'welgemutst naar de oorlog' Een standvastige mythe - Vvlg

Grenfell’s gedicht ‘Into Battle’ naar de tweede invulling.
Een vergelijkbare zin van de hand van Grenfell in een
van zijn brieven was de volgende: ‘One loves one’s fellow-man
so much more when one is bent on killing him?’
(Silkin, 72-73) Hoeveel soldaten zouden dit geschreven
hebben? Lijkt dit niet eerder op de opwinding van een
edelman tijdens een jachtpartij? Kunnen we de overigens
veel gebruikte picknickzin niet eerder op deze
manier interpreteren?
Het boek dat het grootst aantal bladzijden aan de
hele wereldoorlog besteedt, Het hoodstuk over de
oorlog in Tekens 5 is zeer uitgebreid maar verwaarloost
quasi volledig de publieke opinie aan de vooravond
van deze oorlog. We moeten het stellen met de
bewering dat ‘ook de legerstaf en de publieke opinie
aan het machtsopbod [meededen]’. .(De Prins, 34) Uit
het vervolg blijkt nergens wat de publieke opinie nu
juist deed Een tweede verwijzing handelt over de
socialistische volksvertegenwoordigers die toen de
oorlog uitbrak ‘overal even patriottisch als de meeste
anderen’ reageerden. (De Prins, 36) Deze stelling wordt
nergens geduid en verwijst uiteraard naar de stemming
in de diverse nationale parlementen. De initiatieven
van de socialistische bewegingen om oorlog te
vermijden en de afkeer van elke vorm van oorloogstokerij
begin augustus blijven buiten beeld. Nochtans
werpt deze voorgeschiedenis een heel ander licht op
de houding van de socialistische partijen eens de oorlog
die ze niet wilden niet meer te stoppen lijkt.
De meest uitgesproken inspanning om de publieke
opinie aan de vooravond van de oorlog en de betekenis
daarvan in de context van het verdere verloop te
analyseren, vinden we in Storia 5. In de bespreking van
de Julicrisis lezen we hoe na de oorlogsverklaringen
een golf van patriottisme en nationalisme het continent
overspoelt. Wie waarschuwt voor het gevaar en
oproept tot vrede, krijgt het zwaar te verduren.
Voorbeeld hiervan is de moord op de socialistische
voorman Jean Jaurès. (Bekers, 80) Chronologisch is dat
niet juist aangezien Jaurès op 31 augustus vermoord
werd, dat is voor de oorlogsverklaringen. Op dat ogenblik
leefde in Frankrijk nog over de partijgrenzen heen
de overtuiging dat Frankrijk er alles aan deed om de
oorlog te voorkomen. Dat verklaart waarom de moord
quasi unaniem veroordeeld werd. De moord op Jaurès
is geenszins een illustratie van een doorgeslagen
Franse oorlogszucht. Bij de bronnen wordt van de leerlingen
twee maal een analyse van het enthousiasme
van de soldaten verwacht. Zoals bij de vorige handboeken
moeten de vertrekkende treinen het enthousiasme
illustreren. (Bekers, 83) In de handleiding voor
de leerkracht wordt gewezen op het nationalistisch
enthousiasme maar ook op de zucht naar avontuur en
glorie. Moeilijker wordt het wanneer de auteurs de
oorlogsellende als verklaring voor het snel wegebben
Hermes | Jaargang 11 | nr. 42 | september 2007
van het enthousiasme hanteren. Indien inderdaad zuiver
enthousiasme, ingegeven door nationalisme, zin
voor avontuur of wat dan ook, de jongemannen naar
de oorlog dreef, wordt het voortduren van de oorlog in
alle leed en ellende compleet onbegrijpbaar. Zelfs het
meest repressieve militaire regime, kan geen honderdduizenden
mensen tegen hun zin aan het vechten
houden. Wanneer we aanvaarden dat de massa
van de soldaten uit plicht, verbetenheid, uit een
gevoel van noodzaak maar zonder verlangen naar of
opwinding over oorlogsgeweld vertrok, wordt het
voortduren van het geweld beter begrijpbaar. Zelfs bij
momenten van extreem ongenoegen, het best gekende
voorbeeld zijn uiteraard de Franse ‘muiterijen’ van
1917, bleef de bereidheid om de vijand te verslaan,
overeind. In een studie van de Franse vijfde infanteriedivisie
toonde Leonard Smith dit overvloedig aan. In
die zin was de opstand van de soldaten eerder een
‘werkstaking’ dan een ‘muiterij’. (Smith)
Besluit
De besproken studies tonen aan dat het beeld van oorlogsenthousiasme
als dominant sentiment in de oorlogvoerende
landen onhoudbaar is. Eerder dan ‘enthousiasme’
zijn termen als ‘verbetenheid’,‘plichtsgevoel’,‘gevoel
van noodzaak’ naast ‘angst’,‘vertwijfeling’,‘onzekerheid’
van toepassing. Dit belet niet dat er uitzinnige tafelen
geweest zijn. De bewijzen daarvan zijn er en in overvloed.
Vooral foto’s spreken tot de verbeelding.
Toch overheerst in onze handboeken het beeld van
algemeen enthousiasme en oorlogsbegeestering in
alle landen. Het onderzoek voor Engeland en Duitsland
is van recentere datum maar Becker publiceerde
zijn werk al twintig jaar geleden. Van een echte doorstroming
van zijn bevindingen is geen sprake. Een
beperkte steekproef van enkele handboeken leert ook
dat de voorkeur aan fotografisch materiaal wordt
gegeven. Met uitzondering van Historia 5, gebruikt
geen enkel handboek tekstuele bronnen om de sfeer
bij het begin van de oorlog te duiden. De keuze van de
foto’s is eenzijdig. Ze dienen hetzij als illustratie van
een gegeven stelling, hetzij als representatief voor een
algemeen gedeeld enthousiasme. Elke vraagstelling
over de foto als historische bron ontbreekt. Ook foto’s
zijn gecreëerd, een fotograaf kiest een onderwerp,
focust op een gebeuren en snijdt achteraf de foto
veelal nog bij. De vraag wat de foto niet toont, is op
zich even relevant als wat de foto wel toont. 9 Maar
––––––––––
9 Over het gebruik van foto’s als bron in de klas zie Arie
Wischut, ea, Geschiedenisdidactiek. Handboek voor de
vakdocent, Bussum, 2004, 127-158.
53