Sociale geschiedenis in de polder - Historische vereniging Oud ...
Sociale geschiedenis in de polder - Historische vereniging Oud ...
Sociale geschiedenis in de polder - Historische vereniging Oud ...
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
<strong>Sociale</strong> <strong>geschie<strong>de</strong>nis</strong> <strong>in</strong> <strong>de</strong> pol<strong>de</strong>r<br />
De Lisserpoel en haar buren<br />
<strong>in</strong> <strong>de</strong> zeventien<strong>de</strong> en achttien<strong>de</strong> eeuw!<br />
SIGER ZEISCHKA<br />
Inleid<strong>in</strong>g<br />
Dat <strong>de</strong> waterstaat <strong>in</strong> het hart van Holland fundamenteel was voor <strong>de</strong> sociaaleconomische<br />
ontwikkel<strong>in</strong>g van die regio, behoeft geen betoog. De relatie tussen<br />
sociale <strong>geschie<strong>de</strong>nis</strong> , economie en waterstaat is het laatste <strong>de</strong>cennium<br />
door historici steeds meer centraal gesteld.' Ook aan eigendomsverhoud<strong>in</strong>gen<br />
wordt een steeds belangrijker plaats toegekend omdat die <strong>in</strong> zeer sterke mate<br />
<strong>de</strong> machtsverhoud<strong>in</strong>gen b<strong>in</strong>nen het watersraatsbesrel bepaal<strong>de</strong>n. Een van <strong>de</strong><br />
basispr<strong>in</strong>cipes van het vroegmo<strong>de</strong>rne waterbeheer behelst immers het gegeven<br />
dat <strong>de</strong> bestuurscolleges, of het nu om pol<strong>de</strong>rniveau dan wel om het<br />
niveau van <strong>de</strong> regionale hoogheemraadschappen gaat, <strong>de</strong> verhoud<strong>in</strong>gen <strong>in</strong> het<br />
gron<strong>de</strong>igendom weerspiegelen. Ondanks het feit dat voor heel wat plaatsen<br />
al enig (voorjon<strong>de</strong>rzoek is gedaan naar eigendomsverhoud<strong>in</strong>gen, is <strong>de</strong> rol<br />
daarvan b<strong>in</strong>nen een beperkte ruimtelijke omschrijv<strong>in</strong>g nog niet of slechts<br />
beperkt on<strong>de</strong>rzocht. Dat verschillen <strong>in</strong> het gron<strong>de</strong>igendom zeer groot kon<strong>de</strong>n<br />
zijn en voor <strong>de</strong> waterstaat verreiken<strong>de</strong> gevolgen kon<strong>de</strong>n hebben, is wel al<br />
voor het hoogheemraadschap van Rijnland aangetoond/ maar nog niet voor<br />
verschei<strong>de</strong>ne bijeengelegen pol<strong>de</strong>rs of droogmakerijen.<br />
In dit artikel komt een <strong>de</strong>rgelijk on<strong>de</strong>rzoek aan bod. De hoofdvraag is<br />
welke gevolgen enkele ontwikkel<strong>in</strong>gen uit <strong>de</strong> bre<strong>de</strong>re sociale en economische<br />
<strong>geschie<strong>de</strong>nis</strong> had<strong>de</strong>n voor een droogmakerij en voor haar plaats b<strong>in</strong>nen <strong>de</strong><br />
lokale samenlev<strong>in</strong>g. De comparatieve metho<strong>de</strong>, die el<strong>de</strong>rs een regionale reikwijdte<br />
had, wil ik <strong>in</strong> dit artikel toepassen op een zeer beperkt ruimtelijk<br />
ka<strong>de</strong>r. Aangezien gron<strong>de</strong>igendom <strong>in</strong> grote mate bepalend was voor <strong>de</strong> wijze<br />
waarop pol<strong>de</strong>rs bestuurd en beheerd wer<strong>de</strong>n, wordt hier <strong>in</strong>gegaan op <strong>de</strong> vraag<br />
of, en zo ja, welke, gevolgen verschillen <strong>in</strong> eigendom had<strong>de</strong>n op enkele<br />
nevenfacetten van het waterbeheer. In welke mate werkten sociale verschillen
JAARBOEK DIRK VAN EeK 2006<br />
20<br />
door <strong>in</strong> pol<strong>de</strong>rs die voor heel wat an<strong>de</strong>re zaken erg vergelijkbaar zijn?<br />
Concreet schetst het artikel <strong>de</strong> zeventien<strong>de</strong>-eeuwse en achttien<strong>de</strong>-eeuwse ontwikkel<strong>in</strong>gen<br />
<strong>in</strong> <strong>de</strong> Lisserpoelpol<strong>de</strong>r, ontwikkel<strong>in</strong>gen die wor<strong>de</strong>n vergeleken<br />
met vier naburige pol<strong>de</strong>rs. Voor al <strong>de</strong>ze pol<strong>de</strong>rs was <strong>de</strong> situer<strong>in</strong>g <strong>in</strong> het<br />
Rijnlandse boezemsysteem nagenoeg i<strong>de</strong>ntiek; ze lagen ook (bijna allemaal)<br />
<strong>in</strong> hetzelf<strong>de</strong> ambacht, ken<strong>de</strong>n hetzelf<strong>de</strong> grondgebruik en had<strong>de</strong>n een gelijksoortige<br />
ligg<strong>in</strong>g ten opzichte van <strong>de</strong> dorpskernen. Zon<strong>de</strong>r meer zijn ze dus<br />
zeer goed te vergelijken.<br />
De hoofdvraag zal wor<strong>de</strong>n opgelost door allereerst enkele hoofdlijnen uit<br />
<strong>de</strong> ontwikkel<strong>in</strong>gen van het gron<strong>de</strong>igendom <strong>in</strong> <strong>de</strong> Lisserpoelpol<strong>de</strong>r te schetsen<br />
en vervolgens op een drietal specifieke punten vergelijk<strong>in</strong>gen te maken. In <strong>de</strong><br />
eerste plaats gaat het daarbij om <strong>de</strong> bestuur<strong>de</strong>rs, ten twee<strong>de</strong> om <strong>de</strong> rekruter<strong>in</strong>g<br />
van molenaars en tot slot wordt gekeken naar <strong>de</strong> arbeidspositie, herkomst<br />
en achtergrond van timmerlie<strong>de</strong>n. Voor het grondbezit wordt met<br />
enkele reconstructies van bezitsverhoud<strong>in</strong>gen gewerkt. 4 Voor <strong>de</strong> an<strong>de</strong>re<br />
on<strong>de</strong>rzoekspunten wor<strong>de</strong>n steekproeven op basis van <strong>de</strong> pol<strong>de</strong>rreken<strong>in</strong>gen<br />
gebruikt, die steeds op tienjaarlijkse basis wer<strong>de</strong>n doorgenomen.' Vooraf<br />
wor<strong>de</strong>n evenwel kort enkele landschappelijke hoofdontwikkel<strong>in</strong>gen en meer<br />
bepaald <strong>de</strong> bepol<strong>de</strong>r<strong>in</strong>gen <strong>in</strong> het gebied uiteengezet.<br />
Kort overzicht van <strong>de</strong><br />
landschappelijke ontwikkel<strong>in</strong>gen<br />
De ambachten 'Lisse' en 'Sassenheim' lagen <strong>in</strong> <strong>de</strong> vroegmo<strong>de</strong>rne tijd op een<br />
bijzon<strong>de</strong>re plaats b<strong>in</strong>nen het hoogheemraadschap. Allereerst was er <strong>de</strong><br />
geografische situer<strong>in</strong>g. Net als <strong>de</strong> an<strong>de</strong>re noor<strong>de</strong>lijke geestambachten wer<strong>de</strong>n<br />
ze aan <strong>de</strong> ene (westelijke) kant beheerst door <strong>de</strong> du<strong>in</strong>en en <strong>de</strong> zand- en<br />
geestgron<strong>de</strong>n die zich daar bevon<strong>de</strong>n. Aan <strong>de</strong> an<strong>de</strong>re (oostelijke) zij<strong>de</strong> betrad<br />
men <strong>de</strong> lager gelegen en veel nattere gron<strong>de</strong>n die op het Haarlemmermeer<br />
uitkwamen. In feite g<strong>in</strong>g het daarbij niet om het eigenlijke grote Haarlemmermeer<br />
dat later zou wor<strong>de</strong>n drooggemaakt, maar om een reeks kle<strong>in</strong>ere<br />
plassen en poelen die door het zogenaam<strong>de</strong> Roversbroek enigsz<strong>in</strong>s afgeschei<strong>de</strong>n<br />
waren van het Haarlemmermeer, maar waarmee ze door twee open<strong>in</strong>gen<br />
wel <strong>in</strong> verb<strong>in</strong>d<strong>in</strong>g ston<strong>de</strong>n. Die oostelijke kant van <strong>de</strong> ambachten was<br />
oorspronkelijk be<strong>de</strong>kt met het veenpakket dat zich over <strong>de</strong> Hollandse en
SOCIALE GESCHIEDENIS IN DE POLD ER<br />
Utrechtse laagvlakte uitstrekte . In tegenstell<strong>in</strong>g tot an<strong>de</strong>re plaatsen was het<br />
meren<strong>de</strong>el van het veen hier tegen <strong>de</strong> late zestien<strong>de</strong> eeuw al weg.<br />
De afwater<strong>in</strong>g van <strong>de</strong> ambachten was <strong>in</strong> <strong>de</strong> mid<strong>de</strong>leeuwen sterk veran<strong>de</strong>rd.<br />
Het oorspronkelijke patroon van noord-zuidgerichte du<strong>in</strong>riviertjes die het<br />
water naar <strong>de</strong> Ou<strong>de</strong> Rijn en van daar naar <strong>de</strong> Noordzee lieten stromen, was<br />
door <strong>de</strong> verzand<strong>in</strong>g van <strong>de</strong> Rijnmond bij Katwijk niet langer geschikt. Als<br />
oploss<strong>in</strong>g wer<strong>de</strong>n verschillen<strong>de</strong> kanaaltjes gegraven die het water voortaan<br />
van het westen naar het oosten voer<strong>de</strong>n. Met die <strong>in</strong>grepen was het mogelijk<br />
gewor<strong>de</strong>n <strong>de</strong> ambachten te laten afwateren op Rijnlands grote boezem, het<br />
Haarlemmermeer. De afwater<strong>in</strong>g was nu opnieuw verzekerd. Toch sraken al<br />
snel nieuwe problemen <strong>de</strong> kop op . In <strong>de</strong> zestien<strong>de</strong> eeuw on<strong>de</strong>rvond men <strong>in</strong><br />
het oosten van <strong>de</strong> ambachten steeds meer h<strong>in</strong><strong>de</strong>r van <strong>de</strong> drassigheid van <strong>de</strong><br />
grond. Omdat die oorspronkelijk veengrond was geweest en omdat ze <strong>in</strong> <strong>de</strong><br />
vijftien<strong>de</strong> en zestien<strong>de</strong> eeuw beter en <strong>in</strong>tenser bewerkt werd, zette <strong>de</strong> maaivelddal<strong>in</strong>g<br />
steeds sterker door. Veel weilan<strong>de</strong>n kwamen te vaak en te lang<br />
on<strong>de</strong>r water te staan ."<br />
Tegen die achtergrond moet <strong>de</strong> verspreid<strong>in</strong>g van molens en pol<strong>de</strong>rs gezien<br />
wor<strong>de</strong>n. Zoals el<strong>de</strong>rs <strong>in</strong> Rijnland g<strong>in</strong>gen eerst <strong>in</strong>dividuele boeren over tot het<br />
bouwen van een molentje . Ze <strong>de</strong><strong>de</strong>n dat vrijwel altijd met het behoud van<br />
veeteelt als motief. In Lisse bouw<strong>de</strong> men vooral paar<strong>de</strong>nmolens, die tot diep<br />
<strong>in</strong> <strong>de</strong> zestien<strong>de</strong> eeuw <strong>de</strong> meest gebruikte bemal<strong>in</strong>gsapparaten waren. In het<br />
zui<strong>de</strong>lijker gelegen Sassenheim lijken Rijnlandse vergunn<strong>in</strong>gen een groot<br />
belang van w<strong>in</strong>dbemal<strong>in</strong>g te suggereren. Al snel werd dui<strong>de</strong>lijk dat <strong>de</strong> problemen<br />
niet door een enkel<strong>in</strong>g het hoofd kon<strong>de</strong>n wor<strong>de</strong>n gebo<strong>de</strong>n en ontston<strong>de</strong>n<br />
er grotere pol<strong>de</strong>rs met een eigen, door het hoogheemraadschap erkend,<br />
pol<strong>de</strong>rbestuur. In Sassenheim was <strong>de</strong> Floris Schoutenpol<strong>de</strong>r, daterend van<br />
1565 , een van <strong>de</strong> eerste pol<strong>de</strong>rs. In Lisse volg<strong>de</strong>n <strong>in</strong> <strong>de</strong> zeventien<strong>de</strong> eeuw verschillen<strong>de</strong><br />
pol<strong>de</strong>rs. Het eer<strong>de</strong>r genoem<strong>de</strong> Roversbroek werd <strong>in</strong> 1632 bepol<strong>de</strong>rd<br />
en ook <strong>de</strong> meeste an<strong>de</strong>re pol<strong>de</strong>rs, zoals <strong>de</strong> Lageveense pol<strong>de</strong>r en <strong>de</strong><br />
Lisserbroekpol<strong>de</strong>r, wer<strong>de</strong>n geduren<strong>de</strong> <strong>de</strong> eerste helft van <strong>de</strong> zeventien<strong>de</strong> eeuw<br />
gesticht. Tegen circa 1660 waren alle lager gelegen gron<strong>de</strong>n bepol<strong>de</strong>rd en<br />
bemalen en wer<strong>de</strong>n ze door pol<strong>de</strong>rbesturen beheerd.'<br />
Op dit voor Rijnland erg beken<strong>de</strong> patroon <strong>de</strong>ed zich <strong>in</strong> Lisse een uitzon<strong>de</strong>r<strong>in</strong>g<br />
voor. De poelen die er lagen, wer<strong>de</strong>n namelijk drooggemaakt; één van<br />
<strong>de</strong> zeldzame voorbeel<strong>de</strong>n van een vroeg-zeventien<strong>de</strong>-eeuwse Rijnlandse<br />
21
JAARBOEK DIRK VAN EeK 2006<br />
22<br />
droogmakerij. In die perio<strong>de</strong> wer<strong>de</strong>n immers vooral <strong>in</strong> Noord-Holland erg<br />
veel en zeer grote b<strong>in</strong>nenmeren drooggemaakt. Dat <strong>in</strong> Lisse een verzamel<strong>in</strong>g<br />
plassen (die qua omvang <strong>de</strong> vergelijk<strong>in</strong>g met <strong>de</strong> Noord-Hollandse voorbeel<strong>de</strong>n<br />
niet kan doorstaan) werd drooggemaakt, is te danken aan <strong>de</strong> kerkmeesters<br />
(kerkvoogdij) van drie Leidse hoofdkerken (<strong>de</strong> Pieterskerk, <strong>de</strong><br />
Hooglandse kerk en <strong>de</strong> Lieve Vrouwekerk). Zij namen het <strong>in</strong>itiatief tot het<br />
project en vorm<strong>de</strong>n met rijke, <strong>in</strong>vester<strong>in</strong>gslustige ste<strong>de</strong>l<strong>in</strong>gen een consortium<br />
dat <strong>in</strong> die vorm van landw<strong>in</strong>n<strong>in</strong>g een lucratieve belegg<strong>in</strong>g zocht. In 1624 was<br />
<strong>de</strong> droogmak<strong>in</strong>g voltooid en waar eens <strong>de</strong> poelen lagen, kon voortaan haver<br />
gezaaid en vee geweid wor<strong>de</strong>n.<br />
Men kan stellen dat <strong>de</strong> landschappelijke ontwikkel<strong>in</strong>gen en transformaties<br />
die zich aan <strong>de</strong> oostelijke kant van <strong>de</strong> ambachten had<strong>de</strong>n voorgedaan, tegen<br />
het mid<strong>de</strong>n van <strong>de</strong> zeventien<strong>de</strong> eeuw voltooid waren. De pol<strong>de</strong>rs die er toen<br />
lagen, zou<strong>de</strong>n vrijwel onveran<strong>de</strong>rd blijven tot <strong>in</strong> <strong>de</strong> negentien<strong>de</strong> eeuw. De<br />
Floris Schoutenpol<strong>de</strong>r werd wel samengevoegd met <strong>de</strong> Vrouwenpol<strong>de</strong>r<br />
(s<strong>in</strong>dsdien spreekt men dan ook van <strong>de</strong> Floris Schouten-Vrouwenpol<strong>de</strong>r),<br />
maar veel <strong>in</strong>grijpen<strong>de</strong>r wijzig<strong>in</strong>gen <strong>de</strong><strong>de</strong>n zich niet voor. Ook op het bestuurlijke<br />
vlak bleven <strong>de</strong> lokale waterschappen zon<strong>de</strong>r meer <strong>in</strong>tact, waardoor <strong>de</strong><br />
perio<strong>de</strong> 1650-1800 op die punten <strong>in</strong> feite een mooie cont<strong>in</strong>uïteit waarborgt,<br />
zeker ook omdat het hoogheemraadschap <strong>de</strong> reken<strong>in</strong>gen van al die pol<strong>de</strong>rbesturen<br />
, <strong>de</strong> voor dit artikel belangrijkste bronnen, erg nauwgezet bijhield.<br />
Het regionale waterschap zag <strong>de</strong> pol<strong>de</strong>rf<strong>in</strong>anciën na en bewaar<strong>de</strong> vervolgens<br />
een exemplaar van <strong>de</strong> reken<strong>in</strong>gen <strong>in</strong> het eigen archief.<br />
Voor het vergelijken<strong>de</strong> aspect <strong>in</strong> dit artikel zijn enkele nabij <strong>de</strong> Lisserpoelpol<strong>de</strong>r<br />
gelegen pol<strong>de</strong>rs betrokken. Het betreft twee aangrenzen<strong>de</strong> pol<strong>de</strong>rs<br />
(<strong>de</strong> Roversbroekpol<strong>de</strong>r <strong>in</strong> het oosten en <strong>de</strong> Lisserbroekpol<strong>de</strong>r <strong>in</strong> het noor<strong>de</strong>n),<br />
een niet-aangrenzen<strong>de</strong> pol<strong>de</strong>r (<strong>de</strong> Lageveense pol<strong>de</strong>r <strong>in</strong> het westen), en<br />
een belen<strong>de</strong>n<strong>de</strong>, <strong>in</strong> een an<strong>de</strong>r ambacht gelegen pol<strong>de</strong>r (<strong>de</strong> Floris Schouten<br />
Vrouwenpol<strong>de</strong>r <strong>in</strong> het zui<strong>de</strong>lijker gelegen Sassenheim). Ook <strong>de</strong> vier w<strong>in</strong>dricht<strong>in</strong>gen<br />
zijn hiermee vertegenwoordigd.<br />
Het grondbezit <strong>in</strong> <strong>de</strong> Lisserpoelpol<strong>de</strong>r<br />
Zoals eer<strong>de</strong>r vermeld is <strong>de</strong> ontstaans<strong>geschie<strong>de</strong>nis</strong> van <strong>de</strong> Lisserpoelpol<strong>de</strong>r<br />
nauwelijks te vergelijken met die van <strong>de</strong> omr<strong>in</strong>gen<strong>de</strong> pol<strong>de</strong>rs. Wer<strong>de</strong>n <strong>de</strong>
Kaart van het ambacht Lisse..<br />
SOCIALE GESCHIEDENIS IN DE POLDER<br />
Dui<strong>de</strong>lijk zichtbaar zijn <strong>de</strong> twee broeken aan het Haarlemmermeer, <strong>de</strong> Lisserbroek en <strong>de</strong><br />
Roversbroek. Tussen dat laatste en <strong>de</strong> dorpskern van Lisse liggen enkele poelen die<br />
vanaf 1622 drooggemaakt wer<strong>de</strong>n. On<strong>de</strong>raan <strong>de</strong> kaart ligt het ambacht 'Sassem' of<br />
Sassenheim waar <strong>de</strong> Floris Schouten-Vrouwenpol<strong>de</strong>r lag. Helemaal l<strong>in</strong>ks <strong>de</strong> Lage<br />
Venen waar <strong>de</strong> Lageveense pol<strong>de</strong>r werd gesticht. (Hoogheemraadschap Rijnland,<br />
Kaartenverzamel<strong>in</strong>g , nr. A-4176, Caerl-boeck van Rynland, 1615 .)<br />
23
SOCIALE GESCHIEDENIS IN DE POLDER<br />
gebleven, kan voor <strong>de</strong> zeventien<strong>de</strong> eeuw hooguit <strong>in</strong>direct iets gezegd wor<strong>de</strong>n<br />
over <strong>de</strong> achtergrond van <strong>de</strong> eigenaren. Grondbezitters mochten namelijk <strong>de</strong><br />
reken<strong>in</strong>gen van het pol<strong>de</strong>rbestuur on<strong>de</strong>rtekenen zodat we aan <strong>de</strong> hand van<br />
die bronnen ongeveer weten wie op welk moment grond <strong>in</strong> <strong>de</strong> pol<strong>de</strong>r had .<br />
Men moet er zich wel van bewust zijn dat <strong>in</strong>gelan<strong>de</strong>n een m<strong>in</strong>imumbezit<br />
moesten hebben van tien morgen, zodat <strong>de</strong> kle<strong>in</strong>ere eigenaren volkomen buiten<br />
beeld blijven. Uit <strong>de</strong> analyse van die handteken<strong>in</strong>gen blijkt dat geduren<strong>de</strong><br />
<strong>de</strong> hele zeventien<strong>de</strong> eeuw ste<strong>de</strong>l<strong>in</strong>gen het grondbezit dom<strong>in</strong>eren. Veel<br />
namen kunnen op grond van genealogische gegevens met elkaar <strong>in</strong> verband<br />
wor<strong>de</strong>n gebracht. Of daarbij sprake is van vererv<strong>in</strong>g van grond viel niet te<br />
achterhalen, maar het ligt erg voor <strong>de</strong> hand. Eén van <strong>de</strong>rgelijke '<strong>in</strong>gelan<strong>de</strong>ndynastieën'<br />
beg<strong>in</strong>t bij Dirk Blok. Hij werd vermeld <strong>in</strong> 1663, maar overleed<br />
kort daarop. Zijn weduwe Agnieta Leeuw verscheen tussen 1670 en 1692 <strong>in</strong><br />
<strong>de</strong> reken<strong>in</strong>gen. In een enkele reken<strong>in</strong>g wordt vermeld dat Agnieta niet alleen<br />
weduwe van Dirk Blok was, maar ook dat zij <strong>de</strong> schoonmoe<strong>de</strong>r van Anthonie<br />
Blok was en dat ze hertrouw<strong>de</strong> met Pierer van Hooven, <strong>in</strong>geland tussen 1694<br />
en 1702. Anthonie Blok was meer dan waarschijnlijk <strong>de</strong> man die <strong>in</strong> het twee<strong>de</strong><br />
kwart van <strong>de</strong> achttien<strong>de</strong> eeuw steeds on<strong>de</strong>rteken<strong>de</strong> met <strong>de</strong> naam Anthonie<br />
Blok van Beeck. Zijn generatiegenoot Lucas van Beeck was dan weer<br />
getrouwd met Maria Blok die <strong>in</strong> 1717 <strong>de</strong> reken<strong>in</strong>g me<strong>de</strong> on<strong>de</strong>rteken<strong>de</strong>. Op<br />
<strong>de</strong>zelf<strong>de</strong> manier kunnen heel wat Leidse regenten aan elkaar gekoppeld wor<strong>de</strong>n<br />
, bijvoorbeeld <strong>de</strong> families Van Assen<strong>de</strong>lft, Cunaeus en Van <strong>de</strong>r Meer-Van<br />
Hoogeveen."<br />
Vanaf<strong>de</strong> achttien<strong>de</strong> eeuw begon het ste<strong>de</strong>lijke grondbezit echter te tanen"<br />
en tra<strong>de</strong>n <strong>in</strong> <strong>de</strong> eigendomsverhoud<strong>in</strong>gen enkele structurele veran<strong>de</strong>r<strong>in</strong>gen<br />
Op.13 Die moeten gezien wor<strong>de</strong>n <strong>in</strong> het ka<strong>de</strong>r van enkele algemenere economische<br />
ontwikkel<strong>in</strong>gen. Eigenlijk <strong>de</strong><strong>de</strong>n zich twee reacties voor op <strong>de</strong>zelf<strong>de</strong><br />
trend. Na 1660 sloeg <strong>de</strong> economische conjunctuur om en zette een perio<strong>de</strong><br />
van stagnatie en vervolgens neergang <strong>in</strong>. Die algemene conjunctuuromslag<br />
had ook zware gevolgen voor <strong>de</strong> agrarische sector: <strong>de</strong> prijzen voor allerlei<br />
(afgelei<strong>de</strong>) landbouwproducten zoals boter daal<strong>de</strong>n bijzon<strong>de</strong>r sterk. Bij <strong>de</strong>ze<br />
malaise kwamen ook nog verschillen<strong>de</strong> uitbraken van veepest die heel wat<br />
ellen<strong>de</strong> voor <strong>de</strong> vooral op vee gerichte landbouw met zich meebracht. Het<br />
gevolg was dat <strong>de</strong> pachtprijzen, die <strong>de</strong> ste<strong>de</strong>l<strong>in</strong>gen voor het gebruik van hun<br />
verpachte land kregen, on<strong>de</strong>r druk kwamen. Landbezit werd onrendabel, te<br />
25
JAARBOEK DIRK VAN EeK 2006<br />
26<br />
meer omdat juist <strong>in</strong> die perio<strong>de</strong> van economische moeilijkhe<strong>de</strong>n allerlei<br />
grondbelast<strong>in</strong>gen sterk toenamen. Veel ste<strong>de</strong>l<strong>in</strong>gen kozen er dan ook voor<br />
hun grond van <strong>de</strong> hand te doen en tot verkoop ervan over te gaan. De Leidse<br />
hoofdkerken <strong>de</strong><strong>de</strong>n dat <strong>in</strong> 1731 en ook an<strong>de</strong>re <strong>in</strong>stell<strong>in</strong>gen en personen zou<strong>de</strong>n<br />
dat voorbeeld volgen, al was dat vaak pas na 1750, toen <strong>de</strong> grondprijzen<br />
weer wat aantrokken en <strong>de</strong> verkoop dus wat meer opbracht, 14 Naast <strong>de</strong> veran<strong>de</strong>ren<strong>de</strong><br />
houd<strong>in</strong>g van ste<strong>de</strong>l<strong>in</strong>gen ten opzichte van gron<strong>de</strong>igendom, hebben<br />
<strong>de</strong> neerwaartse trends ook b<strong>in</strong>nen <strong>de</strong> plattelandssamenlev<strong>in</strong>g een reactie<br />
uitgelokt. Doorgaans spreekt men <strong>in</strong> dat verband van een polarisatie. Veel<br />
kle<strong>in</strong>ere bedrijven bleken niet bestand tegen <strong>de</strong> <strong>de</strong>pressie en waren niet voldoen<strong>de</strong><br />
levensvatbaar, terwijl enkele grotere bedrijven meer kansen had<strong>de</strong>n.<br />
Zij kochten <strong>de</strong> gron<strong>de</strong>n van <strong>de</strong> kle<strong>in</strong>ere eigenaars op hetgeen leid<strong>de</strong> tot het<br />
ontstaan van een lokale landbouwerselite. Het uite<strong>in</strong><strong>de</strong>lijke resultaat voor het<br />
gron<strong>de</strong>igendom was dat ste<strong>de</strong>l<strong>in</strong>gen langzaamaan uit <strong>de</strong> pol<strong>de</strong>r verdwenen en<br />
dat een beperkte groep van grote boeren zijn <strong>in</strong>tre<strong>de</strong> <strong>de</strong>ed. An<strong>de</strong>rzijds was een<br />
grote groep landlozen ontstaan die als loonarbei<strong>de</strong>r aan <strong>de</strong> kost moest zien te<br />
komen.<br />
De eerste tekenen van <strong>de</strong>rgelijke verschuiv<strong>in</strong>gen zijn <strong>in</strong> <strong>de</strong> Lisserpoelpol<strong>de</strong>r<br />
al aan het beg<strong>in</strong> van <strong>de</strong> achttien<strong>de</strong> eeuw te situeren, toen plaatselijke lie<strong>de</strong>n<br />
als Cornelis Jansz. van Borgonje <strong>de</strong> reken<strong>in</strong>gen on<strong>de</strong>rteken<strong>de</strong>n. Een echte<br />
kenter<strong>in</strong>g was er echter nog niet en pas vanaf het mid<strong>de</strong>n van <strong>de</strong> achttien<strong>de</strong><br />
eeuw werd het proces dui<strong>de</strong>lijk zichtbaar. Toen verschenen families als<br />
Ver<strong>de</strong>gaal en Van <strong>de</strong>r Voort, die ook <strong>in</strong> <strong>de</strong> negentien<strong>de</strong> eeuw nog belangrijke<br />
gron<strong>de</strong>igenaren lever<strong>de</strong>n. Een totale ontste<strong>de</strong>lijk<strong>in</strong>g van het gron<strong>de</strong>igendom<br />
<strong>de</strong>ed zich echter niet voor. Ook het elitaire karakter verdween niet helemaal.<br />
Baron G.J.A.A. van Pallandt mocht <strong>in</strong> <strong>de</strong> negentien<strong>de</strong> eeuw <strong>in</strong> sociaal opzicht<br />
wel enigsz<strong>in</strong>s een buitenbeentje gewor<strong>de</strong>n zijn, hij belichaam<strong>de</strong> nog steeds<br />
het elitaire element dat ooit zo sterk had gewogen.<br />
Met <strong>de</strong>ze korte karakteriser<strong>in</strong>g van het gron<strong>de</strong>igendom <strong>in</strong> <strong>de</strong> Lisserpoel <strong>in</strong><br />
<strong>de</strong> zeventien<strong>de</strong> en achttien<strong>de</strong> eeuw is ook dui<strong>de</strong>lijk gewor<strong>de</strong>n dat <strong>de</strong> droogmakerij<br />
een heel an<strong>de</strong>re sociale <strong>in</strong>vull<strong>in</strong>g ken<strong>de</strong> dan <strong>de</strong> omr<strong>in</strong>gen<strong>de</strong> pol<strong>de</strong>rs<br />
<strong>in</strong> Lisse en Sassenheim. Daar was <strong>de</strong> aanwezigheid van ste<strong>de</strong>l<strong>in</strong>gen veel ger<strong>in</strong>ger.<br />
Ste<strong>de</strong>l<strong>in</strong>gen waren <strong>in</strong> <strong>de</strong> geestambachten wel aanwezig, maar had<strong>de</strong>n van<br />
oudsher hun belangen veeleer op <strong>de</strong> zandige gron<strong>de</strong>n nabij <strong>de</strong> du<strong>in</strong>en, waar<br />
ze met imposante buitenplaatsen uitpakten. De nattere pol<strong>de</strong>rgron<strong>de</strong>n rond-
SOCIALE GESCHIEDENIS IN DE POLDER<br />
om het Haarlemmermeer bleven nagenoeg volledig <strong>in</strong> han<strong>de</strong>n van <strong>de</strong> lokale<br />
bevolk<strong>in</strong>g. Toen ook daar <strong>in</strong> <strong>de</strong> achttien<strong>de</strong> eeuw <strong>de</strong> opkomst van een nieuwe<br />
laag van grotere boeren had plaatsgevon<strong>de</strong>n, verkle<strong>in</strong><strong>de</strong>n <strong>de</strong> sociale verschillen<br />
met <strong>de</strong> Lisserpoel aanzienlijk. In feite kan men van een sociale niveller<strong>in</strong>g<br />
spreken die pas <strong>in</strong> <strong>de</strong> twee<strong>de</strong> helft van <strong>de</strong> achttien<strong>de</strong> eeuw had plaatsgevon<strong>de</strong>n.<br />
Bestuurlijke gevolgen van <strong>de</strong> verschuiven<strong>de</strong> hezitsverhoud<strong>in</strong>gen<br />
In <strong>de</strong> vorige paragraaf zijn <strong>de</strong> krijtlijnen van <strong>de</strong> verhoud<strong>in</strong>gen <strong>in</strong> het gron<strong>de</strong>igendom<br />
uiteengezet. De vraag die hieruit voortkomt, is wat daarvan <strong>de</strong><br />
consequenties voor <strong>de</strong> bestuurlijke verhoud<strong>in</strong>gen waren. Lokale waterschappen<br />
wer<strong>de</strong>n immers samengesteld uit gron<strong>de</strong>igenaren. In het meren<strong>de</strong>el van<br />
<strong>de</strong> Rijnlandse pol<strong>de</strong>rs vorm<strong>de</strong>n die echter niet <strong>de</strong> kern van het bestuur omdat<br />
het hoogheemraadschap een keur had uitgevaardigd die bepaal<strong>de</strong> dat schouten<br />
en secretarissen van het ambacht zitt<strong>in</strong>g kregen <strong>in</strong> het pol<strong>de</strong>rbestuur.<br />
Ingelan<strong>de</strong>n kon<strong>de</strong>n dan hooguit nog als pol<strong>de</strong>r- of molenmeester actief zijn<br />
en vanuit die functie nog wel het beleid beïnvloe<strong>de</strong>n, maar essentiële<br />
bevoegdhe<strong>de</strong>n, zoals het schouwen en f<strong>in</strong>anciële taken, kwamen <strong>in</strong> feite aan<br />
<strong>de</strong> beroepspolitici van ambachtsbestuur<strong>de</strong>rs toe. Er waren echter pol<strong>de</strong>rs<br />
waarop <strong>de</strong> keur niet van toepass<strong>in</strong>g was. Behalve pol<strong>de</strong>rs die niet groter dan<br />
hon<strong>de</strong>rd morgen waren, vielen ook droogmakerijen buiten <strong>de</strong> reikwijdte van<br />
<strong>de</strong> vermel<strong>de</strong> Rijnlandse regelgev<strong>in</strong>g. Het bestuur van <strong>de</strong> Lisserpoelpol<strong>de</strong>r kon<br />
zich dan ook samenstellen volgens <strong>de</strong> <strong>in</strong> het verleen<strong>de</strong> octrooi voorgeschreven<br />
richtlijnen. De schouten en secretarissen van respectievelijk Lisse en<br />
Sassenheim, waaron<strong>de</strong>r <strong>de</strong> Poelpol<strong>de</strong>r viel, had<strong>de</strong>n niets <strong>in</strong> <strong>de</strong> melk te brokkelen.<br />
Er bestond namelijk geen <strong>in</strong>stitutionele band tussen pol<strong>de</strong>r en<br />
ambachtsbestuur; er waren geen schouten of arnbachtssecrerarissen die van<br />
rechtswege <strong>in</strong> het pol<strong>de</strong>rbestuur zetel<strong>de</strong>n. Wel was het tot 1690 zo dat het<br />
ambachtsbestuur <strong>de</strong> adm<strong>in</strong>istratie van verpond<strong>in</strong>gen en <strong>de</strong> gar<strong>in</strong>g <strong>in</strong> <strong>de</strong><br />
Lisserpoelpol<strong>de</strong>r <strong>de</strong>ed . Na 1690 verdwijnt die praktijk en organiseer<strong>de</strong> <strong>de</strong><br />
pol<strong>de</strong>r zelf <strong>de</strong> <strong>in</strong>n<strong>in</strong>g van <strong>de</strong> belast<strong>in</strong>gen. Op dat punt werd <strong>de</strong> poel dan ook<br />
'onafhankelijk'.<br />
Het eigenlijke pol<strong>de</strong>rbestuur bestond uit vijf heemra<strong>de</strong>n of directeuren.<br />
Uit dit groepje wer<strong>de</strong>n twee zogenaam<strong>de</strong> 'kroosheemra<strong>de</strong>n' gekozen die voor-<br />
27
JAARBOEK DIRK VAN EeK 2006<br />
28<br />
al met het dagelijkse beheer belast wer<strong>de</strong>n. Zij <strong>de</strong><strong>de</strong>n dat samen met drie<br />
molenmeesters of pol<strong>de</strong>rmeesters, functies die <strong>in</strong> pr<strong>in</strong>cipe ook openston<strong>de</strong>n<br />
voor pachters. Het is niet dui<strong>de</strong>lijk <strong>in</strong> hoeverre een verschil bestond tussen <strong>de</strong><br />
bevoegdhe<strong>de</strong>n van <strong>de</strong> kroosheemra<strong>de</strong>n en die van <strong>de</strong> pol<strong>de</strong>r- of molenmeesters.<br />
Mogelijk dui<strong>de</strong>n <strong>de</strong> verschillen<strong>de</strong> termen eer<strong>de</strong>r op sociale verschillen<br />
tussen ste<strong>de</strong>l<strong>in</strong>gen en plattelandsfiguren en impliceren ze niet zozeer <strong>in</strong>stitutionele<br />
ongelijkhe<strong>de</strong>n. Naast die pol<strong>de</strong>rbestuur<strong>de</strong>rs was er ook nog een<br />
penn<strong>in</strong>gmeester die <strong>de</strong> reken<strong>in</strong>gen van <strong>de</strong> droogmakerij opstel<strong>de</strong>.<br />
Welke sociale achtergrond had<strong>de</strong>n nu al die bestuur<strong>de</strong>rs? In <strong>de</strong> eerste plaats<br />
zijn vooral <strong>de</strong> penn<strong>in</strong>gmeesters bekend. J.O. van <strong>de</strong>r Burch, actief <strong>in</strong> <strong>de</strong><br />
pol<strong>de</strong>r tussen 1658 en 1669, noteer<strong>de</strong> <strong>in</strong> <strong>de</strong> reken<strong>in</strong>gen zelf steevast dat hij<br />
brouwer te Lei<strong>de</strong>n was. Echter, het staat zon<strong>de</strong>r rwijfel vast dat bijna alle penn<strong>in</strong>gmeesters<br />
tot <strong>de</strong> Leidse regentenelite behoor<strong>de</strong>n. Figuren als Willem van<br />
Schoterbosch en Frans van Kerchem (penn<strong>in</strong>gmeester van 1682 tot 1693)<br />
had<strong>de</strong>n functies <strong>in</strong> het bestuur van <strong>de</strong> Sleutelstad. Van Kerchem zat liefst 58<br />
jaar <strong>in</strong> <strong>de</strong> Leidse vroedschap en maakte ook <strong>in</strong> <strong>de</strong> <strong>in</strong>stell<strong>in</strong>gen van <strong>de</strong> Republiek<br />
carrière, bijvoorbeeld <strong>in</strong> <strong>de</strong> Hollandse Rekenkamer of als Gecommitteer<strong>de</strong><br />
Raad en thesaurier. Van sommige penn<strong>in</strong>gmeesters valt op dat hun<br />
activiteit <strong>in</strong> <strong>de</strong> Lisserpoelpol<strong>de</strong>r <strong>de</strong>zelf<strong>de</strong> perio<strong>de</strong> beslaat als hun ambtsperio<strong>de</strong><br />
als kerkmeester <strong>in</strong> Lei<strong>de</strong>n zodat veron<strong>de</strong>rsteld mag wor<strong>de</strong>n dat ze voor <strong>de</strong><br />
Leidse kerken optra<strong>de</strong>n en niet als particuliere grondbezitter <strong>in</strong> het pol<strong>de</strong>rbestuur<br />
waren terechtgekomen. Dit geldt bijvoorbeeld voor Jan Pieter<br />
Marcus (penn<strong>in</strong>gmeester van 1729 tot 1731). De hele achttien<strong>de</strong> eeuw zou<br />
het penn<strong>in</strong>gmeesterschap <strong>in</strong> han<strong>de</strong>n van <strong>de</strong> Leidse elite blijven: josias<br />
Hubrecht had zich na<strong>de</strong>rhand <strong>in</strong> het secretariaatswerk gespecialiseerd en was<br />
secretaris van <strong>de</strong> universiteitsvierschaar, secretaris van <strong>de</strong> curatoren, secretaris<br />
van Lei<strong>de</strong>rdorp en secretaris van Lei<strong>de</strong>n. Hij geldt als <strong>de</strong> laatste vertegenwoordiger<br />
van het Leidse establishment.I j Na hem kwamen met figuren als<br />
Jacob Ver<strong>de</strong>gaal (1804-1837), F. van Greun<strong>in</strong>gen (1805-1824), Johannes<br />
Langeveld (1838-1856) enkel nog plaatselijke lie<strong>de</strong>n voor. Families als<br />
Ver<strong>de</strong>gaal wer<strong>de</strong>n al eer<strong>de</strong>r getypeerd als grote landbouwers die <strong>de</strong> crisis van<br />
<strong>de</strong> achttien<strong>de</strong> eeuw <strong>in</strong> hun voor<strong>de</strong>el had<strong>de</strong>n weten om te buigen. Nadat het<br />
ste<strong>de</strong>lijke grondbezit sterk was afgenomen, vorm<strong>de</strong>n zij nu <strong>de</strong> sociale bovenlaag.<br />
Het penn<strong>in</strong>gmeesterschap was nu niet langer <strong>in</strong> han<strong>de</strong>n van <strong>de</strong> ste<strong>de</strong>lijke<br />
toplaag, maar <strong>in</strong> die van <strong>de</strong> rurale elite.
SOCIALE GESCHIEDENIS IN DE POLDER<br />
Over <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ntiteit van an<strong>de</strong>re pol<strong>de</strong>rbestuur<strong>de</strong>rs valt niet zoveel te zeggen.<br />
Wel is het mogelijk om voor <strong>de</strong> directeuren of heemra<strong>de</strong>n na te gaan tot<br />
wanneer zij wagenvrachten en an<strong>de</strong>re transportkosten vergoed kregen, zodat<br />
toch een <strong>in</strong>druk verkregen kan wor<strong>de</strong>n tot wanneer Lei<strong>de</strong>naren <strong>in</strong> <strong>de</strong>ze<br />
functies actief waren. In <strong>de</strong> reken<strong>in</strong>g van 1718 verscheen <strong>de</strong> laatste meld<strong>in</strong>g<br />
dat reiskosten betaald wer<strong>de</strong>n voor drie directeuren op <strong>de</strong> schouw. Ook <strong>de</strong><br />
i<strong>de</strong>ntiteit van pol<strong>de</strong>rmeesters is moeilijk te achterhalen omdat tussen 1681 en<br />
1759 geen enkele naam van een pol<strong>de</strong>rmeester vermeld wordt. Voordien<br />
blijken geen ste<strong>de</strong>l<strong>in</strong>gen als pol<strong>de</strong>rmeester op te tre<strong>de</strong>n. Men kan dan ook<br />
besluiten dat het om plaatselijke landbouwers g<strong>in</strong>g, 'bruyckers' of pachters,<br />
die volgens <strong>de</strong> bestuursreglementen <strong>in</strong><strong>de</strong>rdaad slechts tot die functie toegang<br />
had<strong>de</strong>n. Na 1759 valt op dat het <strong>in</strong> hoofdzaak lie<strong>de</strong>n uit <strong>de</strong> plaatselijke landbouwerselite<br />
waren die als pol<strong>de</strong>rmeester vermeld wor<strong>de</strong>n: Schrama,<br />
Vreeburg. Kerkvliet, Van <strong>de</strong>r Voort en Ver<strong>de</strong>gaal, om <strong>de</strong> belangrijkste te<br />
noemen. Zij verdrongen dus <strong>de</strong> kle<strong>in</strong>ere boeren en drongen <strong>in</strong> <strong>de</strong> functie van<br />
pol<strong>de</strong>rmeester steeds sterker door tot het pol<strong>de</strong>rbestuur, terwijl regenten als<br />
Six, Tjarck en Hubrecht <strong>in</strong> <strong>de</strong> achttien<strong>de</strong> eeuw naar alle waarschijnlijkheid<br />
wel nog als directeur optra<strong>de</strong>n, on<strong>de</strong>r meer omdat ze volgens <strong>de</strong> reken<strong>in</strong>gen<br />
aanwezig waren op <strong>in</strong>specties en bij het schouwen.<br />
Hoe beperkt <strong>de</strong> <strong>in</strong>formatie ook is, het is gerechtvaardigd te stellen dat <strong>de</strong><br />
verschuiv<strong>in</strong>gen <strong>in</strong> het gron<strong>de</strong>igendom niet zon<strong>de</strong>r gevolgen zijn gebleven<br />
voor <strong>de</strong> samenstell<strong>in</strong>g van het bestuur. Vanaf <strong>de</strong> vroege achttien<strong>de</strong> eeuw <strong>in</strong>filtreer<strong>de</strong>n<br />
lan<strong>de</strong>lijke grondbezitters <strong>in</strong> het van oorsprong volledig door ste<strong>de</strong>l<strong>in</strong>gen<br />
gedom<strong>in</strong>eer<strong>de</strong> bestuur. Ze kwamen het eerst voor als <strong>in</strong>gela n<strong>de</strong>n die<br />
<strong>de</strong> reken<strong>in</strong>g on<strong>de</strong>rteken<strong>de</strong>n. Voorheen waren ze ook wel als pol<strong>de</strong>rmeester<br />
actief. Die kunnen <strong>in</strong> <strong>de</strong> achttien<strong>de</strong> eeuw echter steeds dui<strong>de</strong>lijker als grootgrondbezitters<br />
omschreven wor<strong>de</strong>n zodat er voor <strong>de</strong> gewone pachter waarschijnlijk<br />
niet veel kansen meer waren om <strong>in</strong> het bestuur te zetelen.<br />
Uite<strong>in</strong><strong>de</strong>lijk nam <strong>de</strong> rurale elite tegen het e<strong>in</strong><strong>de</strong> van <strong>de</strong> achttien<strong>de</strong> eeuw ook<br />
<strong>de</strong> belangrijkere posities <strong>in</strong> het pol<strong>de</strong>rbestuur <strong>in</strong>, zoals het penn<strong>in</strong>gmeesterschap<br />
dui<strong>de</strong>lijk illustreer<strong>de</strong>.<br />
Illustratief voor het verschuiven<strong>de</strong> belang van Lei<strong>de</strong>n naar Lisse is bijvoorbeeld<br />
ook <strong>de</strong> verga<strong>de</strong>rplaats van het pol<strong>de</strong>rbestuur. Dat kwam zeker <strong>in</strong><br />
<strong>de</strong> zeventien<strong>de</strong> eeuw vooral samen <strong>in</strong> <strong>de</strong> kamers van <strong>de</strong> drie hoofdkerken<br />
<strong>in</strong> Lei<strong>de</strong>n; echter nadat die hun gron<strong>de</strong>n verkocht had<strong>de</strong>n en uit <strong>de</strong> Poel<br />
29
JAARBOEK DIRK VAN EeK 2006<br />
30<br />
waren verdwenen, verga<strong>de</strong>r<strong>de</strong> men steeds <strong>in</strong> <strong>de</strong> herberg 'De Engel' <strong>in</strong> Lisse.<br />
De hier aangedui<strong>de</strong> ontwikkel<strong>in</strong>gen hebben ook betekenis gehad voor <strong>de</strong><br />
regio Lisse zelf. Immers, doordat rond 1800 overal een laag van rurale<br />
boerenelite <strong>in</strong> het bestuur <strong>in</strong>filtreer<strong>de</strong>, smolten <strong>de</strong> verschillen met <strong>de</strong><br />
omr<strong>in</strong>gen<strong>de</strong> besturen weg. <strong>Sociale</strong> heterogeniteit maakte plaats voor sociale<br />
homogeniteit. Het gevolg was dat sommige lang slepen<strong>de</strong> conflicten e<strong>in</strong><strong>de</strong>lijk<br />
opgelost kon<strong>de</strong>n wor<strong>de</strong>n. Met betrekk<strong>in</strong>g tot <strong>de</strong> Lisserpoelpol<strong>de</strong>r is het<br />
conflict rond scheepvaart op <strong>de</strong> r<strong>in</strong>gvaart erg representatief. Voor <strong>de</strong> boeren<br />
en han<strong>de</strong>laren uit Lisse was dat verkeer van levensbelang omdat ze met hun<br />
zeilschuiten zo gemakkelijk naar Lei<strong>de</strong>n en Haarlem kon<strong>de</strong>n varen om hun<br />
producten aldaar op <strong>de</strong> markt te brengen. De pol<strong>de</strong>r on<strong>de</strong>rvond echter<br />
scha<strong>de</strong> van het zeilen en al snel kwam het niet alleen tot een groot juridisch<br />
conflict, maar eveneens tot een kat-en-muisspel tussen bei<strong>de</strong> partijen . De<br />
pol<strong>de</strong>r liet watergalgen - laaghangen<strong>de</strong> balken - over <strong>de</strong> vaart plaatsen om<br />
het zeilen met staan<strong>de</strong> mast te belemmeren, terwijl <strong>de</strong> tegenpartij die<br />
steeds weer liet weghalen. Voor een groot <strong>de</strong>el kan <strong>de</strong> bitterheid van het<br />
conflict door <strong>de</strong> sociale tegenstell<strong>in</strong>gen verklaard wor<strong>de</strong>n. Het is pas wanneer<br />
die tegenstell<strong>in</strong>gen door <strong>de</strong> niveller<strong>in</strong>g van <strong>de</strong> sociale verschillen verkle<strong>in</strong>en,<br />
dat <strong>de</strong> conflicten vreedzamer wor<strong>de</strong>n opgelost. In <strong>de</strong> negentien<strong>de</strong> eeuw kon<br />
het <strong>in</strong> <strong>de</strong>r m<strong>in</strong>ne geregeld wor<strong>de</strong>n, niet <strong>in</strong> het m<strong>in</strong>st omdat <strong>in</strong> het pol<strong>de</strong>rbestuur<br />
en <strong>in</strong> het gemeentebestuur groten<strong>de</strong>els <strong>de</strong>zelf<strong>de</strong> mensen zetel<strong>de</strong>n.<br />
Het voorbeeld maakt dui<strong>de</strong>lijk dat verschillen <strong>in</strong> grondbezit dui<strong>de</strong>lijke<br />
consequenties had<strong>de</strong>n voor <strong>de</strong> relatie tussen <strong>de</strong> droogmakerij en haar buren.<br />
Molenaars<br />
Kunnen <strong>de</strong>rgelijke verschillen ook op an<strong>de</strong>re terre<strong>in</strong>en van <strong>de</strong> lokale waterstaat<br />
teruggevon<strong>de</strong>n wor<strong>de</strong>n? Allereerst zullen we wat dieper <strong>in</strong>gaan op <strong>de</strong><br />
molenaars die <strong>in</strong> <strong>de</strong> Lisserpoel werkten. De droogmakerij werd met twee<br />
molens bemalen, <strong>in</strong> tegenstell<strong>in</strong>g tot <strong>de</strong> an<strong>de</strong>re pol<strong>de</strong>rs die slechts een enkele<br />
molen had<strong>de</strong>n. Bovendien werd <strong>de</strong> oorspronkelijke molengang van twee<br />
wipmolens al snel omgebouwd tot een werf met twee alleenwerken<strong>de</strong> vijzelmolens<br />
. In tegenstell<strong>in</strong>g tot het klassieke scheprad (zie afbeeld<strong>in</strong>g) dat ongeveer<br />
een an<strong>de</strong>rhalve meter diep maalt, kan met een vijzel, een zogenaam<strong>de</strong><br />
schroef van Archime<strong>de</strong>s, gemakkelijk tot drie à vier meter diep gemalen
Opengewerkte teken<strong>in</strong>g van een<br />
achtkantige schepradmolen.<br />
SOCIALE GESCHIEDENIS IN DE POLDER<br />
Dit type molen, zoals op <strong>de</strong> teken<strong>in</strong>g uitgerust met een scheprad, kwam het meeste<br />
voor. In <strong>de</strong> Lisserpoelpol<strong>de</strong>r stond vanaf 1676 ook wel een achtkanter maar die was<br />
voorzien van een vijzel (<strong>de</strong> zogenaam<strong>de</strong> schroef van Archime<strong>de</strong>s) en niet van een<br />
scheprad. (Groot Volkomen Moolenboek (Amsterdam 1734).)<br />
31
JAARBOEK DIRK VAN EeK 2006<br />
32<br />
wor<strong>de</strong>n. Toen <strong>in</strong> 1675 ten gevolge van een zware noordwesterstorm <strong>de</strong><br />
Spaarndammerdijk doorbrak en het IJ met het Haarlemmermeer gemeenlag,<br />
16 werd ook <strong>de</strong> Lisserpoel niet van onheil gespaard. De r<strong>in</strong>gdijk van <strong>de</strong><br />
pol<strong>de</strong>r begaf het en <strong>de</strong> pol<strong>de</strong>r overstroom<strong>de</strong>. Naar aanleid<strong>in</strong>g van die overstrom<strong>in</strong>g<br />
besloot het pol<strong>de</strong>rbestuur <strong>de</strong> bemal<strong>in</strong>g te herzien en gaf het een van<br />
<strong>de</strong> wipmolens op ten voor<strong>de</strong>le van een nieuw gebouw<strong>de</strong> achrkanter, eveneens<br />
een vijzelmolen. In tegenstell<strong>in</strong>g tot <strong>de</strong> resteren<strong>de</strong> wipmolen, bestaat <strong>de</strong> achtkanter<br />
nog steeds. Men kan gerust stellen dat <strong>de</strong> Lisserpoelpol<strong>de</strong>r <strong>in</strong> <strong>de</strong> zeventien<strong>de</strong><br />
eeuw op het vlak van molens een uitzon<strong>de</strong>r<strong>in</strong>g was, vooral omdat hij<br />
gebruikmaakte van vijzels en niet van traditionele schepra<strong>de</strong>ren. Vijzels ston<strong>de</strong>n<br />
toen als een grote <strong>in</strong>novatie bekend, maar <strong>de</strong>sondanks wer<strong>de</strong>n ze zel<strong>de</strong>n<br />
toegepast. " Waarschijnlijk heeft die uitzon<strong>de</strong>rlijke situatie ertoe geleid dat<br />
het pol<strong>de</strong>rbestuur een enigsz<strong>in</strong>s afwijken<strong>de</strong> arbeidsorganisatie op touw zette.<br />
In het <strong>de</strong>r<strong>de</strong> kwart van <strong>de</strong> zeventien<strong>de</strong> eeuwen van <strong>de</strong> achttien<strong>de</strong> eeuw liet<br />
het alle on<strong>de</strong>rhoud mid<strong>de</strong>ls langlopen<strong>de</strong> contracten aan een timmerman over<br />
die ook <strong>de</strong> molenaars mocht rekruteren en uitbetalen (over <strong>de</strong> timmerlie<strong>de</strong>n<br />
zelf: zie ver<strong>de</strong>rop). Daardoor is voor <strong>de</strong>ze perio<strong>de</strong> ook <strong>de</strong> <strong>in</strong>formatie over<br />
molenaars erg fragmentarisch.<br />
Na <strong>de</strong> ramp <strong>in</strong> 1675 betaal<strong>de</strong> het pol<strong>de</strong>rbestuur <strong>de</strong> molenaars voortaan zelf<br />
uit en weten we dus voor elk jaar wie op welke molen actiefwas. Bekijken we<br />
<strong>de</strong> namen van alle molenaars van 1676 tot 1856, dan kunnen <strong>in</strong> grote lijnen<br />
twee perio<strong>de</strong>n on<strong>de</strong>rkend wor<strong>de</strong>n. Tussen 1675 en circa 1725, <strong>de</strong> eerste<br />
perio<strong>de</strong>, komen molenaars voor die niet door familierelaties met elkaar <strong>in</strong><br />
verband gebracht kunnen wor<strong>de</strong>n. Bovendien bleven sommigen ook niet erg<br />
lang als molenaar <strong>in</strong> <strong>de</strong> Lisserpoel actief. In 1675 kreeg <strong>de</strong> timmerman nog<br />
een half jaar maalloon voor <strong>de</strong> twee wipmolens terwijl nog <strong>in</strong> datzelf<strong>de</strong> jaar<br />
twee molenaars rechtstreeks wer<strong>de</strong>n uitbetaald: Maarten Huibertsz. Kon<strong>in</strong>g<br />
voor <strong>de</strong> oostelijke molen en Joris Pietersz. van <strong>de</strong>r Cluft voor <strong>de</strong> westelijke.<br />
Bei<strong>de</strong>n zijn ook <strong>in</strong> 1676 <strong>de</strong> belangrijkste molenaars, al wor<strong>de</strong>n nog aan enkele<br />
an<strong>de</strong>ren maallonen uitbetaald, vermoe<strong>de</strong>lijk <strong>in</strong> samenhang met <strong>de</strong> grote<br />
overstrom<strong>in</strong>g. Naburige pol<strong>de</strong>rs hielpen <strong>de</strong> Poel weer boven water te krijgen<br />
en tij<strong>de</strong>lijk kwam er ook een kle<strong>in</strong>e paar<strong>de</strong>nwatermolen aan te pas. De twee<br />
genoem<strong>de</strong> molenaars bleven echter tot <strong>in</strong> 1678 <strong>de</strong> dienst uitmaken. Toen<br />
Joris Pietersz. overleed - zijn weduwe Lijsbet ontv<strong>in</strong>g <strong>in</strong> 1679 nog maalloon<br />
- kwam Dignum Janse <strong>in</strong> zijn plaats. Maarten Huibertsz. bleef als molenaar
SOCIALE GESC HIEDENIS IN DE POLDER<br />
op <strong>de</strong> kle<strong>in</strong>e wipmolen tot 1708. Dignum was op <strong>de</strong> grote achtkanter werkzaam<br />
tot 1691. Even werd zijn taak overgenomen door Hendrik Jansz.<br />
Hooghkamer (hij werd voor slechts negen maan<strong>de</strong>n uitbetaald), maar al snel<br />
kwam Heyman Tijsse <strong>de</strong> vacature <strong>de</strong>f<strong>in</strong>itief bezetten. Deze bleef tot 1724.<br />
On<strong>de</strong>rtussen was <strong>de</strong> molenaar op <strong>de</strong> kle<strong>in</strong>e molen een an<strong>de</strong>re: Maarten<br />
Huibertsz. Kon<strong>in</strong>g werd voor het laatst uitbetaald <strong>in</strong> 1708. Ook nu lijkt een<br />
<strong>in</strong>terim te zijn aangesteld want zijn opvolger, Laurens Jorisz. Schrama, is na<br />
twee jaar weer uit <strong>de</strong> reken<strong>in</strong>gen verdwenen. In zijn plaats was Jan Jansz.<br />
Oostveen gekomen. Oostveen en Tijsse wor<strong>de</strong>n bei<strong>de</strong>n <strong>in</strong> <strong>de</strong> reken<strong>in</strong>g van<br />
1724 voor het laatst genoemd.<br />
Van 1725 tot aan het e<strong>in</strong><strong>de</strong> van <strong>de</strong> achttien<strong>de</strong> eeuw, <strong>de</strong> twee<strong>de</strong> perio<strong>de</strong>,<br />
ku nne n wel familieban<strong>de</strong>n tussen <strong>de</strong> verschillen<strong>de</strong> molenaars vermoed wor<strong>de</strong>n<br />
. Van 1725 tot 1750 was Huibert Albertsz. <strong>de</strong> Roo<strong>de</strong> molenaar op <strong>de</strong><br />
grote achtkantige mo len. Enkele jaren na hem werd het maalloon opnieuw<br />
door een timmerman uitbetaald, zodat <strong>de</strong> reken<strong>in</strong>gen geen uitsluitsel geven<br />
over <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ntiteit van <strong>de</strong> molenaars. Echter, op het moment dat molenaars<br />
weer <strong>in</strong> <strong>de</strong> reken<strong>in</strong>g verschijnen, kwamen <strong>de</strong> maallonen <strong>in</strong> han<strong>de</strong>n van Jan<br />
Pietersz. <strong>de</strong> Roo<strong>de</strong>, die vermoe<strong>de</strong>lijk verwant is aan <strong>de</strong> eer<strong>de</strong>rgemel<strong>de</strong><br />
H uibert Albertz. <strong>de</strong> Roo<strong>de</strong>, en aan Jan Munnikendam. Jan <strong>de</strong> Roo<strong>de</strong> verdween<br />
<strong>in</strong> 1779 van <strong>de</strong> kle<strong>in</strong>e wipmolen en werd opgevolgd door David<br />
Munnikendam. Blijkbaar kan ook hier van enige dynastievorm<strong>in</strong>g sprake<br />
zijn. Samen bemaal<strong>de</strong>n ze <strong>de</strong> molens tot 1785. David ruim<strong>de</strong> toen het veld<br />
voor Louw Hoekm an die tot 1807 <strong>de</strong> kle<strong>in</strong>e molen bemaal<strong>de</strong>. Jan Munnikendam<br />
werd <strong>in</strong> 1798 niet meer vermeld, het was toen aan Hendrik<br />
Oostdam om <strong>de</strong> grote molen te bemalen. Met bei<strong>de</strong> molenaars verdwenen<br />
zeer waarschijnlijk ook <strong>de</strong> familieban<strong>de</strong>n.<br />
Wat levert een vergelijk<strong>in</strong>g met <strong>de</strong> gegevens voor <strong>de</strong> an<strong>de</strong>re pol<strong>de</strong>rs op?<br />
Heel dui<strong>de</strong>lijk blijkt dat <strong>in</strong> <strong>de</strong> regio Lisse enkele families verschillen<strong>de</strong> mo lenaars<br />
voortbrachten. Voor <strong>de</strong> Van Leeuwens zijn verban<strong>de</strong>n moeilijk te leggen.<br />
De eerste, Claes Pietersz., was e<strong>in</strong>d zeventien<strong>de</strong> eeuw <strong>in</strong> <strong>de</strong> Floris Scho uten-Vrouwenpol<strong>de</strong>r<br />
actief. In 1804 werd Jan van Leeuwen <strong>in</strong> diezelf<strong>de</strong> pol<strong>de</strong>r<br />
uitbetaald. Een an<strong>de</strong>re Van Leeuwen is Dirk Adriaansz., rond 1700 actief <strong>in</strong><br />
<strong>de</strong> Lageveense pol<strong>de</strong>r. Huibert Dirksz. van Leeuwen is <strong>in</strong> 1770 <strong>in</strong> <strong>de</strong><br />
Roversbroek actief. De enige Van Leeuwen die <strong>in</strong> <strong>de</strong> Lisserpoel actief was, was<br />
Fuit, een Leidse aannemer die oorspronkelijk uit Warmond kwam, maar<br />
33
JAARBOEK DIRK VAN EeK 2006<br />
34<br />
nooit als molenaar actief was en vermoe<strong>de</strong>lijk behalve zijn naam we<strong>in</strong>ig met<br />
<strong>de</strong> genoem<strong>de</strong> molenaars gemeen had .<br />
Meer <strong>in</strong>formatie is er over <strong>de</strong> familie Munnikendam. De vroegste vermeld<strong>in</strong>g<br />
betreft Miehiel Michielsz. die rond 1730-1740 <strong>de</strong> molen van <strong>de</strong> Lisserbroek<br />
bemaal<strong>de</strong>. We von<strong>de</strong>n hem eveneens <strong>in</strong> <strong>de</strong> Lisserpoel waar hij tussen<br />
1750 en 1754 op <strong>de</strong> grote achtkanter actief was. De an<strong>de</strong>re Munnikendams<br />
zijn Jan (<strong>in</strong> 1810 <strong>in</strong> <strong>de</strong> Floris Schouten-Vrouwenpol<strong>de</strong>r) en David (<strong>in</strong> 1802<br />
<strong>in</strong> <strong>de</strong> Lageveense Pol<strong>de</strong>r). Ook zij had<strong>de</strong>n als molenaar <strong>in</strong> <strong>de</strong> Lisserpoel<br />
gewerkt. David stopte er <strong>in</strong> 1785 en werd er opgevolgd door Louw Hoekman,<br />
die <strong>de</strong> jaren daarvoor <strong>de</strong> Lageveense pol<strong>de</strong>r bemaal<strong>de</strong>.<br />
Er kunnen vanzelfsprekend nog wel meer voorbeel<strong>de</strong>n aangehaald wor<strong>de</strong>n,<br />
maar <strong>de</strong> vermel<strong>de</strong> gegevens volstaan om enkele conclusies te on<strong>de</strong>rbouwen.<br />
Het vermoe<strong>de</strong>n dat reeds werd geuit op basis van <strong>de</strong> molenaarsverwantschappen<br />
<strong>in</strong> <strong>de</strong> Lisserpoelpol<strong>de</strong>r, kan zon<strong>de</strong>r meer uitgebreid wor<strong>de</strong>n naar <strong>de</strong><br />
omliggen<strong>de</strong> pol<strong>de</strong>rs. Vooral vanafcirca 1730 kwamen dui<strong>de</strong>lijk meer familieban<strong>de</strong>n<br />
naar boven en bleken enkele families <strong>in</strong> verschillen<strong>de</strong> pol<strong>de</strong>rs actief.<br />
De contacten russen <strong>de</strong> pol<strong>de</strong>rs die <strong>in</strong> Lisse liggen, lijken <strong>in</strong>tenser (nauwere<br />
verwantschappen) en frequenter (ruimere tijdsperio<strong>de</strong>) te zijn dan russen <strong>de</strong><br />
(aangrenzen<strong>de</strong>) pol<strong>de</strong>r <strong>in</strong> Sassenheim en <strong>de</strong> Lisserpol<strong>de</strong>rs. Uit an<strong>de</strong>r on<strong>de</strong>rzoek<br />
is ook gebleken dat vooral <strong>in</strong> <strong>de</strong> achttien<strong>de</strong> eeuw <strong>de</strong> aanstell<strong>in</strong>g van<br />
molenaars erg lang kon wor<strong>de</strong>n en dat een <strong>de</strong>cennialange carrière <strong>in</strong> een pol<strong>de</strong>r<br />
niet abnormaal was.IS In <strong>de</strong> Lisserpoel kan dit patroon ook on<strong>de</strong>rkend<br />
wor<strong>de</strong>n. Voor <strong>de</strong> regio Lisseblijkt dan weer dat een soort rotatiesysteem functioneer<strong>de</strong><br />
waarbij molenaars <strong>in</strong> verschillen<strong>de</strong> pol<strong>de</strong>rs actief waren. Tot slot is<br />
gebleken dat er zich op het gebied van gerekruteer<strong>de</strong> molenaars eigenlijk<br />
we<strong>in</strong>ig noemenswaardige verschillen russen <strong>de</strong> Lisserpoelpol<strong>de</strong>r en <strong>de</strong> buren<br />
hebben voorgedaan. Slechts wanneer <strong>de</strong> timmerman ook voor molenaars<br />
zorg<strong>de</strong>, ontbraken gegevens. Het blijft trouwens zeer <strong>de</strong> vraag of die an<strong>de</strong>re<br />
organisatievorm ook effect heeft gehad op <strong>de</strong> rekruter<strong>in</strong>g van molenaars.<br />
Hoe kunnen die rekruter<strong>in</strong>gspatronen verklaard wor<strong>de</strong>n? Omdat ze eigenlijk<br />
niet specifiek zijn voor <strong>de</strong>ze regio, maar zich perfect voegen <strong>in</strong> ontwikkel<strong>in</strong>gen<br />
die zich <strong>in</strong> heel Rijnland voor<strong>de</strong><strong>de</strong>n, moeten <strong>de</strong> oorzaken voor <strong>de</strong><br />
voornamelijk achttien<strong>de</strong>-eeuwse specialisatie <strong>in</strong> het molenaarsvak <strong>in</strong> regionale<br />
trends en structuren gezocht wor<strong>de</strong>n. Eer<strong>de</strong>r is al gewezen op <strong>de</strong> sociale<br />
polarisatie: <strong>in</strong> <strong>de</strong> achttien<strong>de</strong> eeuw ontstond een laag grote landbouwers die <strong>de</strong>
SOCIALE GESCHIEDENIS IN DE POLDER<br />
kle<strong>in</strong>ere bedrijven verdrukten. Die kle<strong>in</strong>e bedrijven waren <strong>in</strong> <strong>de</strong> crisis niet<br />
levensvatbaar gebleken. Voor die lie<strong>de</strong>n zat er niet veel an<strong>de</strong>rs op dan nieuwe<br />
<strong>in</strong>komsten te zoeken om het bestaan te verzekeren. Een van <strong>de</strong> opties was het<br />
werken als molenaar. Maallonen waren niet voldoen<strong>de</strong> om van te leven, maar<br />
ze waren geen te versma<strong>de</strong>n <strong>in</strong>komstenbron. In <strong>de</strong> Lisserpoelpol<strong>de</strong>r bijvoorbeeld<br />
kreeg <strong>de</strong> molenaar <strong>in</strong> 1678 op <strong>de</strong> achtkanter 120 gul<strong>de</strong>n en die op <strong>de</strong><br />
kle<strong>in</strong>ere wipmolen 70 gul<strong>de</strong>n per jaar. Nadien stegen <strong>de</strong> lonen nog lichtjes<br />
maar het verschil verkle<strong>in</strong><strong>de</strong> en <strong>in</strong> <strong>de</strong> achttien<strong>de</strong> eeuw kregen bei<strong>de</strong> molenaars<br />
respectievelijk 105 en 100 gul<strong>de</strong>n. Ter vergelijk<strong>in</strong>g : een ongeschool<strong>de</strong> arbei<strong>de</strong>r<br />
kreeg voor een dag werken ongeveer 1 gul<strong>de</strong>n, dus zo'n 300 gul<strong>de</strong>n per<br />
jaar. Het maalloon kon dus zeker een lucratieve <strong>de</strong>eltijdbaan zijn, te meer<br />
omdat molenaars vaak nog <strong>in</strong> <strong>de</strong> molen kon<strong>de</strong>n wonen en nog an<strong>de</strong>re d<strong>in</strong>gen<br />
zoals lantaarns of wat turf vergoed kon<strong>de</strong>n krijgen. Tal van molenaars<br />
moesten dus nog an<strong>de</strong>re bronnen van <strong>in</strong>komsten v<strong>in</strong><strong>de</strong>n en die bleven veelal<br />
agrarisch van aard. Veel molenaars visten, maakten klompen of hiel<strong>de</strong>n een<br />
kle<strong>in</strong>e veestapel. In die z<strong>in</strong> is het dus helemaal geen verrass<strong>in</strong>g dat <strong>de</strong> bermen<br />
van <strong>de</strong> lanen <strong>in</strong> <strong>de</strong> Poel aan <strong>de</strong> twee molenaars verpacht wer<strong>de</strong>n, hetgeen <strong>de</strong><br />
pol<strong>de</strong>r een aardige stuiver oplever<strong>de</strong>. 19<br />
De aangehaal<strong>de</strong> gegevens illustreren goed hoe <strong>in</strong> <strong>de</strong>rgelijke omstandighe<strong>de</strong>n<br />
specialisatie kon optre<strong>de</strong>n en hoe het ontstaan van molenaarsdynastieën<br />
verklaard kan wor<strong>de</strong>n. In feite groei<strong>de</strong> er een soort rotatiesysteem waarbij<br />
een molenaar achtereenvolgens <strong>in</strong> verschillen<strong>de</strong> pol<strong>de</strong>rs actief was. Pol<strong>de</strong>rgrenzen<br />
speel<strong>de</strong>n <strong>in</strong> die ontwikkel<strong>in</strong>gen geen echte rol van betekenis.<br />
Timmerlie<strong>de</strong>n<br />
Gelijksoortige steekproeven zoals die voor molenaars zijn genomen, laten ook<br />
toe om te achterhalen ofer op het vlak van <strong>de</strong> timmerlie<strong>de</strong>n verban<strong>de</strong>n tussen<br />
<strong>de</strong> verschillen<strong>de</strong> pol<strong>de</strong>rs waren . Net als molenaars waren timmerlie<strong>de</strong>n<br />
doorgaans met kortetermijncontracten aan <strong>de</strong> pol<strong>de</strong>rs verbon<strong>de</strong>n. Elk jaar<br />
schreven pol<strong>de</strong>rbesturen een openbare aanbested<strong>in</strong>g uit waarop <strong>de</strong> verschillen<strong>de</strong><br />
kandidaten een bod kon<strong>de</strong>n doen ofeen offerte kon<strong>de</strong>n <strong>in</strong>dienen. Uit<br />
die beschikbare opties kozen <strong>de</strong> besturen dan doorgaans <strong>de</strong> goedkoopste,<br />
waarna <strong>de</strong> betreffen<strong>de</strong> timmerman voor zijn voorgestel<strong>de</strong> bedrag een jaar lang<br />
het on<strong>de</strong>rhoudswerk <strong>in</strong> <strong>de</strong> pol<strong>de</strong>r mocht doen .<br />
35
JAARBOEK DIRK VAN EeK 2006<br />
36<br />
Deze organisatievorm was over <strong>de</strong> hele perio<strong>de</strong> en <strong>in</strong> alle hier beschouw<strong>de</strong><br />
pol<strong>de</strong>rs <strong>de</strong> dom<strong>in</strong>ante vorm . Echter, <strong>de</strong> Lisserpoel was opnieuw een uitzon<strong>de</strong>r<strong>in</strong>g<br />
op die regel, omdat die op bepaal<strong>de</strong> momenten met langdurige<br />
contracten g<strong>in</strong>g werken. De eerste maal dat dit gebeur<strong>de</strong>, was rond het<br />
mid<strong>de</strong>n van <strong>de</strong> zeventien<strong>de</strong> eeuw. In het archief van <strong>de</strong> pol<strong>de</strong>r zijn drie tienjarige<br />
contracten tussen <strong>de</strong> Warmon<strong>de</strong>r Bartolomeüs van Kl<strong>in</strong>kenberg en het<br />
bestuur van <strong>de</strong> Lisserpoelpol<strong>de</strong>r bewaard." De re<strong>de</strong>n waarom <strong>de</strong> Poelpol<strong>de</strong>r<br />
met zulke contracten werkte, is niet geheel dui<strong>de</strong>lijk, maar men mag er van<br />
uit gaan dat het een en an<strong>de</strong>r wel samenhangt met <strong>de</strong> ste<strong>de</strong>lijke achtergrond<br />
van <strong>de</strong> meeste grondbezitters. Uit <strong>de</strong> contracten blijkt immers dat Van<br />
Kl<strong>in</strong>kenberg ook enkele an<strong>de</strong>re taken toebe<strong>de</strong>eld kreeg zoals het rekruteren<br />
van molenaars en het uitbetalen van hun maallonen. Het is goed mogelijk dat<br />
Van Kl<strong>in</strong>kenberg als een soort technisch expert werd b<strong>in</strong>nengehaald, want <strong>de</strong><br />
molens van <strong>de</strong> Lisserpoelpol<strong>de</strong>r waren op dat moment uitgerust met vijzels,<br />
een voor die tijd erg experimenteel werktuig. Bovendien waren veel pol<strong>de</strong>rbestuur<strong>de</strong>rs<br />
ste<strong>de</strong>l<strong>in</strong>gen en kon<strong>de</strong>n ze dus niet altijd naar <strong>de</strong> Poel afreizen om<br />
er besliss<strong>in</strong>gen over <strong>de</strong> molens te nemen: ze vertrouw<strong>de</strong>n op <strong>de</strong> expertise van<br />
Van Kl<strong>in</strong>kenberg, maar lieten <strong>in</strong> <strong>de</strong> contracten wel verschillen<strong>de</strong> controlemid<strong>de</strong>len<br />
en enkele clausules opnemen voor het geval Van Kl<strong>in</strong>kenberg <strong>in</strong><br />
gebreke zou blijven . Uite<strong>in</strong><strong>de</strong>lijk maakten ze daar ook gebruik van, want <strong>de</strong><br />
Warmondse timmerman werd <strong>de</strong> laan uitgestuurd.<br />
Met dat ontslag was op het e<strong>in</strong><strong>de</strong> van <strong>de</strong> zeventien<strong>de</strong> eeuw een e<strong>in</strong><strong>de</strong> gekomen<br />
aan <strong>de</strong> wat ongebruikelijke positie van timmerlie<strong>de</strong>n <strong>in</strong> <strong>de</strong> LisserpoeIpol<strong>de</strong>r.<br />
Voortaan werkte het bestuur van <strong>de</strong> Poel net zoals haar buren met<br />
jaarlijks te vernieuwen contracten. Veelal <strong>de</strong>ed ze een beroep op twee timmerlie<strong>de</strong>n<br />
. Echter, een goe<strong>de</strong> halve eeuw later, <strong>in</strong> het <strong>de</strong>r<strong>de</strong> kwart van <strong>de</strong> achttien<strong>de</strong><br />
eeuw, <strong>de</strong>ed zich een opmerkelijke ontwikkel<strong>in</strong>g voor. In 1726, toen <strong>de</strong><br />
dijk het opnieuw begaf, verscheen Fuit van Leeuwen (meestertimmerman uit<br />
Warmond en later te Lei<strong>de</strong>n) voor het eerst ten tonele. Hij werd <strong>in</strong> <strong>de</strong>ze reken<strong>in</strong>g<br />
enkel uitbetaald vanwege het dichten van <strong>de</strong> dijk. Het on<strong>de</strong>rhoud van<br />
<strong>de</strong> molens werd - toen ook voor het eerst - aan Cornelis van <strong>de</strong>r Zaal, een<br />
timmerman uit Lisse, uitbesteed. Enkele jaren werkten ze naast elkaar en wer<strong>de</strong>n<br />
bei<strong>de</strong>n betaald om aan <strong>de</strong> molens en <strong>in</strong> <strong>de</strong> pol<strong>de</strong>r reparaties te doen; <strong>de</strong><br />
grote molen was steeds het werk van Fuit, <strong>de</strong> kle<strong>in</strong>e was het terre<strong>in</strong> van<br />
Cornelis. Na enkele jaren trad een merkbare veran<strong>de</strong>r<strong>in</strong>g op: vanaf 1740
JAARBOEK DIRK VAN EeK 2006<br />
38<br />
re pol<strong>de</strong>rwerken voor een perio<strong>de</strong> van twaalf jaar aanbesteed. Het pol<strong>de</strong>rbestuur<br />
was naar <strong>de</strong> ou<strong>de</strong> praktijk teruggekeerd. Hoe valt <strong>de</strong>ze keer <strong>de</strong><br />
ommezwaai te verklaren? En waarom volg<strong>de</strong>n an<strong>de</strong>re pol<strong>de</strong>rs dit voorbeeld<br />
niet? Net als Van Kl<strong>in</strong>kenberg was Van Leeuwen evenm<strong>in</strong> <strong>in</strong> <strong>de</strong> an<strong>de</strong>re on<strong>de</strong>rzochte<br />
Lisser- ofSassenheimse pol<strong>de</strong>rs actief.<br />
Opnieuw kan voor <strong>de</strong> afwijken<strong>de</strong> rekruter<strong>in</strong>g naar het ste<strong>de</strong>lijke karakter<br />
van <strong>de</strong> grondbezitters <strong>in</strong> <strong>de</strong> Lisserpoelpol<strong>de</strong>r verwezen wor<strong>de</strong>n. Hoewel <strong>de</strong><br />
ruraliser<strong>in</strong>g wel al was <strong>in</strong>gezet, bleef ze <strong>in</strong> het twee<strong>de</strong> kwart van <strong>de</strong> achttien<strong>de</strong><br />
eeuw nog zeer beperkt en bleef ook het pol<strong>de</strong>rbestuur zon<strong>de</strong>r meer door<br />
ste<strong>de</strong>l<strong>in</strong>gen gedom<strong>in</strong>eerd. Dat nu juist <strong>in</strong> die pol<strong>de</strong>r een figuur als Van<br />
Leeuwen <strong>in</strong>gang vond is we<strong>in</strong>ig verrassend omdat ste<strong>de</strong>l<strong>in</strong>gen <strong>in</strong> <strong>de</strong> vroegmo<strong>de</strong>rne<br />
waterstaat vrijwel altijd als <strong>in</strong>novatief bestempeld kon<strong>de</strong>n wor<strong>de</strong>n.<br />
Steeds weer zijn zij het die <strong>de</strong> weg v<strong>in</strong><strong>de</strong>n naar nieuwe technieken en zeker <strong>in</strong><br />
<strong>de</strong> zeventien<strong>de</strong> eeuw stimuleer<strong>de</strong>n ze technische <strong>in</strong>novatie op een zeer actieve<br />
manier. Ook <strong>in</strong> <strong>de</strong> Lisserpoel was dat het geval zoals blijkt uit <strong>de</strong> nauwe<br />
samenwerk<strong>in</strong>g tussen <strong>de</strong> Amsterdammer Van Baerle en Simon Hulsebos die<br />
zich bezighield met <strong>de</strong> ontwikkel<strong>in</strong>g van vijzels." Gelijksoortige verban<strong>de</strong>n<br />
zullen zeer waarschijnlijk ook bestaan hebben tussen Van Leeuwen en le<strong>de</strong>n<br />
van het bestuur van <strong>de</strong> Lisserpoel. Van Leeuwen was immers rond 1737<br />
betrokken bij enkele experimenten met een nieuw opvoerwerktuig. Nadat hij<br />
naar Lei<strong>de</strong>n trok, <strong>in</strong> het gil<strong>de</strong> terechtkwam, en <strong>de</strong> nog bestaan<strong>de</strong> molen 'De<br />
Valk' bouw<strong>de</strong>, zal hij ook bij <strong>de</strong> regenten, die <strong>in</strong> <strong>de</strong> Lisserpoelpol<strong>de</strong>r zetel<strong>de</strong>n,<br />
bekend geraakt zijn.<br />
Het belang van sociale netwerken kan misschien wel verklaren waarom een<br />
buitenstaan<strong>de</strong>r als Van Leeuwen <strong>in</strong> <strong>de</strong> pol<strong>de</strong>r werkte, maar niet waarom dat<br />
met langdurige contracten gebeur<strong>de</strong>. De re<strong>de</strong>n daarvoor moet <strong>in</strong> <strong>de</strong> steeds<br />
stijgen<strong>de</strong> kosten van <strong>de</strong> lokale waterstaat gezocht wor<strong>de</strong>n. In <strong>de</strong> achttien<strong>de</strong><br />
eeuw stegen <strong>de</strong> houtprijzen namelijk heel sterk, juist vanaf circa 1725, en net<br />
die kostenpost woog <strong>in</strong> het totale kostenplaatje zwaar mee. In <strong>de</strong> achttien<strong>de</strong><br />
eeuw kwam voor sommige molenon<strong>de</strong>r<strong>de</strong>len zelfs een verdubbel<strong>in</strong>g van <strong>de</strong><br />
prijs voor. Door met langdurige contracten te werken, waarvan <strong>de</strong> prijs voor<br />
<strong>de</strong> hele perio<strong>de</strong> was vastgelegd, kon<strong>de</strong>n waterschappen <strong>de</strong> snelle stijg<strong>in</strong>gen<br />
veel beter opvangen dan het geval zou zijn geweest met <strong>de</strong> jaarlijkse uitbested<strong>in</strong>gen<br />
. Bij die laatste waren immers jaarlijkse prijsaanpass<strong>in</strong>gen te verwachten.<br />
Het spreekt voor zich dat bei<strong>de</strong> argumenten, het sociale netwerk ener-
SOCIALE GESCHIEDENIS IN DE POLDER<br />
zijds en <strong>de</strong> prijsstijg<strong>in</strong>gen an<strong>de</strong>rzijds, complementair zijn en elkaar vermoe<strong>de</strong>lijk<br />
versterkt hebben. Het is jammer dat er geen pol<strong>de</strong>rresoluties over die<br />
materie bewaard zijn gebleven, maar aangezien <strong>de</strong>rgelijke zaken voor an<strong>de</strong>re<br />
pol<strong>de</strong>rs wel zijn gedocumenteerd, ligt het voor <strong>de</strong> hand aan te nemen dat<br />
<strong>de</strong>zelf<strong>de</strong> re<strong>de</strong>ner<strong>in</strong>gen <strong>in</strong> <strong>de</strong> Lisserpoelpol<strong>de</strong>r gegol<strong>de</strong>n zullen hebben. Nadat<br />
Van Leeuwen <strong>in</strong> 1763 overleed en zijn erven <strong>de</strong> resteren<strong>de</strong> termijn van <strong>de</strong><br />
contracten nakwamen, schakel<strong>de</strong> men <strong>in</strong> <strong>de</strong> Lisserpoelpol<strong>de</strong>r trouwens weer<br />
over op <strong>de</strong> gebruikelijke jaarlijkse uitbested<strong>in</strong>gen, hoewel <strong>de</strong> prijsstijg<strong>in</strong>gen<br />
wel doorg<strong>in</strong>gen. Mogelijk voel<strong>de</strong> men <strong>de</strong> gevolgen ervan nu m<strong>in</strong><strong>de</strong>r sterk<br />
omdat ook <strong>de</strong> agrarische conjunctuur weer aantrok en <strong>de</strong> f<strong>in</strong>ancier<strong>in</strong>g van <strong>de</strong><br />
waterstaat m<strong>in</strong><strong>de</strong>r problematisch was.<br />
Hoe verhield dit zich nu tot <strong>de</strong> an<strong>de</strong>re pol<strong>de</strong>rs waarvan steekproeven zijn<br />
genomen? Welke conclusies kunnen uit die gegevens getrokken wor<strong>de</strong>n? In<br />
<strong>de</strong> eerste plaats blijkt dat wanneer timmerlie<strong>de</strong>n die <strong>in</strong> <strong>de</strong> Sassenheimse Floris<br />
Schouten-Vrouwenpol<strong>de</strong>r voorkwamen ook <strong>in</strong> Lisse werkten, ze dat enkel <strong>in</strong><br />
<strong>de</strong> Lisserpoel <strong>de</strong><strong>de</strong>n. De vraag waarom ze niet <strong>in</strong> an<strong>de</strong>re pol<strong>de</strong>rs aan <strong>de</strong> bak<br />
kwamen , is waarschijnlijk te verklaren door het gegeven dat <strong>de</strong> an<strong>de</strong>re pol<strong>de</strong>rs<br />
veel dichter bij het dorp Lisse lagen, waar <strong>de</strong> timmerlie<strong>de</strong>n woon<strong>de</strong>n.<br />
Vanuit Sassenheim strekte het werkgebied van <strong>de</strong> plaatselijke timmerlie<strong>de</strong>n<br />
zich niet veel ver<strong>de</strong>r uit dan <strong>de</strong> Lisserpoel, die <strong>de</strong> zui<strong>de</strong>lijkste pol<strong>de</strong>r uit <strong>de</strong><br />
selectie was en zelfs ge<strong>de</strong>eltelijk on<strong>de</strong>r Sassenheim viel.<br />
Voor <strong>de</strong> Lisser pol<strong>de</strong>rs blijkt ver<strong>de</strong>r een relatief grote homogeniteit <strong>in</strong> <strong>de</strong><br />
gerekruteer<strong>de</strong> timmerlie<strong>de</strong>n, die bovendien uit een handvol families kwamen.<br />
In feite kwamen drie grote timmerlie<strong>de</strong>nfamilies <strong>in</strong> vrijwel alle pol<strong>de</strong>rs voor.<br />
Jurriaan Bru<strong>in</strong>se Vreburg (Lageveense pol<strong>de</strong>r, 1680-1690, Roversbroek,<br />
1680), diens zoon Warbout Jurriaanse (Lageveense pol<strong>de</strong>r, 1710-1720,<br />
Roversbroek, 1730-1740 en Lisserpoel, 1724-1725) en Adam Vreburg<br />
(Roversbroek en Lageveense pol<strong>de</strong>r, 1750-1760) vorm<strong>de</strong>n <strong>de</strong> kle<strong>in</strong>ste tak. In<br />
het geval van <strong>de</strong> familie Van <strong>de</strong>r Zaal is dan weer bijna sprake van een heuse<br />
dynastie. Cornelis Adriaansz. van <strong>de</strong>r Zaal (Lageveense pol<strong>de</strong>r, 1700-1740,<br />
Lisserbroek, 1730-1740, Lisserpoel, 1726-1740) en Arie van <strong>de</strong>r Zaal (Lageveense<br />
pol<strong>de</strong>r, 1770-1790, Lisserbroek, 1770-1790, Lisserpoel, 1782-?)<br />
vul<strong>de</strong>n <strong>de</strong> achttien<strong>de</strong> eeuwen werkten <strong>in</strong> verschillen<strong>de</strong> pol<strong>de</strong>rs, hoewel ze <strong>in</strong><br />
<strong>de</strong> Roversbroek volgens <strong>de</strong> steekproeven niet voorkwamen. Dat geldt wel<br />
voor nakomel<strong>in</strong>gen van <strong>de</strong>zelf<strong>de</strong> familie <strong>in</strong> <strong>de</strong> negentien<strong>de</strong> eeuw. Een vluch-<br />
39
JAARBOEK DIRK VAN EeK 2006<br />
40<br />
tige blik op die reken<strong>in</strong>gen leert dat Cornelis van <strong>de</strong>r Zaal (Lisserbroek, 1830,<br />
Roversbroek, 1802-1830, Lisserpoel, ?-1832) en Arie van <strong>de</strong>r Zaal 11 (Lageveense<br />
pol<strong>de</strong>r, Roversbroek en Lisserbroek, 1840-1850) net als hun voorgangers<br />
<strong>in</strong> alle pol<strong>de</strong>rs werkzaam waren. Als <strong>de</strong>r<strong>de</strong> familie is het timmerlie<strong>de</strong>ngeslacht<br />
Moerkerken te vermel<strong>de</strong>n: Cornelis Jansz. Moerkerken (Lisserbroek,<br />
1690-1700, Lisserbroek, 1680?) en zoons Willem Cornelisz. (Roversbroek,<br />
1700-1720, Lisserpoel, 1705-1716) en Jan Cornelisz. (Lisserbroek, 1720).<br />
Na 1720 kwam <strong>de</strong> familie <strong>in</strong> <strong>de</strong> steekproeven niet langer voor.<br />
Uit dit laatste overzicht kan geconclu<strong>de</strong>erd wor<strong>de</strong>n dat <strong>de</strong> Lisserpoelpol<strong>de</strong>r<br />
op het vlak van rekruter<strong>in</strong>g van timmerlie<strong>de</strong>n <strong>in</strong> gewone omstandighe<strong>de</strong>n, te<br />
weten jaarlijkse uitbested<strong>in</strong>gen, vrijwel hetzelf<strong>de</strong> karakter vertoon<strong>de</strong> als <strong>de</strong><br />
an<strong>de</strong>re pol<strong>de</strong>rs <strong>in</strong> Lisse. Inci<strong>de</strong>nteel kwamen er wel timmerlie<strong>de</strong>n uit Sassenheim<br />
die nergens el<strong>de</strong>rs <strong>in</strong> Lisse verschenen, maar ver<strong>de</strong>r kan men <strong>in</strong> die<br />
'normale' jaren moeilijk van structurele verschillen gewagen. Het enige waar<br />
<strong>de</strong> Lisserpoel wel een grote uitzon<strong>de</strong>r<strong>in</strong>g mee was, betrof <strong>de</strong> langlopen<strong>de</strong><br />
contracten met Van Kl<strong>in</strong>kenberg en Van Leeuwen die op relatief uitzon<strong>de</strong>rlijke<br />
omstandighe<strong>de</strong>n teruggebracht moeten wor<strong>de</strong>n.<br />
Besluit<br />
Mer dit artikel heb ik een bijdrage willen leveren aan <strong>de</strong> <strong>in</strong>terpretatie van<br />
enkele sociaalhistorische ontwikkel<strong>in</strong>gen <strong>in</strong> <strong>de</strong> vroegmo<strong>de</strong>rne waterstaat. Dat<br />
sociale ontwikkel<strong>in</strong>gen en dan met name <strong>de</strong>ze die verband hou<strong>de</strong>n met, en<br />
voortvloeien uit gron<strong>de</strong>igendom voor <strong>de</strong> lokale waterschappen van belang<br />
zijn geweest, moge dui<strong>de</strong>lijk zijn. Zowel op het bestuurlijke vlak als el<strong>de</strong>rs<br />
(bijvoorbeeld het ontstaan van molenaarsdynastieën) zijn directe en <strong>in</strong>directe<br />
gevolgen van verschuiv<strong>in</strong>gen <strong>in</strong> grondbezit aanwijsbaar gebleken. Terugblikkend<br />
op <strong>de</strong> hier gepresenteer<strong>de</strong> pol<strong>de</strong>rs kunnen twee grote besluiten<br />
geformuleerd wor<strong>de</strong>n.<br />
De eerste belangrijke vaststell<strong>in</strong>g is <strong>de</strong> langzame niveller<strong>in</strong>g van <strong>de</strong> sociale<br />
verschillen: bij haar droogmak<strong>in</strong>g was <strong>de</strong> Lisserpoel een dui<strong>de</strong>lijk sociaal<br />
Fremdkörper, maar rond 1800 verschil<strong>de</strong> <strong>de</strong> pol<strong>de</strong>r we<strong>in</strong>ig meer van zijn<br />
buren. De verschuiv<strong>in</strong>gen bleken <strong>in</strong> feite terug te voeren op <strong>de</strong> reacties van<br />
verschillen<strong>de</strong> sociale groepen op <strong>de</strong> economische ontwikkel<strong>in</strong>gen na 1660<br />
en dan vooral <strong>de</strong> crisis <strong>in</strong> <strong>de</strong> achttien<strong>de</strong> eeuw waardoor veel ste<strong>de</strong>l<strong>in</strong>gen
SOCIALE GESCHIEDENIS IN DE POLDER<br />
hun grond verkochten en een nieuwe elite van grote landbouwers omstond.<br />
Ten twee<strong>de</strong> kan besloten wor<strong>de</strong>n dat het verschil <strong>in</strong> sociale achtergrond<br />
van <strong>de</strong> gron<strong>de</strong>igenaren effect had op an<strong>de</strong>re terre<strong>in</strong>en van <strong>de</strong> lokale waterstaat,<br />
maar niet overal <strong>in</strong> gelijke mate. Op bestuurlijk vlak is dui<strong>de</strong>lijk gewor<strong>de</strong>n<br />
dat <strong>de</strong> bestuurssamenstell<strong>in</strong>g re<strong>de</strong>lijk gelijklopend aan <strong>de</strong> eigendomsverhoud<strong>in</strong>gen<br />
veran<strong>de</strong>r<strong>de</strong> . Voor <strong>de</strong> rekruter<strong>in</strong>g van molenaars had het sociale<br />
karakter van <strong>de</strong> pol<strong>de</strong>r we<strong>in</strong>ig betekenis: <strong>de</strong>rgelijke 'onbelangrijke' figuren<br />
kon<strong>de</strong>n zon<strong>de</strong>r probleem uit <strong>de</strong> nabijheid gehaald wor<strong>de</strong>n . De groeien<strong>de</strong><br />
groep landlozen met behoefte aan nieuwe <strong>in</strong>komsten schiep een uitstekend<br />
arbeidsleger. Hier waren er dus geen implicaties. G<strong>in</strong>g het om timmerlie<strong>de</strong>n,<br />
dan bleek dat <strong>de</strong> achtergrond van het bestuur soms wel, maar op <strong>de</strong> lange termijn<br />
meestal niet van belang is geweest. In specifieke omstandighe<strong>de</strong>n kon<strong>de</strong>n<br />
door een 'ste<strong>de</strong>lijk' bestuur an<strong>de</strong>re netwerken aangesproken wor<strong>de</strong>n die<br />
voor <strong>de</strong> omr<strong>in</strong>gen<strong>de</strong> pol<strong>de</strong>rs niet zo gemakkelijk te contacteren waren.<br />
41
JAARBOEK DIRK VAN EeK 2006<br />
42<br />
Noten<br />
Dit artikel vormt een uitvloeisel van een promotieon<strong>de</strong>rzoek naar <strong>de</strong> waterstaatstechniek<br />
<strong>in</strong> het vroegmo<strong>de</strong>rne Rijnland en is gebaseerd op het proefschrift van Siger<br />
Zeischka, M<strong>in</strong>erva <strong>in</strong> <strong>de</strong> pol<strong>de</strong>r. Waterstaat en techniek <strong>in</strong> het hoogheemraadschap van<br />
Rijnland. 1500-1856 (ter perse). Indien niet na<strong>de</strong>r gespecificeerd, kan <strong>de</strong>ze verwijz<strong>in</strong>g<br />
als bronvermeld<strong>in</strong>g gel<strong>de</strong>n.<br />
2 Zie bijvoorbeeld voor Rijnland: M. van Tielhof en P.J .E.M. van Dam, Waterstaat <strong>in</strong><br />
ste<strong>de</strong>nland (Utrecht 2006).<br />
3 Zeischka, M<strong>in</strong>erva <strong>in</strong> <strong>de</strong> pol<strong>de</strong>r.<br />
4 Hoogheemraadschap van Rijnland (ver<strong>de</strong>r: Rijnland), Archief van <strong>de</strong> Lisserpoelpol<strong>de</strong>r<br />
(ALPP), nrs. 10, 17 en 51, waar<strong>in</strong> overzichten van het grondbezit voor 1622, 1624 en<br />
voor <strong>de</strong> eerste helft van <strong>de</strong> achttien<strong>de</strong> eeuw (zie ook Zeischka, M<strong>in</strong>erva <strong>in</strong> <strong>de</strong>pol<strong>de</strong>r, bijlage<br />
3, nrs. 10-12). Om verschuiv<strong>in</strong>gen <strong>in</strong> het grondbezit of <strong>de</strong> i<strong>de</strong>ntiteit van <strong>de</strong> belangrijkste<br />
gron<strong>de</strong>igenaren op te sporen werd ook gebruikgemaakt van <strong>de</strong> on<strong>de</strong>rteken<strong>in</strong>g<br />
van <strong>de</strong> pol<strong>de</strong>rreken<strong>in</strong>g door <strong>in</strong>gelan<strong>de</strong>n van <strong>de</strong> pol<strong>de</strong>r. Hiervoor wer<strong>de</strong>n <strong>de</strong> pol<strong>de</strong>rreken<strong>in</strong>gen<br />
(zie volgen<strong>de</strong> noot) als bron gebruikt . Verpond<strong>in</strong>gsregisters lever<strong>de</strong>n geen bruikbaar<br />
materiaal op voor <strong>de</strong> Lisserpoelpol<strong>de</strong>r, zie ook Zeischka, M<strong>in</strong>erva <strong>in</strong> <strong>de</strong> pol<strong>de</strong>r.<br />
5 Om <strong>de</strong> zaak eenvoudig te hou<strong>de</strong>n, koos ik ervoor om telkens samenvallen<strong>de</strong> jaren te<br />
bekijken. Van elke pol<strong>de</strong>r werd <strong>de</strong> oudste bij Rijnland bewaard gebleven reken<strong>in</strong>g bekeken<br />
en van dan af <strong>de</strong> ron<strong>de</strong> tientallen (1650, 1660, 1670, 1680, enzovoort). Voor <strong>de</strong><br />
vier pol<strong>de</strong>rs rond 1800 zitten geen reken<strong>in</strong>gen <strong>in</strong> <strong>de</strong> Rijnlandse dubbelen. Het beg<strong>in</strong><br />
van dat hiaat situeert zich steeds <strong>in</strong> 1795. Het e<strong>in</strong><strong>de</strong> varieert van 1802 tot 1804. Ik nam<br />
dan steeds <strong>de</strong> eerst bewaar<strong>de</strong> reken<strong>in</strong>g voor <strong>de</strong> negentien<strong>de</strong> eeuw als e<strong>in</strong>dpunt voor <strong>de</strong><br />
steekproeven . De gebruikte reken<strong>in</strong>gen: Rijnland, <strong>Oud</strong> Archief van Rijnland, nrs.<br />
5735-5737 (Lisserpoelpol<strong>de</strong>r), 5746-5748 (Roversbroekpol<strong>de</strong>r), 5711-5713 (Lageveense<br />
Pol<strong>de</strong>r), 5718-5721 (Lisserbroekpol<strong>de</strong>r) en 6737-6739 (Floris Schouten<br />
Vrouwenpol<strong>de</strong>r) .<br />
6 J. Beenakker, Lisseop <strong>de</strong> grens van droog en nat (Lisse 1993) 41-46.<br />
7 Een ge<strong>de</strong>tailleerd overzicht van <strong>de</strong> pol<strong>de</strong>rvormi ng <strong>in</strong> Lisse is te v<strong>in</strong><strong>de</strong>n <strong>in</strong>: Beenakker,<br />
Lisse, 46-54.
SOCIALE GESCHIEDENIS IN DE POLDER<br />
8 S. Zeischka, 'De reken<strong>in</strong>g gepresenteerd', Holland, historisch tijdschrift 36 (2004)<br />
3,237-255.<br />
9 ALPP, nr. JO ("Voorwaar<strong>de</strong>n voor <strong>de</strong> verkoop van <strong>de</strong> vroonwateren tussen Sassenheim<br />
en Lisse, mitsga<strong>de</strong>rs Stommeer gelegen on<strong>de</strong>r Aalsmeer, 26 november 1622"); A.M.<br />
Hulkenberg. 'De gevelsteen van Uirerrneer, het huis van <strong>de</strong> Leidse Scriverius <strong>in</strong> <strong>de</strong><br />
Poelpol<strong>de</strong>r te Lisse', Leidsjaarboekje 65 (1973) 129-138.<br />
10 ALPP, nr. 17 ("Reglement voor <strong>de</strong> Lisserpoelpol<strong>de</strong>r, bedijkt en uijtgemalen <strong>in</strong> <strong>de</strong> jaren<br />
1623 en 1624 met cavelconditi en, geaccor<strong>de</strong>ert en gearresteert door alle <strong>de</strong> <strong>in</strong>gelan<strong>de</strong>n,<br />
23 augustus 1624").<br />
11 Voor genealogische <strong>in</strong>formatie over <strong>de</strong> Leidse regenten: M. Prak, Gezeten burgers. De<br />
elite <strong>in</strong> een Hollandse stad: Lei<strong>de</strong>n 1700-1780 (Amsterdam 1985) passim.<br />
12 Voor <strong>de</strong> reactie van <strong>de</strong> Leidse elite, een belangrijke sociale groep eigenaren <strong>in</strong> <strong>de</strong><br />
Lisserpoelpol<strong>de</strong>r, zie: Prak, Gezeten burgers, passim.<br />
13 Zie bijvoorbeeld ook: J. <strong>de</strong> Vries en A. van <strong>de</strong>r Wou<strong>de</strong>, Ne<strong>de</strong>rland 1500-1815. De eerste<br />
ron<strong>de</strong> van mo<strong>de</strong>rne economischegroei (Amsterdam 1995) 263-264 en 633 .<br />
14 Prak, Gezeten burgers, 118, 142.<br />
15 Zie noot 11.<br />
16 Zie bijvoorbeeld : Van Tielhof en Van Dam , Waterstaat <strong>in</strong> ste<strong>de</strong>nland. 216-2 17.<br />
17 Zie bijvoorbeeld P.J.M. <strong>de</strong> Baar, 'De droogmak<strong>in</strong>g van <strong>de</strong> Srarrevaarrspol<strong>de</strong>r', Jaarboekje<br />
Rijnlandse Molensticht<strong>in</strong>g (1982) 65-92 en Andr é van Noo rt, 'De Groot<br />
Hammerpol<strong>de</strong>r te Warmond ', LeidsJaarboekje 97 (2005) 201-207.<br />
18 Zie bijvoorbeeld: A.G. van <strong>de</strong>r Steur, 'De <strong>geschie<strong>de</strong>nis</strong> van <strong>de</strong> Zwanburgerpol<strong>de</strong>r te<br />
Warmond', LeidsJaarboekje 53 (1961); en A. Bicker Caarren, Molenleven <strong>in</strong> Rijnland.<br />
Bijdragen tot <strong>de</strong> kennis vanhet volksleven <strong>in</strong> <strong>de</strong> streek rondomLei<strong>de</strong>n (Lei<strong>de</strong>n 1946) 50<br />
52.<br />
19 Zeischka, 'De reken<strong>in</strong>g gepresenteerd', 251, grafiek 3.<br />
20 ALPP, nr. 587 (Bemal<strong>in</strong>gcontract 25 mei 1655) en nr. 6 13 (Bestekken voor on<strong>de</strong>rhoudswerkzaamhe<strong>de</strong>n<br />
aan <strong>de</strong> molens, 1645-1921) waar<strong>in</strong> <strong>de</strong> contracten voor 1645 en<br />
1665. Zie voor Van Kl<strong>in</strong>kenberg: André van Noorr , 'Molenmakers <strong>in</strong> Warmond ',<br />
Molenwereld 94 (2006) 218-225.<br />
2 1 P.J.M. <strong>de</strong> Baar, 'Simon Hulsebos', Jaarboekje Rijnlandse Molensticht<strong>in</strong>g (1980 ) 40-58.<br />
43
JAARBOEK DIRK VAN Ee K 2006<br />
44<br />
Het eerste huis rechts met <strong>de</strong> tuitgevel<br />
(nu Spilsteeg 14) werd na <strong>de</strong> dood van<br />
Servaas van <strong>de</strong>r Steen <strong>in</strong> 1682 gekocht<br />
door zijn weduwe Mar ia Hagedoorn,<br />
maar werd waarschijnlijk al eer<strong>de</strong>r<br />
door het echtpaar bewoond<br />
(foto Kees Walle).