblokken de met<br />
kettingen aan elkaar verbonden waren.<br />
Tekening: Bibliotheek <strong>Hollandse</strong><br />
Waterlinie.<br />
Pagina 119
In 1936 zijn een aantal groepschuilplaatsen 1918 I in het glacis omgebouwd tot<br />
mitrailleurkazemat.<br />
<strong>Fort</strong> <strong>bij</strong> <strong>Rijnauwen</strong>, Naslagwerk, versie 1, 2013<br />
Samengesteld door Dirk de Groot<br />
Pagina 120
<strong>Fort</strong> <strong>bij</strong> <strong>Rijnauwen</strong>, Naslagwerk, versie 1, 2013<br />
Samengesteld door Dirk de Groot<br />
Pagina 121
Mobilisatie 1939<br />
Op 24 augustus 1939 werd reserve Kaptein van het Klaas Brouwer opgeroepen<br />
om naar zijn kazerne in Assen te gaan voor de mobilisatie, de volgende dag<br />
moest hij naar Utrecht om vervolgens met zijn manschappen naar het <strong>Fort</strong> <strong>bij</strong><br />
<strong>Rijnauwen</strong> te marcheren. Het fort treft hij verlaten aan. De manschappen<br />
beginnen met kwartier maken. Bedden of kribben zijn er niet, wel heel veel<br />
materiaal van houten stellingen. Dit hout wordt op de vloeren gelegd en bedekt<br />
met stro. Zo konden ze in ieder geval slapen. In de maand die volgt moeten ze<br />
veel en hard werken om het fort en de omgeving in gereedheid te brengen.<br />
Verhaal van Jan Hollander (interview van Jos Rams)<br />
Het onderstaande verhaal geeft ons een beeld van de belevenissen van een<br />
militair tijdens de mobilisatie.<br />
Jan Hollander had zijn 1 e militaire opleiding en diensttijd als dienstplichtig militair<br />
doorgebracht in assen in begin 1939. Jan werd tijdens de voormobilisatie samen<br />
met veel anderen opgeroepen in Assen. Hij herinnert zich Geer Slote, Frans<br />
Bennema uit Gieten en Geert van der Veen uit Gieterveen. Opvallen was de staat<br />
van de uniformen. De een had geen zitvlak meer in de broek terwijl een ander<br />
gaten had achter de ellebogen van de tuniek. Deze laatste had een koppel<br />
kinderen.<br />
Lenting, Pepping, Bennema en van der Veen waren ouder dan Jan.<br />
De oproep voor de mobilisatie kwam met de post vanaf het gemeentehuis. Jan<br />
weet niets van plakkaten die in het dorp zouden zijn opgehangen.<br />
In die tijd reden de treinen nog. Ze werden per trein vervoert naar Utrecht. Hij<br />
kwam op in Utrecht op de Vondellaan. Daar werden ze met een man of twaalf<br />
eerst twee of drie weken ingekwartierd <strong>bij</strong> burgers in de omgeving. Het waren<br />
allemaal boeren jongens. Sommige waren nog nooit in Utrecht geweest. “s<br />
Avonds gingen ze eten de tafel was gedekt voor zes personen en er was gekookt<br />
voor zes maar er kwamen er nog zes <strong>bij</strong> en daar was niet op gerekend. Bij de<br />
groep van Jan zat ook Jan Terborch uit Nieuw-Amsterdam. Deze zei “ze krijgen<br />
er goed voor betaald dus ze moeten ook voor eten zorgen” De gastheer moest<br />
toen extra eten klaarmaken. Jan zij later nog tegen Jan Terborch “als jij er niet<br />
geweest was hadden we waarschijnlijk niets te eten gekregen” . De andere<br />
jongens waren niet zo vrij om om eten te vragen. Terberch bleef er achteraan<br />
zitten dat iedereen te eten kreeg. In de tijd dat ze op de Vondellaan<br />
bivakkeerden hebben ze eigenlijk niets gedaan.<br />
Daarna werden hij en zijn lotgenoten doorgestuurd naar het fort <strong>bij</strong> <strong>Rijnauwen</strong>.<br />
Jan kwam niet direct op het fort. Hij werd samen met de soldaten Lanting en<br />
Pepping uit Gieten eerst gehuisvest in de jeugdherberg aldaar. Ze zijn een<br />
behoorlijke tijd in de jeugdherberg gebleven.<br />
<strong>Fort</strong> <strong>bij</strong> <strong>Rijnauwen</strong>, Naslagwerk, versie 1, 2013<br />
Samengesteld door Dirk de Groot<br />
Pagina 122
<strong>Fort</strong> <strong>bij</strong> <strong>Rijnauwen</strong>, Naslagwerk, versie 1, 2013<br />
Samengesteld door Dirk de Groot<br />
Jan en zijn maten op de trap van de<br />
jeugdherberg.<br />
Foto: Jan Hollander.<br />
Op <strong>Rijnauwen</strong> moesten ze loopgraven en splitterboxen (hij bedoeld hier<br />
waarschijnlijk blinderingen mee) maken. De loopgraven werden versterkt met<br />
hout en matten die gevlochten waren van wilgentenen. De splitterboxen waren<br />
zo gemaakt dat er een auto in kon rijden. Dit speelde zich af in de herfst en<br />
winter 1939. Dit was een heel strenge winter. De koude in de jeugdherberg viel<br />
wel mee. Er werd daar gestookt. Jan had het geluk dat hij regelmatig op verlof<br />
kon. Daar had hij geluk mee. Omdat hij niet getrouwd was bracht hij zijn verlof<br />
<strong>bij</strong> zijn ouders door. Ook de kerstdagen heeft hij thuis doorgebracht, hij had toen<br />
al wel verkering met het meisje dat later zijn echtgenote zou worden. Zijn vader<br />
ontving de zogenaamde kostwinners vergoeding voor hem maar veel was dat<br />
niet. Als je met verlof ging beurde je wel soldij, dat was wel mooi. Na 10 mei<br />
werd dat anders, hij is toen een lange tijd niet thuis geweest.<br />
Tot zover het verhaal van Jan Hollander.<br />
Corvee.<br />
De winter van 1939 -1940 was streng. De soldaten moesten zich onder andere<br />
bezig houden met openijzen van de inundaties.<br />
Pagina 123
25 RI <strong>bij</strong> de jeugdherberg <strong>Rijnauwen</strong>.<br />
Jan Hollander.<br />
Foto’s: Jan Hollander.<br />
Troepen op de schaats. Openijzen.<br />
<strong>Fort</strong> <strong>bij</strong> <strong>Rijnauwen</strong>, Naslagwerk, versie 1, 2013<br />
Samengesteld door Dirk de Groot<br />
Pagina 124
Openijzen. Winteroefening. Foto: het Nationaal Archief.<br />
Ze werden eruit gezet en moesten naar<br />
Vechten.<br />
Gevorderde paard en wagen.<br />
De Keukenploeg.<br />
Oefening gewondenvervoer. De 6 onderste foto’s, 25 R.I.<br />
<strong>Fort</strong> <strong>bij</strong> <strong>Rijnauwen</strong>, Naslagwerk, versie 1, 2013<br />
Samengesteld door Dirk de Groot<br />
Pagina 125
Op 15 april 2012 kwam ik in het archief van het NIMH deze foto met beschrijving tegen.<br />
<strong>Fort</strong> <strong>bij</strong> <strong>Rijnauwen</strong>, Naslagwerk, versie 1, 2013<br />
Samengesteld door Dirk de Groot<br />
Pagina 126
<strong>Fort</strong> <strong>bij</strong> <strong>Rijnauwen</strong>, Naslagwerk, versie 1, 2013<br />
Samengesteld door Dirk de Groot<br />
Pagina 127
Bezetting<br />
Na de capitulatie is het fort spoedig in Duitse handen gekomen. In beginsel was<br />
het bestemd als opslagplaats voor wapens en munitie maar al spoedig begonnen<br />
ook de executies van verzetsmensen. Zie hiervoor het hoofdstuk<br />
Herdenkingsmonument <strong>Fort</strong> <strong>bij</strong> <strong>Rijnauwen</strong>.<br />
Duitse bezetters houden een gasoefening.<br />
<strong>Fort</strong> <strong>bij</strong> <strong>Rijnauwen</strong>, Naslagwerk, versie 1, 2013<br />
Samengesteld door Dirk de Groot<br />
Een aantal Duitse soldaten die tijdens WO<br />
II op het fort gelegerd zijn geweest. Hun<br />
voornaamste taak bestond uit wacht- en<br />
bewakingsdiensten.<br />
Twee opvallende zaken op deze foto zijn de stalen mast rechts boven en het feit<br />
dat de Poterne in de bomvrije kazerne al dichtgemetseld is. Dat dit gebeurd zou<br />
zijn t.b.v. de naoorlogse munitie opslag klopt dus niet.<br />
Pagina 128
Duitse militair voor de bomvrij kazerne. Duidelijk is te zien dat de houten luiken<br />
toen nog aanwezig waren. De munitie in zijn hand is vermoedelijk een 4,7 of 5<br />
cm pantsergranaat.<br />
Duitsers op wacht voor wachtgebouw 2. Boven het middelste schietgat is nog<br />
duidelijk een lantaarnvoet te zien.<br />
<strong>Fort</strong> <strong>bij</strong> <strong>Rijnauwen</strong>, Naslagwerk, versie 1, 2013<br />
Samengesteld door Dirk de Groot<br />
Pagina 129
Canadezen<br />
Na WO II werden er Canadese soldaten gelegerd op het fort. Zij sliepen in een<br />
houten barak die op het weilandje naast het toegangshek stond. Een van de<br />
Canadese soldaten. was Mike. Hij is later een arm kwijt geraakt. Tijden het<br />
vissen met een handgranaat struikelde hij en kwam ten val. De handgranaat<br />
ontplofte vlak <strong>bij</strong> hem in plaats van in het water.<br />
<strong>Fort</strong> <strong>bij</strong> <strong>Rijnauwen</strong>, Naslagwerk, versie 1, 2013<br />
Samengesteld door Dirk de Groot<br />
Deze foto is in de<br />
eerste jaren na de<br />
opening gebruikt in<br />
de dia serie. Dit is<br />
echter geen<br />
Canadees maar een<br />
Nederlandse Marinier.<br />
Met dank aan Douwe<br />
Koen.<br />
Pagina 130
NSB’ers op <strong>Rijnauwen</strong><br />
Met enige regelmaat duiken er verhalen op dat het fort in de naoorlogse<br />
geschiedenis gebruikt zou zijn als interneringskamp voor NSB’ers. Dat is niet<br />
waar. Op het fort, maar ook in het Theehuis woonden tijdens de oorlog NSB’ers.<br />
Het interneringskamp heeft verderop langs de Laan van <strong>Rijnauwen</strong> gelegen.<br />
De heer K. Braak heeft er in 1945 een tekening van gemaakt.<br />
<strong>Fort</strong> <strong>bij</strong> <strong>Rijnauwen</strong>, Naslagwerk, versie 1, 2013<br />
Samengesteld door Dirk de Groot<br />
Pagina 131
Deze luchtfoto is afkomstig uit de collectie van Dick Leegwater.<br />
<strong>Fort</strong> <strong>bij</strong> <strong>Rijnauwen</strong>, Naslagwerk, versie 1, 2013<br />
Samengesteld door Dirk de Groot<br />
Pagina 132
Om diverse redenen heeft het interneringskamp wel een aantal malen in de<br />
belangstelling gestaan.<br />
Dit verslagje uit het Utrechts archief laat ons lezen dat de Commandant buiten zijn<br />
boekje is gegaan.<br />
Hieruit blijkt dat er twee maal zoveel mensen werden geïnterneerd in een kamp dat<br />
maar geschikt is voor 500 personen. Gezien de datum was het er nog in 1947.<br />
Er waren veel manieren om in zo’n kamp terecht te komen. Soms door een vage<br />
aangifte van buurtgenoten of van mensen die elkaar niet mochten. Ook werden<br />
er mensen aangegeven door personen die zelf niet helemaal zuiver op de graat<br />
waren en op deze manier probeerden zich zelf te verschonen. Het staat in ieder<br />
geval vast dat veel NSB’ers en ander foute Nederlanders in deze kampen door<br />
hun bewakers op afschuwelijke wijze behandeld zijn.<br />
Uit het volgende verslag leren we dat er ook wel gegronde redenen waren om<br />
personen achter de tralies te zetten.<br />
<strong>Fort</strong> <strong>bij</strong> <strong>Rijnauwen</strong>, Naslagwerk, versie 1, 2013<br />
Samengesteld door Dirk de Groot<br />
Pagina 133
<strong>Fort</strong> <strong>bij</strong> <strong>Rijnauwen</strong>, Naslagwerk, versie 1, 2013<br />
Samengesteld door Dirk de Groot<br />
Pagina 134
Herinneringen<br />
De herinneringen van een kleindochter van:<br />
<strong>Fort</strong>wachter Snellenberg<br />
Mijn opa, <strong>Fort</strong>wachter Snellenberg, was officier en vanaf zijn 14e al in militaire<br />
dienst. Ze zijn naderhand als gezin ontzettend veel keer verhuisd. Door zijn staat<br />
van dienst kon hij telkens weer ergens geplaatst worden. Hij heeft hij zelf<br />
geopperd of hij niet als fortwachter op het fort <strong>bij</strong> <strong>Rijnauwen</strong> kon gaan zitten.<br />
Gelukkig is daarmee ingestemd waardoor hij in 1946 op het fort kwam.<br />
Mijn opa had <strong>bij</strong> flankbatterij 6, gelegen achter wachthuis 2 een groente tuintje.<br />
Dit lag uit het zicht en we gingen met een bootje over de gracht er naar toe.<br />
Aan de ring tegen de brede buitengracht waren grote betonnen platen waar een<br />
heleboel boten op lagen. Er werd geoefend met het bouwen van bruggen met<br />
behulp van Canvasvouwvlotten. Ook stond er aan die kant een hele grote houten<br />
loods. Het was tevens een opslag en ik weet dat we daar heerlijke flesjes<br />
chocomel en Sisi vandaan konden halen. Mijn opa ging ook 's avonds paling<br />
puren in de binnengracht en rookte ze zelf. Eigenlijk was het toen ook al een<br />
paradijs op aarde. Wij hebben, toen het fort definitief gesloten werd, echt<br />
enorme heimwee gehad. Ook in die tijd was er al een buizerd. Deze heeft zelfs<br />
de hond van mijn opa een keer aangevallen. Mijn opa was ook een echte<br />
natuurliefhebber en heeft ons dat van jongs al aan meegeven. Ook werd in die<br />
tijd op het buitenfort ook veel gestroopt door stropers. Mijn opa deed elke dag<br />
zijn ronde en wist waar die gasten strikken hadden geplaatst. Het was ook een<br />
soort rol als veldwachter maar hij had wel humor. Hij haalde dan zo'n konijn uit<br />
zo'n val en deed dan een roze strik om de nek van t beestje en weer terug in de<br />
klem. Dan ging hij ergens achter zitten wachten om de reactie te zien. Ook als<br />
soldaten s' nachts de wacht moesten houden maar het niet zo nauw namen en<br />
binnen stiekem gingen kaarten, dan blokkeerde hij de deuren en ging vanaf<br />
boven door de luchtschacht roepen brand brand!!! Hij moest altijd zelf erg lachen<br />
om z'n ondeugende verhalen.<br />
<strong>Fort</strong> <strong>bij</strong> <strong>Rijnauwen</strong> tijdens en net na de tweede Wereldoorlog<br />
Toen tijdens de tweede wereldoorlog de Duitsers gebruik maakten van het <strong>Fort</strong><br />
woonde er in de wachterswoning een NSB-er.<br />
Dat de Canadezen aardig hadden huisgehouden in het Reduit is algemeen<br />
bekend maar in die tijd hebben ze ook de schoorsteen van de wachterswoning<br />
opgeblazen. Hierdoor kon <strong>Fort</strong>wachter Snellenberg het huis pas enkele maanden<br />
later gaan bewonen.<br />
Op de foto die ik heb geplaatst op de site zie je dat er <strong>bij</strong> de poterne in de<br />
bomvrije kazerne ijzeren deuren in hingen. De Canadezen hebben dwars door de<br />
deuren heen munitie uitgeprobeerd waarvan het resultaat in de muur van de<br />
Caponierre nog te zien is.<br />
<strong>Fort</strong> <strong>bij</strong> <strong>Rijnauwen</strong>, Naslagwerk, versie 1, 2013<br />
Samengesteld door Dirk de Groot<br />
Pagina 135
Een Ernstig ongeval.<br />
In die tijd zijn er 2 soldaten omgekomen op het fort doordat ze aan 't spelen<br />
waren met munitie. De één zat tegen de muur geplakt en de ander leefde nog<br />
even maar zijn handen waren zwart en volledig omgeklapt tegen zijn armen.<br />
Mijn opa en vader waren net even richting Utrecht toen ze een enorme knal<br />
hoorden en zijn gelijk terug gegaan naar t fort waar ze de jongens aantroffen. Er<br />
kwam een priester <strong>bij</strong> en die heeft nog kunnen bidden met deze jongen voordat<br />
hij zijn ogen sloot. Het was heel indrukwekkend dat hij ondanks zijn<br />
verwondingen zijn "handen" nog <strong>bij</strong> elkaar wist te brengen om te bidden. Wat<br />
mijn vader het meest is <strong>bij</strong> gebleven is dat er een soldaat <strong>bij</strong> zat die gewoon<br />
door ging met z'n boterham op te eten, echt bizar.<br />
Het Monument<br />
Toen mijn Opa met zijn gezin op het fort kwamen wonen stonden er nog de 6<br />
executiepalen. In het midden waren ze voor de helft al doorgeschoten. Deze<br />
palen stonden aan de kant waar het monument staat en zijn naderhand<br />
weggehaald. Mijn opa hield toen het kleine monument <strong>bij</strong>. Er stond een hegje<br />
omheen en wij hielpen mee onkruid wieden. Er kwamen toen elk jaar een paar<br />
nabestaanden naar het monument.<br />
Danielle Snellenberg<br />
Een herinnering van Henk van de Hoef<br />
Henk van de Hoef is als dienstplichtig Genieofficier aan het werk geweest op het<br />
fort.<br />
Ik was dienstplichtig reserve Genie officier. Van september 1964 tot en met<br />
januari 1965 was ik geplaatst op de du Moulin kazerne in Soesterberg <strong>bij</strong> de<br />
School Reserve Officieren Genie (SROG). Ik kreeg daar een algemene opleiding<br />
tot officier met onder andere lessen in strategie, kennis van het leger en<br />
specialistische kennis. Hier<strong>bij</strong> was ook inbegrepen het leggen van bruggen en het<br />
bouwen van vlotten.<br />
Het fort <strong>bij</strong> <strong>Rijnauwen</strong> was een van de praktijkopleidingplaatsen. In Soesterberg,<br />
Gorkum en in de omgeving van den Bosch werden ook opleidingen gegeven. Ik<br />
herinner mij dat we tegen de avond, het was al donker, over een smal weggetje<br />
naar het fort reden. We werden afgezet <strong>bij</strong> een aantal Romney loodsen vlak <strong>bij</strong><br />
de poort. Het was niet de hoofdpoort maar de ingang die via het buitenfort<br />
(glacis) liep aan de zuidoostkant van het fort.<br />
Na eten en de commando-uitwisseling gingen we naar een grote stenen loods<br />
met verharding er voor.<br />
Deze verharding liep tot aan het water waar een betonnen keerwand was. Deze<br />
keerwand lag tegenover het brede water aan de Zandlaan.<br />
In de loods lagen onderdelen van bailey bruggen opgeslagen Ook was er een<br />
plaats waar we sliepen. ’s Avonds gingen we aan het werk <strong>bij</strong> het licht van<br />
lantaarns. We bouwden geen complete brug maar slechts een aantal onderdelen.<br />
<strong>Fort</strong> <strong>bij</strong> <strong>Rijnauwen</strong>, Naslagwerk, versie 1, 2013<br />
Samengesteld door Dirk de Groot<br />
Pagina 136
Wat er van het werkstuk geworden is weet ik niet. Het volgende speelde zich af:<br />
Tijdens de bouw viel er een essentieel onderdeel, een zware stalen pin, in het<br />
water. Zonder pin was het bouwen van het onderdeel onmogelijk.<br />
Dit betekende het einde van de oefening als onze majoor niet had bedacht dat<br />
degene die de pin zou opduiken naar bed mocht met een borrel. Het was<br />
november dus erg uitnodigend was deze duik niet. Als Loosdrechter was ik wel<br />
het een en ander gewend en had ik al meerdere keren dingen opgedoken.<br />
Ik was overigens wel de enige die zich aanmeldde voor deze kouwe klus.<br />
Na 4 of 5 duiken met als zwembroek mijn legergroene onderbroek vond ik de pin<br />
en nam hem mee naar boven en had ik mijn borrel verdiend.<br />
Het zal nu duidelijk zijn waarom ik niet precies weet hoe de brugdelen er<br />
uitzagen toen het werk klaar was.<br />
Tot op dat moment had ik zelfs nog nooit van het fort <strong>bij</strong> <strong>Rijnauwen</strong> gehoord.<br />
Niet wetend dat ik later vrijwel ieder jaar met mijn echtgenote en kinderen op de<br />
fortgracht zou schaatsen. Inmiddels getrouwd en vader, hadden we namelijk<br />
door toeval in Bunnik een huis gekocht. Als het even kan bezoeken we jaarlijks<br />
het fort tijdens de dodenherdenking op 4 mei.<br />
Soms zijn er plaatsen waar alle lijnen samenkomen.<br />
Henk van de Hoef<br />
Romneyloodsen<br />
<strong>Fort</strong> <strong>bij</strong> <strong>Rijnauwen</strong>, Naslagwerk, versie 1, 2013<br />
Samengesteld door Dirk de Groot<br />
Deze<br />
Romneyloodsen<br />
hebben lange<br />
tijd op het<br />
buitenfort<br />
gestaan. Op<br />
het laatst<br />
waren ze zo<br />
verroest dat <strong>bij</strong><br />
harde wind de<br />
stukken<br />
golfplaat door<br />
de lucht<br />
vlogen.<br />
Pagina 137
Observatiepost<br />
Op het fort werden allerlei voorzieningen aangebracht. Zo werden op en om de<br />
forten enkele bomen voorzien van klimijzers of stalen pennen. Door in de boom<br />
te klimmen had je een goed zicht over het voor- en tussenterrein.<br />
Ijzeren pennen in een boom op het fort. Boom met ingegroeide klimijzers in het<br />
tussenterrein. (Koningsweg Bunnik).<br />
Naoorlogse oefeningen op het fort<br />
Vliegtuigherkenning.<br />
In de naoorlogse periode is het fort gebruikt voor allerlei trainingen en<br />
oefeningen. Er stonden twee masten op het fort met een kabel ertussen.<br />
Hierlangs werd een silhouet van vliegtuigmodellen gesleept die door militairen<br />
herkend moesten worden. Ook oefende ze met luistertoestellen om vliegtuigen<br />
aan het geluid te herkennen. De fundering en tuien van 1 van de masten is terug<br />
te vinden op het glacis van het Reduit.<br />
Korps mariniers.<br />
Het korps mariniers gaf trainingen voor de kaderschool op het fort. Onder<br />
anderen met kabels en zelfgebouwde vlotjes de gracht oversteken.<br />
<strong>Fort</strong> <strong>bij</strong> <strong>Rijnauwen</strong>, Naslagwerk, versie 1, 2013<br />
Samengesteld door Dirk de Groot<br />
Training in leiderschap op de<br />
kaderschool voor onderofficieren van het<br />
korps Mariniers.<br />
Pagina 138
Op deze luchtfoto’s uit 1986 is te zien dat er wel meer dan “een paar” Romney<br />
loodsen op het buitenfort stonden. Ook zijn de twee Remises op de bomvrije<br />
kazerne nog zichtbaar en was de piramide naast de G-kazemat nog niet<br />
ondergewerkt.<br />
<strong>Fort</strong> <strong>bij</strong> <strong>Rijnauwen</strong>, Naslagwerk, versie 1, 2013<br />
Samengesteld door Dirk de Groot<br />
Pagina 139
Munitie renovatie Compagnie.<br />
Op het fort was niet alleen opslag van munitie (MOB-functie) maar er werd ook<br />
munitie gedemonteerd en gerenoveerd. De gedemonteerde munitie werd per<br />
vrachtauto naar het Merwede-kanaal gebracht. Daar werd het overgeladen in<br />
schepen, zogenaamde onderlossers. Deze voeren naar de kustwateren voor<br />
Zeeland en dumpten daar alles op stortplaatsen. In de 50er jaren is er in Utrecht<br />
zo’n schip ontploft. Overgebleven kruit en springstoffen werden verbrand op het<br />
geschutemplacement achter remise 5. Door explosies was daar een gat ontstaan<br />
dat <strong>bij</strong>na op de waterlijn van de gracht kwam. Ook werd er e.e.a verbrand in de<br />
koepel van de G-kazemat.<br />
Voordat er munitie werd opgeslagen werd van iedere ruimte een berekening<br />
gemaakt voor de maximale vloerbelasting.<br />
<strong>Fort</strong> <strong>bij</strong> <strong>Rijnauwen</strong>, Naslagwerk, versie 1, 2013<br />
Samengesteld door Dirk de Groot<br />
Pagina 140
Op de foto de tractor die enorme hoeveelheden munitie over het fort vervoerd<br />
heeft.<br />
De militairen van de Munitie renovatie Compagnie waren gelegerd in Veenendaal.<br />
Iedere ochtend werden de techneuten met een vrachtwagen vervoerd naar het<br />
fort <strong>bij</strong> <strong>Rijnauwen</strong>. De chauffeur, meestal een dienstplichtig soldaat nam plaats in<br />
het hokje in wachtgebouw 2 en moest daar <strong>bij</strong>hoeden wie en wat het fort op en<br />
af ging. ’s Avonds naam iedereen weer plaats in de vrachtwagen en gingen<br />
terug. Een van deze drie militairen is Dpl. soldaat Jan Streefkerk.<br />
<strong>Fort</strong> <strong>bij</strong> <strong>Rijnauwen</strong>, Naslagwerk, versie 1, 2013<br />
Samengesteld door Dirk de Groot<br />
Pagina 141
Munitieramp (Utrecht)<br />
Uit Wikipedia, de vrije encyclopedie.<br />
De munitieramp in de stad Utrecht vond op 12 juni 1967 plaats toen een schip<br />
van Defensie geladen met munitie in een haven op het industrieterrein Lage<br />
Weide ontplofte. Hier<strong>bij</strong> vielen 2 doden, 140 mensen moesten vanwege hun<br />
verwondingen naar het ziekenhuis en gebouwen in de omgeving raakten zwaar<br />
beschadigd. Bij de uitdieping van de Kernhaven rond 2009 werden nog<br />
brisantgranaten en een deel van een raket teruggevonden.<br />
Genie.<br />
De op de Kromhoutkazerne te Utrecht gelegerde Genie kwam regelmatig oefenen<br />
op het fort. Zij moesten bruggen slaan met canvas vouwvlotten. Deze lagen<br />
opgeslagen in een open loods op het buitenfort.<br />
Brugslag over de buitengracht. Foto’s: Arie van der Gaag.<br />
<strong>Fort</strong> <strong>bij</strong> <strong>Rijnauwen</strong>, Naslagwerk, versie 1, 2013<br />
Samengesteld door Dirk de Groot<br />
Pagina 142
Ander naoorlogs gebruik<br />
Het linkerdeel van de Bomvrije kazerne was verhuurt aan de archeologische<br />
diens van Utrecht tot 1999 zijn daar veel bodemvondsten opgeslagen geweest.<br />
Het rechterdeel van de kazerne is nog steeds verhuurd aan monumentenzorg<br />
Utrecht. Het wordt gebruikt voor de opslag van voornamelijk beelden en andere<br />
stenen voorwerpen.<br />
Opslag monumentenzorg in de<br />
Bomvrije kazerne.<br />
Drenkelingen (het Utrechts archief)<br />
In de grachten van het fort zijn in 1876 en 1909 stoffelijke overschotten<br />
gevonden in de binnen- en buitengracht.<br />
In 1876 was dit een man genaamd Marinus Rijksen. Hij is gevonden in de<br />
buitengracht.<br />
In 1909 werd in de binnengracht een vrouw gevonden zij was Gijsbertha<br />
Lagerwey.<br />
Van mijn werk <strong>bij</strong> de brandweer weet ik dat waarschijnlijk in de 80er jaren een<br />
schaatser door het ijs is gezakt en verdronken. Dot stoffelijk overschot is toen<br />
door de brandweer geborgen.<br />
<strong>Fort</strong> <strong>bij</strong> <strong>Rijnauwen</strong>, Naslagwerk, versie 1, 2013<br />
Samengesteld door Dirk de Groot<br />
Pagina 143
Padvinderij (Scouting) op het <strong>Fort</strong><br />
Het is wel bekend dat in de naoorlogse jaren er een padvindersgroep op het fort<br />
zijn activiteiten hield. Voor zover bekend was dit een jongensgroep op het<br />
buitenfort. Van een deelneemster aan een van mijn rondleidingen kreeg ik te<br />
horen dat er een groep Padvindsters op het binnenfort heeft vertoeft. Deze<br />
mevrouw was erg onder de indruk van de natuur en de rust op het fort. Vooral<br />
de mooie bloemen waaronder de wilde Margrieten maakten veel indruk op haar.<br />
Dat is na de vijf sombere oorlogsjaren goed te begrijpen. Op een dag besloot ze<br />
bloemen te gaan plukken. Toen de Padvindsters naar huis gingen bleef zij<br />
stiekem achter en ging naar het huis van fortwachter Snellenberg. Op haar vraag<br />
of ze Margrieten mocht plukken voor thuis kreeg zij toestemming. Ook gaf<br />
Snellenberg haar een emmer in bruikleen. Met de woorden “geef hem volgende<br />
week maar terug” mocht de padvindster gaan plukken.<br />
Onderstaande is een berichtje van de home-page van Scouting<br />
Swalwega:<br />
Jaartal 1953<br />
opknappen van de “bunkers”<br />
Nadat de Salwega groep na de Tweede Wereld Oorlog tijdelijk op fort Rhijnauwen<br />
gebivakkeerd had wist één der ouders, de luitenant kolonel Engelbrecht,<br />
eerstaanwezend ingenieur der genie, het Departement van Defensie over te<br />
halen de niet meer in gebruik zijnde forten Lunet 3 en Lunet 4 ter beschikking te<br />
stellen aan de NPG (padvindsters) groepen Wilhelmina en Dom en aan de NPV<br />
(padvinders) groep Salwega. De meisjes op <strong>Fort</strong> Lunet 3 waar de familie van Dijk<br />
in de fortwachters woning woonde en de jongens op <strong>Fort</strong> Lunet 4 waar geen<br />
bewoning was. Wij spreken altijd over de “bunkers” maar inmiddels hebben wij<br />
van de bouwkundigen geleerd dat het eigenlijk kazematten zijn. Bunkers zijn de<br />
betonnen schuilplaatsen zoals die in de dertiger en veertiger jaren door de<br />
Nederlanders en de Duitsers neergezet werden. Maar goed, de bunkers op <strong>Fort</strong><br />
Lunet 4 waren natuurlijk niet van enig comfort voorzien. Elektriciteit kwam pas<br />
halverwege de zestiger jaren. Daarvoor werkten wij met petroleumlampen en<br />
petroleumvergassers: de beroemde Tilleylampen. Die moesten iedere zaterdag<br />
mee naar huis genomen worden want er werd nog wel eens ingebroken. Een<br />
aantal vaders nam de taak op zich om de bunkers van afsluitbare ramen en<br />
deuren te voorzien. Niet alle deelnemers waren even bedreven in het doe het<br />
zelven, maar dat was niet erg want er moest natuurlijk ook koffie gezet worden<br />
en andere hand- en spandiensten. Op de foto’s staan onder andere: onze reünist<br />
Herman Wilbrink, onze oud hopman Cator, de luitenant kolonel Engelbrecht, de<br />
heer van den Berg, grootvader van Hans, Pieter en Tom, de heer Tholen,<br />
grootvader van Sandra, Karen en Astrid. Ook de Totem van de Salwega horde is<br />
duidelijk te zien.<br />
<strong>Fort</strong> <strong>bij</strong> <strong>Rijnauwen</strong>, Naslagwerk, versie 1, 2013<br />
Samengesteld door Dirk de Groot<br />
Pagina 144
Opera op het fort<br />
Cultuur in de natuur. In juli 2009 werd de opera King Arthur opgevoerd.<br />
Hier en daar moest de natuur wel wat wijken voor de cultuur.<br />
<strong>Fort</strong> <strong>bij</strong> <strong>Rijnauwen</strong>, Naslagwerk, versie 1, 2013<br />
Samengesteld door Dirk de Groot<br />
Pagina 145
<strong>Fort</strong> <strong>bij</strong> <strong>Rijnauwen</strong> in het nieuws<br />
1868, onteigening grond.<br />
1868, onteigening grond<br />
<strong>Fort</strong> <strong>bij</strong> <strong>Rijnauwen</strong>, Naslagwerk, versie 1, 2013<br />
Samengesteld door Dirk de Groot<br />
Pagina 146
1868, onteigening grond.<br />
<strong>Fort</strong> <strong>bij</strong> <strong>Rijnauwen</strong>, Naslagwerk, versie 1, 2013<br />
Samengesteld door Dirk de Groot<br />
Pagina 147
1868, onteigening grond.<br />
<strong>Fort</strong> <strong>bij</strong> <strong>Rijnauwen</strong>, Naslagwerk, versie 1, 2013<br />
Samengesteld door Dirk de Groot<br />
1870, bezoek Koning Willem III<br />
Pagina 148
1882, oefeningen<br />
1883, aanbesteding verandering van de<br />
bruggen.<br />
1882, ongeval met geschut<br />
<strong>Fort</strong> <strong>bij</strong> <strong>Rijnauwen</strong>, Naslagwerk, versie 1, 2013<br />
Samengesteld door Dirk de Groot<br />
Pagina 149
1890, classificatie vestingwerken.<br />
<strong>Fort</strong> <strong>bij</strong> <strong>Rijnauwen</strong>, Naslagwerk, versie 1, 2013<br />
Samengesteld door Dirk de Groot<br />
1882, Overlijden fortwachter J.G. Jansen.<br />
1894, sanatorium <strong>Rijnauwen</strong><br />
Pagina 150
1901, oefeningen.<br />
1911, uitreiking gouden medaille<br />
1909, drenkeling<br />
<strong>Fort</strong> <strong>bij</strong> <strong>Rijnauwen</strong>, Naslagwerk, versie 1, 2013<br />
Samengesteld door Dirk de Groot<br />
Pagina 151
1912, herhalingsoefening.<br />
<strong>Fort</strong> <strong>bij</strong> <strong>Rijnauwen</strong>, Naslagwerk, versie 1, 2013<br />
Samengesteld door Dirk de Groot<br />
Pagina 152
1918, vereniging van militaire sprekers.<br />
<strong>Fort</strong> <strong>bij</strong> <strong>Rijnauwen</strong>, Naslagwerk, versie 1, 2013<br />
Samengesteld door Dirk de Groot<br />
1925, ook toen al goed viswater<br />
Pagina 153
1930, paardensport om het fort.<br />
<strong>Fort</strong> <strong>bij</strong> <strong>Rijnauwen</strong>, Naslagwerk, versie 1, 2013<br />
Samengesteld door Dirk de Groot<br />
Pagina 154
1950, protesten tegen munitieaanvoer uit<br />
Duitsland door Bunnik. Deze munitie is in<br />
ieder geval opgeslagen geweest op fort<br />
Jutphaas. Over het <strong>Fort</strong> <strong>bij</strong> <strong>Rijnauwen</strong> heb ik<br />
hier nog niets over kunnen vinden.<br />
<strong>Fort</strong> <strong>bij</strong> <strong>Rijnauwen</strong>, Naslagwerk, versie 1, 2013<br />
Samengesteld door Dirk de Groot<br />
1943, dit stukje is afkomstig uit “de<br />
Zwarte Soldaat”, het lijfblad van de WA.<br />
Het geeft absoluut niet mijn mening weer<br />
maar die van de bezetter. Plaatsing<br />
hiervan alleen in het kader van volledige<br />
berichtgeving.<br />
Pagina 155
1953, vervolgartikel moord.<br />
<strong>Fort</strong> <strong>bij</strong> <strong>Rijnauwen</strong>, Naslagwerk, versie 1, 2013<br />
Samengesteld door Dirk de Groot<br />
1953, moord <strong>bij</strong> het fort.<br />
Pagina 156
1959, start van de munitiewerkzaamheden op het fort. Voor de bomvrije kazerne<br />
de tractor waarmee munitie werd vervoerd. De bomvrije kazerne was bovenop<br />
nog voorzien van hekken.<br />
<strong>Fort</strong> <strong>bij</strong> <strong>Rijnauwen</strong>, Naslagwerk, versie 1, 2013<br />
Samengesteld door Dirk de Groot<br />
Pagina 157
Het fort gezien door kunstenaars<br />
Tekening van onbekende kunstenaar.<br />
Tekening Casper Haaf<br />
<strong>Fort</strong> <strong>bij</strong> <strong>Rijnauwen</strong>, Naslagwerk, versie 1, 2013<br />
Samengesteld door Dirk de Groot<br />
Pagina 158
Tekening Casper Haaf<br />
<strong>Fort</strong> <strong>bij</strong> <strong>Rijnauwen</strong>, Naslagwerk, versie 1, 2013<br />
Samengesteld door Dirk de Groot<br />
Pagina 159
Tekening Casper Haaf.<br />
Studietekening van het monument.<br />
<strong>Fort</strong> <strong>bij</strong> <strong>Rijnauwen</strong>, Naslagwerk, versie 1, 2013<br />
Samengesteld door Dirk de Groot<br />
Pagina 160
Herdenkingsmonument <strong>Fort</strong> <strong>bij</strong> <strong>Rijnauwen</strong>.<br />
Het monument. De Lucaskerk. Foto Frank<br />
Sidler.<br />
<strong>Fort</strong> <strong>bij</strong> <strong>Rijnauwen</strong>, Naslagwerk, versie 1, 2013<br />
Samengesteld door Dirk de Groot<br />
De klokkenstoel.<br />
Het <strong>Fort</strong> is in de eerste en tweede wereldoorlog gemobiliseerd geweest. Er is hier<br />
echter nooit gevochten in de zin van een aanval op de <strong>Hollandse</strong> waterlinie. Er<br />
zijn echter wel een aantal zwarte bladzijden in de geschiedenis en met name in<br />
de tweede wereldoorlog. Het fort was in gebruik genomen door het Duitse leger.<br />
O.a. voor munitie en wapenopslag maar ook voor andere zaken.<br />
Op de omheinde plek rechts achter u, nu een monument, zijn verzetsstrijders uit<br />
het noorden van België en het zuiden van Nederland gefusilleerd. Van 54<br />
personen weten we dit zeker. Hun namen zijn ook vermeld op de<br />
herdenkingsstenen. Naar alle waarschijnlijkheid zijn er enkele honderden<br />
geweest. Ook voor hen is er een steen geplaatst. “de onbekende verzetsstrijder”.<br />
Bij het monument hoort deze klok. De hoort niet <strong>bij</strong> het <strong>Fort</strong> maar <strong>bij</strong> het<br />
monument. De Klok is afkomstig van de Lucaskerk in Utrecht. Toen de kerk<br />
gesloopt werd heeft het kerkbestuur de klok geschonken aan de stichting<br />
Herdenkingsmonument <strong>Fort</strong> <strong>bij</strong> <strong>Rijnauwen</strong>. Hij wordt geluid als op<br />
herdenkingsdag een stille tocht van de jeugdherberg naar het monument wordt<br />
gelopen. De stilte en de <strong>bij</strong>zondere uitstraling van het fort maken van deze<br />
dodenherdenking iets <strong>bij</strong>zonders.<br />
De klok hangt in een <strong>bij</strong>zondere stoel. Er zit symboliek in de constructie. U ziet<br />
dat de palen niet even lang zijn. Dit staat voor de verschillende leeftijden van de<br />
gefusilleerden. De uiteinden van de palen zijn niet mooi afgewerkt, ze hebben<br />
een rauw einde, net zoals het einde van verzetsstrijders.<br />
De gedenkmuur. Leden Oranjewacht. Nederlandse- en Belgische vlag.<br />
Pagina 161
Lijst van gefusilleerden. Bijdrage Hans Nap.<br />
<strong>Fort</strong> <strong>bij</strong> <strong>Rijnauwen</strong>, Naslagwerk, versie 1, 2013<br />
Samengesteld door Dirk de Groot<br />
Pagina 162
Het hek om het herdenkingsmonument is afkomstig van de Seijpestein kazerne te<br />
Utrecht.<br />
<strong>Fort</strong> <strong>bij</strong> <strong>Rijnauwen</strong>, Naslagwerk, versie 1, 2013<br />
Samengesteld door Dirk de Groot<br />
Pagina 163
<strong>Fort</strong> <strong>bij</strong> <strong>Rijnauwen</strong>, Naslagwerk, versie 1, 2013<br />
Samengesteld door Dirk de Groot<br />
Pagina 164
De Nieuwsbode Bunnik<br />
25 jan 2012<br />
BUNNIK - De Stichting Herdenkingsmonument <strong>Fort</strong> <strong>bij</strong> <strong>Rijnauwen</strong> heeft geld<br />
ingezameld om het herdenkingmonument een flinke opknapbeurt te geven.<br />
Het monument werd in 1946 opgericht om de verzetsstrijders te herdenken die<br />
in de Tweede Wereldoorlog op het <strong>Fort</strong> gefusilleerd zijn.<br />
Eerst was dit enkel een gedenkmuur met de woorden ‘Opdat wij nooit vergeten’.<br />
In de jaren daarna volgden meer gedenkstenen en in 1980 werd ook het<br />
hekwerk geplaatst, dat afkomstig is van de voormalige Van Sypesteynkazerne in<br />
Utrecht. Jaarlijks komen er duizenden bezoekers om de dodenherdenking na<strong>bij</strong><br />
het monument <strong>bij</strong> te wonen. In de afgelopen weken is het monument opnieuw<br />
bestraat en is er nieuwe beplanting aangebracht. Daarnaast zijn het hekwerk om<br />
het monument en de vlaggenmasten opgeknapt en aangepast.<br />
Staatsbosbeheer, beheerder van het <strong>Fort</strong> <strong>bij</strong> <strong>Rijnauwen</strong>, is erg blij met deze<br />
opknapbeurt. In tijden van financiële krapte op het gebied van natuurbeheer, is<br />
het geweldig dat de stichting door zelf geld in te zamelen deze opknapbeurt heeft<br />
kunnen realiseren.<br />
<strong>Fort</strong> <strong>bij</strong> <strong>Rijnauwen</strong>, Naslagwerk, versie 1, 2013<br />
Samengesteld door Dirk de Groot<br />
Pagina 165
<strong>Fort</strong> <strong>bij</strong> <strong>Rijnauwen</strong> Chronologisch<br />
Jaartal Gebeurtenis<br />
1815 Start van de aanleg van de Nieuwe Utrechtse waterlinie, aanvankelijk<br />
Utrechtse Linie genoemd.<br />
1844 Aanleg van de Rijnspoorweg door de Houtense Vlakte (UT – Arnhem)<br />
1850 De bestaande werken van de waterlinie werden voorzien van bomvrije<br />
voorzieningen zoals wachtgebouwen en kazernes.<br />
1863 Invoering van het getrokken voorlaadgeschut, maximale dracht 3, 5<br />
kilometer.<br />
1867 Waterstaatkundige aanpassingen van de Kromme Rijn waardoor deze<br />
niet doorwaadbaar werd geacht.<br />
1868 Goedkeuring contract voor de bouw van het fort.<br />
1868 Aanleg van de Staatsspoorweg door de Houtense Vlakte (Ut-<br />
Culemborg.)<br />
1868 Start van de bouw van het fort. In 1871 was het gereed.<br />
1868 Onteigening van de benodigde grond voor het bouwen van het fort. Dit<br />
ten nadele van Jhr. Strick van Linschoten, bewoner van de<br />
Ridderhofstad <strong>Rijnauwen</strong><br />
1872 Goedkeuring contract geschut- en kogelpark.<br />
1873 Goedkeuring contract bergplaats voor buskruit (gebouw A).<br />
1873 Invoering getrokken achterlaadgeschut.<br />
1873 Invoering van het getrokken achterlaadgeschut, maximale dracht 6 – 8<br />
kilometer.<br />
1874 Goedkeuring contract bergloods artilleriematerieel (gebouw B).<br />
1877 Goedkeuring contract voor de verbetering van het fort.<br />
1880 Goedkeuring contract voor het beplanten van het fort.<br />
1883 Goedkeuring contract aanpassen bruggen.<br />
1883 Goedkeuring contract voor het bouwen van de remises 3 en 4 .<br />
1885 Functie verandering van artillerie steunpunt naar infanteriesteunpunt<br />
1886 Goedkeuring contract voor het aanbrengen van een afrastering.<br />
1891 Op het fort werden schietproeven met de vernieuwde bewapening en<br />
met scherpe munitie gehouden. Zwakke punten waren de enorme<br />
rookontwikkeling in de Reiche kazematten, schade aan deuren en<br />
ramen en olielampen die werden uitgeblazen.<br />
1899 Oefeningen van het 1 e Regiment Vesting artillerie op het fort<br />
1899 Aanpassing van het RA bastion in het Reduit i.v.m. plaatsing van 2<br />
snelvuurkanonnen van 6 cm voor het flankeren van fort <strong>bij</strong> Vechten.<br />
1907 Invoering van mitrailleurs (Gardner M90) in de bewapening.<br />
1907 Opheffing van de schutterij en invoering van de landweer.<br />
1914 Het Glacis (Buitenfort) wordt ingericht als infanterieopstelling<br />
1915 Bouw van enkele scherfvrije groepschuilplaatsen op het buitenfort<br />
1915 Bouw van scherfvrije groepschuilplaats met losse segmenten<br />
1918 Bouw van enkele en dubbele schuilplaatsen 1918 I en 1918 II op het<br />
buitenfort<br />
1935 Een aantal groepschuilplaatsen 1914 I werden omgebouwd tot<br />
mitrailleurkazemat<br />
1939 Bouw van piramide schuilplaatsen op het binnen en buitenfort<br />
1939 Bouw van G-kazemat op linker frontwal<br />
1940 Het fort word door de Duitse bezetters in gebruik genomen als munitie<br />
en wapenopslagplaats.<br />
<strong>Fort</strong> <strong>bij</strong> <strong>Rijnauwen</strong>, Naslagwerk, versie 1, 2013<br />
Samengesteld door Dirk de Groot<br />
Pagina 166
1940 De enige oorlogshandeling op het fort. Er was een beschieting door een<br />
duits vliegtuig waar<strong>bij</strong> 1 militair ernstig werd gewond.<br />
1942 Het fort wordt door de Duitsers in gebruik genomen als fusilladeplaat<br />
voor gevangen verzetsstrijders.<br />
1945 Het fort word enkele maanden gebruikt als legering voor gelieerde<br />
militairen.<br />
1970 Einde van het militaire gebruik.<br />
1970 Sloop remises 3 en 4.<br />
1970 Start renovatie bomvrije kazerne.<br />
1971 Overdracht van het fort aan de Dienst der Domeinen<br />
1973 Het gehele fort behoord tot grondgebied van de gemeente Bunnik.<br />
1976 Door publiciteit en acties van Utrechtse biologen wordt door de<br />
Rijksuniversiteit van Utrecht besloten het fort niet te gaan gebruiken<br />
voor de bouw van o.a. een sterrenwacht.<br />
1977 Het fort <strong>bij</strong> <strong>Rijnauwen</strong> wordt op de monumentenlijst geplaatst.<br />
1978 Staatsbosbeheer verzorgd het beheer op het fort.<br />
1984 Het fort wordt eigendom van Staatsbosbeheer.<br />
1990 Staatsbosbeheer roept vrijwilligers op voor de functie van gids.<br />
Gedurende de winter 1990-1991 worden ze opgeleid.<br />
1990 Het boekje “<strong>Fort</strong> <strong>bij</strong> <strong>Rijnauwen</strong>, middelpunt van de nieuwe <strong>Hollandse</strong><br />
waterlinie”, Auteur Arie van der Gaag, wordt uitgegeven door Henk<br />
Reinders<br />
1991 Staatsbosbeheer start met het geven van rondleidingen op het fort.<br />
1992 Staatsbosbeheer keurt het beheersplan goed waarin de toekomstige<br />
ontwikkeling van het fort wordt beschreven.<br />
1994 Het boekje “<strong>Fort</strong> <strong>bij</strong> <strong>Rijnauwen</strong>, Van artilleriesteunpunt tot<br />
infanteriesteunpunt”, Auteur D.C. leegwater, wordt uitgegeven door de<br />
Stichting Menno van Coehoorn.<br />
1995 Restauratie van wachtgebouw 2.<br />
2012 Opknapbeurt van het monument.<br />
<strong>Fort</strong> <strong>bij</strong> <strong>Rijnauwen</strong>, Naslagwerk, versie 1, 2013<br />
Samengesteld door Dirk de Groot<br />
Pagina 167
Bronnen, <strong>bij</strong>dragen en literatuur<br />
Literatuur Auteur Uitgever<br />
Bestekken, registers<br />
en Memories<br />
Genie Ministerie van Oorlog<br />
<strong>Fort</strong> <strong>bij</strong> <strong>Rijnauwen</strong> Dick Leegwater Stichting Menno van<br />
Coehoorn<br />
<strong>Fort</strong> <strong>bij</strong> <strong>Rijnauwen</strong>, de<br />
Parel van de <strong>Hollandse</strong><br />
Waterlinie<br />
Arie van der Gaag Henk Reinders<br />
<strong>Fort</strong> Pannerden Gert Huting Stokerkade<br />
<strong>Fort</strong> Pannerden H.E. Wanting Stichting fort Pannerden<br />
Handleiding tot de<br />
Burgelijke Bouwkunst<br />
Tot nut van ‘t algemeen<br />
Nederlands geschut<br />
sinds 1677<br />
J. Albarda en F.L. Kroesen.<br />
Registers Genie Defensie<br />
Vestingbouw-kundige A.H. Mohr Stichting Menno van<br />
termen<br />
Coehoorn<br />
Terminologie<br />
Verdedigingswerken<br />
Nederlandse<br />
Vuurwapens,<br />
Landmacht, Marine en<br />
koloniale troepen<br />
1866-1895, Arnhem<br />
2000.<br />
Een herziene en uitgebreide<br />
bewerking van<br />
Vestingbouwkundige termen van<br />
A.H. Mohr.<br />
van drs. B.J. Martens en drs. G.<br />
de Vries<br />
<strong>Fort</strong> <strong>bij</strong> <strong>Rijnauwen</strong>, Naslagwerk, versie 1, 2013<br />
Samengesteld door Dirk de Groot<br />
Stichting Menno van<br />
Coehoorn<br />
Met dank aan de stichting<br />
voor het beschikbaar stellen<br />
van dit werk.<br />
Bronnen Website Materiaal<br />
Albert Polman <strong>Fort</strong> <strong>bij</strong> <strong>Rijnauwen</strong> Foto’s en verhalen<br />
Andries van Barneveld <strong>Fort</strong> <strong>bij</strong> <strong>Rijnauwen</strong> Foto’s en informatie<br />
Bart Bondam <strong>Fort</strong>ificatieforum Foto’s, tekeningen kaarten<br />
enz.<br />
Beeldbank Ministerie http://nimh-<br />
Foto’s<br />
van Defensie<br />
beeldbank.defensie.nl/<br />
Bert van Dijk <strong>Fort</strong> <strong>bij</strong> Tienhoven Informatie<br />
Bibliotheek <strong>Hollandse</strong> http://www.hollandsewaterlinie. Foto’s, kaarten en tekeningen<br />
Waterlinie<br />
nl/pages/beeldbank.aspx<br />
Chris Will Projectbureau NHW Foto’s<br />
Daniëlle Snellenberg <strong>Fort</strong> <strong>bij</strong> <strong>Rijnauwen</strong> Foto’s en verhalen<br />
De Gelderlander http://www.gelderlander.nl/vide<br />
o/regionieuws/archief/<br />
Krantenknipsels<br />
De Koninklijke<br />
Bibliotheek<br />
http://kranten.kb.nl/results Krantenknipsels<br />
Douwe Koen Het Utrechts Archief Foto’s en archiefmateriaal<br />
Douwe Tijsma <strong>Fort</strong> aan den<br />
Ruigenhoekschedijk<br />
Verhalen<br />
Ergens in Nederland http://www.ergensinnederland1<br />
939-1945.nl/home<br />
Foto’s<br />
Pagina 168
Frank Sidler <strong>Fort</strong> <strong>bij</strong> <strong>Rijnauwen</strong> Foto’s en Voorschriften<br />
omtrent de verpleging<br />
Gemeente Utrecht http://www.utrecht.nl/smartsite.<br />
dws?id=111901<br />
Foto’s en tekeningen.<br />
Genealogie van<br />
Keulen-Polman<br />
Chris van Keulen Eigen web-site<br />
Harry Koppelrath Verdedigingswerk te Vreeswijk Verhalen<br />
Het Artilleriemuseum http://www.nederlandsartillerie<br />
museum.nl/<br />
Foto’s<br />
Het geheugen van<br />
Nederland<br />
Foto’s en kaarten<br />
Het legermuseum http://www.legermuseum.nl/get<br />
?site=legermuseum.nl<br />
Foto’s en definities<br />
Het Utrechts Archief http://www.hetutrechtsarchief.nl<br />
/<br />
Foto’s<br />
J. Spanjaard <strong>Fort</strong> te Jutphaas<br />
Friese verzetstrijders –<br />
Website<br />
bevrijders en andere<br />
betrokkenen<br />
Jan Wullink <strong>Fort</strong>ificatieforum Versperringen in de<br />
Waterlinie<br />
Jos Rams Collega auteur, Genie,<br />
Foto’s, interviews,<br />
uniformen, uitrusting, enz! inlichtingen archiefstukken.<br />
Kees Reehost <strong>Fort</strong> Honswijk Foto’s<br />
Landmachtstaf s’<br />
Gravenhage<br />
Tekeningen<br />
Leger 1939 – 1940 Website Beheerder onbekend<br />
Met dank aan: Betrokken <strong>bij</strong> Materiaal<br />
NIMH Foto’s<br />
Provincie Utrecht Foto’s en tekeningen.<br />
Rene Ros http://www.forten.info Foto’s, wetgeving<br />
Rinus Verweij <strong>Fort</strong> Asperen “de Grenadier”<br />
Ruud Mosk Collega auteur Foto’s/beschrijvingen<br />
Sander van den Berg <strong>Fort</strong>ificatieforum Model 6 cm kanon<br />
Stichting de Greb http://www.grebbeberg.nl/index<br />
.php?page=stichting-de-grebintroductie<br />
Foto en tekst: Vickers<br />
Technische dienst Luchtvaart Luchtfoto’s<br />
Truus Kleijn-Willemse <strong>Fort</strong> <strong>bij</strong> Vechten<br />
Lunetten aan de Houtense<br />
vlakte<br />
Foto’s en verhalen<br />
Veron, vereniging van<br />
Zendamateurs<br />
<strong>Fort</strong> aan de Gagel Foto’s<br />
Website Stichting fort<br />
aan den Klop.<br />
http://www.fortaandeklop.nl Foto’s en tekeningen.<br />
Wikipedia De vrije encyclopedie<br />
<strong>Fort</strong> <strong>bij</strong> <strong>Rijnauwen</strong>, Naslagwerk, versie 1, 2013<br />
Samengesteld door Dirk de Groot<br />
Pagina 169