Urine-incontinentie bij ouderen - ZorgvoorKennis

ZorgvoorKennis,ww.zorgvoorkennis.nl
Urine-incontinentie bij ouderen
Deze kennismodule gaat over urine-incontinentie bij ouderen. De inhoud is
samengesteld op basis van de informatie die beschikbaar is besteld door Vilans, het
kennisinstituut van VWS. De inhoud wordt regelmatig geactualiseerd. Deze
kennismodule is onderdeel van de zelfwerkcursus van ZorgvoorKennis voor
verpleging en verzorging. Ook wordt deze module ingezet bij de nascholing van
(huis)artsen in de ouderenzorg.
Er is sprake van incontinentie van urine als een cliënt ‘een paar keer per week’ of
vaker ongewild urine verliest.
Prevalentie incontinentie
Incontinentie, ongewild verlies van urine of feces, is een veelvoorkomend
probleem. Met name bij ouderen. Prevalentiecijfers (Universiteit Maastricht, 2008)
laten zien hoeveel mensen in Nederland incontinent zijn van urine:
75% van de cliënten in verpleeghuizen
56,5% van de cliënten in verzorgingshuizen
50,5% van mensen die thuiszorg ontvangen
De gevolgen voor de kwaliteit van leven van de cliënt zijn groot. Daarbij betekent de
verzorging van deze mensen zware fysieke belasting voor de verzorgenden. De
kosten van materialen en zorgverlening zijn ook aanzienlijk.
Uit onderzoek blijkt dat het aantal personen met incontinentie stijgt als de leeftijd
toeneemt. Gezien de dubbele vergrijzing in de komende jaren, is de verwachting dat
de prevalentie van incontinentie verder zal toenemen. De prevalentie van
incontinentie is hoger bij vrouwen dan bij mannen. Daarnaast komt incontinentie
vaker voor bij mensen die zijn opgenomen in een verpleeg- of verzorgingshuis dan
bij mensen die thuis wonen. Beperkingen in mobiliteit en cognitief functioneren
beïnvloeden incontinentie.

Oorzaken van urine-incontinentie
Eventuele oorzaken van urineverlies zijn:
bijwerkingen van medicijnen
aandoeningen van de blaas (bijvoorbeeld een blaasontsteking)
ziekten van het zenuwstelsel
plotselinge druk op de buik, bijvoorbeeld bij niezen
overgewicht
cognitieve beperkingen
visuele beperkingen
veroudering
omgeving/obstakels op de route naar het toilet
Vormen van incontinentie
Urine-incontinentie komt in verschillende vormen voor:
stressincontinentie
Onvrijwillig urineverlies bij druk in en op de buik. Bijvoorbeeld bij lachen, niezen,
hoesten, bukken, neus snuiten, zwaar tillen en bij haastig bewegen zoals bij
sporten. De rest van het mictiepatroon (urinelozingspatroon) is normaal.
aandrangincontinentie
Ongewild urineverlies na een plots onhoudbare plasdrang. Vaak heeft de cliënt een
(voortdurende) drang tot plassen met geen of een korte waarschuwing.
Samengaand met, of direct voorafgegaan door een plots onhoudbare mictiedrang
(plasdrang).
gemengde incontinentie
Een combinatie van stress- en aandrangincontinentie. Dus ongewild urineverlies
tijdens momenten van druk op de buik (inspanning, niezen) gecombineerd met een
niet op te houden hevige plasdrang.
functionele incontinentie
Ongewild urineverlies wanneer cliënten niet meer in staat zijn zelfstandig naar het
toilet te gaan door lichamelijke of cognitieve beperkingen. De oorzaak van de urine-
incontinentie is dan dus niet urogenitaal van aard. Voorbeelden zijn: bijwerkingen
van medicijnen, desoriëntatie, geestelijke/lichamelijke/visuele beperkingen, lastige
kleding, lange afstand of obstakels bij het vinden van het toilet.
overloopincontinentie
Het onwillekeurig verliezen van kleine hoeveelheden urine uit een volle blaas.
Deze vorm treedt op wanneer de blaas, door chronisch vasthouden van urine,
vergroot en ongevoelig raakt. De druk in de blaas wordt zo hoog, dat er kleine
hoeveelheden urine weg druppelen.
totale incontinentie
Ongewild urineverlies door het voortdurend druppelen van urine uit de plasbuis,
zowel dag als nacht. Het treedt op wanneer de sluitspier van de blaas niet meer goed
sluit.

Signaleren van urine-incontinentie bij ouderen
Voor het goed begeleiden, verplegen en behandelen van cliënten met urineincontinentie
is het vaststellen van de vorm van urine-incontinentie van belang.
Zorgmedewerkers helpen met de diagnostiek door vooraf informatie te verzamelen
over de toiletgang van de cliënt.
Anamneselijst incontinentie
Met de anamneselijst breng je per cliënt een aantal belangrijke aspecten van
continentie in kaart, zoals de ernst van de urine-incontinentie, het gebruik van
medicijnen, de mobiliteit tijdens de toiletgang, het gezichtsvermogen en de
huidconditie.
De anamneselijst incontinentie vul je in wanneer:
een cliënt tijdens de algemene anamnese aangeeft incontinent te zijn van urine
de cliënt plotseling of geleidelijk incontinent wordt.
De informatie uit de anamneselijst incontinentie verwerk je daarna in het
zorg(leef)plan van de cliënt:
Mictiedagboek
Met het mictiedagboek hou je op een overzichtelijke manier drie dagen de mictie (het
plassen) van een cliënt bij. Dat kan helpen bij het achterhalen van de oorzaak van de
incontinentie. Zo is in één oogopslag zichtbaar hoeveel een cliënt heeft geplast. Een
goed ingevuld mictiedagboek helpt bij het stellen van de juiste diagnose.
Het bijhouden van dit dagboek is de tijd en moeite waard. Door een vroege
signalering en diagnostiek is het mogelijk om de incontinentie te verminderen en
zelfs te voorkomen. De vorm van incontinentie bepaalt namelijk de aanpak.
Bijvoorbeeld: het komt regelmatig voor dat een cliënt incontinent is, omdat deze
het toilet niet meer kan vinden. De oorzaak kan slechte verlichting zijn. Dat is
relatief gemakkelijk op te lossen, waardoor een cliënt ’s nachts weer droog
blijft.

Mobiliteitsoverzicht
Als de mobiliteit van een cliënt vermindert, vergroot de kans op incontinentie. Het
is belangrijk te weten hoe mobiel de cliënt nog is om de kans op onnodige
incontinentie te verkleinen. Het mobiliteitsoverzicht geeft de mobiliteit van een
cliënt weer. Per transfer geeft u daarin aan of de cliënt zelfstandig is, welke
hulpmiddelen worden gebruikt en of er opmerkingen/aandachtspunten zijn.
Bijvoorbeeld van bed naar rolstoel of van rolstoel naar toilet.
Analyse van incontinentie
Een verhelderende manier voor het beschrijven van de resultaten van de
anamneselijst incontinentie, het mictiedagboek en het mobiliteitsoverzicht is
deze:
type incontinentie
functionele beperkingen bij de cliënt
relevante comorbiditeit (andere chronische ziekten)
relevante medicatie
urineweginfectie en/of afwijking gevonden bij onderzoek
Zo wordt duidelijk welke aspecten een rol spelen bij de urine-incontinentie en kan
de arts de optimale behandeling vaststellen. De wensen en voorkeuren van de
cliënt zijn daarbij van groot belang. De arts stelt een behandeling voor, maar
uiteindelijk beslist de cliënt.
Incontinentiezorg verlenen
De zorg voor kwetsbare ouderen met een vorm van incontinentie is complex. Diverse
factoren kunnen bijdragen aan het ontstaan van incontinentie: medicijnen,
achterliggende ziekten, de omgeving van de cliënt of de vindbaarheid van het toilet.
De focus ligt bij zorgverleners vaak op andere aandoeningen dan incontinentie,
omdat incontinentie niet als levensbedreigend wordt gezien. Men denkt dat
incontinentie iets is wat nu eenmaal bij het ouder worden hoort. Dit is een
misverstand. Ook al kunnen niet alle cliënten (volledig) continent blijven, onnodige
incontinentie bij ouderen is wel degelijk te voorkomen.
Ondersteuning bij de toiletgang
Maak op basis van de gestelde diagnose, samen met de cliënt een keuze uit één
of een combinatie van vijf interventies. Het doel hiervan is om een cliënt weer
continent te laten worden, tot zo ver mogelijk.

Bij alle vijf interventies spelen mobiliteit bevorderende maatregelen een rol.
Direct ingaan op het verzoek van de cliënt om naar het toilet te gaan.
Dit is meestal wel het uitgangspunt, maar gebeurt door een hoge werkdruk niet altijd.
Toiletschema’s
Werk met vaste en frequente tijdstippen waarop je iemand naar het toilet brengt. Dit
lijkt sterk op de ouderwetse toiletrondes. Je stelt het nu echter selectief in. Je stelt
het tijdstip en de frequentie per cliënt vast. Deze methode is geschikt voor cliënten
die geen aandrang meer voelen, geen toiletgewoontes hebben en niet meer in staat
zijn om bewust te leren.
Cliënt aanspreken (Prompted voiding)
Deze methode is geschikt voor cliënten die nog wel enigszins voelen dat zij een
volle blaas hebben, maar daar niets mee doen. Je vraagt aan de cliënt of hij droog is
en naar het toilet wil. Vervolgens help je de cliënt en ‘beloon’ je de cliënt positief.
Na het toiletbezoek geef je aan dat je de volgende keer weer komt vragen of
de cliënt naar het toilet wil, maar dat de cliënt dat zelf ook kan vragen.
Gewoonteschema’s
Cliënten kunnen een persoonlijke regelmaat hebben, terwijl zij zich daarvan niet
bewust zijn. Op grond van deze gewoontes maak je een individueel aangepast
schema.
Blaastraining
Deze training pas je onder meer toe bij cliënten die angstig zijn urine te verliezen of
cliënten met zwakke bekkenbodemspieren.
Verminderen obstakels en verbeteren van de mobiliteit
Functionele beperkingen en omgevingsfactoren kunnen ervoor zorgen dat iemand
niet op tijd op het toilet zit. Mobiliteit is hierin een belangrijke factor. Ook
beperkingen in de fijne motoriek kunnen ervoor zorgen dat knopen of een rits een
groot obstakel zijn. Lange afstanden en obstakels op de route naar het toilet kunnen
ook een rol spelen. (bron: Houten, P. van, en A. Jonkers. Toiletgang bij dementie,
2011)
Adviseer de cliënt over:
weghalen van de obstakels
Maak de route makkelijker door bijvoorbeeld kleedjes te verwijderen en meubels te
verplaatsen.
aanpassen kleding
Gebruik kleding die makkelijk en snel uitgedaan kan worden, bijvoorbeeld een
broek met klittenband of elastiek; nylonkousen in plaats van panty’s.

Voorkomen en beperken van incontinentieletsel
Incontinentie gaat soms gepaard met huidletsel. Incontinentieletsel is een
ontsteking aan de oppervlakte van de huid met:
roodheid (purperen kleur)
oedeem / zwelling
vochtigheid van de huid
in sommige gevallen blaren die een helder vocht kunnen bevatten.
Ter hoogte van de bilnaad vind je bij urine-incontinentie vaak een spleetvormig
letsel met witte, verweekte randen. De randen van urine-incontinentie letsel zijn
meestal grillig.
Huidbeschadigingen als gevolg van incontinentie zijn niet altijd te voorkomen. De
wonden genezen helaas vaak slecht, zijn pijnlijk en vragen veel extra zorg. Het is
belangrijk om onderscheid te maken tussen wonden veroorzaakt door incontinentie
en bijvoorbeeld decubituswonden (doorligwonden). De behandeling van decubitus
en urine-incontinentieletsel is verschillend.
Er zijn sprays en crèmes om de huid beter te reinigen én/of een beschermend
laagje op de huid te leggen. Hierdoor krijgt de huid meer kans om te herstellen.
Inzetten van hoogwaardig en modern incontinentiemateriaal
Het huidige incontinentiemateriaal voelt voor de cliënt veel fijner aan en is
gemakkelijker in gebruik dan vroeger.
Absorptievermogen
Het moderne materiaal absorbeert urine zeer goed - en steeds beter - met zo min
mogelijk nadelige invloed voor de huid. Het voorkomt inwerking van ontlasting of
urine.
Pasvorm
De pasvorm en de mogelijkheid om een verband voor elke cliënt goed aan te laten
sluiten is beter. Bijvoorbeeld dankzij strips, elastiek of klittenband. Dat zit niet
alleen veel prettiger, maar voorkomt ook lekkage.
Gebruiksgemak
Behalve het ontwerp en de materiaalkeuze is het gebruiksgemak van
incontinentiemateriaal aanzienlijk verbeterd. De nieuwere ontwerpen kunnen extra
handelingen zoals het uittrekken van broeken en panty’s voorkomen.

Omgaan met schaamte en sociale isolatie bij de cliënt
Incontinentie kan psychosociale problemen veroorzaken voor de cliënt. Het is voor
de cliënt ingrijpend de controle over het lichaam kwijt te raken. Vooral als het gaat
om het ophouden van urine en ontlasting. De cliënt schaamt zich voor de
incontinentie, wil er niet over praten of trekt zicht terug en vermijdt sociale contacten.
Een open gesprek met de cliënt, waarin zijn ervaringen aan bod komen en de
mogelijke oplossingen, kan voor opluchting zorgen. (bron: Houten, P. van, en A.
Jonkers. Toiletgang bij dementie, 2011)
Ondersteuning vragen van incontinentieverpleegkundige
Kom je ergens niet uit? Vraag dan ondersteuning van de
incontinentieverpleegkundige. Die kan je ondersteunen bij:
het bespreekbaar maken van het probleem met de cliënt
voorbereiding van het overleg met de arts
advisering bij incontinentiemateriaal.
advisering bij te ondernemen acties (zoals hierboven genoemd).
De behandeling van incontinentie evalueren
Er zijn verschillende manieren om het verloop van de urine-incontinentie en de
effecten van een behandeling te evalueren, waaronder:
het bijhouden van een mictiedagboek
PRAFAB-scorelijst
Mictiedagboek
Met het mictiedagboek hou je op een overzichtelijke manier drie dagen de mictie (het
plassen) van een cliënt bij. Het goed bijgehouden dagboek toont in één oogopslag
hoe vaak en hoeveel een cliënt heeft geplast.
Je kunt het mictiedagboek dus gebruiken om informatie in te winnen over hoe
ernstig de urine-incontinentie is. Daarnaast kun je het dagboek ook gebruiken om
de effectiviteit van een behandeling te bepalen.

PRAFAB-scorelijst
De PRAFAB is een korte vragenlijst om de ernst van urine-incontinentie te
evalueren. De in Nederland ontwikkelde en gevalideerde PRAFAB vult de
cliënt - indien mogelijk - zelf in. De PRAFAB-lijst kent de onderdelen:
bescherming
hoeveelheid
frequentie
aanpassing
lichaamsbeeld
De PRAFAB-vragenlijst is opgenomen als bijlage in de Richtlijn urineincontinentie
bij kwetsbare ouderen
Hulpmiddelen om fysieke belasting te verminderen
Hulpmiddelen voor cliënten die de continentie bevorderen maar ook de fysieke
belasting verminderen zijn:
sta-op-toilet
postoel
spoel-droog-toilet
verhoogde toiletpot
Hieronder per hulpmiddel meer uitleg.
Sta-op-toilet
Als de cliënt moeite heeft met opstaan en gaan zitten kan een sta-op-toilet helpen.
Een sta-op-toilet is een elektrische toiletbril. Als deze in de hoogste stand staat, hoeft
de cliënt er alleen maar tegenaan te leunen en via een bedieningsknop zakt de bril.
Is de toiletgang klaar, dan duwt de bril de cliënt weer omhoog tot stand.
Postoel
Met een postoel naast het bed blijft de cliënt ’s nachts doorgaans continent.
De cliënt hoeft nu niet naar het toilet te lopen.
Spoel-droog-toilet
Een spoel-droog-toilet maakt zowel vaginaal als anaal schoon. Met een druk op de
zwarte knop, krijgt de cliënt een complete intieme schoonmaakbeurt. Er zijn geen
handen nodig en ook geen toiletpapier.

Verhoogde toiletpot
Wees heel terughoudend met de inzet van een verhoogde toiletpot. Al kunnen
cliënten er wellicht beter op en af gaan. Hier is nog weinig onderzoek naar gedaan,
maar er zijn signalen dat een te hoog toilet nadelen heeft.
Door de slechte houding worden darmen en blaas niet altijd helemaal
geleegd. Dat kan een verhoogd risico op incontinentie betekenen.
Op een verhoogd toilet moet de cliënt harder persen om de blaas en darmen te
legen. Dit kan leiden tot een verhoogd risico op hersenbloedingen
Hoogwaardig en modern incontinentiemateriaal
De laatste jaren is er sprake van duidelijke verbeteringen op het gebied van
incontinentiemateriaal (bron: Dossierinformatie voor ergocoaches:
Incontinentie in de zorg. Incontinentie een vak apart?).
Absorptievermogen
Het moderne materiaal is in staat om urine zeer goed en steeds beter te absorberen.
Met zo min mogelijk nadelige invloed voor de huid door inwerking van ontlasting of
urine. Daarmee is ook het aantal momenten dat er verschoond moet worden terug te
brengen, zonder dat dit gevolgen heeft voor de huid. Sommige verbanden gaan
probleemloos acht uur mee. Het verband geeft zelf aan of er verschoond moet
worden door middel van een indicator.
Cliënten die zich bewust zijn van urineverlies, hebben soms toch het idee of de
wens zich na elke plas te moeten verschonen. In dat geval heeft het gebruik van
hoog absorptiematerialen soms weinig zin. Het is duur materiaal dat hier niet
optimaal benut wordt. Een goedkoper en minder absorberend verband kan dan net
zo goed werken.
Je kunt uiteraard ook afwisselen. Voor sommige cliënten kan een hoog
absorptieverband betekenen dat ze ’s
nachts door kunnen slapen. Ze hoeven niet halverwege de nacht in de weer met een
postoel of verschoning.
Pasvorm
Naast het absorptievermogen is de pasvorm verbeterd. En de mogelijkheid om een
verband voor elke cliënt goed aan te laten sluiten, bijvoorbeeld met strips, elastiek of
klittenband. Dat zit niet alleen veel prettiger voor de cliënt, maar voorkomt ook
lekkage. Het verband hoeft minder vaak vervangen te worden. Voor de cliënt
betekent minder lekkage ook minder schaamte. Natte kleding of een natte stoel
komen niet of nauwelijks meer voor.

Gebruiksgemak
Het gebruiksgemak van incontinentiemateriaal is ook aanzienlijk verbeterd. Dit
verkort de tijd die nodig is per verschoning. De verschillen lopen uiteen per merk.
Maar zeker bij gebruik van de speciale buikbandontwerpen zijn er duidelijke
tijdsvoordelen. Naast dit buikbandsysteem zijn er ook andere nieuwe dingen.
Bijvoorbeeld een verband dat als broekje te gebruiken is én als plakbaar verband,
door de zijkanten open te scheuren. De nieuwere ontwerpen kunnen extra
handelingen zoals het uittrekken van broeken en panty’s voorkomen. Dat
scheelt tijd en geeft minder fysieke belasting. Neem voor meer informatie over
incontinentiemateriaal contact op met incontinentieverpleegkundige of de
consultant van de leverancier.
Speciale sprays en crèmes
Er zijn sprays en crèmes die het schoonmaken van de huid na incontinentie
vergemakkelijken. Deze producten vergemakkelijken vooral het verwijderen van
aangekoekte of korrelige ontlasting.
U brengt het product aan op de huid van de cliënt waarna u zonder veel wrijven de
ontlasting weghaalt. Daarmee beschadigt de huid minder snel. In deze producten
(schuim of crème) zitten ook ingrediënten die de scherpe stoffen uit urine en
ontlasting neutraliseren en de pijn verzachten. Een dergelijke ‘wasbeurt’ is
vaak beter dan het wassen bij incontinentie met met normale washandjes, water en
zeep.
Er zijn ook producten op de markt die een extra laagje op de huid leggen.
Bijvoorbeeld de barrièrecrèmes en barrièresprays. Daarmee komen de bijtende
stoffen uit urine en ontlasting niet in direct contact met de huid, waardoor die
minder snel beschadigt. Als de huid toch beschadigd is, krijgt deze de tijd om te
herstellen.
Richtlijnen Incontinentie
Richtlijnen over urine-incontinentie voor de praktijk zijn:
Urine-incontinentie bij kwetsbare ouderen
Deze richtlijn, opgesteld door LEVV en V&VN (2010), richt zich op urineincontinentie
bij kwetsbare ouderen. In deze richtlijn komt vooral het belang van een
zo vroeg mogelijke diagnostiek en evaluatie van urine-incontinentie naar voren.
Zodat de arts en het zorgpersoneel hun interventies hierop aan kunnen passen.
Indien herstel niet meer mogelijk is, is het noodzaak de urine-incontinentie episodes
te verminderen. Dat doe je door het inzetten van de juiste interventies en te zorgen
dat de cliënt zo min mogelijk hinder van de urine-incontinentie ondervindt in het
dagelijkse leven. Denk daarbij aan gevoel van verminderde zelfstandigheid, lekkage,
huidirritatie en het veroorzaken van geuroverlast.

Lichaamsverzorging van de cliënt in verpleeg-, woon- en thuiszorg
Deze richtlijn richt zich meer op de algemene lichamelijke verzorging van de cliënt in
verpleeg-, verzorgingshuizen en de thuiszorg. Hierin staat dat wanneer het
onderlichaam van de cliënt door incontinentie bevuild is met urine en/of feces, een
extra (onder)wasbeurt dient te worden gegeven. De handdoek en het washandje
dienen hierna direct in de was te gaan. De richtlijn is vastgesteld door de Stichting
Werkgroep Infectie Preventie (WIP, 2009). Dit is een samenwerkingsverband van
drie wetenschappelijke verenigingen op het gebied van infectiepreventie en
ziekenhuishygiëne.
Verzorging bij urinelozing en stoelgang in verpleeg-, woon- en thuiszorg
Deze richtlijn (WIP, 2009) richt zich met name op cliënten met een
blaaskatheter. Over het gebruik van absorptiemateriaal vermeldt de WIP.
Deponeer gebruikt absorptiemateriaal direct in een plastic afvalzak.
Was de gordels en netbroekjes van een tweedelig systeem bij 60 graden in
de wasmachine. Met de hand wassen van gordels en netbroekjes leidt tot
onvoldoende reiniging en desinfectie.
Incontinentie als indicator
Incontinentie, ongewild verlies van urine, is een veelvoorkomend
probleem. Met name bij ouderen. Prevalentiecijfers laten zien hoeveel
mensen in Nederland incontinent zijn van urine:
75% van de cliënten in verpleeghuizen
56,5% van de cliënten in verzorgingshuizen
50,5% van mensen die thuiszorg ontvangen
(bron: Universiteit Maastricht, 2008)
In het Kwaliteitsdocument 2012 VV&T is incontinentie verwerkt in risicosignalering
en de opvolging daarvan en het is verder onderdeel van het Lichamelijk
welbevinden en gezondheid. (nb de indicatoren ‘Prevalentie en diagnose
incontinentie’ zijn niet meer opgenomen):
ervaringen lichamelijke verzorging
risicosignalering zorgproblemen
Hierna volgt de toelichting per indicator.

Lichamelijk welbevinden en gezondheid
De cliënt mag rekenen op adequate gezondheidsbescherming en –bevordering en
een schoon en naar wens verzorgd lichaam, waarbij steeds goed wordt ingespeeld
op veranderingen in de lichamelijke gezondheid. Als norm voor adequate
gezondheidsbescherming en –bevordering: een zorgvuldig gekozen evenwicht
tussen goed vaktechnisch handelen en de wensen en voorkeuren van de
cliënt/vertegenwoordiger bij de toepassing van tenminste oa continentiezorg.
Risicosignalering zorgproblemen
Indicatoren uit het Kwaliteitsdocument 2012 (VV&T).
Risicosignalering - uitvoering
Percentage cliënten bij wie uit het zorgleefplan blijkt dat een risicosignalering
is gedaan op het zorgprobleem incontinentie.
Dit is het aantal cliënten bij wie uit het zorgleefplan blijkt dat in het afgelopen halfjaar
een
risicosignalering is gedaan op incontinentie gedeeld door het totaal aantal
cliënten bij wie in de meetperiode is gemeten.
Risicosignalering – opvolging
Percentage cliënten bij wie uit het zorgleefplan blijkt dat een risicosignalering is
gedaan op het zorgprobleem bij wie naar aanleiding van verhoogd risico adequate
opvolging heeft plaatsgevonden. Dit is het totaal aantal cliënten bij wie een
adequate opvolging heeft plaatsgevonden gedeeld door het totaal aantal cliënten
bij wie er een verhoogd risico is geconstateerd.
Het is de bedoeling dat de risicosignalering voor incontinentie is terug te vinden in
het zorg(leef)plan van de cliënt. Organisaties mogen zelf bepalen hoe zij deze
signalering uitvoeren, als het maar op een structurele manier en op cliëntniveau
plaatsvindt én wordt vastgelegd in het zorg(leef)plan.
Het kwaliteitsdocument stelt als norm bij het thema “lichamelijk welbevinden en
gezondheid” dat de cliënt mag rekenen op adequate gezondheidsbescherming en
–bevordering. Dit houdt onder meer in dat gezondheidsrisico’s tijdig worden
herkend. Vroege herkenning van incontinentie kan veel leed en verlies van kwaliteit
van leven voor de cliënt voorkomen (bron: Kwaliteitsdocument 2012, VV&T).
De incontinentiezorg in kaart brengen
Verbeteren van de continentiezorg heeft tot doel incontinentie te verminderen en
arbeid te besparen. Of dit resultaat ook daadwerkelijk wordt bereikt is niet alleen
een kwestie van gevoel. Resultaat moet aantoonbaar zijn en dat vereist meten. De
meetresultaten motiveren de medewerkers door te gaan met verbeteren. Of ze
vormen een signaal om het toch anders aan te pakken, of net iets bij te sturen,
zodat het beter werkt. Methodes voor het in kaart brengen van incontinentiezorg zijn
bijvoorbeeld de BasisZorgLijst Incontinentie, de Incometer en de geeltjesmeting.

BasisZorgLijst Incontinentie
Met de BasisZorgLijst kunt u een nulmeting uitvoeren. Door de meting om de zoveel
tijd te herhalen is aan te tonen of de interventies effect hebben. Met de
BasisZorgLijst brengt u een aantal belangrijke aspecten van continentie en de wijze
waarop daarmee om wordt gegaan in kaart. De lijst bevat zowel objectief als
subjectief te meten zaken. Bijvoorbeeld het soort incontinentiemateriaal dat gebruikt
wordt (objectief), de beleving van incontinentie door de cliënt (subjectief).
Deze lijst wordt bij alle cliënten van een afdeling of van een team afgenomen. Dus
ook bij de cliënten die niet incontinent zijn.
Incometer
Om de (in)continentiezorg beter te kunnen sturen en verbeteren is informatie op
cliëntniveau nodig over de aard en omvang van de (in)contintentieproblemen.
Daarvoor is de BasisZorglijst doorontwikkeld naar een volledig automatische
rekenmodule: de Incometer.
De Incometer is een instrument waarmee u van een groep cliënten (per team of
afdeling) precies in beeld brengt hoe de incontinentiezorg op een bepaald moment in
de praktijk verloopt. Met deze rekenmodule kunt u geregistreerde gegevens van de
afzonderlijke cliënten van een afdeling/groep samenvoegen. De registratie gebeurt
door middel van een verkorte versie van de BasisZorgLijst: een medewerker
verzamelt per cliënt gegevens aan de hand van 7 vragen over de
(in)continentiezorg.
In de Instructie Rekenmodule Incometer leest u hoe u met de rekenmodule aan de
slag kunt. Om u een indruk te geven wat de samenvoeging door de rekenmodule
kan bieden, is een ingevuld voorbeeld (Excel, 219 kb) beschikbaar. U ziet onder
het tabblad ‘Resultaten’ welke overzichten de invulling in het
verzamelformulier voor een groep patiënten oplevert. De samenvoeging geeft een
totaalbeeld in het tabblad ‘Grafieken en tabellen’.
Geeltjesmeting
De geeltjesmeting is een laagdrempelige manier om inzicht te krijgen in de kleinere
verbeteringen. Met name de subjectieve verbeteringen. In de praktijk blijkt dat
‘Geeltjesmetingen’ vaak bijdragen aan een grotere bewustwording en motivatie
voor het werken aan betere continentiezorg.
Twee weken lang registreren medewerkers incidenten/observaties door geeltjes
(zelfklevende memoblaadjes) op een speciale poster te plakken. Anoniem en met
een korte beschrijving van het (bijna)incident.

Voorbeelden van incidenten.
Verkeerd gebruik van incontinentiemateriaal.
Lekkage
Obstakels op de gang waardoor de route naar het toilet wordt gehinderd.
Nadat twee weken geeltjes geplakt zijn, worden ze geanalyseerd. Bijvoorbeeld met
behulp van staafdiagrammen in een Excel-spreadsheet.
De geeltjesmeting is gebruikt in alle Zorg voor Betertrajecten Incontinentie. De
methode is zowel gebruikt voor de nulmeting als voor vervolgmetingen om het effect
van verbeteracties te meten.
Incontinentiezorg vraagt veel tijd van zorgmedewerkers. Op zich niet vreemd als u
zich bedenkt dat bijvoorbeeld ongeveer 75% van de cliënten in verpleeghuizen en
50% van de cliënten in verzorgingshuizen in Nederland urine-incontinent zijn.
Incontinentiezorg is en blijft een lastig onderwerp. Het gaat niet alleen gepaard met
een zware fysieke belasting en flinke tijdsbesteding voor verzorgenden. Ook met
schaamte, onzekerheid en depressieve gevoelens bij de cliënt.
Toch kunnen we veel bereiken met eenvoudige maatregelen.
Vaststellen van de oorzaken en vorm van incontinentie
Voor het verlenen van goede incontinentiezorg is een zorgvuldige inschatting en
beoordeling van de vorm van incontinentie cruciaal. Een arts dient vast te stellen
om welke vorm van urine-incontinentie het gaat. Adequate informatie over de
toiletgang maakt deel uit van de diagnostiek.
Zorgmedewerkers zijn medeverantwoordelijk voor het signaleren van (het
verergeren van) incontinentie. Bij de diagnostische onderzoeken houden zij een
mictiedagboek en zo nodig een mobiliteitsoverzicht bij. In opdracht van de arts. Ook
voeren ze urineonderzoek uit en vullen ze vragenlijsten in. Zoals de MMSE (Mini-
Mental State examination) en de PRAFAB (PRotection, Amount, Frequency,
Adjustment, Body-image). Op basis van deze gegevens kan de arts een goede
diagnose stellen.
Juiste inzet van incontinentiemateriaal
Wanneer het niet (meer) mogelijk is incontinentie te voorkomen, is het
belangrijk om het juiste incontinentiemateriaal in te zetten.
Zorgmedewerkers dienen te weten welke materialen er op de markt zijn en wat bij
de cliënt past, zoals geschikte maat, absorptievermogen, zodat hij deze met de
cliënt en de mantelzorger kan bespreken.
De consultent van de leverancier van incontinentiemateriaal, een
incontinentieverpleegkundige of een ergotherapeut geven advies en tips
over het gebruik van incontinentiemateriaal.

Ook kennis over het gebruik van incontinentiemateriaal is belangrijk. Materiaal dat
niet goed bevestigd is kan lekkage en beschadiging van de huid veroorzaken. Voor
de cliënt heeft dit vervelende gevolgen: minder comfort, ongemak en pijn.
Specialistisch advies van bijvoorbeeld een incontinentieverpleegkundige over
optimaal gebruik van incontinentiemateriaal is nuttig en soms nodig.
Goede huidverzorging
Het signaleren van incontinentieletsel en goede huidverzorging is een belangrijk
aspect van de incontinentiezorg. Incontinentie kan irritatie of zelfs infectie van de
huid veroorzaken. Ook het verkeerd weghalen van feces kan onnodige
huidbeschadiging veroorzaken.
Goede kennis van de juiste huidverzorging maakt de kans op huidletsel kleiner. Er
zijn bijvoorbeeld sprays die ervoor zorgen dat aangekoekte of korrelige ontlasting
loslaat en gemakkelijk te verwijderen is. Zonder dat er gewreven wordt. Dit laatste
kan erg pijnlijk zijn als de huid dun en kwetsbaar is door ouderdom of vochtletsel.
Raadpleeg over de juiste huidverzorging en de beste producten een
incontinentieverpleegkundige.
Regelmatige toiletgang
Voor het terugdringen van incontinentie bij cliënten is een regelmatige toiletgang
belangrijk. Vaak zijn er toiletronden op vaste tijdstippen. Vaste toiletronden zijn
een interventie die gebruikt wordt om incontinentie- episoden te voorkomen. Zij
hebben dus niet tot doel de cliënt weer continent te maken.
Vaste toiletronden zijn echter niet voldoende. Om te voorkomen dat cliënten
onnodig incontinent worden of blijven, is het zaak ook tussen de vaste ronden
door een toiletbezoek aan te bieden.
Zorgmedewerkers dienen te leren om simpelweg het idee te opperen:
‘Zullen we even naar het toilet gaan, mevrouw Yilmaz? Als mevrouw dan
ontkennend antwoordt, hoort de medewerker na een paar minuten de vraag
opnieuw te stellen. Grote kans dat de verzorgende nu ‘ja’ als antwoord krijgt.
Deze techniek wordt ook wel promted voiding genoemd. Het duurt vaak een paar
minuten voordat de aandrang zich bij de cliënt aandient.
Een regelmatige toiletgang bij cliënten met dementie is van groot belang, ongeacht
of zij continent of incontinent zijn. Sommige cliënten kunnen daarnaast baat hebben
bij aanvullende behandelingen, zoals blaastherapie, bekkenbodemspiertherapie en
chirurgie. (bron: Houten, P. van, en A. Jonkers. Toiletgang bij dementie, 2011)

Verbeteren van de route naar het toilet
Onderweg naar het toilet kunnen er obstakels zijn, bijvoorbeeld waskarren, rollators
of tafeltjes op de gang en een slechte verlichting. Soms is de deur door de oudere
niet gemakkelijk open en dicht te doen. Dit alles bemoeilijkt niet alleen de gang naar
het toilet, maar is voor de cliënt ook zeer demotiverend. De cliënt bereikt niet op tijd
het toilet, en is daardoor incontinent.
Zorgmedewerkers moeten leren deze problemen te signaleren en te herkennen
én de cliënt te helpen bij het bedenken en uitvoeren van oplossingen. (bron:
Houten, P. van, en A. Jonkers. Toiletgang bij dementie, 2011)
Een voorbeeld uit de praktijk
Tijdens het Zorg voor Betertraject Continentie zijn er op de pilot afdelingen van
Stichting Elisabeth in Breda foto’s gemaakt van de route naar het toilet.
Tijdens een werkoverleg zijn alle foto’s besproken en de suggesties voor
verbeteringen geïnventariseerd. Aangezien grote interventies buiten het budget
vielen, kozen zij eerst voor de kleinere verbeteracties. De doelstelling was: het
veiliger maken van de route naar het toilet en het bevorderen van de
zelfredzaamheid van de cliënt.
De volgende acties zijn ondernomen.
Er is een katrol aan de toiletdeuren bevestigd, zodat de cliënt zich niet om
hoeft te draaien in het toilet om de deur dicht te doen. De cliënt trekt aan een touw,
zodat de deur vanzelf sluit.
De huiskamerindeling is aangepast, zodat alle cliënten meer ruimte hebben om
zelfstandig de huiskamer
te verlaten.
De wasmanden zijn uit de badkamer gehaald of ergens anders in de
badkamer neergezet, waardoor de ruimte in de badkamer groter werd en dus
toegankelijker voor de cliënt.
Het overbodige incontinentiemateriaal rond het toilet is weggehaald.
Verbeteren van de zelfstandigheid tijdens de toiletgang
Staan is voor veel kwetsbare ouderen een probleem. Een moeilijke rits en strakke
knoop maken het nog moelijker voor de cliënt. En een incontinentieverband is nog
een extra hindernis.
Zorgmedewerkers dienen te leren deze problemen te signaleren en samen met de
cliënt oplossingen te zoeken. Bijvoorbeeld het aanbrengen van een extra steun in
het toilet of een andere sluiting van de kleding, bijvoorbeeld klittenband. Uiteraard
kunt u ook altijd terecht bij een incontinentieverpleegkundige voor advies. (bron:
Houten, P. van, en A. Jonkers. Toiletgang bij dementie, 2011)

Bespreekbaar maken van het probleem
Urine-incontinentie kan bij de kwetsbare oudere een grote invloed hebben op de
kwaliteit van leven. Het kan onder andere samengaan met depressie, schaamte
en een lage eigenwaarde.
Zorgmedewerkers dienen te leren het probleem met de cliënt bespreekbaar te
maken. Velen vinden dit lastig, omdat incontinentie vaak nog een taboe is. Daarom
dienen zij hier handvatten voor te krijgen. Voor de cliënt kan praten en het samen
zoeken naar een oplossing namelijk opluchten. Voor advies over het bespreekbaar
maken van het probleem met de cliënt kan de zorgmedewerker terecht bij een
incontinentieverpleegkundige.
Incontinentiezorg evalueren
Met BasisZorgLijst Incontinentie evalueert u het effect van de incontinentiezorg op de
afdeling.
BasisZorgLijst Incontinentie
Met de BasisZorgLijst kunt u een nulmeting uitvoeren. Deze meting om de zoveel
tijd herhalen, maakt zichtbaar of de behandeling effect heeft gehad. Met de
BasisZorgLijst brengt u een aantal belangrijke aspecten van incontinentie in kaart.
En de wijze waarop daarmee wordt omgegaan.
De lijst bevat zowel objectief als subjectief te meten zaken. Zoals het soort
incontinentiemateriaal dat gebruikt wordt (objectief). Of de beleving van
incontinentie door de cliënt (subjectief). Deze lijst neemt u af bij alle cliënten van de
afdeling. Dus ook bij de cliënten die niet incontinent zijn
Richtlijn blaaskatheters
De richtlijn Blaaskatheters is opgesteld door Verenso in 2011 en formuleert
aanbevelingen om te komen tot een onderbouwde en eenduidige behandeling van
patiënten met een langdurige blaaskatheter.
IncontinentieSpiegel
De IncontinentieSpiegel is een checklist om na te gaan of de organisatie voldoende
aandacht besteedt aan incontinentie, toiletgang en continentie. Het is een instrument
om de sterke en zwakke kanten van het incontinentiebeleid systematisch in kaart te
brengen en de organisatie op die manier een ‘spiegel’ voor te houden.
De IncontinentieSpiegel is ontwikkeld door LOCOmotion. Het is bedoeld voor
functionarissen, die zich op beleidsniveau bezighouden met incontinentiebeleid
in een zorgorganisatie: een stafmedewerker, teamleider, hoofd zorg of
incontinentieverpleegkundige.

U markeert in de lijst de verbeterpunten en maakt daarin zelf keuzes om deze, nu of
later, in een plan van aanpak te verwerken. De eerste stap naar het opstellen van
een systematisch plan van aanpak is daarmee gezet. Na verloop van tijd kunt u de
IncontinentieSpiegel weer langslopen en zo zien op welke punten er verbetering is
geboekt en welke onderdelen aandacht vereisen.
IncontinentieSpiegel samen met de Incometer gebruiken
U kunt de IncontinentieSpiegel zelfstandig gebruiken, maar ook inzetten in
combinatie met de Incometer: met dit instrument kunt u op cliëntniveau in beeld
brengen hoe het incontinentiebeleid in de praktijk werkt. Zo ontstaat er meer
overzicht in het incontinentiebeleid en krijgt u informatie over onderdelen die wellicht
nog niet optimaal geregeld zijn.
Incontinentiezorg optimaliseren
Hier staat op een rij hoe u de continentiezorg in uw organisatie
optimaliseert door interventies op organisatienivea.
Zorgen voor een diagnose incontinentie
Door een huisarts, specialist ouderengeneeskunde, uroloog of
incontinentieverpleegkundige.
Efficiënt incontinentiemateriaal inkopen en inzetten
Met oog voor modern materiaal dat optimaal en snel te wisselen is.
Fysieke belasting rond incontinentiezorg verminderen
Innovaties om de fysieke belasting bij de zorgmedewerker te verminderen zoals
met verhoogde toilet, sta-op-toilet, bladderscan, postoel, klik-klak-systeem, spoel-
droog-toilet.

Zorgen voor een diagnose incontinentie
Zorg als zorgorganisatie voor goede contacten met de specialist
ouderengeneeskunde of de huisartsen over de diagnose incontinentie bij cliënten.
Zorg dat de diagnose incontinentie wordt gesteld. Uw medewerkers kunnen
bijdragen aan de diagnose,
door een mictiedagboek bij te houden. De tijd die dat kost verdient u snel terug.
Zodra vaststaat welke vorm van incontinentie iemand heeft, is duidelijk welke hulp
nodig is. Vroege signalering en diagnostiek maken het mogelijk incontinentie te
verminderen en zelfs onnodige incontinentie te voorkomen. Dit scheelt uw
zorgmedewerkers veel tijd en u bespaart op duur incontinentiemateriaal.
Efficiënt inkopen en inzetten van incontinentiemateriaal
Voor sommige cliënten kan een hoogabsorptie verband betekenen dat
ze ’s nachts kunnen doorslapen.
De zorgmedewerker dient deze optie met de cliënt te bespreken. Sommige cliënten
vinden dat namelijk fijner. En het bespaart de medewerker direct veel tijd.
Modern incontinentiemateriaal verkort de tijd die nodig is per verschoning. De
resultaten verschillen per
merk. Duidelijk is dat de speciale buikbandontwerpen tijdsvoordeel opleveren.
Maak de zorgmedewerker bewust van het belang van het juiste gebruik van
incontinentiemateriaal.
Maak geregeld een afspraak met de consulent van uw vaste leverancier.
Zeker als u een (te) hoog verbruik van incontinentiemateriaal constateert. Samen
met de consulent bekijkt u hoe u het verbruik kunt terugdringen. De consulent kan
u ook alles vertellen over de laatste innovaties en de beste materialen.
De fysieke belasting rondom continentiezorg verminderen
Innovaties om fysieke belasting te verminderen zijn bijvoorbeeld: sta-op-toilet,
bladderscan, postoel, klik- klak-systeem, spoel-droog-toilet, draadloos incontinentie
notificatiesysteem.
De aanschaf van een innovatie zoals een sta-op-toilet of klik-klak-systeem is
duur, maar op de lange termijn kosteneffectief. Uw medewerkers zijn minder tijd kwijt
met de zorg rondom de toiletgang.
Wees terughoudend bij de aanschaf van toiletverhogingen. Op een
verhoogde toiletpot hebben veel cliënten last van een extra moeizame toiletgang
door de relatief hoge en slechte houding waarin ze zitten. Dit leidt uiteindelijk tot
minder goede zorg rondom te toiletgang.
Geef uw medewerkers regelmatig een scholing van een Arbocoach over
tiltechnieken en het gebruik van tilliften voor moeilijke situaties.
Zie de factsheet Incontinentie