B18 Algemene en sociale psychologie - Quickprinter

2de bach PSW
Algement en Sociale Psychologie
Slides + nota’s
B18
Q uickprinter
Koningstraat 13
2000 Antwerpen
www.quickprinter.be
6.80 EUR

ALGEMENE EN SOCIALE PSYCHOLOGIE
PROF: KOEN PONNET
INLEIDING
1 WAT IS ALGEMENE EN SOCIALE PSYCHOLOGIE?
1.1 Onderzoek Janda
Nam een telefoonboek en belde 141 mensen willekeurig op; 100 mensen namen op (67
vrouw/33 man). Stelde vragen; hoe belangrijk verschillende beroepen zijn? (bioloog, arts,
scheikundge…). Janda noteerde ook de opmerkingen die vaker terugkwamen nl. “je moet
psychologen niet altijd geloven”/”beter vertrouwen op gezond verstand”
stereotiep beeld over psychologie.
Redenen:
1. Populistische/populaire boeken, tijdschriften,… nl testjes (hoe tevreden ben je met je
relatie, is jouw partner de ware?) populariteit van pseudo wetenschap
2. Stereotypering films (gender, vreemd gedrag, bijzondere gaven, weinig belangrijk)
3. Gerechtsdeskundigen – tegenspraak m.b.t. toerekeningsvatbaarheid; verzachtende
omstandigheden
1.2 Voorwetenschappelijk en stereotiep beeld
Noem een bekende psycholoog? Freud, Skinner, Pavlov
Wat doet een psycholoog? mensen helpen
- De psychologisering van de samenleving (Jansz & Van Drunen, 2001)
In het dagelijkse leven spelen psychologische inzichten een belangrijke rol
- Wetenschappelijk beeld
Stereotiepe beeld ontkrachten / onderzoeksmethode en denkwijze verhelderen
1.3 Definitie
“Psychologie is een wetenschap die het gedrag van de individuele mens bestudeert, zowel in
algemene als in specifieke zin en waarbij gedragsevidentie gebruikt wordt om de interne
processen te begrijpen die aan het gedrag ten grondslag liggen” (niet kennen)
- Gedrag: overt (uiterlijk waarneembaar) & covert ( uiterlijk niet waarneembaar)
- Bestuderen= meten: beschrijven < verklaren < voorspellen
- observatie, interviews (gesloten, open), vragenlijsten, experiment,…
- Algemene en specifieke zin
- Pyschologie ~psyche (=geest) betekent letterlijk ‘studie van de geest’
1

2 CURSUSMATERIAAL EN THEMA’S
2.1 Algemene psychologie
1. Geschiedenis van de psychologie
2. Methoden
3. Leerprocessen (klassieke en operante conditionering)
4. Waarneming en aandacht ( enkel slides kennen)
5. Motivatie
2.2 Sociale psychologie
1. Sociale perceptie
- Het sociale zelf
- Persoonsperceptie
- Groepsperceptie
2. Sociale beïnvloeding
- Conformiteit
- Groepsprocessen (beperkt)
3. Sociale relaties
- Anderen helpen (beperkt)
- Agressie
Alleen behandelde hoofdstukken in boek ‘Sociale Psychologie’ kennen
3 ONDERWIJS EN EVALUATIE
Examen: schriftelijk/volledig multiple choice/52 vragen (4 antwoordcategorieën)
4 PRINCIPES
4.1 Onderwerp van de psychologie
Gedrag
Emoties Cognities
4.2 Fundamentele attributiefout
Persoonlijke factoren Situationele factoren
Bv. Je koopt flessen wijn in een plaatselijke Delhaize. De kassierster vraagt heel onvriendelijk of je de flessen plat
kan leggen ipv rechtop. Je komt kotgenoot tegen waaraan je vertelt dat er een onvriendelijke vrouw in de
Delhaize werkt (persoonlijke factoren), hij zegt dat die kassierster net wél vriendelijk is. Dus de kassierster is niet
perse onvriendelijk, was misschien moe of had ruzie (situatie).
4.3 Gecontroleerde en automatische processen
Van gecontroleerd naar automatisch
bv. in het begin autorijden verschillende versnellingen gaan, later automatisme
2

HOOFDSTUK 1: GESCHIEDENIS VAN DE PSYCHOLOGIE
1 VROEGE INVLOEDEN OP DE PSYCHOLOGIE
1.1 Copernicus (1473-1543)
Voordien: mens is centrum van universum / menselijke geest heeft ziel en is niet
onderworpen aan natuurwetten = geocentrisch wereldbeeld
Copernicus: Aarde (met andere planeten) draait rond de zon = heliocentrische
theorie
1.2 Descartes (1596-1650)
Voor Descartes: dualisme (mens bestaat uit twee elementen; mens en geest,
lichaam is niets anders dan het omhulsel van de geest)
Descartes zelf had een mechanische visie
o De wereld is een complexe machine onderhevig aan wiskundige wetten
o De mens als studieobject
o Geest en lichaam beïnvloeden elkaar wederzijds
o Pijnappelklier: plaats waar ziel en lichaam samen komen
Rationalisme: waarheid kan achterhaald worden door rede
1.3 Empirisme (Hobbes, Locke en Hume)
1.3.1 Thomas Hobbes (1596-1650)
Kennis komt voort uit zintuigelijke ervaringen (empirisch observeerbaar)
Bron van kennis is niet de ratio maar waarneming, ervaring en experimenten
1.3.2 Joh Locke (1632-1704)
De geest wordt gekenmerkt door associaties van ideeën (associatonisme)
Tabula rasa* (cfr. Aristoteles) (Hogere orde kennis komt tot stand door simpele combinaties)
o *Tabula rasa: Geboren worden als leeg blad gevuld via empirische ervaringen
1.3.3 David Hume (1711-1776)
Associaties tussen ideeën worden bepaald door: gelijkenis + samen voorkomen in tijd
en ruimte
1.4 Darwin’s Evolutieleer
1.4.1 Charles Darwin (1809-1882)
Origin of Species (1859)
o Natuurlijke selectie: wanneer omgeving verandert, bieden sommige trekken van een organisme
meer voordeel dan andere
o Survival of the fittest: Dieren passen zich over langere periodes aan de lokale omgeving
1.4.2 Grant (1991)
20 jarige follow-up van vinkenpopulatie op Galapagos-eilanden (cfr. Darwin):
o Bij droogte sterven vooral kleine vinken (grote vinken kunnen met hun
stevigere snavels grotere en hardere zaden openbreken) Gevolg: volgende
generatie is zo’n 4% groter
3

o Bij natte periode worden grote zaden overwoekerd door eenjarige planten met
kleine zaden (kleine vinken zijn in het voordeel) Gevolg: bij volgende
generatie nam het aantal kleine vinken toe: gemiddeld 2,5% kleiner
1.5 Vroege experimenten: Fysiologische invloeden
1.5.1 Hermann von Helmholtz (1821-1894)
Alle krachten in de mens zijn lichamelijk en chemisch
Meten van snelheid waarmee impulsen zich voortplanten in het zenuwstelsel
1.5.2 Gustav Fechner (1801–1887)
Hoeveel helderder moet een licht worden, voordat het verschil opmerkt?
Psychofysica
o Absolute drempel:
hoe sterk moet een stimulus zijn om waargenomen te kunnen worden?
bv kaarslicht op een donkere heldere nacht kan gezien worden op afstand van? (antwoord: 50km)
o Differentiële drempel:
het kleinste waardeverschil dat er moet zijn tussen 2 prikkels opdat dit
verschil waargenomen kan worden
bv 2 zakken zout, van 500 en 510 gr, merk je het verschil? Is niet voor alle intensiteiten van een stimulus
hetzelfde, hoe groter stimulusintensiteit hoe meer er moet bijkomen vooraleer proefpersoon verschil merkt.
1.5.3 De wet van Weber (1830)
De differentiële drempel voor een stimulusintensiteit is een bepaald percentage van
die intensiteit.
o Gevolg: de differentiële drempel is groter voor hoge intensiteiten dan voor
lage intensiteiten.
Bv een kleine stemverheffing zal minder indruk maken bij iemand die gewoonlijk stil spreekt, dan bij iemand
die gewoonlijk luid spreekt.
o M.a.w. we kunnen lagere intensiteiten beter onderscheiden dan hoge
intensiteiten.
Kahneman & Tversky (1981)
o Voorbeeld: Beeld je in dat je in een winkel wilt betalen voor een rekenmachine van 15 euro en
een jasje van 125 euro. De verkoper vertelt je dat in een ander verkooppunt, het jasje voor 120
euro te verkrijgen is en de rekenmachine voor 10 euro. Conclusie: hoewel in beide gevallen 5
euro winst wordt gemaakt, wordt er een groter verschil gepercipieerd tussen 15 euro en 10 euro
dan tussen 120 en 125 euro
2 DE BEGINJAREN VAN DE PSYCHOLOGIE
2.1 Structuralisme (Duitsland)
Wilhelm Wundt (1832-1920)
o 1874: psychologie als alliantie tussen fysiologie en psychologie die naar
zichzelf van binnenuit kijkt
o !!! 1879: oprichting 1 ste psychologische laboratorium te Leipzig
Elk complex proces kan gereduceerd worden tot een combinatie van elementaire
componenten
Primaire vragen Structuralisme
o Welke zijn de elementen van een ervaring?
4

Sensaties (visueel, geluid, geuren, smaken en tast)
Beelden (bv herinneringen)
Gevoelens (bv liefde, geluk of jaloersheid)
o Hoe worden die gecombineerd?
o Wat zorgt ervoor dat elementen kunnen worden gecombineerd?
Voorbeeld 1: tekening roos (wat is de geur, textuur van die roos..)
Voorbeeld 2: kubus; kan je op verschillende manieren bekijken
2.2 Functionalisme (Amerika)
Functionalisme: wat zijn de functies van (bewuste) ervaring en gedrag?
Beïnvloed door Darwin:
o Hebben mentale processen een evolutionaire geschiedenis?
o Zijn onze capaciteiten gelijk aan die van dieren?
Psychische processen
Willem James (1842-1910)
o Mentale processen zijn actief en continue (cfr. rivier)
2.3 Gestaltpsychologie (Duitsland)
Reactie tegen structuralisme
o Mens meer dan som van onafhankelijke, elementaire gedragingen
o Waarneming bestaat niet alleen uit reeks van onafhankelijke sensaties
o Mens neemt wereld waar in gehelen of gestalten (Gestalt)
bewijs adhv visuele illusies !!
o Interactie met omgeving
o Stroming met nog steeds invloed op perceptie, geheugen, denken en sociale
psychologie
o Wolfgang Köhler, Max Wertheimer, Kurt Kofka
2.4 Behaviorisme
(1) (2) (3) (4)
Voorbeelden: Hering illusion (1) Pogendorf illusion (2) Muller Lyer (3) Zollner illusion (4)
Allemaal niet te verklaren door structuralisme
“We nemen waar in gehelen, niet in aparte delen”
2.4.1 John Watson (1878-1958)
1913: pamfleteert Thorndike’s werk (1911)
Psychologie is de wetenschap van het observeerbaar en meetbaar gedrag
Bewustzijn en zijn processen zijn niet objectief vastgesteld en operatoneel
gedefinieerd = geen behaviouristisch onderwerp
Geïnspireerd door logisch positivisme
o Wetenschap is de meest succesvolle manier om de wereld te begrijpen en
kennis te genereren.
5

2.4.2 Behaviorisme als basis wetenschappelijke studies
1. Operationele definitie
Concepten worden gedefinieerd in termen van de gebruikte meetprocessen
bv honger
2. Onafhankelijke en afhankelijke variabelen (OV&AV):
OV karakteristieken van de situatie = manipuleerbaar
AV gedragingen van persoon of dier
3. Theorie = relatie tussen OV e AV (in vorm van wet)
2.4.3 Burrhus Frederic Skinner (1904-1990) Radicaal behaviorisme
Hoe verandert gedrag onder invloed van ondervinding?
Leerprocessen bij mens en dier
Operante conditionereing (zie later)
o Radicaal
o Mentale processen bestaan niet
o Tussen S en R bestaat niets
o Stimuli lokken reacties automatisch uit
2.5 Psychoanalyse
Sigmeund Freud (1856 – 1939)
o Bewustzijn en gedrag zijn slechts oppervlakkige fenomenen
o Het onbewuste
o Mentale stoornissen en lichamelijke symptomen hebben een psychische
oorzaak, te wijten aan problemen die de patiënten uit hun bewustzijn
verdrongen hebben, omdat ze teveel angst opriepen
o Oplossing: onbewuste conflicten in bewustzijn te brengen
o Methode: vrije associatie en droominterpretatie
o Kritieken: kindertijd, introspectie, verlangens (Victoriaans)
Projectieve technieken:
o Rorschach
(tekening waar je verschillende dingen in kan zien)
o Voorbeeld: aan kinderen vragen “teken eens een huisje” (bv sommigen wel een padje, gordijnen,
schoorsteen,… anderen niet)
o vrije associatie technieken introspectie
(betekenis introspectie: het nadenken over je eigen gevoelens)
2.6 Ontwikkelingpsychologie
Studie van psychische veranderingen bij het ouder worden
2.6.1 Nurture vs nature
o nurture: het opvoeden zelf (cfr Locke)
o nature: situatie creëren dan komt alles vanzelf naar boven (cfr. Rousseau)
2.6.2 !! Piaget (1896-1980)
Kennis is de relatie tussen object van de kennis en verwerver (i.e. kind)
- Beïnvloeding door wat al gekend is en assimilatie van wat geleerd wordt
6

Op twee manieren wordt er kennis verworven over een object
- Via fysieke of mentale kennis
Kind verwerft in 4 verschillende stadia
1) Sensor-motorische fase (0-2j)
ontwikkeling op lichaamsniveau (tasten, voelen, proeven)
ontwikkeling van motoriek en van geheugen
geen objectpermanentie
bv hand laten zien, hand is voorgoed weg en kindje denkt niet dat deze verstopt is
2) Preoperationele fase (2-6j)
verfijning van motoriek
ontwikkeling van het ik (egocentrisme) bv. Ik alleen heb dit kamp gebouwd
animisme bv levenloos object geeft men ziel, knuffel leeft
3) Concreet operationele fase (6-11j)
ontwikkeling mbt het kunnen vergelijken van lengten en hoeveelheid
voorbeeld: twee glazen, gelijke hoeveelheid. 1 glas vullen in een veel groter glas, gaat kind onder
6 jaar zeggen dat er in het groter glas meer zit, hoewel ze zagen dat het werd overgegoten.
ontwikkeling tot het kunnen ordenen, tellen, rekenen
figuratief denken (analytisch en logisch redeneren adhv ontwerp)
4) Formeel operationele fase (11j-..)
ontwikkeling van ruimtelijk denken
ontwikkeling van abstract denken, logisch redeneren en conclusies
trekken
kritiek op Piaget: men leert niet alleen in kindertijd maar gedurende levensloop (Bruner)
3 HEDENDAAGSE PSYCHOLOGIE
3.1 Het belang van de Biologie
3.1.1 Genetica
Erven van lichamelijke kenmerken, intelligentie, persoonlijkheid, psychische
problemen, …
knelpuntstudies: burgerlijk ir, scheikundig ir
Onderzoek bij eeneiige en twee-eiige tweelingen:
o zelfde genen – zelfde lichaamslengte
o spellingstest bij eeneiige en twee-eiige kinderen (n=239); lijkt meer op
elkaar bij eeneiige
3.1.2 Evolutie
Sommige genetische eigenschappen verhogen kans op nakomelingen en worden
doorgegeven over generaties
o Bv Inprenting (Konrad Lorenz)
Voorbeeld: filmpje eenden, kuiken hebben instinct moeder te volgen. Kuikentje zag als eerste hond een
volgde hem de hele tijd.
o Bv glimlach baby’s
3.1.3 Lichamelijke processen
Productie van hormonen (testosteron agressie)
Weinig zonlicht neerslachtig
7

Lichaamsbeweging goed humeur
3.2 Het belang van de cognitieve processen
Mensen leren constant Behaviorisme
o automatische S-R connecties
Het gedrag verandert op basis van vroegere ervaringen
Mens en dier leren bepaalde handelingen uit te voeren omdat ze op basis van kennis
verwachten dat die tot een bevredigend resultaat zullen leiden.
Voorbeeld: doolhof ratten leren meer dan S-R connectie cfr Tolman
een van de eerste experimenten die heeft aangetoond dat cognities aanwezig zijn
3.3 De mens als sociaal wezen
Mensen zoeken nabijheid op van anderen
Deze contacten zijn niet willekeurig
Culturele verschillen
o individualisme vs collectivisme
o hiërarchisch
o rolverdeling man-vrouw
Sociale psychologie ( zie later)
Examenvraag
In een artikel beschrijft een reisjournaliste haar belevingen van een zonsopgang in termen
van sensaties, herinneringen aan vroegere zonsopgangen en emotionele reacties. Welke
visie past de journaliste toe?
A Gestalt visie: “ik werd bevangen door het geheel”
B Structuralistische visie
C Behavioristische visie ”de zon (s) maakte me volledig wakker ( R)”
D Psychoanalytische visie “de zon deed me terugdenken aan mijn jeugdjaren waar ik
geheel vrij was van alle zorgen”
8

HOOFDSTUK 2: ONDERZOEKSMETHODEN INDE
PSYCHOLOGIE
1 WAAROM ONDERZOEKSMETHODEN?
Begrijpen van de wetenschappelijke literatuur
Onderscheid gezond verstand vs wetenschap
bv hoe meer geld je iemand geeft om iets te zeggen dat niet strookt met hun mening, hoe meer ze hun
mening zullen herzien? Fout (gezond verstand zou juist zeggen)
Weerstand tegen persuasieve communicatie
bv. Reclame: studies tonen aan dat product X beter is dan Y
bv dieet-reclame: gewichtsverlies gedurende 1 ste dagen vs doorzetten
Accurater redeneren over dagelijkse realiteit & kritische analyse van berichtgeving
over onderzoek
bv keelontsteking placebo vs antibiotica (Demeyere)
bv vinden in de zomer meer gewelddadige delicten plaats dan in de winter?
(antwoord: ja, door de hitte geraak je opstandiger)
2 IDEEËN ONTWIKKELEN: HET BEGIN VAN HET ONDERZOEKSPROCES
Geen leerstof – gezien bij Kwantitatieve Onderzoeksmethoden
3 IDEEËN VERFIJNEN: OMSCHRIJVEN EN METEN VAN VARIABELEN
Geen leerstof – gezien bij Kwantitatieve Onderzoeksmethoden
4 IDEEËN TESTEN: ONDERZOEKSPLANNEN
4.1 Beschrijvend onderzoek: trends en tendensen ontdekken
Wat? Beschrijven van mensen hun gevoelens, gedachten en gedrag.
Doel? trends en tendensen ontdekken
3 vormen:
o Observationele studies
Bv registratie van pesten via verborgen camera’s
Systematiche observatie= meerdere observators en beoordelaars
interbeoordelaarbetrouwbaarheid
o Archiefstudies
Krantenartikels, dagboeken, medische gegevens, loonfiches,
rekeninguittreksels, brieven etc
Soms onsystematisch, onbetrouwbaar, onvolledig, vertekend
Cultureel-historisch onderzoek: misdaad, trends, interesses
o Opiniepeilingen
Enquêtes: persoonljk, post, …
9

4.2 Correlationeel onderzoek: op zoek naar verbanden
Doel: de relaties tussen variabelen nagaan
Gebaseerd op gegevens van observaties, archivarisch onderzoek of opiniepeiling
bv relatie tss zelfwaardering en populariteit
Correlatiecoëfficient
o Gelijktijdig (concurrent): zelfde tijdstip
o Prospectief: verschillend tijdstip
Zicht op
o Sterkte van het verband
o Richting van het verband
Maar geen zicht op oorzaak-gevolg
o Bv tv-kijken veroorzaakt agressief G
o Bv agressieve kinderen kijken meer TV
o Bv kinderen uit probleemgezinnen kijken zoals hun ouders meer TV en zij gedragen zich
agressief
Voor- en nadelen
o Nadelen
Geen oorzaak-gevolg relaties
Derde variabelen
Lineaire verband (bv geen U vormige verbanden)
o Voordelen
Voor variabelen die niet manipuleerbaar zijn:
Om ethische redenen: delinquentie, relatieproblemen
Om fundamentele redenen: weer, leeftijd, geslacht
Omdat ze uniek zijn: ramp, staking, aanslag
Voorbereiding of aanvulling van experimenteel onderzoek
Een eerste schatting van relatief effect van variabelen
4.3 Experimenten: op zoek naar oorzaak en gevolg
4.3.1 Twee essentiële kenmerken
Een vorm van onderzoek die toelaat causale relaties aan te tonen omdat:
o De experimentator controle heeft over de gebeurtenissen
o Deelnemers volkomen toevallig toegewezen worden
1) Controle
o Onafhankelijke variabelen
De variabelen in een experiment die gemanipuleerd worden om te zien
of ze effect hebben op de afhankelijke variabelen
Bv cond 1 (tonen van agressieve videofilm) – cond 2 (tonen van neutrale videofilm)
o Afhankelijke variabelen
De variabelen in een experiment waarvan de waarde door de
onderzoeker gemeten of geregistreerd wordt om te zien of hun waarde
beïnvloed wordt door een of meerdere onafhankelijke variabelen
Bv spelen van een moord-game na conditie 1 en na conditie 2
o Laboratorium versus veldonderzoek
Laboratorium: gecontroleerde omgeving = reactief
Veld: minder controle = natuurlijke reacties
10

2) Volkomen toevallig toewijzing
o Elke deelnemer heeft evenveel kans om toegewezen te worden aan elk van
de condities bv toewijzing aan 2 condities, kop of munt
o Door toevallige toewijzing garandeert men dat deelnemers die aan de 1 ste
conditie worden toegewezen gemiddeld niet verschillen van diegenen die aan
conditie 2 worden toegewezen
SAMENGEVAT: door controle en toevallige toewijzing elimineert de proefleider de
invloed van om het even welke andere factor (met uitzondering van de experimentele
factor)
4.3.2 Toevallige toewijzing vs steekproeftrekking
Volkomen toevallige toewijzing
o Noodzakelijke voorwaarde voor oorzaak-gevolg relaties
Toevallige steekproeftrekking
o Geen noodzaak voor bepalen causaliteit
o Een methode voor het selecteren van deelnemers aan een studie die
garandeert dat elk lid van de populatie evenveel kans heeft om geselecteerd
te worden
4.3.3 Subjectvariabelen
Variabelen die bestaande verschillen (voorafgaand aan het onderzoek) tss
deelnemers aan een studie typeren
Niet manipuleerbaar: kunnen niet toevallig toegewezen worden
Bv geslacht, leeftijd, extraversie, socio-economische status, type persoonlijkheidsstoornis…
4.3.4 Interne vs externe validiteit
Interne validiteit
o Veroorzaakt de onafhankelijke variabele het effect
o De mate waarin variatie in de AV met redelijke zekerheid kan toegeschreven
worden aan het effect van de onafhankelijke variabele(n)
o Controlegroep: proefpersonen maken alle procedures mee, behalve de
experimentele manipulatie
o Proefleidereffect is bedreigende factor
o Indien PL weet tot welke conditie pp behoort, kan PL ‘onbewust’ pp
anders behandelen, waardoor pp’s gedrag verandert
o Dus: PL mag niet meegedeeld worden tot welke conditie pp behoort
= BLINDED CONDITION
Externe validiteit
o De mate waarin met redelijke zekerheid de resultaten van een gegeven
onderzoek ook kunnen bekomen worden met andere personen en in andere
situaties
o Kunnen de resultaten veralgemeend worden naar andere situaties, subjecten,
tijdstippen…
Bedreigende factoren van externe validiteit:
o Representativiteit van de subjecten
Gelegenheidssteekproeven (bv empathie bij NL, FR, ENG..)
Voordeel studenten als subjecten: homogener
11

o Representativiteit van de taken
Werelds realisme vs experimenteel realisme
bv slaapzaal bv reëel gedrag
Deceptie om experimenteel realisme te verhogen:
Pp krijgt valse informatie over de experimentele
procedures
Doel: spontane reacties bestuderen
Vb: persoon met autisme en zonder autisme. Uitnodigen aan
verschillende deuren, leiden naar een wachtruimte, zeggen dat de
kopies niet goed gedrukt zijn en de ruimte verlaten dan gebeurt
de kennismaking een beetje geforceerd maar toch spontaan
4.4 Meta-analyse: resultaten van verschillende studies combineren
Meta-analyse:
Statistische procedures om overzicht te maken van bestaande studies door gegevens
van individuele studies te combineren
Doel: beeld te krijgen van de algemene betrouwbaarheid en de sterkte van de
specifieke effecten
5 ETHIEK EN WAARDEN IN DE SOCIALE PSYCHOLOGIE
Institutionele beoordelingscommissie
Geïnformeerde toestemming
o APA: 1992: Ethical Principals of Psychologists
o De weloverwogen en vrijwillige beslissing van een persoon om deel te nemen
aan een onderzoek, steunend op de beschrijving door de onderzoeker van de
verwachtingen en vereisten van de deelnemer aan het onderzoek
Debriefing: alle uitleg verstrekken
o De onthulling van de bedoeling van het onderzoek na het beëindigen ervan
o Doel:
Eventueel opgewekte negatieve gevoelens tegen te gaan
Belang beklemtoont van deelname aan het onderzoek voor de
wetenschap
12

Examenvraag:
Een onderzoeker observeert meerdere kinderen terwijl ze thuis naar tv kijken. Hij gaat na
hoeveel snacks de kinderen eten en turft het aantal uren dat deze kinderen dagelijks naar
televisie kijkt?
Dit is een voorbeeld van:
A Een veld experiment
B Een laboratorium experiment
C een correlationele studie
D een gevalstudie
Examenvraag: Leg het verschil uit tussen volkomen toevallige toewijzing en toevallig
steekproeftrekking
Moeilijk en belangrijk hoofdstuk
13

HOOFDSTUK 3: LEERPROCESSEN EN CONDITIONERING
Leren: Een proces waarbij ervaringen een blijvende verandering in het gedrag veroorzaken
(reflexen, toevallige veranderingen of automatische reactie is niet leren)
1 HABITUATIE
Eenvoudigste vorm van leren
De reactie op een stimulus wordt na herhaalde aanbiedingen minder sterk
2 CONTACTCONDITIONERING (MERE EXPOSURE EFFECT)
Zuivere herhaalde blootstelling aan een object verandert de relatie tussen object en
evaluatie van het object
o Bv uit het oog is uit het hart
o Bv kinderknuffel
o Bv lelijk schilderij in de gang, je geraakt er wel gehecht aan na een tijd
Het gaat om een affectieve band
3 KLASSIEKE CONDITIONERING
3.1 De inzichten van Pavlov
Ivan Pavlov
o 1904: Nobelprijs fysiologie en geneeskunde:
Methode om werking van spijsvertering te registreren
Voedsel op tong (OS) speeksel (OR) (=reflex)
o Observatie:
Voedsel zien speeksel (‘psychische reflex’, 1903)
o Methode:
Natuurwetenschappelijke aanpak: gecontroleerde omgeving
Afhankelijke variabele (respons): speekselafscheiding
PRE FASE
Ongeconditioneerde stimulus Ongeconditioneerd respons
Voedsel Saliveren (=kwijlen)
Neutrale stimulus Geen of andere respons
Belletje
LEERFASE
Ongeconditioneerde stimulus Ongeconditioneerd respons
Voedsel Saliveren
Geconditioneerde stimulus Geconditioneerd respons
Belletje Saliveren
TEST FASE
Geconditioneerde stimulus Geconditioneerd respons
Belletje Saliveren
14

Wat wordt er geleerd? (!!!)
o NIET: automatische S-R associatie !!!
o WEL: samenhang tussen CS en OS
o De samenhang tussen CS en OS kan twee vormen aannemen
1) CS als voorspeller voor OS = signaalleren
CS wordt signaal dat OS optreedt
2) CS als verband houdend met OS = evaluatief/associatief leren
CS krijgt evaluatieve betekenis OS
o Bv neutraal (CS) + aantrekkelijk gezicht (OS) positief
gevoel
Bv reclame beelden: knappe vrouwen met mooie auto
Bv tijdschrift Patrick Janssen cover met baby (OS)
Bv reclame Evian met baby’s. Baby geeft positieve gevoelens tov Evian
Toeval: bel + voedsel permanente gedragswijziging: speeksel bij bel
3.2 Kenmerken van klassieke conditionering
3.2.1 Verwerving
Het proces waardoor een geconditioneerde stimulus (CS) een geconditioneerde
reactie (CR) uitlokt
o Meerdere associaties tussen CS-OS nodig
o Duur van verwerving hangt af van intensiteit OS en gepaarde OR
o Bv auto-ongeval (OS) met verwondingen (OR) het zien van auto (CS) roept angst op (CR)
3.2.2 Extinctie en spontaan herstel
Na verwervingsfase CS (bel) zonder OS (voedsel) CR (kwijlen) vermindert
geleidelijk = uitdoving
Extinctie / Vergeten
o Spontaan herstel
bv. Na extinctie ‘bel (CS) + salivatie (CR)’, hond volgende dag in kooi
bv vliegangst
o Zeer snel nieuwe verwerving CS-OS mogelijk
Bv een of twee belsignalen waren voldoende
15

3.2.3 Stimulusgeneralisatie
Een respons die op een bepaalde stimulus geconditioneerd werd, komt ook voor bij
andere gelijksoortige stimuli
Indien CS CR dan CS’ CR
bv schrik voor honden
Eigenschap van de overleving van een organisme
3.2.4 Stimulusdiscriminatie
Stimulusdiscriminatie beschermt tegen overgeneralisatie
Sommige CS wel (en sommige CS niet) gevolgd door OS en OR
o Bv gebeten door Deense dog
schrik voor grote Deense doggen
schrik voor Sint-Bernardus
Sint-Bernardus altijd vriendelijk
schrik voor Sint-Bernardus verdwijnt
3.3 Contiguïteit
3.3.1 Smaakaversie
Principe van contiguïteit
o Contiguïteit: het kort na elkaar aanbieden van CS en OS is meest efficiënt (en
noodzakelijk) om reactie te genereren
o Maar: bij het leren van smaakaversie mag duur tussen CS en OS lang zijn
Soms is eenmalige aanbieding CS-OS CR voldoende
Overlevingsprincipe
o Onderzoek naar smaakaversie bij dieren: contiguïteit is niet altijd nodig
Experiment:
Water met speciale smaak (CS)
Nadien inspuiting met chemische stof (OS) ziek (OR)
Gevolg: dieren krijgen aversie van smaak drank (CR)
Misselijkheid moet niet ontstaan door voedsel
o Evidentie bij mensen: hamburger + drinken
3.3.2 Biologische predispositie (Kleine Albert)
o Experiment 1: Garcia & Koelling (1966): Ziekte
Niet alle stimuli zij even conditioneerbaar
Fase 1:
Deprivatie rat
Buis met lichtflits (CS), geluid (CS), gezoet (CS) water
Fase 2:
Rat ziek maken (H0: rat heeft aversie voor 3CS)
Resultaat:
C1: hok met gezoet water rat drinkt niet
C2: hok met lichtflits en geluid rat drinkt wel
16

o Experiment 2: Garcia & Koelling (1966): Pijn
Fase 1:
Buis met lichtflits (CS), geluid (CS), gezoet (CS) water + schok
(OS)
Resultaat:
C1: kooi met gezoet water rat drinkt wel
C2: kooi met lichtflits en geluid rat drinkt niet
Niet alle stimuli zijn even conditioneerbaar
Biologische predispositie
o Biologische predispositie evidentie bij mensen
Bv nieuwe lawaaierige discotheek + alcohol + ziek
toeschrijven aan slecht biertje
Bv nieuwe lawaaierige discotheek + alcohol + in elkaar geslagen
toeschrijven aan nieuwe discotheek
Associatie smaak en ziekte
Gemakkelijk associatie
Associatie licht, geluid en pijn
Gemakkelijke associatie
o Experiment Watson & Rayner 1920 (=onethisch)
Kleine Albert, 11 maanden, is niet bang voor dieren, maar schrikt (OR) wel
van hamerslag tegen metalen staaf (OS)
Conditionering naar schrik voor dieren
Rat (CS) koppelen aan geluid (OS)
Na 2 luide slagen weigert Alert het dier aan te raken
Na 5 à 6 beurten weent hij bij het zien van het dier
Stimulusgeneralisatie was mogelijk naar harige voorwerpen
(konijnen, watten…)
Maar stimulusgeneralisatie naar blokken lukt niet
niet alles is mogelijk (!!)
3.3.3 Blokkering
Bij blokkering verhindert (blokkeert) de aanwezigheid van een CS die de OS
voorspelt de conditionerng van andere stimuli
Experiment Kamin (1969): 2 groepen ratten
Blokkering groep
Controle groep
FASE 1 FASE 2
GELUID SHOCK
(CS) (OS)
GELUID + LICHT
SHOCK
GELUID + LICHT
SHOCK
Geen angst voor licht
Wel angst voor licht
Resultaat: Lichtflits (CS) gaat even vaak aan shock (CS) vooraf, maar toch niet
evenveel conditionering in beide groepen:
Klassieke conditionering is meer dan blinde associatie tussen contigue stimuli
(bepaalde stimuli zijn in staat anderen te blokkeren)
17

3.3.4 Conclusie:
Contiguïteit is niet noodzakelijk, omdat
o Smaakaversie:
Lange tijd tussen CS en OS
o Biologische predispositie:
Sommige associaties zijn beter te leren dan andere
Niet alle stimuli zijn conditioneerbaar (cfr. Kleine Albert)
o Blokkering:
De aanwezigheid van CS verhindert conditionering van andere
stimuli (cfr Kamin)
3.4 Klassieke conditionering bij mensen
Reclame
o Product wordt gekoppeld aan OS (bv mooie vrouwen, succesvolle mannen)
die positieve gevoelens uitlokken
positieve gevoelens van OS worden naar product overgezet
Televisie
o TV (NS) + versnapering (OS) digestieve respons (OR)
o TV (NS) digestieve respons (CR)
Partner
o Kus (OS) opwinding (OR)
o Zien van partner (CS) + Kus (OS) opwinding (OR)
o Zien van partner (CS) opwinding (CR)
Voorkeur muziek (associatie sterke gevoelens)
IJscrème wagen: bel (CS) + ijs (OS) saliveren
Smaak- en voedselaversies of voorkeuren
o Experiment behandeling kankerpatiënten (Bernsteint, 1985)
Behandeling (OS) misselijk + braken (OR)
Gevolg: aangeleerde aversie voor normaal voedsel
Smeuig ijs (CS) + behandeling (OS) misselijk + braken (OR)
Ontstaan van angsten en fobieën (vaak stimulusgeneralisatie)
o Bv schrik tandarts
o Bv auto-ongeluk (OS) bij het zien v auto (CS) heeft men schrik (CR)
Therapieën (stimulusdiscriminatie)
o Bv therapie spinnenfobie
Foto gevaarlijke spin + schok/lawaai angst
Foto gevaarlijke spin + geen schok /
Leerprocessen in opvoeding van je kinderen
‘Tegenconditioneren’ en ‘Hogere-orde contitionering’: zie bijhorende literatuur
18

4 OPERANTE CONDITIONERING
4.1 Thorndike & Skinner
4.1.1 Verschil klassieke en operante conditionerig
Klassieke conditionering:
o Leren over de samenhang tussen gebeurtenissen in de omgeving zonder
eigen controle
Bv hond heeft geen controle over situatie (CS en OS worden altijd aangeboden)
o Stimulus – respons
Operante/instrumentele conditionering:
o Gedrag wordt gevolgd door consequentie
o Gedragingen veranderen op basis van de gevolgen die ze hebben (straffen en
belonen)
o Respons – consequentie
4.1.2 Thorndike’s wet van effect
Responsen die voldoening gevende gevolgen teweeg brengen, zullen vaker, sneller
en efficiënter uitgevoerd worden dan deze die onbevredigende gevolgen teweeg
brengen
Puzzelkooi
Law of effect: puzzlebox
4.1.3 Skinner
Skinnerbox: meer gecontroleerde omgeving (rat krijgt voedselpil indien hendel gebruikt)
Afhankelijke variabele
o = operante respons
o = gedrag met effect op omgeving
Gedrag =f (omgevingsverandering)
Bekrachtiging: veranderingen in omgeving die gedrag verhoogt
o Toedienen aangename stimuli
o Wegnemen negatieve stimuli
Straf: verandering in omgeving die gedrag verlaagt
o Toedienen negatieve stimuli
o Wegnemen aangename stimuli
Foto’s: Skinner probeerde de omgeving zoveel mogelijk te controleren
4.2 Bekrachtiging
4.2.1 Positief-negatief
Positieve bekrachtiger: verhoogt de kans op de voorafgaande respons doordat hij
toegediend wordt
o Maw een aangename stimulus wordt toegediend
Negatieve bekrachtiger: verhoogt de kans van de voorafgaande respons doordat hij
weggenomen wordt
o Maw een onaangename stimulus wordt weggenomen
Bv meer studeren zodat het gezeur (NB) van je moeder stopt
Zowel positieve als negatieve bekrachtigingen versterken de voorafgaande respons
19

Oefening op negatieve bekrachtiging
o U heeft hoofdpijn en neemt een aspirine, wat is de negatieve bekrachtiger?
Hoofdpijn is een negatieve bekrachtiger om een aspirine te nemen.
o Als je de auto start klinkt er een luid weerkerend geluid. Bestuurders moeten
hun gordel aan doen opdat het geluid stopt.
Het geluid om de gordel aan te doen is de negatieve bekrachtiger.
o U moet het huis stofzuigen om van het stof af te zijn.
Het stof is de negatieve bekrachtiger om schoon te maken
o U moet het volume stiller zetten om dat de radio te luid staat.
Het te luide geluid van de radio is de negatieve bekrachtiger.
Afvragen: wat is het gedrag? Welk gedrag verhoogt het? Wat is de onaangename
stimulus
4.2.2 Primair/Secundair
Primaire bekrachtigers: Komt tegemoet aan een basisbehoefte van mens en dier en
is hierdoor inherent bekrachtigd
o Bv hond krijgt voedsel wanneer hij iets goed doet
Secundaire bekrachtigers: Bekrachtigers die hun effect ontlenen aan een
associatie met een primaire bekrachtiger
o Bv hond zeggen “goed zo jongen” en aaien
4.2.3 Continu vs intermitterend (schema’s)
Continue bekrachtiging
o Elke operante respons wordt gevolgd door bekrachtiging
o Zelden
o Leren gebeurt vlug, maar gedrag verdwijnt vlug wanneer bekrachtiging stopt
Eenmaal snoepautomaat jouw geld tweemaal inslikt (zonder snoep) stop je ermee
geld in te steken
Partiële/Intermitterende bekrachtiging
o Gedrag moet vaak herhaald worden om nu en dan bekrachtiging te krijgen
o Leren duurt iets langer, maar meer resistent tov uitdoving
Bv periodiek studeren (maar enkel in januari examen)
o Ratio en intervallen
Vast ratio, variabel ratio
Vast interval, variabel interval
4.2.4 Ratio schema’s
Bekrachtiging wordt na een bepaald aantal responsen gegeven
Hoe vlugger je respons geeft, hoe meer bekrachtiging je krijgt
Schema’s vast ratio
o Bekrachtiging wordt toegediend per vast aantal responsen
o Hoge responsgraad
o Verschillende ratio’s
Bv werkstudent krijgt 1 euro per 30 geplukt appelen
Bv na 15 pagina’s leren, een ijsje (jezelf belonen)
Bv ratje-hendeltje-voedselpil (2-3 tik per sec)
Schema’s variabele ratio (SVR, variabele)
o Het aantal responsen varieert voordat men bekrachtiging krijgt
o Met vast gemiddelde
20

o Moeilijk uit te doven omwille van onvoorspelbaarheid
Bv na gemiddeld 15 responsen krijgt een rat eten, maar dit kan variëren tussen 1 en
30 response
Bv gokautomaat/lotto
Vast versus variabel
o Post-bekrachtigingspauze= korte rustpauze na het toedienen van de
bekrachtiger
4.2.5 Interval schema’s
Toediening van bekrachtiging hangt af van gedrag en tijd die verlopen is sinds vorige
respons
Bekrachtiging volgt nadat vooropgesteld interval verlopen is (en gedrag is gesteld)
Schema vast interval (SFI, fixed)
o Bekrachtiging van respons na een specifieke tijd
Bv rat geeft na 1 min, 1 tik = beloning
o Respons verschijnt frequenter naarmate de geanticipeerde tijd van beloning
dichterbij komt (schelp-patroon)
Bv op perron wachten op trein. De eerste 5min kijk je niet op je uurwerk, maar hoe
langer je moet wachten hoe meer je naar je klok kijkt
Bv zakgeld elke zaterdag. Naarmate zaterdag nadert ga je meer en meer nadenken
(maandag en dinsdag denk je er niet aan)
21

Schema variabel interval (SVI)
o Bekrachtiging van een respons na onvoorspelbaar tijdsinterval (maw
verschillend van beurt tot beurt)
o Veroorzaakt traag gestaag antwoordpatroon
Bv kleine jongen vraagt om snoep, maar krijgt het niet meteen. Na lang zeuren geven
ouders toe.
Bv onverwachte toetsen in onderwijs
4.2.6 Extinctie
Continue bekrachtiging
o Vlugge verwerving, vlugge extinctie
Bv snoepautomaat zonder snoep
Intermitterende bekrachtiging
o Schema’s met variabele ratio/interval hebben grotere weerstand tegen
extinctie dan schema’s met vaste ratio/interval
o Reden
1) Het duurt langer voordat pp doorheeft dat bekrachtiging wegblijft
2) Pp leerde doorzetten
3) Pp leert dat na vele gedragingen soms toch nog bekrachtiger volgt
Bv kinderen altijd belonen vs kinderen soms belonen
4.2.7 Samenvattend
Post-bekrachtigingspauze bij FI en FR, niet bij VI en VR wegens onvoorspelbaarheid
van bekrachtiging
Schelpvorm bij FI
FI en VI: tragere verwerving dan ratio
VR snelle verwerving
22

4.3 Verwerving van complexere gedragingen
Voorbeeld van bekrachtiging
o Skinner shaping behaviour – pigeon
Men slaagt erin, op een of andere manier, een duif iets te laten doen bij het zien van
het woord. Terwijl een duif niet kan lezen.
4.3.1 Verwerving bij operante conditionering
Verwerving bij operante conditionering vereist een aantal herhalingen
Het aantal herhalingen is afhankelijk van de snelheid waarmee bekrachtiging/straf
volgt op het gedrag en de complexiteit van het gedrag
Snelheid: temporele contiguïteit
o Hoe vlugger bekrachtiging hoe sneller toename gedrag
o Reden: bij uitgestelde bekrachtiging is het moeilijker om uit te maken op welk
gedrag de bekrachtiging van toepassing is
Bv snoep ‘omdat je flink bent geweest vandaag’
o Verwerving gebeurt sneller indien:
In eerste stap: elk gewenst G gevolgd wordt door een bekrachtiger
(continue bekrachtiging)
In tweede stap:(na conditionering): kan men overstappen op partiële
bekrachtigingschema’s met steeds langere periodes tussen
bekrachtiging
Vorming (shaping) via successieve benadering
o Bij complex gedrag, gedrag gradueel vormen door bekrachtiging van
deelcomponenten
Bv dierentemmers
Bv kinderen die gradueel bed moment meer rekken
Bv studenten komen telkens at later binnen
Bv Skinner’s duif ping-pong
Voorbeelden operante conditionering
o Hoe conditioner je een duif (Skinner video)?
o Hoe conditioneer je Bruce, de zeeleeuw?
4.4 Straf
4.4.1 Positieve vs negatieve straf
Behaviroistische straf NE dagdageljkse straf
Straf is een verandering in omgeving die het voorgaande gedrag doet afnemen
o Positieve straf: het toedienen van een onaangename stimulus
Afkeurend gezicht, harde woorden, slagen
o Negatieve straf: het wegnemen van een aangename stimulus
Time out bij kinderen, geen TV mogen kijken, minder attent zijn
Dreigen met straf vaak even effectief (ook in labo)
Twee vormen van straffen:
o Tekening 1: je voelt per ongeluk aan een hete kookplaat je raakt de plaat niet meer aan
GEDRAG WORDT GEVOLGD DOOR EEN ONGEWENSTE GEBEURTENIS
o Tekening 2: je hebt je zusje geplaagd en mag geen TV meer kijken je plaagt je zusje niet
meer
GEDRAG EINDIGT IN EEN VERWACHTE GEBEURTENIS
23