Deel 4

Het loon van de duivel

Geschreeuw! Getrappel van paarden. 

I 

Door het raam van de spreekkamer zag Mathijs wat er buiten gebeurde. 

Twee jonge mannen stoven door de straat, achtervolgd door een tiental 

soldaten te paard. Een van de knapen probeerde het koetshuis van herberg 

Die Krone in te vluchten, maar de poort was vergrendeld. Twee soldaten 

reden de jongen klem en sloegen hem zo hard met hun zwepen dat hij 

huilend in elkaar zakte. 

Mathijs liet Hoebert Hoosmans, de dikke molenaar uit Kerkrade die net in 

de behandelstoel was gaan zitten, in de steek en rende naar buiten. 

'Moet dat zo hard!' riep hij tegen de soldaten. 

'Heb jij medelijden met bokkenrijders?' snauwde de commandant van de 

rakkers. 'Ben jij soms een vriend van hem?' 

'Een bokkenrijder?' Mathijs schrok van de opmerking van de soldaat. 

Inderdaad, hij kende de zo hard geslagen jongen goed. Witte Peter was, net 

als hijzelf, lid van de bende van de bokkenrijders. Samen met Mathijs had hij 

aan menige overval van de bende meegedaan. Peter, die Witte Peter werd 

genoemd vanwege zijn vlasblonde haar, keek Mathijs even aan. Hij knip 

perde met zijn ogen, één moment maar, alsof hij wilde zeggen: 'Maak je niet 

bang, ik zal je niet verraden.' 

De soldaten trokken Peter overeind, bonden zijn handen op de rug en 

trokken hem mee. 

De andere soldaten keerden onverrichter zake terug. 

'Die ander is ontsnapt', riep er een en hij schopte van boosheid Witte Peter 

tegen zijn schenen. 

'Dat kost je een maand soldij', zei de commandant kwaad tegen de soldaat. 

'Hebben we er eindelijk twee te pakken, laat jij er een ontsnappen: 

'Hij was ineens weg: 

'Je weet toch dat gevangen bokkenrijders goud waard zijn', gromde de 

officier. 'Als we er een paar hebben, krijgen we de hele bende te pakken.' 

'Weet u zeker dat het bokkenrijders zijn?' vroeg de soldaat.

DE BENDE VAN DE BOKKENRIJDERS 

'Natuurlijk', zei de commandant. 'Al dat gespuis hoort bij die bende.' 

Geschrokken hoorde Mathijs het gesprek aan. De ontkomen bokkenrijder 

kende hij ook: Hendrik Pijis, een dagloner uit Übach. Mathijs begreep dat 

de arrestatie van Witte Peter gevaarlijk kon zijn voor de bende. In handen van 

de beul zou Witte Peter wel eens kunnen doorslaan en meer verraden over de 

bokkenrijders dan hun Hef was. 

De soldaten reden de straat uit, Witte Peter achter zich aan sleurend, op 

weg naar de burcht, die hoog boven 's-Hertogenrade uittorende. Daar werden 

misdadigers, landlopers en al wat daar voor doorging opgesloten en 

verhoord. 

Ongerust liep Mathijs terug naar huis. Hij vroeg zich af wat Peter en 

Hendrik hadden uitgespookt. Waren ze betrokken geweest bij een vechtpartij 

? Hadden ze een overval gepleegd? 

Hij kreeg weinig tijd om erover na te denken. Bij de deur stond een lange 

rij patiënten te wachten. Het was altijd druk in de praktijk en vandaag stond 

Mathijs er alleen voor. Dokter Kirchhoffs was al vroeg in de ochtend op de 

abdij Kloosterrade ontboden, waar hij abt Haeghen, die de overleden abt 

Fabritius was opgevolgd, moest helpen. De abt werd geplaagd door zijn met 

regelmaat terugkerende aanvallen van hoofdpijn. Hij had veel zorgen, want 

al hadden de Oostenrijkse bestuurders uit Brussel op zijn verzoek een fors 

regiment soldaten naar het Land van Rode gestuurd, de bokkenrijders werden 

steeds brutaler. Hoe krachtiger de bende werd bestreden, hoe sterker ze 

leek te worden. In een paar maanden tijd had de bende een keer of tien 

toegeslagen: boerderijen waren geplunderd, een pastorie was overvallen, 

koetsen waren beroofd. Zelfs op klaarlichte dag was men niet meer veilig. 

Nooit eerder hadden de rovers zo vaak toegeslagen in zo'n korte tijd. Het was 

of de bokkenrijders het leger opzettelijk uitdaagden. Mathijs wist beter. De 

bende groeide zo snel omdat steeds meer mensen er vertrouwen in kregen. 

De bokkenrijders pakten vooral de vermogende kloosters en kerken, de rijke 

heren en de dikke boeren aan, en als het nodig was kwamen ze op voor de 

armen. In de hele streek werd gefluisterd dat de bokkenrijders de mijnwerkers 

aan geld hadden geholpen toen ze in opstand waren gekomen, zodat 

ze de staking hadden kunnen volhouden tot hun eisen voor veiliger werk en 

een beter loon waren ingewilligd. 

'Wat was er aan de hand?' vroeg Hoebert Hoosmans toen Mathijs terugkwam 

in de spreekkamer.

HET LOON VAN DE DUIVEL 

'Niets', zei Mathijs kortaf. 'Drie vliegen overreden door een koets.' 

Hoebert keek hem verbaasd aan. 

'Vreemd, dat vliegen zo hard kunnen huilen.' 

'Ja, dat is vreemd', zei Mathijs. 'Wat schort eraan?' 

'Ik heb de laatste tijd vaak maagpijn. En ik ben zo moe.' 

'Nogal wiedes', zei Mathijs scherp. 'Je bent veel te dik. Dat is alles. Je eet te 

veel.' 

'Ik hou van lekker eten', zei de molenaar, die, hoewel hij schatrijk was, als 

een vrek bekendstond. 'Ik leef er goed van. Hoe meer ik uit mijn mond spaar, 

hoe meer de bokkenrijders bij me kunnen komen halen.' 

'Jij eet je nog eens dood, alleen uit gierigheid.' 

'Nee, alsjeblieft. Ik maakte maar een grapje. Geef me iets waardoor ik van 

het eten af kan blijven. Ik wil niet dood.' 

'Jij hebt maar één probleem', zei Mathijs. 'En daar is geen medicijn voor.' 

'Wat is dat dan?' 

'Je houdt te veel van jezelf. Je leven zou makkelijker zijn als je meer aan 

andere mensen gaf. Dan hoefde je zelf minder te eten en dan was je veel 

gezonder.' 

'Aan wie zou ik wat moeten geven?' zei Hoebert. 'Aan de armen geven 

heeft weinig zin, want ze blijven toch altijd arm. Laat die maar bedelen bij de 

bokkenrijders. ' 

'Pas maar op dat de bokkenrijders zich dan niet vergrijpen aan jouw 

spaarpot', zei Mathijs grimmig. 

'Is dat een grapje?' vroeg Hoebert. 

'Ja, ook een grapje', zei Mathijs. Hij gaf de dikzak een flesje mierikswortelsap 

dat hem, elke keer na het innemen, zo misselijk zou maken dat hij niet 

meer aan eten zou durven te denken. 

'Dat kost je een florijn', zei Mathijs. 

'Dat is veel te veel', zei Hoebert geschrokken. 

'Dan niet. Dan hou jij je maagpijn maar.' Mathijs pakte het flesje terug. 

'Goed goed, ik betaal al', zei Hoosmans vlug. Mokkend pakte hij een 

florijn uit zijn beurs en gaf die aan Mathijs. Kwaad droop hij af. Maar hij 

moest zijn woede voor zich houden. Hoebert was niet geliefd. Niemand had 

graag met de rijke vrek te doen. Hoe meer buikpijn hij had, hoe meer het de 

mensen plezier deed. 

Mathijs grinnikte in zichzelf terwijl hij de molenaar door het raam nakeek.


Die rijke Hoebert Hoosmans zou een mooi doelwit voor de bokkenrijders 

kunnen zijn. Er werd gezegd dat hij elke nacht boven op zijn kousen vol 

goudgeld sliep. Dat lag natuurlijk hard. Als ze hem nu eens van al dat geld 

verlosten, dan sliep hij veel beter en was het waarschijnlijk ook met zijn 

maagpijn gedaan, gewoon omdat hij nog maar weinig te eten had. 

Die ochtend moest Mathijs het werk alleen doen. Blijkbaar hield de abt 

dokter Kirchhoffs lang bezig. Of had Kirchhoffs inmiddels al gehoord van de 

arrestatie van Witte Peter en raadpleegde hij nu de andere leiders? 

'Wat was er met die jongens aan de hand?' vroeg Marieke toen Mathijs de 

keuken binnenkwam en een stoel pakte. 

'Ik weet het niet', zei Mathijs. 'Misschien zijn het dieven.' 

'Ze zeggen dat het bokkenrijders zijn', zei Geertruid, die ook net binnen 

kwam en de vraag had gehoord. Ze was naar de markt geweest en pakte 

groenten, kaas en eieren uit. 'Die twee hebben geprobeerd een paard te 

verkopen dat ze vannacht in Übach hebben gestolen. Boeren op de markt 

hebben het dier herkend en dat direct aan de schout gemeld.' 

'Als het paardendieven zijn, wil dat nog niet zeggen dat het bokkenrijders 

zijn', zei Mathijs. 'Niet alle dieven zijn bokkenrijders.' Hij pakte Thijsje van 

de vloer en liet hem op zijn knie paardrijden. De kleine kraaide het uit van 

pret. 

'Wat weet jij van bokkenrijders?' vroeg Marieke verbaasd. 

'Niets', zei Mathijs, die het stom vond van zichzelf dat hij zo fel had 

gereageerd op de beschuldiging aan het adres van de bokkenrijders. 'Als 

het paardendieven zijn is het goed dat ze worden opgepakt.' 

'Ze zullen wel worden gehangen', zei Geertruid. 'Van mij mogen ze alle 

dieven opknopen.' 

'Van mij ook', zei Mathijs, al was het maar om zijn reactie van daarnet wat 

af te zwakken. Nu hij had gehoord waarvoor Hendrik en Witte Peter waren 

opgepakt, had hij opeens ook geen medelijden meer met hen. Het tweetal 

had op eigen houtje gehandeld. Dat was tegen de regels van de bende. 

Paarden stelen, dat hoorden bokkenrijders niet te doen. Daarmee liepen ze 

veel te makkelijk tegen de lamp. Dat zag je aan de snelheid waarmee deze 

twee paardendieven waren betrapt. Bokkenrijders waren altijd voorzichtig. 

Ze lieten geen sporen na en ze stalen ook nooit voor zichzelf. Ze roofden


uitsluitend ten bate van de hele bende en voor de doelen die door de kapi 

tein waren gesteld. Ze stalen voor mensen die honger hadden. Voor de zie 

ken. 

Iemand kwam de binnenplaats op lopen. 

'Rovers, rovers!' riep de papegaai. Dat riep hij altijd als er mensen achter 

om kwamen. Hannes was zo waaks als een hond. 

Mathijs' vriend Lowie stapte binnen. 

Mathijs keek verbaasd op. Lowie zag er voornaam uit in zijn deftige 

burgerkostuum en met een zwierige hoed op. 

Wat zie jij er netjes uit', zei Mathijs. 'Gaat een boerenknecht midden in de 

week als een heer gekleed op stap?' 

wel.' 

'Nee, een boerenknecht niet,' zei Lowie, 'maar een griffier van de schout 

'Jij? Griffier?' Van verbazing zakte Mathijs onderuit op zijn stoel. Thijsje 

viel bijna op de grond. 

'Ik ben geen boerenknecht meer. Vanaf vandaag ben ik hulp griffier van de 

rechtbank. De schout zelf heeft me gevraagd.' 

'Wat geweldig', riep Geertruid uit. Sinds hun ouders waren overleden had 

zij zich, als oudere zus, altijd verantwoordelijk voor hem gevoeld. Ze viel hem 

om de hals. 'Wat ben ik blij voor jou.' 

'Hoe komt uitgerekend iemand als jij aan dat baantje?' vroeg Mathijs, zich 

verwonderd op zijn hoofd krabbend. 

'Precies zoals jij aan jouw baantje komt. Omdat ik kan lezen en schrijven. 

Door de drukte rond de bokkenrijders heeft de schout een hulpgriffier nodig. 

Toevallig hoorde hij van mijn baas dat ik kon schrijven. Zodoende.' 

'Blijf je bij Vincken wonen?' vroeg Geertruid. 

'Nee, dat kan niet meer. Dat is te ver. Ik moet elke dag in de burcht van 

Rode zijn. Daar worden de processen gevoerd. Ik zoek iets in Kerkrade of 

's-Hertogenrade. Voorlopig heb ik een kamer gehuurd in herberg Die Kro- 

, 

ne. 

'Goh, dat is hier aan de overkant', zei Geertruid verrast. 'Wie betaalt dat?' 

'Ikzelf. Van mijn loon.' 

'Verdien je dan zoveel?' 

'J a. Nu ben ik een man van stand.' 

'Wanneer verhuis je?'


'Ik heb mijn spullen al bij de waard afgeleverd. Zoveel is dat niet. Een 

ransel en een knapzak.' 

'Gezellig', zei Mathijs. ' Nu je zo dichtbij woont, kunnen we vaker samen 

een biertje pakken in de herberg.'

2 

Mathijs liep naar buiten. Het was mooi weer. Even bleef hij op de binnen 

plaats staan, in het aangename licht van de zon. 

Thijsje, Berbke en Johan speelden met een paar jonge konijnen die ze uit 

het hok hadden gehaald. Johan, pas drie jaar, pakte een konijn bij zijn staart 

en tilde het op. Het konijn spartelde om los te komen. 

'Je doet het dier pijn', zei Matrujs. 

Van schrik liet Johan het diertje vallen. Het viel op zijn kop op de stenen en 

bleef even versuft liggen. 

Johan begon te huilen. 

'Ach, zo erg is het niet', zei Matrujs. 'Hou het maar onder de pomp, dan is 

het zo weer bij zijn positieven.' 

Johan pakte het konijn op en hield het onder de pomp. Geschrokken van 

het koude water worstelde het konijn zich los, sprong op de grond en ging 

ervandoor. Joelend gingen de kinderen het achterna om het te vangen. 

Intussen ontsnapten de andere konijnen naar de tuin. Het spel zou nog uren 

duren. 

Pas op het einde van de middag kwam dokter Kirchhoffs thuis. Mathijs, die 

in de spreekkamer bezig was met het bereiden van poeders, schrok toen de 

dokter binnenkwam. 

'Je zult wel weten wat er aan de hand is?' vroeg de dokter. 

'Ik heb zelf gezien dat ze Witte Peter hebben gepakt', zei Mathijs. 'Het 

gebeurde hier in de straat.' 

'Vannacht komen we bij elkaar. Dan bespreken we wat er moet gebeuren.' 

Meer wilde de dokter niet kwijt. 

Laat op de avond haalde Mathijs Roland van stal. Hij zadelde het paard en 

reed de poort uit. 

Door het nachtelijk uitgaansverbod was er geen kip op straat. Als een van 

de weinigen mocht Mathijs zich wel op straat vertonen, net als dokter


Kirchhoffs. Dokters waren ook bij nacht en ontij nodig, soms zelfs om de abt 

van Kloosterrade of de schout van hun hoofdpijn af te helpen. Ieder ander 

die werd aangehouden in het donker heette bij voorbaat een misdadiger te 

zijn. 

Hij reed het dorp uit. Na een halfuurtje hield hij halt bij de afgelegen oude 

steengroeve. Hij bond Roland vast aan een boom. Het paard was rustig. Het 

kende dit plekje. Steeds als de bokkenrijders bij elkaar kwamen, verborg 

Mathijs hier zijn rijdier, om het snel bij de hand te hebben. 

Vlug liep hij het donkere bos in, naar de plek van de bijeenkomst. Na de 

geruchtmakende arrestatie van Witte Peter had de kapitein de hele bende bij 

elkaar laten roepen bij de Sint-Janskapel, die diep in het bos op de Vrouwen 

berg verscholen lag. 

Over het steile pad de heuvel beklimmend, pijnigde Mathijs zijn hersens 

met de vraag hoe de kapitein dit gevaar voor de bokkenrijders zou oplossen. 

Voorheen had de dokter persoonlijk korte metten gemaakt met gearresteerde 

bokkenrijders. Als hij ze in zijn functie van dokter in hun cellen mocht 

bezoeken, had hij ze zonder pardon eigenhandig vergiftigd. Het was een 

harde maar afdoende oplossing. De laatste tijd was de bewaking op de burcht 

echter sterk opgevoerd. Zelfs de dokter werd aan controle onderworpen als 

hij de gemartelde gevangenen bezocht. De kans om nog alleen met hen te zijn 

was klein. 

Bij de kapel waren al meer bokkenrijders aanwezig. Sommigen waren 

gemaskerd of droegen jassen van geitenhuid en op hun hoofd een bokken 

schedel met horens. Gewoonlijk heerste er tijdens de bijeenkomsten een 

ontspannen en opgewonden stemming, nu stonden de gezichten bedrukt. 

Er was niets te proeven van de overmoedige sfeer die hun bijeenkomsten tot 

nu toe had gekenmerkt. 

'Blij dat je er bent', zei Magda, de vrouw van Baltus Kirchhoffs. Baltuswas 

luitenant van de bende. 

'Hoezo? Heb je hoofdpijn?' 

'Maak maar geen grapjes', zei Magda. 'Volgens mij hebben we straks 

allemaal hoofdpijn.' 

'Pijn aan je nek, zul je bedoelen', zei Baltus. 'Als je aan de strop hangt.' 

'Die stomme streek van Witte Peter en Hendrik brengt ons allemaal in 

gevaar', zei Magda. 

'De strop is nog te goed voor hen', zei Neeltje Schillings, de dochter van 

47°


een mijnwerker uit Kerktade, die zelf een van de felste bokkenrijders was. 'Ik 

zou hem in de kokende olie gooien.' 

'Jij?' zei Magda verbaasd. 'Ik dacht dat jij bevriend was met Hendrik. Je 

bent toch wel eens met hem naar de kermis geweest?" 

'Niet met hem alleen, hoor. Met een heel stel: 

'Dat is dan je geluk geweest. Als je echt zijn vriendin was, dan zou ik me op 

jou afreageren, nu Hendrik er niet is', zei Magda. 

'Zwijg', zei jonkheer De Gaverelle, een van de luitenants. 'Er zijn ernstiger 

zaken te bespreken dan de vrijerij van een paar jongelui.' 

Het was wel duidelijk dat de meeste leden ervan doordrongen waren dat de 

arrestatie van Witte Peter gevaarlijk was voor de bende, vooral omdat hij nog 

zo jong was. Door de domheid van een paar kameraden, konden ze nu wel 

eens aan het kortste eind trekken. 

'Als ik die twee ooit in handen ktijg, vil ik ze levend', zei Machiel Schols, 

de jonge smid, furieus tegen Mathijs. 'Ze spelen niet alleen met hun eigen 

leven, maar ook met dat van ons.' 

'Dom om paarden te stelen', zei Teun Curfs, een voorman van de mijn 

werkers die nog niet zo lang bij de bende was maar door de manschappen 

toch al als een luitenant werd gezien. 'Paardendieven lopen altijd tegen de 

lamp.' 

'Nog dommer is het om ze zo dicht bij huis te willen verkopen', zei 

Machiel. 'Die twee moeten hun verstand hebben verloren.' 

Het geroezemoes verstomde toen een figuur in het zwart op een zwart 

paard uit het bos kwam. De kapitein. Iedereen hield zijn adem in. In doodse 

stilte stapte de kapitein van zijn zwarte hengst en gaf de leidsels aan de jonge 

smid. Even overlegde hij fluisterend met de andere leiders: Baltus, jonkheer 

De Gaverelle, dokter Keyser uit Bardenberg, Willem, de waard van herberg 

De Vivat uit Übach en Teun Curfs. Toen klom hij op de hoogste trede voor 

de ingang van de kapel, vanwaar hij de hele groep kon overzien. 

'Wat er vandaag is gebeurd, is een inbreuk op al onze regels', zei de 

kapitein, die direct ter zake kwam. 'Witte Peter en Hendrik Pijls hebben 

op eigen houtje gehandeld en zo de hele bende in gevaar gebracht. Het 

eigenmachtig handelen van twee van onze leden is gevaarlijker voor ons 

dan het optreden van het hele regiment soldaten in de burcht.' Even wachtte 

hij om te zien hoe zijn woorden overkwamen bij de mannen en vrouwen voor 

hem. 'Dit dulden wij niet', ging hij verder. 'Witte Peter en Hendrik Pijls 

47I


verdienen het om streng gestraft te worden. Ik heb een paar mannen uitge 

stuurd om Hendrik op te pakken.' 

Het was zó stil dat ze een muis in het gras hoorden ritselen. Was Hendrik al 

gepakt? 

'Er is maar één straf voor bokkenrijders die tegen onze wetten handelen.' 

Weer wachtte de dokter, om de spanning op te voeren. 'Jullie weten allemaal 

welke straf dat is. Ik veroordeel beide overtreders van onze wetten tot de 

dood.' 

Geïmponeerd door deze harde uitspraak zwegen de anderen. Ze waren het 

met hun leider eens, want iedereen wist dat Hendrik en Peter dit lot over 

zichzelf hadden afgeroepen. Toch voelden ze ook mee met de twee jonge 

bokkenrijders, die hun leven hadden verspeeld door een stommiteit. 

De dokter wenkte. Uit een donkere hoek tussen de kapel en het bos kwam 

een groepje mannen naar voren. Tussen hen een geboeide man. Mathijs 

schrok. Het was Hendrik Pijis. De paardendief, die aan de rakkers had 

kunnen ontkomen, was niet aan de bokkenrijders ontsnapt. De mannen 

plaatsten hem op de treden, naast de dokter. 

'Je weet dat je ons in gevaar hebt gebracht', zei de dokter op kille toon 

tegen Hendrik. 

'Vergeef me', zei Hendrik, tandenklapperend van angst. 'We hebben er 

niet over nagedacht. We liepen tegen die paarden aan. Ze stonden in een 

weiland, helemaal alleen. Er was niemand. En we hadden geen geld. Toen 

hebben we ze meegenomen.' 

'Tegen onze eed in', zei de kapitein hard. 

'We hebben ze gestolen zonder dat we erover nagedacht hebben', huilde 

Hendrik. 'Het spijt me erg.' 

'Je spijt komt te laat', zei de kapitein koud. 'Door jullie daad laat je zien dat 

jullie geen bokkenrijders, maar gewone misdadigers zijn. Maar erger is dat 

wij nu allemaal in levensgevaar verkeren. Witte Peter kan doorslaan onder de 

tortuur. En jou zouden ze ook te pakken kunnen krijgen. Door deze daad 

heb jij je leven verspeeld.' 

Soree, een van de adjudanten van de kapitein, haalde een touw tevoor 

schijn en knoopte er een strop in. 

'Ik wil alles doen om het goed te maken', riep Hendrik uit. 

'Te laat', zei de kapitein hard. 'De soldaten maken jacht op je. En je bent 

niet meer te vertrouwen. Als we je laten leven, blijf je altijd een gevaar voor 

472


ons. Je zou opnieuw zo kunnen handelen.' 

Hendrik probeerde zich los te rukken. Vergeefs. Hij viel op zijn knieën. 

'Vergeef me', smeekte hij. 'Ik ben te jong om te sterven.' 

'Je wist wat een bokkenrijder die ontrouw is aan de eed te wachten staat.' 

De kapitein was onvermurwbaar. 

Een paar mannen bonden handen en voeten van de veroordeelde vast en 

tilden hem op het zwarte paard. Soree hing hem de strop om de nek, sloeg het 

andere eind van het touw om een tak van een grote eik en trok het touw strak. 

'Vort.' De kapitein gaf het paard een klap op zijn kont. Het dier sprong 

naar voren. Hendrik viel. Zijn nek brak. Een paar stuiptrekkingen, toen 

bewoog hij niet meer. 

Doodstil hadden de anderen het macabere schouwspel aangezien. 

Mathijs moest een brok in zijn keel wegslikken. De uitvoering van de 

doodstraf vervulde hem met weerzin. Hij zou graag een andere oplossing 

hebben gezien. Misschien hadden ze Hendrik kunnen vragen het land te 

verlaten en te emigreren naar Amerika. Dan had hij geen kwaad meer 

kunnen uitrichten en was zijn leven toch gered. Hij nam zich voor dit 

met de dokter te bespreken, ook al wist hij tegelijkertijd dat zo'n gesprek 

er nooit van zou komen. De dokter had weinig oor voor ideeën van anderen. 

Hij nam altijd alle beslissingen zelf. Ook de andere leiders hadden zich 

daarbij neer te leggen. 

'Ik hoop dat iedereen beseft wat verraders en eedbrekers te wachten staat', 

zei de kapitein. 'Begraaf hem, diep in het bos, zodat de schout hem niet zal 

vinden.' 

Soree liet het touw vieren. Het dode lichaam viel op de grond. 

'Zorg jij dat het begraven ordelijk verloopt', zei de kapitein tegen Mathijs. 

'Moeten we ook voor hem bidden?' 

'Doe dat maar. Veel geluk in het leven heeft Hendrik ook niet gehad. Hij 

was maar een arme boerenknecht. Misschien helpt dat bidden hem nog net 

de hemel in.' 

Met het groepje mannen die het lijk wegdroegen, liep Mathijs naar een 

plek diep in het bos. Tussen dichte struiken groeven ze een gat en legden er de 

dode in. 

'Jij wou toch bidden, hè?' zei Teun Curfs tegen Mathijs. 'Nu of nooit, 

anders zit Hendrik al in de heL' 

Mathijs vouwde zijn handen. 

473

DE BENDE VA N DE BOKKENRIJDERS 

'Moge hij hoog in de hemel komen. En dat zijn zonden hem vergeven 

worden. Amen.' Dat was alles wat hem te binnen schoot. 

'Amen', antwoordden de mannen. Ze sloegen een kruis, gooiden het gat 

dicht en strooiden er een dikke laag bladeren over, zodat niet meer te zien was 

dat er in de aarde gegraven was. 

Ze gingen terug naar de anderen. Er was nog druk overleg over wat de 

bokkenrijders nu verder te doen stond, omdat Witte Peter nog alles zou 

kunnen verraden. 

'Hij is het grootste gevaar', zei de kapitein. 'Vooral als de beul hem aan het 

praten krijgt. Hij moet uit de weg geruimd worden. Voorlopig schort ik alle 

acties op tot duidelijk is of Witte Peter ons heeft verraden. Gedragen jullie je 

in de komende tijd extra voorzichtig. Blijf waakzaam. En hou je aan de regels. 

Wie ons in gevaar brengt, zal streng worden gestraft. Iedereen heeft nu 

kunnen zien wat dat betekent: 

Bedrukt gingen de bendeleden die avond uiteen. 

In zijn eentje door het bos teruglopend naar zijn paard was Mathijs zo in 

gedachten verzonken dat hij schrok van wat geritsel in de struiken. Zonder 

nadenken liet hij zich in een greppel vallen. Een konijn kwam uit de struiken 

en stak het pad over. Nog wat geritsel, toen was het stil. Mathijs foeterde op 

zichzelf omdat hij zicb door zo'n stom konijn zo de stuipen op het lijf had 

laten jagen. 

Hij kroop uit de greppel. Stik, hij zat helemaal onder de modder. Kwaad 

stapte hij snel door naar zijn paard, dat rustig op hem stond te wachten in de 

steengroeve. 

'Wat zie jij eruit', zei Geertruid toen Mathijs onder de modder de keuken 

binnenkwam. 'Wat is er gebeurd?' 

'Eigenlijk niets', zei Mathijs bedremmeld. 'Gewoon uitgegleden: Hij 

durfde niet te zeggen dat hij geschrokken was van een doodgewoon konijn. 

Dat was te gek voor woorden. Dat gebeurde alleen mensen met een kwaad 

geweten. 

Hij gooide zijn vuile kleren bij de was, waste zich bij de pomp en trok een 

schone kiel aan. 

In de keuken dronk hij een kop warme melk. Bij de haard kwam hij weer 

tot rust. 

Gek, hoe buiten de wereld ook draaide, of de mensen vrolijk waren of 

474


verdriet hadden, hier in de keuken van het doktershuis was altijd alles het 

zelfde. Altijd warmte en voedsel. Als de wereld zou vergaan, zou de keuken 

dan gewoon blijven voortbestaan? Was het niet beter om in het vervolg 

gewoon op zijn plekje bij de haard te blijven zitten en keukenjongen te 

spelen en voor de rest net te doen of hij gek was? Van bokkenrijders wilde 

hij gewoon nooit meer horen. En leerling-chirurgijn? Nee! Hij kon beter een 

ander baantje zoeken. De dokter moest maar op zoek gaan naar een andere 

leerling. die beter tegen zoveel ellende kon en die er geen nachtmerries 

van kreeg als hij zag hoe een ander werd opgehangen. Vanaf morgen zou hij 

alleen nog in de keuken helpen. Houthakken, water putten, pap maken en 

met de kinderen spelen. Zo gauw de dokter thuiskwam zou hij hem dat 

zeggen. 

'Wat zit jij te piekeren', zei Geertruid. 'Piekeren moet je aan de volwas 

senen overlaten. Daar ben jij nog te jong voor.' 

'Ach, ik ben alleen maar moe', weerde hij af. 'Ik ga slapen. Welterusten.' 

'Welterusten', kwekte Hannes terug. 'Welterusten! Welterusten!' Hij 

schreeuwde Mathijs na tot de keukendeur dichtviel. 

Op bed zittend, keek Mathijs door het raam. Achter de velden en de 

weilanden die in het maanlicht baadden, zagen de bossen tegen de hellingen 

er nog zwarter en dreigender uit dan bij het donkerste winterweer. Was dat 

echt of kwam het door zijn sombere gedachten? 

Een paar lange dode dennen staken boven de donkere bomen uit, toren 

hoog afgetekend tegen het maanlicht. Tien, twintig op een rij. Dreigend. Ze 

leken op galgen. Mathijs huiverde. Zo zou het wel eens kunnen aflopen als de 

duivel zich tegen de bende zou keren. Waren galgen het loon van de duivel? 

475

3 

Mathijs schrok wakker. Hij hoorde stemmen in de stal beneden hem. De 

dokter en een paar andere mannen. 

Hij gleed uit bed en legde zijn oor tegen de vloer om beter te kunnen 

horen. Hij herkende de scherpe stem van Piret. Soree was er ook bij. 

Mathijs leek aan de vloer vast te vriezen, toen hij Piret hoorde zeggen dat 

Baltus Kirchhoffs opgepakt was. Toen hij thuiskwam van de bokkenrijders 

bijeenkomst, had de schout hem ingerekend. En niet alleen Baltus was 

opgepakt. Zeker tien andere bokkenrijders waren in het holst van de nacht 

door de soldaten van het Oostenrijkse garnizoen van hun bed gelicht en naar 

de burcht gebracht. En misschien nog meer. 

'Wat zijn jullie voor leeghoofden', viel de dokter woedend uit tegen de 

twee mannen, net of zij schuld hadden aan de catastrofale wending van het 

lot. Voor de eerste keer in zijn leven hoorde Mathijs dat de dokter zijn 

zelfbeheersing verloor. 

Mathijs versteende. De onheilspellende gedachten van die avond leken 

bewaarheid te worden. Hij zag de kerker al voor zich. De martelinstru 

menten. De schreeuwende gevangenen die door de beul werden gemarteld. 

Daar had hij als assistent van de dokter al vaak bij moeten zijn, folteringen 

die onvoorstelbaar wreed waren. Stonden die kwellingen ook hem te wach 

ten? 

Nee, daar mocht hij niet aan denken. Daar hielp hij zichzelf alleen maar 

dieper mee in de put. Er was nu geen tijd voor angst. Angst was een gevaar 

lijke vijand. Hij moest zich groot houden. Sterk zijn. Op dit moment had de 

dokter een sterke assistent nodig en geen zwakkeling op wie hij niet kon 

rekenen. 

Bibberend van de kou kwam hij overeind. Hij balde zijn vuisten, haalde 

diep adem en sloeg in op een denkbeeldige vijand. Nog een klap. En nog een. 

Zo overwon hij zijn angst. Hij had zichzelf weer in de hand. 

Hij schoot zijn kkren aan en ging naar beneden. In de stal waren de 

dokter, Piret en Soree nog steeds druk in overleg. In het licht van een zwakke


stallamp zagen ze eruit als spoken. De slechte tijding had hun gezichten 

kouder gemaakt. Harder. 

'Er is een ramp gebeurd', zei de dokter tegen Mathijs. Zijn stem ldonk 

verslagen. 'De beul heeft Witte Peter aan het praten gektegen. Hij heeft 

namen genoemd. In de afgelopen uren zijn er minstens tien leden van onze 

bende opgepakt. Alle bokkenrijders lopen gevaar. Iedereen die nog niet in 

handen van de schout en het leger is, moet gewaarschuwd worden en on 

derduiken. ' 

'En wij?' vroeg Mathijs. 

'Wij?' vroeg de dokter, verbaasd over die vraag. 

'Zijn wij niet verraden?' 

'Dat denk ik niet', zei de dokter. 'Als Witte Peter mijn naam had ge 

noemd, zouden de rechters toch niet geloven dat ik de kapitein ben. Een 

dokter, dat kan niet. Dat is er een van hun eigen stand.' 

'Ik zou daar niet zo zeker van zijn', zei Soree. 'Als al die anderen die 

vannacht zijn opgepakt in handen van de beul vallen, dan wordt het ook 

gevaarlijk voor u. Door de pijn zullen ze ook de naam van de kapitein 

, 

noemen. 

'De meesten weten niet wie de kapitein is', zei Kirchhoffs. 

'Geloof dat maar niet', zei Soree. 'De bende bestaat al zo lang dat een groot 

aantal bokkenrijders allang weet dat u de kapitein bent.' 

'We moeten voorkomen dat er nog meer namen worden genoemd,' zei 

Kirchhoffs, 'anders zullen de velden tussen Kerkrade en 's-Hertogenrade te 

klein zijn voor de galgen.' 

'We moeten de gevangenen bevrijden', zei Soree koel. 

'Wie moet dat dan doen?' vroeg zijn maat Piret verwonderd. 

'Wîj moeten dat doen', zei Soree. 'Wij.' 

'Wij?' 

'Wie anders', zei Soree alsof het de gewoonste zaak van de wereld was. 

'Wij, de overgebleven bokkenrijders, zullen onze broeders uit de gevangenis 

moeten halen. En doen we dat niet, dan komen we er zelf ook in.' 

'Kunnen wij het opnemen tegen een leger gewapende soldaten?' twijfelde 

Piret. 

'Soree heeft gelijk', zei de dokter. 'Er zit niets anders op. We moeten laten 

zien dat we onze wapens niet voor niets hebben! Nu, vannacht nog. Nog voor 

het licht is moeten de gevangenen bevrijd zijn. Nog voor de beul hen onder 

477


handen heeft genomen, anders is het te laat. Waarschuw de mannen. Om 

drie uur moet iedereen bij de Sint-Janskapel zijn.' 

Mathijs wist wat hem te doen stond. Het was zijn taak om de luitenants te 

waarschuwen, die ieder op hun beurt hun manschappen op de been zouden 

brengen. Zo had hij dat in het afgelopen jaar, als koerier van de kapitein, al 

vaak gedaan. Vlug zadelde hij Roland, greep zijn dokterstas en reed de 

donkere nacht in. 

Zo snel als de wind reed hij door de in de nacht weggedoken, stille donkere 

dorpen. Hij wist precies waar hij moest zijn. Hij was nu extra op zijn hoede 

om niet juist daar aan te kloppen waar vannacht de soldaten waren geweest 

om bokkenrijders te arresteren. 

Bij Merkstein stootte hij op een groepje soldaten. Tot zijn schrik zag hij 

dat ze iemand hadden opgepakt, een man die achter de paarden werd mee 

gesleurd, een kap over het hoofd om hem onherkenbaar te maken. Toch 

herkende Mathijs Luit Henkels, een oudere bokkenrijder. 

'Op weg naar een zieke?' vroeg een luitenant. 

'Een bevalling', zei Mathijs. Het viel hem zomaar uit de mond. 

'Pas maar op voor het geboefte', zei de luitenant. 'Niemand is veilig voor 

de bokkenrijders.' 

'Ik ben niet bang.' Mathijs deed net alsof de gevangen bokkenrijder hem 

niet interesseerde. 'Een dokter is altijd veilig. Vriend en vijand hebben een 

dokter nodig.' 

'Daar zou ik maar niet te hard op vertrouwen', zei de officier. 'Bokkenrij 

ders houden nergens rekening mee. Die vermoorden hun eigen moeder nog 

als dat hun zo uitkomt. Het zijn duivels. Maar niet lang meer. Vannacht 

hebben we er een hoop opgepakt.' 

'Veel?' 

'Zeker twintig man. Die krijgen we wel aan het praten. Binnenkort heb 

ben we de hele bende te pakken.' 

Geschrokken van het optimisme van de officier reed Mathijs verder. Al 

twintig man! Had het nog zin om hen te bevrijden? Moest hij eerst naar huis 

om dit slechte nieuws aan de dokter te vertellen? Nee. Eerst de luitenants 

waarschuwen, zodat alle mannen bij elkaar konden komen. Dan zouden ze 

ook zien wie er uit hun rijen waren weggevallen. 

In Merkstein reed hij het huis van Baltus Kirchhoffs voorbij. Het was er 

donker en stil. Was ook Magda, de vrouw van Baltus opgepakt? Of was ze 

gevlucht?


Hij stopte bij het huis van Teun eurEs. Hij klopte aan. Curfs was de 

voorman van de mijnwerkers. Hij had zich, met nog wat mijnwerkers, bij de 

bokkenrijders aangesloten nadat de bende de mijnwerkers had geholpen toen 

ze in opstand waren gekomen tegen de mijneigenaren om hun rechten op te 

eIsen. 

Teun deed onmiddellijk open. 

'Heb je het gehoord van Baltus?' riep Teun uit. 'Ze hebben hem opge 

pakt!' 

'We weten het al', zei Mathijs. 'Maar vannacht nog gaan we hem bevrij 

den. Om drie uur moet iedereen bij de kapel zijn.' 

'Dan ben ik present', zei Teun. 'Met alle mannen die er van mijn groep 

over zijn.' 

Mathijs sprong op zijn paard en snelde naar het volgende adres. 

Om drie uur hadden alle overgebleven bokkenrijders zich verzameld bij de 

Sint -JanskapeL 

Ondanks de tegenslag die de bende deze nacht te verwerken kreeg, was de 

neerslachtige stemming van de voorgaande avond verdwenen. Het uitzicht 

op een actie, die ze misschien wel met de dood moesten bekopen, gaf de 

mannen moed. Ze wilden wraak, dat was duidelijk te horen aan de woorden 

die Mathijs opving. Ze wilden zich wreken op de schout en de soldaten die 

hun makkers hadden opgepakt. 

'Vannacht komt het eropaan', zei de kapitein, die zich nu voor het eerst als 

een echte legerkapitein voor zijn mannen posteerde. 'Vannacht moeten we 

laten zien dat wij sterk zijn en dat we het leger kunnen weerstaan. Wij zijn 

veel sterker dan zij denken. Vooral nu wij hen zullen verrassen, zal hun 

tegenstand klein zijn.' 

Piret en Soree deelden wapens uit. 

'Met een geweer in handen kan ik een heel leger aan', zei Machiel Schols, 

terwijl hij zijn wapen liefkoosde. 

'De groep van Piret overmeestert de wachtposten bij de poort', beval de 

kapitein. 'Zonder gebruik van wapens. Zonder geluid. Dan laten ze vlug de 

anderen binnen. Alles moet zo snel gaan dat de soldaten, die liggen te slapen, 

geen tijd hebben hun wapens te pakken. We overmeesteren hen, sluiten hen 

op en bevrijden onze mannen. Daarna verzamelen we ons hier, bij de kapeL' 

'En als het mislukt?' vroeg dokter Keyser. 

479


'Het móét lukken', zei de kapitein. 'Wij zijn sterker dan de soldaten. We 

verrassen hen volkomen. Ze wéten niet eens dat wij in staat zijn om hen aan 

te vallen. Bij de poort staan hooguit twee of drie schildwachten.' 

'En als het toch mislukt?' hield Keyser aan. 

'Pas dan gebruiken we de wapens. En dan kennen we geen medelijden.' 

'Die geweren zijn zeker nodig', zei Piret. 'Ik geloof niet dat de soldaten zich 

als lammeten op laten sluiten. Er zullen slachtoffers vallen, ook bij ons.' 

'Dat is de prijs die we moeten betalen', zei de kapitein. 'Het is oorlog en in 

de strijd vallen er slachtoffers. Maar wie van ons sneuvelt weet waarvoor hij 

zijn leven geeft. Hij heeft niet voor niets geleefd.' 

Er klonk een instemmend gemompel van de anderen. De manschappen 

waren vol vertrouwen op een goede afloop van de zaak. 

De groepen vertrokken. Om niet op te vallen nam elke groep een andere 

weg door de bossen. 

Mathijs reed met dokter Kirchhoffs mee. Te paard. Als een officier. 

Hij was verbaasd over zichzelf. Vreemd dat hij nu totaal geen angst kende. 

Hij voelde zich op zijn gemak. De bravoure van de jonge smid en al die 

andere mannen had hem moed gegeven.

4 

Door het beschermende donker slopen de groepen naar de burcht, die ze 

vanaf alle zijden naderden. Vijf groepen bokkenrijders, elk meer dan veertig 

man. 

Een paar honderd bokkenrijders ging in de aanval. Wie zou de bende ooit 

tot zo'n huzarenstuk in staat hebben geacht? Zeker de soldaten in de burcht 

niet. Zo stil als de bokkenrijders de burcht omsingelden, zo stil was het 

binnen de muren. Wie goed luisterde kon de schildwachten bij de poort 

horen ronken in hun slaap. Want slapen deden ze. Waarom ook niet: nooit 

eerder was de burcht overvallen. Nooit eerder had iemand het durven op 

nemen tegen het zwaarbewapende garnizoen van soldaten in Oostenrijkse 

dienst. 

In het donker lag de burcht er vredig bij. Door de stilte leek het of 

daarbinnen alles pais en vree was. Maar het was een bedrieglijke stilte. In 

de kerkers onder in de burcht verbleven tientallen radeloze gevangenen, van 

wie niemand een oog dicht deed. 

Mathijs en Kirchhoffs lieten hun paarden diep in het donkere bos achter 

en verscholen zich in de bosrand. Onzichtbaar. In hun zwarte kleren waren ze 

zo donker als de nacht zelf. Wie hen zo zou zien, zou hen zeker voor maatjes 

van de duivel houden. 

Soree kwam melden dat alle mannen hun plaatsen hadden ingenomen. 

Mathijs voelde zijn hart in zijn keel kloppen. Het uur van de waarheid was 

aangebroken. Nu was het erop of eronder. 

De kapitein hief zijn hand. Het sein tot de aanval. Driemaal liet Soree het 

geluid van een bosuil horen. 

Een paar tellen later zag Mathijs wat beweging in het donker tussen de 

burcht en het bos. Wie van niets wist zou het niet zijn opgevallen. In plaats 

van mannen hadden daar net zo goed konijnen kunnen lopen, of een paar 

reeën, die uit de bosrand kwamen en gingen drinken bij de gracht. 

Als slangen kropen Piret, Machiel Schols en een handvol met messen 

bewapende bokkenrijders over de weg naar de poort. Het was nauwelijks


te zien. Soms vielen hun bewegingen helemaal weg in het beschuttende 

donker van de hoge zwarte burchtmuren. 

Een tijdje bleef het stil. Geen beweging viel nog waar te nemen. 

Mathijs was gespannen. Wat voerden de mannen uit? Ging het fout? 

Durfden ze op het laatste moment niet toe te slaan? 

Plotseling klonk een gil, zo hard dat Mathijs van schrik verstijfde. Zijn 

haren stonden recht op zijn hoofd. Dit was het laatste wat hij had willen 

horen. 

Voor de poort ontstond een handgemeen. Vechtende schaduwen. Schoten 

klonken door de nacht. Vallende lichamen. Aan het mes geregen soldaten? 

Getroffen bokkenrijders? 

'Vervloekt', riep Kirchhoffs woedend. 'We moeten terug.' 

Verstonden de rijen wachtende mannen zijn woorden niet en meenden ze 

een bevel te horen? In hun haast om hun vechtende broeders te hulp te 

schieten, viel de voorzichtigheid van hen af. Opeens schoten ze uit alle bosjes 

tevoorschijn en renden naar de burcht om de mannen te ontzetten. Schreeu 

wend, schietend en zwaaiend met messen stormden ze over de weg omhoog, 

naar de poort. 

'Terug', schreeuwde Kirchhoffs, die begreep dat de aanval zinloos was. Te 

laat. In het tumult hoorde niemand hem nog. 'Terug, terug', riep hij, 

woedend over het plotseling zo ongedisciplineerde gedrag van zijn man 

schappen, die zonder een duidelijk bevel tot de aanval waren overgegaan. 

Door de eerste schoten bij de poort waren de soldaten van het garnizoen 

gealarmeerd. Ze renden naar de muren en schoten hun geweren leeg op de 

aanstormende golf bokkenrijders. Het ging allemaal zo snel dat de aanvallers 

volledig verrast waren. Vier, vijf mannen stortten neer. Het bloed vloeide 

over de keien. De aanvallers schoten terug, maar zonder een soldaat te raken. 

De kogels ketsten af op de muren. 

'Terug', schreeuwde Mathijs, zo hard dat zijn stem oversloeg. 'Terug. 

Terug!' 

'Terug!' schreeuwden de luitenants, die ook inzagen dat de aanval zinloos 

was. Eindelijk kwamen de manschappen tot het besef dat ze vergeefs aan 

vielen. Ze renden terug en sleurden hun getroffen makkers mee. Maar een 

paar mannen die niet wilden aanvaarden dat de aanval mislukt was, bleven 

radeloos op de weg staan en schoten hun geweren leeg. In het volle maanlicht 

waren ze echter een makkelijke prooi voor de soldaten.


Zo snel ze konden, vluchtten de overgebleven bokkenrijders de bossen in. 

Kirchhoffs en Mathijs renden naar hun paarden. 

De soldaten zetten de achtervolging in, te paard en te voet. Soms klonken 

er kreten op van mannen die door de soldaten werden ingehaald, in elkaar 

werden geslagen en naar de burcht werden gesleept. 

Langzaam werd het stil. De overige bokkenrijders hadden zich in veilig 

heid weten te brengen. Een voor een of in groepjes keerden ze terug naar de 

Sint-Janskapel. Sommigen huilden van angst of van woede. Anderen leken in 

trance door de paniek die hen had overvallen en moesten door hun maten bij 

zinnen worden gebracht. 

Kirchhoffs telde de manschappen. Meer dan twintig waren er achterge 

bleven. Dood, opgepakt door de soldaten of in hun radeloosheid misschien 

naar elders gevlucht. 

Ook Piret, Machiel Schols en Neeltje Schillings waren niet teruggekeerd. 

Waren ze omgekomen in het handgemeen bij de poort? Was Nee1tje op de 

vlucht gepakt? 

Mathijs miste Machiel. De jonge smid was maar een paar jaar ouder. 

Leefde hij nog of was hij al in handen van de beul? Hij rilde bij die gedachte, 

vooral omdat dit hém net w goed had kunnen gebeuren. 

De mannen wachtten op wat de kapitein wu doen. werd wat van hem 

verwacht. Ook nu ze zo'n geweldige klap hadden gehad, moest hij zich als 

leider gedragen, zodat de groep niet in de paniek van het moment uit elkaar 

zou vallen. 

Kirchhoffs begreep dat zelf ook. Hij klom op de stoep voor de kapel. 

'We zijn overmoedig geweest', zei hij. 'Het is ook mijn schuld. Ik had 

betere instructies moeten geven. We hadden onze insluipers moeten opgeven 

als het mis zou gaan. Maar ik heb er nooit op gerekend dat het fout wu gaan.' 

'Niemand had daarop gerekend', zei Teun eurfs. 'Daarom raakten we 

allemaal in paniek toen het fout ging.' 

'Ik had moeten beseffen dat wij nog niet rijp waren voor w' n aanval', zei 

Kirchhoffs. 'Voor deze actie zullen we zwaar worden gestraft. Niemand van 

ons is nu nog veilig. Nu er zoveel mannen zijn opgepakt, is het wel zeker dat 

er minstens een paar zullen doorslaan onder de pijn van de martelingen. Net 

als Witte Peter.' 

'Waar moeten we heen?' vroeg iemand. 'Hoe komen we in veiligheid?' 

'We duiken onder', zei de kapitein. 'Iedereen overlegt met zijn comman-


dant waàr hij zich kan verschuilen. Op een plek die wij kennen, zodat 

iedereen oproepbaar is als hij nodig is.' 

'Maar ik wil naar huis', zei Nicolaas Rootcranz. 'Ik laat mijn vrouw en 

kinderen niet in de steek. Als ik gezocht wordt, lopen zij ook gevaar.' 

'Je kunt niet naar huis', zei de dokter. 'Als ze je oppakken, loop je kans hen 

voorgoed in de steek te moeten laten. Dan kan je gezin komen kijken hoe je 

aan de galg bengelt.' 

'We wijken uit naar Gulik', zei Jos Buck, een veehandelaar uit Kerkrade. 

'Ik ken daar genoeg mensen bij wie ik ooit vee heb gekocht. Daar kunnen we 

wel schuilen.' 

'Dat is een goed plan', zei de dokter. 'Gulik is veilig. En het is niet ver. 

Daar hebben de schout en zijn Oostenrijkse soldaten niets te zeggen.' 

Een paar mannen besloten om met Buck mee te gaan. 

'Ik kan ook wat mannen meenemen', zei Teun Curfs. 'Ik kan ze verbergen 

in een oude mijngang die niemand kent. Daar zal niemand ze zoeken.' 

'Goed', zei de dokter. 'Maar houd jullie beschikbaar. Ik moet een beroep 

op jullie kunnen doen als het nodig is.' 

Wetend dat ze elkaar misschien lang niet meer zouden zien, namen de 

mannen afscheid van elkaar. Een paar huilden. Ze dachten dat alles al voor 

goed verloren was. 

De mannen verdwenen, in groepjes of alleen. Sommigen gingen toch eerst 

naar huis, om vrouw en kinderen op te halen, als dat nog mogelijk was. Wie 

weet, zaten de soldaten al bij hen thuis op hen te wachten. Een aantal ging op 

weg naar Gulik, naar Dalem, of naar grote steden als Aken, Luik en Maas 

tricht, waar ze zich makkelijker konden schuilhouden in de grote massa 

mensen. 

De dokter, Mathijs en de overgebleven luitenants bleven alleen achter. 

'En wij ?' vroeg Soree. 'Wat doen wij?' 

'Ik reken erop dat de gevangenen de leiders van de bende niet zullen 

verraden', zei de dokter. 

'Daar zou ik maar niet te veel op vertrouwen', zei Soree. 'Met de duim 

schroeven aan slaan de meesten door. In een roes van pijn vertellen ze alles 

wat de beul wil horen. De meesten zullen zich na de martelingen niet eens 

meer herinneren wat ze gezegd hebben.' 

'Maar áls mijn naam dan tóch genoemd wordt, dan zal de schout toch eerst 

uit mijn mond willen horen wat ervan waar is', zei Kirchhoffs.


Mathijs meende angst in de stem van de dokter te horen. 

'En ik?' vroeg Mathijs. 'Als ze mij oppakken?' 

'Jij bent veel te jong om opgepakt te worden', zei Kirchhoffs. 

'Witte Peter is niet veel ouder dan ik', zei Mathljs. 'En die hebben ze ook 

niet als een kind behandeld.' 

Het was al bijna licht toen Mathijs thuiskwam. Op zijn tenen liep hij de trap 

op. Hij betrapte zich erop dat hij naar zijn kamer sloop, als een wezel die bang 

was gezien te worden. Voelde hij zich al zo achtervolgd dat hij zelfs bang was 

als hij thuiskwam? Bang voor soldaten die op hem zaten te wachten? 

Joes sliep als een os. 

Hij keek onder de bedden. Niemand. 

Hij plofte op bed. Zo moe was hij nog nooit geweest. Hij voelde zich 

hopeloos. Slapen kon hij niet, daarvoor speelde er te veel narigheid door zijn 

hoofd. Hij besefte dat het uur van de waarheid voor de bende was aange 

broken. De bokkenrijders waren te overmoedig geweest. Met de bestorming 

van de burcht hadden ze een grote fout gemaakt, ook al was het plan voor de 

bevrijding uit nood geboren. Hadden ze maar nooit wapens gehad. Het bezit 

van geweren en pistolen had hen overmoedig gemaakt. De bokkenrijders 

waren zich net zo sterk gaan voelen als geoefende beroepssoldaten. Achteraf 

gezien was dat een belachelijke gedachte. Zonder een commando af te 

wachten, waren ze op de burcht losgestormd, met de overwinning in het 

hoofd, terwijl de dood op hen wachtte. 

Huiverend dacht Mathl js aan de mannen die gedood waren of in de kerker 

zaten. En aan dokter Kirchhoffs, die nu alle ellende over zich heen kreeg, de 

kapitein die het op dit beslissende moment ook allemaal niet meer wist. In 

één nacht tijd had Kirchhoffs flink wat van zijn zelfverzekerdheid verloren. 

Wat stond hem nog te doen? Kon hij de kansen nog keren?

'Kom op, de patiënten staan te wachten!' Joes stond in de open deur. 

Mathijs had het gevoel of hij duizend kilo woog, zo moe was hij. 

'Wil je een kruik water in je nek?' 

5 

'Lazer op', zei Mathijs, die nu helemaal niet tegen grapjes kon. Zo stijf als 

een plank kwam hij uit bed en kleedde zich aan. 

was. 

Met lood in de schoenen liep hij de trap af. Hij zag dat Duvel weg was. 

'Is de dokter er niet?' vroeg hij aan J oes, die de binnenplaats aan het vegen 

'Hij is niet thuisgekomen. Jîj zult toch wel weten waar hij is?' 

'Nee', zei Mathijs kortaf. 'Geen idee.' 

'Misschien is hij naar een bijeenkomst met andere heren', zei Joes. 'Wie 

weet is hij ergens blijven slapen, omdat hij te veel gedronken heeft. Dat komt 

de laatste tijd vaker voor.' 

'Dat zal dan wel.' 

Mathijs brak zich het hoofd over het wegblijven van de dokter. Was er wat 

met hem gebeurd? Was hij in de val gelopen en ook gearresteerd? Of voerde 

hij weer wat in zijn schild? 

In de keuken dronk hij een kom melk en liep direct door naar de praktijk, 

zonder ook maar één woord met Geertruid en Marieke te wisselen. Maar dat 

kenden ze wel van hem. Het gebeurde vaker dat Mathijs midden in de nacht 

uit bed moest omdat hij bij patiënten werd geroepen. Met een kater van het 

tekort aan slaap was hij' s ochtends nooit aanspreekbaar. 

Door het raam zag Mathijs dat het onrustig was op straat. Een groepje 

huilende vrouwen stond aan de overkant, voor de deur van herberg Die 

Krone. Toen hij Maria Doveren herkende, de vrouw van Ties Doveren, die 

opgepakt was, begreep Mathijs dat het de vrouwen van gearresteerde bok 

kenrijders waren. klampten iedereen aan, in de hoop te weten te komen 

waar hun mannen verbleven en hoe het met hen was. Hij zou graag naar 

buiten gaan om hen te troosten, maar in feite durfde hij hen niet eens onder 

ogen te komen. Bovendien zou het gevaarlijk voor hem zijn, want als alles


goed was, wisten ze niet dat hij bij de bende hoorde. 

Een groep soldaten. te paatd reed door de straat. Overmand door haar 

verdriet verloor Maria Doveren haar voorzichtigheid. 

'Laat mijn man vrij!' riep ze vertwijfeld tegen de soldaten. 'Laat Ties vrij! 

Hij is geen bokkenrijder.' De soldaten reageerden niet, maar dat wakkerde de 

woede van Maria alleen maat aan. Kwaad greep ze een paar stenen en gooide 

die naar de soldaten, maar die reden op haat af en sloegen haar met de zweep. 

Huilend van woede en pijn viel ze op de grond. 

'Pas jij maar op', riep een soldaat. 'Als je ons nog eens lastigvalt, gooien we 

je bij je man in de kerker. Dan mogen jullie samen naar de beul!' 

'En samen naat de galg!' grapte een ander. 

Uit de verhalen die Mathijs die ochtend van de patiënten opving, werd 

hem duidelijk dat de mensen goed in de gaten hadden dat de geatresteerden 

werkelijk bokkenrijders waren. 

Pas tegen de middag, toen Mathijs al klaar was met de praktijk, kwam de 

dokter thuis. Hij zag bleek en zijn gezicht stond meer verbeten dan ooit. Zo 

herkende Mathijs zijn baas weer. 

'We slaan terug', zei de dokter toen ze alleen in de praktijk waten. 'We 

hebben grote fouten gemaakt, maat daarvan moeten we leren. We geven de 

strijd niet op. Vanaf vandaag vormen we een geheim leger.' 

'Gaan we echt oorlog voeren?' 

'Precies. We zullen ons niet meer beperken tot overvallen op boerenhoven 

en kerken. Vanaf nu is het Oostenrijkse leger zelf ons doelwit. Buiten de 

burcht zal geen soldaat meer veilig zijn. Voor iedere dode van ons, vallen er 

tien bij hen.' 

'Zijn we dan nog wel zo sterk?' twijfelde Mathijs. 

'We zijn met minder, dat is waar, maar de mannen die over zijn, zijn hard. 

Kerels als Soree, die hebben niets te verliezen. We slaan toe, overal waat de 

vijand is. Vanaf vandaag zullen ze rekening met ons moeten houden.' 

Pas later op de dag, nadat een dronken soldaat in herberg Die Krone had 

verteld wat er in de afgelopen nacht bij de burcht was gebeurd, drong de 

omvang van de ramp tot de mensen door. Toen de soldaten een kar met de 

lijken van vier omgekomen bokkenrijders door de dorpsstraat reden en de 

lichamen als oud vuil bij het kerkhof deponeerden, begrepen de mensen dat 

er hevig was gevochten.

DE BEN DE VAN DE BOKKENRIJDERS 

Er hing een rouwstemming in de dorpen. Er was nauwelijks een familie in 

, s-Hertogenrade en Kerkrade te vinden waarvan geen man, vader of zoon, 

was gedood, opgepakt of gevlucht. 

Kirchhoffs en Mathijs werden bij de doden gehaald, maar het was wel 

duidelijk dat een dokter niet meer voor de slachtoffers kon doen dan hen 

dood verklaren. 

Met afgrijzen herkende Mathijs zijn dode makkers. Piret. Twee mannen 

uit Merkstein, Joseph Vliegen en Sef Knarren. En Machiel Schols, de jonge 

smid uit Kerkrade. Hij was nauwelijks herkenbaar. Hij had een kogel recht in 

zijn gezicht gekregen. 

Op last van de schout groeven de doodgravers een gemeenschappelijk graf 

buiten de muur van het kerkhof, in ongewijde grond, op de plaats die 

bestemd was voor misdadigers en ongedoopten. Zonder doodshemd, zonder 

kist werden ze begraven. 

Niemand mocht afscheid van de doden nemen. Soldaten hielden al het 

volk op afstand tot de grafkuil dicht was. De nabestaanden van de mannen 

uit Merkstein wisten waarschijnlijk niet eens dat hun doden hier werden 

begraven. 

Toen Mathijs na de begrafenis naar huis reed, zag hij een huilende vrouw 

voor de deur van de schout. Mien Giesbers, een van de vrouwen van wie de 

man in de afgelopen nacht was weggebleven. wilde weten of haar man in 

de gevangenis zat of dat hij gevlucht was, maar de schout deed de deur niet 

eens open. Het leed van het volk deerde hem niet. De schout vierde feest. Hij 

had een grote slag geslagen en meende dat hij nu het hele spel naar zich toe 

kon trekken. 

Na het avondeten stapte Mathijs naar herberg Die Krone, om zijn vriend 

Lowie op te zoeken. Hij wilde graag horen wat er in de burcht gebeurd was en 

hoe het met de gevangen bokkenrijders ging. 

Het was er druk, want als er érgens informatie te halen was, dan was het 

wel in de herberg. Daar waren de nieuwtjes altijd het eerst bekend. 

Rond het tafeltje van Jan Parant had zich het meeste volk verzameld. Niet 

alleen omdat de scharensliep zoals altijd het hoogste woord had, maar omdat 

iedereen wist dat Jan altijd een goede kijk had op de dingen. Jan was iemand 

die overal kwam en zijn ogen goed de kost gaf. 

'Ik geloof niet in bokkenrijders', zei Jan Parant. 'Ik geloof alleen in honger-


lijders die uit stelen gaan om in leven te blijven.' 

'En de lui dan die de burcht hebben overvallen ?' vroeg iemand. 'Die 

moeten met honderden zijn geweest.' 

'Het kunnen er best duizenden zijn geweest,' zei Jan, 'zeker als je iedereen 

die honger heeft een bokkenrijder noemt. Ik geloof meer in bokkenschieters. 

Al die lui die achter de bende aan jagen, zouden eerst eens hun ogen open 

moeten maken, om te zien wat er werkelijk mis is met de mensen. Ze zouden 

de echte duivels moeten bestrijden, de duivels van de armoede en de honger.' 

De meeste mensen waren het met Jan eens, maar niemand geloofde dat het 

ooit zover zou komen, omdat iedereen geloofde dat de hoge heren alleen 

maar in hun eigen belang handelden en in het leed van de gewone mensen 

niet geïnteresseerd waren. 

Vo or de waard van Die Krone waren de gebeurtenissen een goudmijntje. 

Zijn vrouw en dochter kwamen handen te kort om het bier aan te slepen. 

Lowie zat aan een tafeltje met iemand te praten. Pas toen hij aanschoof 

herkende Mathijs de man : Dillenbourg, de beul, die hij al meerdere malen 

aan het werk had gezien als hij in de burcht gevangenen onder handen nam. 

Mathijs moest zijn huiver onderdrukken, maar toch kreeg hij kippenvel van 

afkeer. 

'Ha, de jonge dokter', zei Dillenbourg joviaal, alsof hij niets van de weerzin 

van Mathijs had gemerkt. 'Mag ik je wat te drinken aanbieden ?' 

Een rondje van Dillenbourg ? Tegenstrijdige gedachten flitsten Mathijs 

door het hoofd. Kon hij een pot bier accepteren van iemand die de kost 

verdiende met het martelen van mensen? Kon je met zo iemand zomaar in 

een herberg gezellig zitten praten ? Maar als hij een pot bier van hem wei 

gerde, zou Dillenbourg daar wat achter zoeken. Mathijs kreeg geen tijd om te 

beslissen. Dillenbourg wenkte al naar de waard en bestelde drie bier. 

Dillenbourg was goed gemutst. Vol vuur vertelde hij over zijn werk. En er 

was véél werk aan de winkel, met al die gevangen bokkenrijders. Bijna 

wellustig vertelde hij hoe hij in de komende dagen de gevangenen aan de 

tand zou voelen. 

'Eén voor één zal ik ze laten praten', riep hij vrolijk. 'Desnoods moet ik het 

bloed uit hen persen. In mijn handen gaat iedereen praten.' 

Vol trots vertelde hij over een gevangene die hij eens had moeten martelen 

in Mainz. 

'Dat was een man met stalen zenuwen. Het leek of hij geen gevoel had.


Ook al draaide ik de ijzeren laarzen op hem kapot en hing hij een dag aan de 

wipgalg met honderd kilo lood aan elk been, hij gaf geen kik. Toch heb ik 

hem aan het praten gekregen.' 

'Hoe dan ?' vroeg Lowie, die de verhalen van Dillenbourg met open mond 

aanhoorde. 

'Ik heb er zijn vrouw bij gehaald', lachte de beul, 'en hem gedreigd dat ik 

haar zou geselen. Maar voor ik haar de eerste zweepslag had kunnen geven, 

praatte hij al en vertelde hij alles wat de rechters weten wilden. Die man moet 

echt van zijn vrouw gehouden hebben, want de bekentenissen die hij deed 

om haar te redden hebben hem de kop gekost. Zijn executie was ook een 

geval apart. Toen ik hem op het schavot moest onthoofden, bleek dat hij een 

nek van ijzer had. Na de eerste slag brak het zwaard en had hij alleen een snee 

in zijn nekvel. De rechters dachten dat God zelf had ingegrepen, omdat Hij 

wilde laten zien dat de man onschuldig was. wilden hem vrijlaten. Maar 

hij had pech. Toen ik hem losmaakte bleek hij te zijn gestikt. Hij had zijn 

tong ingeslikt.' 

'Geloof jij dat God hem heeft geholpen?' vroeg Lowie. 

'Ja, waarom zou ik dat niet geloven?' 

'Als dat waar was, had God hem ook niet laten stikken.' 

'Gods wegen zijn wonderbaar', zei Dillenbourg. 'De wijze rechters zullen 

meer van Gods doen en Jaten begrijpen dan ik, dus het oordelen over Gods 

daden laat ik maar aan hen over. Ik ben maar een gewone gelovige.' 

'Een gelovige ?' vroeg Mathijs wat verbaasd. 'Geloof jij in God?' 

'Is dat zo gek?' vroeg Dillenbourg. 

'Zoiets verwacht je niet van een beul.' 

'Denk je soms dat een beul een moordenaar is?' zei Dillenbourg fel. 'Ik heb 

nog nooit een vinger uitgestoken naar een onschuldige. Ik doe geen vlieg 

kwaad. Maar er moet iemand zijn die het vuile werk opknapt dat nodig is om 

het recht te laten spreken?' 

'Betaalt het goed?' vroeg Mathijs wat zuur. 

'Dat zeker', zei Dillenbourg. En om het te bewijzen knipte hij naar de 

kastelein om nog een rondje. 

'Die jonge bokkenrijder die pas is opgepakt, heb je die ook onder handen 

gehad?' vroeg Mathijs. 

'Die met dat witte haar ?' zei Dillenbourg wat misnoegd. 'Nee. Ik ben wel 

bij het verhoor geweest, maar voor mij viel er geen eer aan te behalen. Hij 

49°


praatte al toen hij de duimschroeven zag. Als alle bokkenrijders zo zacht 

waren als hij, hadden we het makkelijk met die bende. Maar de meeste van 

die kerels zijn spijkerhard. Ik zal nog menig bot moeten kraken.' 

Na een paar glazen bier vertrok Dillenbourg naar de burcht, om er zijn 

lugubere werk te gaan doen. 

'Kom, dan laat ik je mijn kamer zien', zei Lowie. 

De kamer lag boven de gelagkamer. Een bed, een kast, een waskom, een 

stapeltje boeken. 

'Het is niet veel bijzonders,' zei Lowie, 'maar ik ben er blij mee.' 

Hij liet de wetboeken zien die hij moest bestuderen, omdat hij lessen in 

burgerrecht moest gaan volgen. En het schrijfWerk dat hij voor de griffier 

deed : rekeningen, rapporten, verslagen voor de rechtbank, belastingbrieven. 

'Heb je ook een verslag geschreven van de bekentenissen van Witte Peter?' 

vroeg Mathijs langs zijn neus weg. 

'Ja. Die bekende alles wat de rechters hem vroegen.' 

'Heeft hij andere bokkenrijders verraden?' 

'Tientallen. De beul hoefde de zweep maar te heffen of hij praatte al.' 

'En heeft hem dat geholpen?' 

'Hoe bedoel je?' 

'Krijgt hij nu minder straf?' 

'Welnee. Hij wordt gehangen, net als alle andere bokkenrijders. De strop 

ligt voor hem klaar. Dat is maar goed ook. Stel je voor dat ze zo'n stuk tuig in 

leven zouden laten, dan had je zo weer een nieuwe bende. Zou jij dat willen?' 

Mathijs gaf geen antwoord op die vraag. 

Ontdaan ging hij naar huis. Hij wist wel dat Lowie zo dacht over de 

bokkenrijders. Wat zou hij denken als hij wist dat zijn beste vriend en dokter 

Kirchhoffs lid waren van de bende? 

491

6 

De volgende ochtend liet Mathijs de patiënten aan de dokter over en vertrok 

al vroeg naar de abdij voor de lessen bij pater Lindanus. 

Mathijs volgde de lessen altijd graag, vooral omdat zijn leermeester in de 

loop van de tijd een wijze, oude vriend voor hem was geworden. 

Door ' s-Hertogenrade rijdend zag hij overal mensen samengroepen. Ieder 

een deed bij iedereen navraag naar de verblijfPlaats van mannen die ver 

dwenen waren of misschien waren opgepakt. Bij de burcht zag hij een 

groepje soldaten arriveren met een man wiens handen op de rug waren 

gebonden. Giel Pennings, een bokkenrijder die niet had willen vluchten 

omdat hij zijn vrouw en kinderen niet in de steek wilde laten. 

Hoewel Giel hem zag, keek hij langs Mathijs heen. Gelukkig. Natuurlijk 

besefte Giel dat Mathijs meer voor hem kon doen als hij buiten de gevangenis 

was dan wanneer hij was opgesloten. 

De portier opende de poort voor Mathijs. Sinds kort was hij weer aan het 

werk. Hij had nu een houten been. 

'Blij dat ik je weer zie', zei Sjeng vrolijk. 'Jij hebt mijn leven gered. Als jij 

toen niet had gezien dat het koudvuur was, had ik allang onder de zoden 

gelegen.' 

'Alle lof is voor Kirchhoffs', zei Mathijs bescheiden. 'Hij heeft dat been 

afgezet. Ik heb je alleen maar met een knuppel op je kop geslagen om je te 

verdoven.' 

'Heb je dat echt gedaan?' 

'Ja, echt. Voel je het nu nog?' 

'Dan weet ik ook waar ik die hoofdpijn van heb. Kom eens hier jij, dat ik je 

een klap terug verkoop.' 

'Zie je, dankbaarheid is maar van korte duur.' 

'Ik maak maar een grapje', zei Sjeng. 'Liever een beetje hoofdpijn dan 

dood.' 

'Als je dat maar weet.' 

'Die bokkenrijders zouden ook liever een leven lang hoofdpijn hebben dan 

492


twee seconden hun nek te voelen kraken in de strop', zei Sj eng. 

Mathijs huiverde. 

Hij zette Roland vast aan een ring in de muur van het koetshuis en liep 

door de lange gangen van het klooster naar het vertrek van pater Lindanus. 

les.' 

'Ha, Mathijs', verwelkomde Lindanus hem opgewekt. 'Welkom voor de 

'Vanwaar die vrolijkheid?' vroeg Mathijs, die eraan gewend was dat Lin 

danus op de vroege ochtend meestal wat nukkig was. 

'Iedereen is blij', zei Lindanus. 'Je weet toch zeker ook dat er een stel 

bokkenrijders is opgepakt ? Binnenkort zit de hele bende achter slot en 

grendel. Dan is het afgelopen met de onrust in het land. Daarom zijn wij 

hier zo vrolijk. Zelfs de abt heeft goede zin. Eindelijk is het leven in het 

klooster weer aangenaam.' 

Hij legde Mathijs een boek voor met teksten in het Latijn over het func 

tioneren van de organen van het menselijk lichaam : het hart, de lever, de 

meren. 

Mathijs' ogen dwaalden over de tekst en de bijbehorende platen, maar hoe 

goed hij ook al in Latijn was, de betekenis van de woorden drong niet echt tot 

hem door. 

'Nou, lees eens hardop.' 

Haperend las Mathijs een stuk tekst voor. 

'Ik zie het al', zei Lindanus. 'Weinig geslapen.' 

'Ik ben vannacht bij een patiënt geweest', loog Mathijs. 

'Later zal God je lonen voor al het goede dat je voor de mensen doet', zei 

Lindanus. 'Komaan, dan nemen we het er vandaag eens van. We pakken een 

glas wijn. Dat verdienen we wel, nu het recht zegeviert.' 

'Het recht!' smaalde Mathijs. 'Omdat de schout een groepje arme sloebers 

heeft opgepakt! Is dat recht?' 

'Geloof jij dan nog steeds dat de bokkenrijders onschuldige burgers zijn?' 

vroeg Lindanus. 'Dieven die alleen maar stelen om in leven te blijven?' 

'In ieder geval zijn ze minder slecht dan de lui die alle geld en goed in 

handen hebben en het volk onderdrukken', zei Mathijs. 

'Ik hoor het wel, jij leert het nooit', zei Lindanus misprijzend. 'Jij wîlt 

gewoon niet begrijpen dat wie de macht heeft, die macht van God gekregen 

heeft. Hoe iemands levensweg ook is, altijd is die weg door God voorzien. 

Daar helpen moord en roof niet aan. Niemand kan zijn eigen lot bepalen.' 

493


'Heeft God dan ook bepaald dat ti priester en dat îk dokter zou worden?' 

'Nee, niet bepááld. Hij heeft mij geroepen en het stond mij vrij om te 

luisteren. Ja, dat is Gods Voorzienigheid. Hij heeft alles in de hand. Elke 

ademtocht van ons mensen kent Hij.' 

'Ook het lijden van de mensen?' 

'Ook het lijden van de mensen. Daar heeft God zijn bedoelingen mee.' 

'Heeft Hij ook voorzien wiens leven aan de galg zal eindigen?' 

'Dat ook.' 

'Als dat zo is,' zei Mathijs, 'dan hoef ik geen dokter te worden. Dan 

wordt door mîjn toedoen niemand beter die toch al voorbestemd is om te 

sterven.' 

'Nee', zei Lindanus fel. 'Jij wordt door God gestuurd om te helpen.' 

'Ik begrijp er niets meer van', zei Mathijs. 

'Het is toch heel eenvoudig', zei Lindanus. 'Wij zijn allemaal instrumenten 

in de handen van God. Alles wat we doen is door Hem voorzien.' 

'Dus niemand heeft een vrije wil om te doen en te laten wat hij zelf wil?' 

'Ja, dat wel, maar wie handelt zonder Gods goedkeuring zal ervoor worden 

gestraft. God heeft het goed en het kwaad geschapen. Goede mensen, maar 

ook misdadigers, om de mensen het verschil tussen goed en kwaad te laten 

zien. Net zoals God armen en rijken geschapen heeft om de rijken de 

mogelijkheid te geven goede werken te doen en de armen de kans om door 

hun lijden de hemel te verdienen.' 

'Je zult toch maar geboren worden om volgens Gods Voorzienigheid je 

leven lang zo arm te blijven dat je moet gaan stelen om daarna aan de galg te 

eindigen', zei Mathijs. 'Nee, pater, u bent een goede leraar in Latijn en 

wiskunde, maar in dit soort redeneringen over God geloof ik niet.' 

'Ach, je bent nog jong', zei Lindanus. 'Als je ouder en wijzer bent zul je pas 

begrijpen wat God met de mensen voorheeft.' 

Mathijs zweeg. In hoe ze over God en de wereld dachten, zouden Pater 

Lindanus en hij altijd lijnrecht tegenover elkaar blijven staan. Lindanus hield 

vast aan het oeroude beeld van Gods bedoelingen met de mensheid, maar 

Mathijs geloofde in de ideeën van dokter Kirchhoffs dat het de mens was 

gegeven voor eigen recht en vrijheid op te komen. De beslissingen over de 

mens lagen bij de mens zelf. Ieder had zijn lot in eigen hand. 

494


Op weg naar huis zag Mathijs hoe een grote groep zwaarbewapende soldaten 

de burcht verliet. Op straat was het druk. Nog steeds waren er samenscholin 

gen van mensen. Nog steeds onrust. 

Hij was nauwelijks thuis toen er een paar huilende vrouwen binnenkwa 

men. Eén bloedde er aan haar hoofd. 

'Wat is er gebeurd ?' vroeg Mathijs geschrokken terwijl hij de bloedende 

wond stelpte met een stuk verband. 

'De soldaten slaan er als wilden op los. Iedereen op straat krijgt ervan 

langs.' 

Mathijs liep naar buiten. 

Soldaten te paard joegen de samenscholingen uit elkaar en veegden de 

straat schoon. Ze sloegen erop los met zwepen en bullepezen. Het optreden 

van de soldaten was zo onverwacht dat veel mensen niet meer konden 

vluchten. 

Een aantal dat harde klappen had gekregen, kwam naar de praktijk om 

door Mathijs te worden geholpen. 

Sommige mensen die weerstand hadden geboden of zich niet op tijd uit de 

voeten hadden kunnen maken, waren opgepakt en als oproerkraaiers afge 

voerd naar de burcht. De cellen puilden uit. 

Die avond kwam Lowie bij Mathijs op bezoek. 

'We hebben nu zoveel bokkenrijders in de burcht opgesloten dat we 

binnenkort de hele bende uitgeschakeld hebben', zei hij vrolijk. 

'Daar zou ik niet zo zeker van zijn', zei Mathijs. 

'Natuurlijk wel. In handen van de beul praten ze allemaal. We hebben al 

een lijst met meer dan honderd namen.' 

'Wie staan daar dan allemaal op?' vroeg Mathijs verbaasd. 

'Dat mag ik je natuurlijk niet vertellen. Als schrijver van de griffier heb ik 

zwijgplicht. Ik moet mijn mond houden.' 

'Dan heb je nu ook al te veel gezegd', zei Mathijs wat zuur. 

'Dat is waar, maar jij zult toch wel alles voor je houden wat ik je vertel ?' 

'Weet je dat ik helemaal geen zin heb om over bokkenrijders te praten', zei 

Mathijs nijdig. 'Je hoort niets anders meer. Iedereen spreekt mij aan over de 

bokkenrijders. Waarom mij ? Denken de mensen soms dat ik een bokken 

rijder ben?' 

'Jij ? Hoe kom je daar nu bij ?' 

495


'Waarom praat jij er dan ook met mij over?' 

'Omdat je mijn vriend bent. Jij kunt toch wel een geheim bewaren?' 

'Het geheim van honderd bokkenrijders op een lijst?' zei Mathijs fel. 'Weet 

je dat het niet eens een geheim is? Iedereen ziet toch wie er weg zijn. En 

daarbij, Dillenbourg kan iedereen laten praten. Met martelen kan hij ieder 

een op die lijst krijgen. Straks staan we er allemaal op.' 

'Misschien heb je gelijk', zei Lowie twijfelend. 'Die beul, daar ben ik ook 

op tegen. Dat martelen hoort niet. Maar ja, mij wordt niets gevraagd. De 

beul heeft resultaat, dat is het enige wat telt voor de rechters, maar als ik die 

lange lijst van namen zie, nee, ik geloof ook niet dat het allemaal bokkenrij 

ders zijn.'

7 

Laat in de avond ging Mathijs op weg naar de Sint-Janskapel. Daar trof hij 

een groepje bokkenrijders aan, onder wie ook Kirchhoffs. 

'Heb je nog nieuws ?' vroeg de kapitein. 

'Lowie vertelde dat de beul al voor een lijst met meer dan honderd namen 

heeft gezorgd.' 

'Dan mogen we alleen nog maar hopen dat de schout zijn eigen ogen niet 

gelooft als hij die lijst ziet', zei Soree. 

'Ik heb vandaag nog met schout De Limpens gesproken, toen ik de 

gevangenen in de burcht heb bezocht', zei de kapitein. 'Hij weet ook wel 

dat er veel alleen maar praten om aan de pijn te ontkomen.' 

bij.' 

'Hebt u met onze mannen gesproken?' vroeg Mathijs. 

'Nee, ik had geen mogelijkheid met hen te praten. waren steeds anderen 

'Wordt er nog niemand van de leiders verdacht, buiten Baltus ?' vroeg 

Teun Curfs. 

'Niet dat ik weet. Maar vroeg of laat zullen ook onze namen vallen. We 

moeten hen voor zijn.' 

'Hoe?' vroeg Teun bitter. 'U wilt toch niet alle mannen die opgesloten zijn 

vergiftigen, zoals u eerder met gevangen bokkenrijders hebt gedaan ?' 

'Nee, dat heeft geen zin', zei Kirchhoffs, die niet reageerde op de felle 

opmerking van Teun. 'Wîj kunnen ook gevangenen maken.' 

'Hoe bedoelt u?' vroeg Teun. 

'We kunnen mensen gijzelen. Mensen van aanzien. Die kunnen we ruilen 

tegen onze mannen.' 

'Wie?' 

'Wat dacht je van de schout zelf?' 

'Dat kan nooit!' schrok Teun. 'Dat is de duivel in de hel arresteren.' 

'Dat zou pas echt een huzarenstukje zijn', grinnikte de kapitein. 

'Wanneer wilt u de schout dan gevangennemen?' 

497


'Nu, vannacht nog. We halen hem uit bed. Dat is gemakkelijk genoeg. Hij 

zal zo'n actie van ons niet verwachten.' 

'En dan?' 

'Dan zal hij wél met ons willen praten. Voor zijn eigen lijfsbehoud laat hij 

de gevangenen graag vrij .' 

'En als hij niet toegeeft ?' 

'Dan pakken we er meer, desnoods de abt van Kloosterrade.' 

Kirchhoffs wees de mannen aan die met hem het huis van de schout 

zouden overvallen. Meer dan dertig man, allemaal geoefende bendeleden. 

De leiders deelden de mannen in groepen in. Een groep ervaren binnen 

sluipers onder leiding van Soree, die de honden van de schout en van de 

buurtbewoners het zwijgen moest opleggen. En een grote groep die in zo kort 

mogelijke tijd moest toeslaan en er met de gevangen schout vandoor gaan. 

Mathijs zag wel wat in het plan. Het leek hem uitvoerbaar. En het was 

makkelijker dan de bestorming van de burcht, waarbij ze zoveel mensen 

hadden verloren. 

Door het donker trokken ze op naar Kerkrade. Mathijs bleef in de buurt 

van de kapitein. 

Even na middernacht arriveerden ze in het dorp. Geen hond die wat 

merkte. Ve rscholen in steegjes en in portieken, tussen struiken in moestuinen 

en zelfs in de boomgaard van de schout, wachtten ze op het teken tot de 

aanval. 

Het was stil in het huis. Blijkbaar voelde de schout zich zo veilig dat er niet 

eens een schildwacht voor zijn deur stond. 

Soree sloop naar het huis. Dankzij de diepe erker van de statige woning lag 

de voordeur in het donker. Niemand kon zien dat er iemand aan de voordeur 

van de schout stond te morrelen. 

Het slot sprong open. Een paar mannen slopen naar binnen. Mathijs liep 

voorop : hij kende het huis. Hij was er vaker binnen geweest, als een van de 

kinderen of de vrouw van schout De Limpens ziek was. 

Hij voelde zijn hart in de keel kloppen. Hij stond in de gang, die zwak 

werd verlicht door een streep maanlicht die door een klein raam binnenviel. 

Opgezette dieren langs de muren leken hem verbaasd aan te staren, alsof ze 

zich afvroegen wat al die vreemde mannen in de gang te zoeken hadden. 

De trap. Achter Mathijs aan slopen de mannen naar boven. 

Op een teken van de kapitein trapten ze de deur van de slaapkamer open.


Een vrouw gilde. Heel kort, toen was haar mond al dichtgestopt. Het was 

weer stiL Maar de mannen waren hevig teleurgesteld. Bij het licht van een 

kaars zagen ze dat de vrouw van de schout alleen in bed lag. Geen schout. 

In een kamer boven sliepen de meiden, maar gelukkig hielden die zich stiL 

Hadden ze niets gehoord of hielden ze zich stil uit angst? In een andere kamer 

sliepen de kinderen. 

Vlug doorzochten ze alle vertrekken. Geen schout. 

'De duivel is tegen ons', vloekte Kirchhoffs. 'Hij is nog niet thuis.' 

Soree ondervroeg de angstige vrouw van de schout, maar ze wist niet meer 

te vertellen dan dat haar man in de burcht was. Dag en nacht was hij bezig 

met het verhoor van de gevangenen. 

'Nemen we haar mee als gijzelaar?' vroeg Soree. 

'Dat heeft geen zin', zei Kirchhoffi. 'Met haar valt niet te onderhandelen. 

Dat is te lastig. Alleen De Limpens zelf kan besluiten nemen.' 

Ondertussen stopten vaardige handen alle kostbare spullen in zakken. Een 

paar minuten nadat de bokkenrijders het huis waren binnengeslopen, waren 

ze alweer weg, alles meenemend wat te dragen was, de vrouw van de schout 

gekneveld achterlatend. 

Nog geen uur later waren de mannen terug bij de kapel, teleurgesteld, 

omdat het prachtige plan op een mislukking was uitgelopen. Daar woog de 

waarde van de geroofde goederen niet tegenop. Mathijs begreep dat het 

resultaat van de overval alleen nog maar een strenger optreden tegen de 

bokkenrijders zou zijn. 

De treurigheid keerde terug in de groep. Nog meer mannen besloten om 

niet meer naar huis terug te keren, maar het land uit te vluchten, om aan de 

straffe vervolging te ontkomen. 

499

8 

Vroeg in de morgen begonnen dokter Kirchhoffs en Mathijs met het be 

handelen van de patiënten. Voor de deur stond een lange rij. 

Net toen Mathijs de eerste mensen binnen wilde laten, stapten er een paar 

soldaten binnen. Mathijs voelde zijn hart overslaan. Kwamen ze hem arres 

teren? Maar nee, ze hadden geen kwaad in de zin en groetten vriendelijk. 

'De schout vraagt of u vandaag bij de verhoren aanwezig wilt zijn', zei een 

van de soldaten. 

'Wordt er weer gemarteld?' vroeg de dokter nors. 

'Dat is wel zeker', zei de soldaat. 'De schout is woedend. De bokkenrijders 

hebben zijn huis overvallen.' 

'Moeten de gevangenen het daarom ontgelden?' 

'Dat is mijn zaak niet', zei de soldaat. 'Ik ben de schout niet. Ik breng 

alleen zijn boodschap over.' 

'Zeg maar tegen de schout dat ik kom. Ik ben er zo. ' 

'In orde.' De soldaten vertrokken. 

'Ik laat de praktijk aan jou over, Mathijs', zei de dokter terwijl hij zijn 

dokterstas volstopte met verband, medicijnen en pijnstillende zalfjes. 'Als je 

klaar bent kom je me helpen. Als de schout wraak wil, krijgen we het druk.' 

Even later zag Mathijs de dokter de poort uit rijden, wat ineengedoken op 

zijn paard, veel minder fier dan hij er voorheen altijd had uitgezien. 

Mathijs riep de eerste patiënt binnen. Een dikke boer, met een hoofd zo 

rood als een biet. 

'En Everse? Wat mankeert eraan?' 

'Ik hoor niet meer goed. En ik heb suizingen in mijn oor.' 

'Al l ang . 

?' 

'J a. Het wordt steeds erger. Kan ik nu al doof worden ?' 

'Hoe oud ben je?' 

'Pas dertig.' 

'Dat is wel jong om doof te worden, maar alles is mogelijk.' Met een 

spiegeltje bekeek Mathijs de oren aan de binnenkant. 

500


'Ik begrijp het al', zei hij wat zuur. 'Waarschijnlijk heb jij nog nooit van je 

leven je oren gewassen.' 

'Nee, moet dat dan ?' vroeg Everse verbaasd. 

'Natuurlijk') zei Mathijs. 

'Mijn moeder zei altijd dat het gevaarlijk is als er water in je oren komt.' 

'Dan zal zij ook wel doof zijn geweest.' 

'Stokdoof.' 

'Zie je, je moet gewoon alles wassen. Je hele lijf. Ook je oren.' 

'Met zeep ?' 

'Ja, je hele lijf met zeep.' 

'Dat doet toch niemand', riep Everse uit. 

'Ik weet dat veel mensen bang zij n voor water,' zei Mathijs, 'maar voor je 

lijf is er niets beter dan schoon water. En daar moet je je mee wassen, liefst 

elke dag.' 

'Dan kan ik net zo goed elke dag in de Wo rm springen.' 

'Dat is inderdaad het beste', zei Mathijs. 

'Ik hou niet van water aan mijn lijf', sputterde Everse tegen. 

'Dan moet je het zelf maar weten. Als jij je niet beter verzorgt, ben je 

binnenkort net zo doof als je moeder. Wil je dat ik je nu van de ergste 

doofheid afhelp ?' 

Everse aarzelde. Mathijs vulde een spuit met lijnolie, zette die in het 

rechteroor van de man en kneep de spuit leeg. Toen het andere oor. In 

een mum van tijd loste de olie het vuil op. Met een pipet zoog Mathijs de 

oren leeg. 

'En? Heeft het geholpen? Kun je me beter horen?' 

'Ja', zei Everse verrast. 'Ik versta je veel beter.' 

'Zie je', zei Mathijs nadat hij het vuil had weggespoeld. 'Elke dag je oren 

wassen en je hoort de vogels weer fluiten.' 

'Je hebt gelijk', zei Everse. 

'En de rest van je lijf ook.' 

'Nee, dat niet', zei Everse halsstarrig. 'Waar is dat nou goed voor? Ik hoor 

nu toch weer?' 

'Nooit van schurft gehoord?' 

'J a. ' 

'Pas daar maar voor op. Vlooien houden van schurft.' 

'Jullie met je nieuwerwetse ideeën', zei Everse. 'Tegen vlooien hoef je je 

501

DE BENDE VAN DE BOKKENRIJ DERS 

niet te wassen, daar moet je je tegen krabben, dat weet toch iedereen.' 

'Blijf jij dan maar lekker dom', zei Mathijs. Hoofdschuddend liet hij de 

boer uit. Everse zou het wel nooit meer leren. 

Het spreekuur verliep vlot. Mathijs was al heel bekwaam in het dokrers 

werk. Hij had er al zo vaak alleen voor gestaan in de praktijk dat hij nog maar 

zelden schrok van wat hij zag of hoorde. 

De laatste patiënt die binnenkwam was een bokkenrijder: Sjoof Brands, 

een hoefSmid, met vuisten als mokers. 

'Kan ik je helpen?' vroeg Mathijs. 

'Nee, mij mankeert niets', zei Sjoof. 'Ik wil alleen goede raad. Eigenlijk had 

ik Kirchhoffs zelf willen spreken.' 

'Die is naar de burcht. Daar is de beul weer bezig.' 

'Ik weet niet wat ik moet doen', zei Sjoof. 'Ik ben radeloos.' 

'Als ik medicijnen tegen radeloosheid had, zou ik vandaag rijk kunnen 

worden', zei Mathijs. 

'Ik wil vluchten. Maar ik weet niet waarheen. En ik wil mijn vrouw en 

kinderen niet alleen laten. Wie weet wat er met ze gebeurt als ik weg ben. Stel 

je voor dat de schout hen laat oppakken, uit wraak omdat ik gevlucht ben.' 

'Ik kan je geen raad geven', zei Mathijs eerlijk. 'Ik leef in dezelfde angst als 

jij, maar ik weet zeker dat ik het land uit vlucht als de grond me te heet onder 

de voeten wordt. Mijn leven is me meer waard dan wat ook.' 

'Jij hebt makkelijk praten', zei Sjoof. 'Jij hebt geen vrouw en kinderen.' 

'Nee, dat niet,' zei Mathijs, 'maar ik kan mijn patiënten toch niet in de 

steek laten.' 

'Dat is waar', zei Sjoof. 'Jij kunt ook niet gemist worden.' 

'Misschien zou je met je hele gezin moeten vluchten', zei Mathijs. 

'Om elders bedelaar te worden ?' zei Sjoof bedrukt. 'Of opgepakt te 

worden voor landloperij ?' 

'Als niets meer kan, dan kun je nog altijd naar Amerika.' 

'Amerika?' zei Sjoof ongelovig. 'Weet je, ik geloof niet eens in het bestaan 

van Amerika. Volgens mij is het net zo' n sprookje als de hemel. Die moet ook 

echt bestaan, maar niemand heeft hem met eigen ogen gezien.' 

Direct nadat Sjoof de deur uit was, pakte Mathijs zijn dokterstas en liep 

naar de keuken. Haastig propte hij een pannenkoek in zijn mond. 

. , 

IS. 

'J e eet als een varken', zei Geertruid. 'En dat voor iemand die bijna dokter 

502

HET LOON VAN DE DUIVE L 

'Ik heb haast', zei Mathijs met zijn mond voL 

'Van haast krijg je maagpijn.' 

'Jij had dokter moeten worden', zei Mathijs. 'Jij weet precies waar alle 

ziekten vandaan komen.' Hij aaide Thijsje over zijn bol en liep de deur uit. 

Vlug zadelde hij zijn paard. Tot aan de poort liet hij Johan meerijden, die 

zich, voor op het paard, al heel wat mans voelde. 

Mathijs reed naar de burcht. Op straat viel het hem op hoe stil het was. Na 

de brute actie van de soldaten durfden de mensen nog nauwelijks buiten te 

komen. Iedereen was bang om opgepakt of mishandeld te worden. Niemand 

leek meer veilig. Iedereen kon beschuldigd worden, van wat dan ook. De 

beul zou wel zorgen voor bekentenissen. 

Ook op de markt was het stil, slechts een handvol mensen. De kooplieden, 

gewoonlijk talrijk aanwezig, waren thuisgebleven. Waarschijnlijk waren ze 

bang te worden geplunderd door de soldaten, want als die door het dolle 

heen raakten, waren ze net zo erg als struikrovers, voor welke heer of vorst ze 

ook streden. 

Bij de wasplaats, waar het 's ochtends altijd een drukte van belang was, 

waren nu alleen de meiden van de schout aan het werk. Die moesten wel 

wassen, want de bokkenrijders hadden alleen het vuile wasgoed achterge 

laten. Schone kleren had de schout niet meer in zijn kast aangetroffen. 

Bij de burcht nam een soldaat het paard van Mathijs over. Een ander 

bracht hem naar de grote zaal waar de verhoren werden afgenomen. 

In één oogopslag zag Mathijs wat er aan de hand was. Dillenbourg had zijn 

werk goed gedaan. Twee bloedende mannen, onder wie Witte Peter, lagen op 

hun knieën voor de tafel, de handen op de rug gebonden. Achter de tafel 

zaten de heren rechters. Schout De Limpens van Kerkrade. Graaf Hoen de 

Cartils, drossaard van het Land van Valkenburg. Schout Peter Poyck van 

Merkstein. Frans Cox, de griffier van de rechtbank. En naast hem zat Lowie. 

Vo or het eerst zag Mathijs zijn vriend in zijn functie als hulpgriffier bij de 

rechtbank. Samen met Cox schreef hij alles op wat er door de beklaagden en 

de rechters werd gezegd. Het deed Mathijs pijn om zijn vriend aan de andere 

kant van de tafel te zien, bij de heren van de rechtbank. 

Even leek het of Lowie hem wilde groeten, al was dat maar doordat zijn 

hand stokte bij het schrijven, maar Mathijs keek langs hem heen. 

Kirchhoffs stond naast de gevangenen die hij na de marteling weer zover 

had opgelapt dat ze het verhoor konden ondergaan. De zweep had het


verweer van de gemartelden gebroken. Huilend antwoordden ze op alle 

vragen. 

'Welke kapel ?' vroeg de schout. 

'De Sint-Janskapel', zei Peter. 'Op de Vrouwenberg bij 's-Hertogenrade. 

Daar kwamen we altijd bij elkaar.' Hij praatte vlug, waarmee hij verried dat 

hij op dit moment het liefst alles zou willen opbiechten om het vege lijf te 

redden. Als in een vloedgolf kwamen de woorden uit zijn mond, ook al stond 

de kapitein van de bokkenrijders naast hem. Met eigen oren hoorde Mathijs 

hoe ook de laatste geheimen van de bokkenrijders door de in het nauw 

gedreven jongen werden verraden. Hoewel het hem bang maakte, kon hij 

het Peter niet kwalijk nemen: hij wist van pijn niet meer wat hij zei. 

'Heb jij ook de eed afgelegd bij de kapel?' vroeg de schout. 

'Ja', snikte Peter. 'En alle anderen.' 

'Hoe luidde de formule van de eed ?' 

'Ik zweer bij de duivel dat ik onze broederschap trouw zal blijven tot in de 

dood, dat ik nimmer mijn kameraden zal verraden en dat ik God en de 

Heilige Maagd heb afgezworen', huilde Peter. 'Als we de eed uitspraken 

moesten we de hand leggen op het beeld dat de kapitein ons voorhield.' 

'Een beeld van Satan ?' vroeg De Cartils. 

'J a, de duivel zelf.' 

'Wat was dat voor een beeld? Waar was het van gemaakt?' 

'Van goud.' 

'Hoe kwamen jullie aan dat goud ?' 

'Van gestolen kelken en monstransen. Een tinnegieter heeft ze gesmolten 

en het beeld ervan gemaakt.' 

'Welke tinnegieter ?' 

'Dat weet ik niet. Dat weet alleen de kapitein.' 

'Wie is de kapitein?' 

'Dat weet ik niet. Dat weet niemand. Niemand van de bokkenrijders weet 

wie de kapitein is.' 

'En de andere leiders dan ?' 

'Die ken ik ook niet. Alle leiders zijn onbekenden. Ik heb ze alleen maar 

met maskers gezien.' 

Terloops keek Mathijs naar Kirchhoffs. Het gezicht van de dokter stond 

normaal. Niets verried wat er in zijn innerlijk omging. Hij keek alsof het hem 

totaal niet interesseerde wat Peter opbiechtte. Hij leek alleen aandacht te


hebben voor de lijfelijke toestand waarin de mannen zich bevonden en of ze 

het verhoor nog wel aankonden. 

'J e liegt', zei de schout hard. 'Ik geloof niet dat de leden van de bende 

zoveel macht hebben gelegd in handen van mensen die ze niet kennen. Zo 

gek zijn jullie toch niet.' 

'Als ik het zou weten zou ik het zeggen', riep Peter uit. 'Ik weet écht niet 

wie de kapitein is. Maar hij alleen is de baas. Iedereen is bang voor hem. Wie 

zijn bevelen niet opvolgt, wordt door hem vermoord.' 

'Neem hem mee', zei de schout tegen de soldaten. 'Breng hem naar de 

beul. Laat die hem zoveel zweepslagen geven tot hij zich de naam van de 

kapitein van de bokkenrijders herinnert.' 

'Al slaat hij me dood, dan weet ik het nog niet!' riep Peter vertwijfeld uit. 

'Dan slaat de beul je maar dood', snauwde de schout. 'Aan een stuk rapaille 

als jou is niks verbeurd.' De soldaten sleurden de huilende Peter naar de 

kerker. 

'Breng de volgende !' riep de schout de soldaten na. 

Kirchhoffs en Mathijs liepen met het trieste groepje mee. 

Mathijs gruwde toen hij de kerker van de beul binnenging. Twee bok 

kenrijders hingen aan katrollen, de handen achter op hun rug gebonden. Ze 

waren buiten kennis van pijn. Een andere man zat met zijn benen vast 

geschroefd in de ijzeren laarzen, die de botten in zijn benen langzaam kapot 

drukten. Het bloed sijpelde uit de schachten. Met een van pijn vertrokken 

gezicht keek hij omhoog naar het plafond, alsof hij probeerde in zijn geest 

aan de gruwelijke pijn te ontkomen. 

De beul liet de mannen aan de katrollen zakken en gooide een emmer 

koud water over hen leeg, om hen uit hun bewusteloosheid re doen ont 

waken. Ze waren nog maar nauwelijks tot hun positieven gekomen, of de 

soldaten sleurden hen al mee naar boven om verhoord te worden. De dokter 

kreeg niet eens de kans naar hun kwetsuren te kijken. 

Dillenbourg greep Peter vast en zette hem met zijn handen vast aan 

ringen in de muur. Hij greep de zweep en liet die op de weerloze jongen 

neerkomen. Bij elke slag gilde Peter zo hard dat het Mathijs pijn deed in zijn 

oren. Misselijk van het geweld, moest hij zichzelf dwingen zich in te 

houden. Het liefst zou hij de beul de zweep uit de handen rukken. Keer 

op keer haalde Dillenbourg uit. Na een twintigtal slagen zakte Peter in 

elkaar. De beul probeerde hem overeind te trekken om hem nog een paar


extra klappen te geven, maar Peter was bewusteloos. Dillenbourg moest de 

marteling staken. Soldaten sleepten Peter naar een kerker en gooiden hem 

op het stro. 

'Laat mij hem maar verzorgen', zei de dokter. De soldaten lieten hem met 

Peter alleen. 

Marhijs wist wat er ging gebeuren en al zou hij het willen voorkomen, hij 

kon er niets aan veranderen. Nu zou de kapitein een einde maken aan het 

leven van Peter, om zijn straf te voltrekken, maar vooral om nog meer verraad 

te voorkomen. 

Hij zag hoe Kirchhoffs wat druppels van een of ander gif in Peters mond 

liet lopen. Een paar tellen, toen hield de ademhaling op. 

Het leek Mathijs alsof hij zelf het leven erbij inschoot. Hij voelde zich 

medeplichtig aan de moord, ook al wist hij goed dat er voor Peter geen 

redding mogelijk was en dat het gif hem meer pijn en ook de galg had 

bespaard. 

'De beul heeft hem erg hard geslagen', zei de dokter tegen de officier van de 

wacht. 'Ik kon hem niet meer helpen. Hij is dood.' 

'Schrijf dan maar een overlijdensverklaring', zei de officier. 'Zet er maar in 

dat hij is gestorven door onbekende oorzaak. Het maakt ook niet uit voor dat 

rapaille.' 

'Gestorven door onbekende oorzaak', schreef de dokter. Een paar soldaten 

gooiden het lijk op een draagbaar. Mathijs moest even slikken toen het 

levenloze lichaam van Peter werd weggedragen. Het hoofd was blauw aan 

gelopen. De ogen puilden uit. 

Ziek van alle gruwelen die hij in de burcht had gezien, reed Mathijs die avond 

naar huis, samen met de dokter. Het lijden van de gemartelde bokkenrijders 

en de gruwelijke dood van Peter hadden hem opstandig gemaakt. 

'Dokter of beul, dat maakt blijkbaar niet veel verschil', zei hij grimmig. 

'Je weet dat het niet anders kon', zei Kirchhoffs. 'Peter was te gevaarlijk.' 

'Al vergiftigt u alle bokkenrijders die vastzitten,' zei Mathijs hard, 'de 

rechtbank weet al zoveel dat we er gloeiend bij zijn.' 

'Nog niet. Wij zijn nog vrij .' 

'Toch zal een van de gemartelden doorslaan en ook ons verraden.' 

'Moge God dat verhoeden. We moeten hopen dat onze mannen sterk 

zullen blijven.'


'Dat is ijdele hoop. De beul is het sterkst. U hebt zelf gehoord hoe Witte 

Peter alles vertelde wat hij wist.' 

'De rechters kunnen niet alleen op zîjn woorden afgaan.' 

'Moeten we zelf niet vluchten ?' vroeg Mathijs. Het hoge woord was eruit. 

'Nee', zei de dokter feL 'Zolang er nog bokkenrijders op vrije voeten zijn, 

zijn we nog niet verslagen. We moeten juist nu aanvallen. Hoe meer werk ze 

met ons krijgen, hoe meer hun aandacht van de gevangen bokkenrijders 

wordt afgeleid.' 

'Aanvallen ?' zei Mathijs verbaasd. 'We zijn nog maar met zo weinig.' 

'We zij n nog met genoeg. Met meer dan honderd man.' 

Opeens hoorde Mathijs wat geritseL Beweging in de struiken. Een man 

kwam uit de schaduw tevoorschijn. Soree, zo geheimzinnig als hij altijd kon 

zijn. 

Ze hielden hun paarden in. 

'Ik heb soldaten bij de groeve gezien', zei Soree. zijn op zoek naar onze 

geheime bergplaats.' 

'Dan moeten we onze schatten in veiligheid brengen', zei de dokter. 'Zo 

vlug mogelijk.' 

'Daar heb ik hulp bij nodig. Ik kan dat niet alleen.' 

'Ga jij met hem mee', zei de dokter tegen Mathijs. 

'Ik breng eerst mijn paard naar huis', zei Mathijs. 'Wacht bij de Worm.' 

Thuis gafhij de teugels van Roland aan Joes. In de keuken pakte hij vlug 

een homp brood. 

'Waarom zo'n haast?' riep Marieke hem na. 'We hebben nog lekkere 

rijstebrij met rozijnen. Die is bijna klaar.' 

'Ik moet naar een patiënt.' Mathijs had geen zin om meer uitleg te geven. 

Vlug liep hij naar buiten.

9 

In het donker liep Mathijs naar het riviertje de Worm. Geen Soree te zien. 

Niemand. 

Hij wachtte, weggedoken in de beschutting van een struik. Plotseling 

bewogen een paar takken, vlakbij . Een tak bleek een arm. 

'Ben jij het, Mathijs?' De fluisterende stem van Soree. Die Soree kon zich 

overal verschuilen. Hij was onzichtbaar als hij dat wilde zijn. Hij was een 

meester in het verdwijnen. 

Stiller dan de dieren in het bos slopen ze de heuvel op, tot aan de groeve 

waarin de geheime bergplaats van de bokkenrijders lag. luisterden. Het 

geluid van grazende paarden. De soldaten waren er dus nog. Kenden ze de 

bergplaats ? Was de plek al verraden of hadden ze alleen maar een vermoeden 

waar ze moesten zoeken ? 

'We zijn te laat', fluisterde Mathijs. 'Ze hebben een hinderlaag gelegd. Ze 

weten dat de bokkenrijders hier ooit zullen opdagen. Waarschijnlijk hebben 

ze de buit al te pakken.' 

'Daar geloof ik niets van', zei Soree. 'Dan had ik dat wel geweten. Die 

soldaten verraden alles, vooral als ze te veel hebben gedronken in de her 

bergen. Als ze de schat van de bokkenrijders hadden gevonden, hadden ze dat 

allang rondgebazuind. vermoeden natuurlijk wel dat hier ergens een 

schuilplaats is, anders zouden ze hier niet zoeken. Maar ik weet zeker dat 

ze niet weten dat er een luchtgat naar de grot is. Daardoor gaan we naar 

binnen. Kom mee.' 

Mathijs sloop achter Soree aan. 

Ze hoorden soldaten praten, vlakbij. Erg voorzichtig waren die niet. 

kropen om de praters heen. Daarna tegen de steenwand omhoog, plat 

tegen de rots gedrukt. Ongezien bereikten ze de top. Beneden hen lag de 

groeve. Een donker gat. Een soms oplichtend puntje verried een soldaat die 

een pijp rookte. Jammer dat hij zo dicht bij de ingang van de bergplaats zat. 

Ze kropen naar het luchtgat dat, voor niet-ingewijden onvindbaar, tussen 

de struiken lag, verborgen onder bladeren. Een paar stevige takken bedekten


het gat, zodat er geen konijnen of andere kleine dieren naar beneden konden 

vallen. 

Ze schoven de takken aan de kant. Een paar vleermuizen vlogen op uit het 

gat en schoten rakelings langs Mathijs' hoofd naar buiten. 

Soree haalde een touw tevoorschijn, bond het om een boom en liet zich 

aan het touw in het gat zakken. 

'Het lukt', zei Soree zacht. Mathijs hoorde een plofje, diep beneden. Soree 

was op de bodem beland. 

Mathijs sloeg het touw om zijn middel. 

'J ezus-Maria-Jozef, help me, amen' , bad hij vlug en hij liet zich zakken. Als 

een bergbeklimmer daalde hij af naar beneden, een meter of tien, twaalf, met 

zijn voeten steun zoekend tegen de wand. 

Een paar stenen lieten los en vielen met veel lawaai naar beneden. Mathijs' 

hart stond bijna stil van schrik. Eindelijk durfde hij zich verder te laten 

zakken. Toen stond hij naast Soree. 

'Als ze dat maar niet hebben gehoord', zei Soree. 

'Dan zitten we in de val', zei Mathijs. Zijn ogen raakten vlug gewend aan 

het donker. Hij kon de omtrekken van de grot al zien. 

'Er is nog niemand binnen geweest. De toegang is nog intact. Die hebben 

ze niet gevonden.' 

In een nis lagen het geld en het gouden beeldje van de bok. 

'Satan zou ons in deze dagen wat beter mogen helpen', zei Soree grimmig 

terwijl ze de schatten in hun zakken stopten. 

Net op h,et moment dat hij zijn handen uitstak naar het beeld hoorden ze 

gekraak. Schuivende stenen. Slagen met een moker. 

'De soldaten', zei Soree gejaagd. 'Ze hebben ons gehoord, de ingang is 

ontdekt.' Vlug stak hij het beeld onder zijn jas. 

Een lantaarn scheen de grot binnen. Het hoofd van een soldaat. 

Soree greep zijn pistool en schoot. Nog voor de soldaat wist wat hij had 

gezien, was hij dood. Andere soldaten kwamen achter hem aan. Ze schoten, 

zonder te zien waarop ze schoten. 

'Naar boven', riep Soree. 'Vlucht naar de plek waar we samengekomen 

zijn.' Hij gooide Mathijs het beeldje van de bok toe. 'Breng jij het beeld in 

veiligheid. Ik red me wel.' 

Vlug klom Mathijs langs het touw naar boven en kroop naar buiten. 

'Ervandoor, ervandoor', hamerde het in zijn hoofd. Hij rende wat hij

DE BENDE VAN DE BOKKENRIJ DERS 

rennen kon. Vallend en struikelend bereikte hij het bos. Hij rende door. Tot 

aan de Worm. Hij plofte achter een struik. Hij luisterde. Werd hij achter 

volgd? 

Ver weg hoorde hij knallen. Er werd nog steeds geschoten. Hadden de 

soldaten Soree nog niet te pakken? 

Hij wachtte. De tijd kroop voorbij. Opeens hoorde hij iets. Sluipende 

passen, dichtbij. Mathijs kromp ineen. 

'Mathijs' , zei iemand zacht. De stem van Soree. 

'Hier ben ik', zei Mathijs opgelucht. 

'Gelukkig. Help me.' Toen zag Mathijs wat er aan de hand was. Soree was 

geraakt. Zijn arm bloedde hevig. Vlug trok Mathijs zijn hemd uit, scheurde 

er repen van en bond de wond af, om het bloeden te stelpen. 

'Dat je nog kon ontkomen', zei Mathijs bewonderend. 

'Het waren er zes', grinnikte Soree. 'Maar zes sukkels. Ik had alle tijd om 

op ze te mikken. In het donker zagen ze mij niet, maar ik zag hen duidelijk in 

de ingang staan, in het schijnsel van de maan. Eerst schoot ik hun lantaarn 

uit. De kapitein heeft toch gelijk. We kunnen dat hele leger aan. Het is een 

zootje.' 

'Waar brengen we de schat naartoe?' 

'Hou voorlopig maar bij je. Verberg alles in de stal, onder de stenen van de 

vloer. Daar zoekt niemand. Vlug, naar huis.' 

'En jij ?' 

'Ik heb een schuilplaats bij een boer. Die zal me wel wat spek en eieren 

geven, om aan te sterken.' 

Soree verdween in het donker. 

Zo veel mogelijk gebruikmakend van het donker, ging Mathijs naar huis. 

Maar het gouden beeldje van de duivel dat hij met zich meedroeg bedrukte 

hem. Het was net ofhet gewicht van de gouden bok hem naar de grond trok, 

zo zwaar waren zijn passen. Alsof het gewicht van het beeldje hem recht 

streeks de hel in trok. Wat een rotstreek! 

Het liefst was hij zo snel mogelijk van het ding verlost. Als het de duivel zelf 

niet was, dan was het toch minstens een symbool van de duivel. En de duivel 

kon je niet vertrouwen. Nooit. Verraad, dat was het loon van de duivel. Zijn 

trawanten-, de bokkenrijders, die trouw aan hem hadden gezworen, liet hij 

gewoon in de steek. 

Met kloppend hart liep Mathijs door de donkere hoofdstraat van het dorp. 

510


Stel je voor dat soldaten hem nu zouden aanhouden en fouilleren ! 

Gelukkig kwam hij veilig thuis. Hij begroef het beeldje en het geld onder 

een paar stenen in de stal. Vijf gouden florijnen stopte hij in zijn zak en 

verborg ze tussen de planken in zijn kamer. Met kloppend hart. Was hij een 

dief, nu hij geld van de bokkenrijders had gepakt ? Waarom had hij het 

gedaan ? Het ging vanzelf, zonder erbij na te denken, alsof hij onbewust al 

bezig was met zijn vlucht. Als het zover zou komen, zou hij het geld nodig 

hebben. 

Hij waste zich en ging naar binnen. 

Op de keukenklok zag hij dat het al elf uur was. Weer had hij nauwelijks 

tijd om te rusten, want om middernacht moest hij alweer in het bos zijn. 

'Waar ben jij geweest?' vroeg Geertruid. 'Hoe je kleren eruitzien. Heb je 

patiënten in het bos bezocht? Willen de aardmannetjes ook al doktersbe 

zoek?' 

'Gaat jou niets aan', zei Mathijs bits. 

'0, ik zwijg al.' Geertruid mikte een schep rijstebrij in een kom en zette 

hem die voor. 'Hier, eet maar. Misschien word je met je buik vol weer een 

normaal mens.' 

Mathijs begreep dat hij over de schreef was gegaan. Natuurlijk, Geertruid 

had gelijk. In de afgelopen dagen had hij zich alleen maar onvriendelijk 

gedragen. Was hij nog wel een gewoon mens, na alles wat er in de laatste tijd 

was gebeurd ? Deed hij nog normaal ? 

Hij liep de deur uit. In de stal ging hij op een kist zitten. Hij voelde zich 

rot. Door alle gebeurtenissen was hij zichzelf niet meer. Hij kon er niets aan 

doen, maar de duivel had hem in zijn greep, dat was duidelijk. Het liefSt had 

hij helemaal niets meer met de bende te maken. Kon hij maar vluchten. Maar 

waar naartoe? De bokkenrijders zouden hem overal weten te vinden. Wie 

zomaar deserteerde was een verrader met wie de kapitein korte metten maak 

te. Alleen de plicht bond hem nog aan de bokkenrijders. De eed. De belofte 

om voor allen door het vuur te gaan. 

Hij durfde niet op bed te gaan liggen, bang in zo' n diepe slaap te vallen dat 

hij niet op tijd wakker zou zijn om naar de bijeenkomst van de bokkenrijders 

te gaan. 

Duvel stond op staL De dokter was dus thuis. 

Mathijs stond op en aaide de paarden over de kop. Het gaf hem wat rust. 

Paarden gaven hem altijd rust. Dat was vroeger thuis al zo. Als hij zich


beroerd voelde, liep hij naar Diekerd. Dan kwam alles weer goed. 

Hij ging in de voerbak zitten. Ongemerkt, met zijn hoofd tegen de hals van 

Roland, zakte hij weg in een diepe slaap. 

512

10 

Mathijs schrok wakker. De stem van de dokter. 

'We moeten vertrekken.' 

'Ik ben al klaar.' Hij sprong uit de voerbak en gooide wat water over zijn 

hoofd dat nog nabonkte van de slaap. Het liefst was hij bij het paard blijven 

liggen, om dagen en dagen te slapen, maar dat durfde hij niet te laten 

merken. 

Met de dokterstassen aan de zadelknoppen, alsof ze op weg waren naar 

patiënten, reden ze de poort uit, de donkere straat in. De maan scheen door 

de wolken, maar in het hoofd van Mathijs was geen plaats voor licht. 

Een eind buiten het dorp bonden ze de paarden vast aan een paar bomen 

in het donkere bos langs de Worm. Door het stikdonker liepen ze naar de 

oever van het riviertje waar de bokkenrijders voortaan zouden samenkomen, 

omdat de plek bij de kapel verraden was. De takken zwiepten Mathijs in het 

gezicht. Deed het pijn ? Hij wist het niet eens meer, zo verdoofd was hij van 

vermoeidheid. 

Op de afgesproken plek troffen ze een dertigtal bendeleden, de meeste 

bewapend met geweren en pistolen of gewoon met messen en bijlen. 

'Het is erop of eronder', zei de jonge Nicolaas Rootcranz uit 's-Herto 

genrade tegen Mathijs. 'Slaan we niet hard terug, dan is ons leven niet veel 

meer waard.' 

'Dan hangen we allemaal aan de galg', zei Teun Curfs grimmig. 'Dat 

wordt het grootste spektakel dat er ooit in het Land van Rode is vertoond.' 

'Klets niet zo dom', zei dokter Kirchhoffs woedend. 'Met dit soort gezwets 

praten we onszelf alleen maar angst aan. We hebben de strijd nog niet 

verloren.' 

'Maar gewonnen ook niet', zei Curfs brutaal. 

De anderen keken ervan op dat Curfs het waagde de kapitein tegen te 

spreken. Zoiets was nog nooit eerder gebeurd. En het vreemdst was dat 

Kirchhoffs er niet op reageerde. Voorheen zou hij zo iemand de wacht 

hebben aangezegd, maar nu deed hij of hij de woorden van Curfs niet 

had gehoord.


'We hebben nog één mogelijkheid', zei de dokter. 

'Soms weer een aanval op de burcht?' vroeg Curfs honend. 

'Voortaan zullen wij de heren van het gerecht met gelijke munt terug- 

betalen', de kapitein onverstoorbaar. 'We zullen hen zoveel schrik aan- 

jagen dat ze de vervolging tegen ons wel moeten staken.' 

'Wat kunnen we dan nog doen?' vroeg Curfs. 

'We steken hun huizen in brand', zei de dokter hard. 'We vernietigen hun 

bezit. Daar pakken we hen het hardst mee. Zo zullen wij de heren van het 

gerecht laten weten dat hun leven op het spel staat. Als zij met ons leven 

spelen, dan spelen wij met het hunne. Zo leren wij die vogels wel anders 

. , 

zmgen. 

'Ik weet niet of u daarin gelijk hebt', zei Curfs . 'Als we de rechters pakken, 

nemen ze nog straffere maatregelen tegen ons.' 

In de ogen van Mathijs had Curfs gelijk, maar hij durfde hem niet bij te 

vallen. 

'Dan pakken we hen op onze beurt ook weer harder aan', zei Kirchhoffs 

fel. 'Net zo lang tot wij winnen. Desnoods hangen we hen op zoals zij het met 

ons doen.' 

'Handelen we niet te veel in paniek ?' vroeg Curfs. 'Wat heeft het voor zin 

om tot moorden en brandstichten te vervallen ? Dat is toch niet het doel van 

onze bende!' 

'Zwijg', zei Kirchhoffs hard. 'Dit gepraat van jou duld ik niet langer.' Hij 

probeerde zijn autoriteit te herwinnen, om de moed bij de mannen erin te 

houden. Dat was wel nodig ook, want zonder de autoriteit van de kapitein en 

zonder de ijzeren discipline waaronder de bende groot en sterk was gewor 

den, was ze zeker ten dode opgeschreven. 

De kapitein verdeelde de mannen in twee groepen, die op verschillende 

plaatsen gelijktijdig hun slag zouden slaan. 

Mathijs werd ingedeeld bij de groep van Soree, die het huis van griffier 

Cox voor haar rekening zou nemen. Hij was verbaasd over Soree, aan wie 

nauwelijks te merken was dat hij een schotwond had opgelopen en veel 

bloed had verloren. Soree kon alle pijn verdragen. Hij was een harde. De 

voormalige beroepssoldaat wilde gewoon niets van zijn verwondingen we 

ten. 

Over donkere weggetjes trok het groepje naar Kerkrade. Onzichtbaar 

door de duisternis slopen ze door de straten en steegjes naar het huis van


Cox. Even later stonden ze in de tuin van de griffier. 

Aan de achterkant van zijn boomgaard liep een pad dat uitkwam in de 

landerijen buiten het dorp : de vluchtweg waarover ze na de aanslag konden 

ontsnappen. 

Ve rborgen in een donker schuurtje achter in de tuin, ontstaken ze de 

fakkels. Toen ging het sneL Als één man renden ze naar het huis, gooiden 

stenen door de ruiten en wierpen de fakkels naar binnen. De aanval duurde 

maar een paar tellen, toen waren ze al op de vlucht en renden ze het dorp 

uit. 

Omkijkend zag Mathijs hoe het vuur uit de ramen sloeg en aan de ven 

sterluiken likte. Vlammen liepen over het strooien dak. 

Kreten van vrouwen en kinderen klonken door de nacht. Mathijs hield de 

handen voor zijn oren, om het angstaanjagende geroep niet te horen. Het 

ging tegen zijn geweten in om niet direct hulp te bieden. 

Ze renden aan één stuk door. Pas aan de bosrand durfden ze stil te staan. 

Van ver zagen ze de huizen van schour De Limpens in ' s-Hertogenrade en van 

griffier Cox in Kerkrade in brand staan. Het leek alsof de hemel werd verlicht 

door vreugdevuren. 

'Dit schouwspel zullen de heren niet gauw vergeten', zei Soree vrolijk. 

'Deze vuurtjes moeten hen ervan overtuigen dat de bokkenrijders nog lang 

niet verslagen zijn.' 

In het bos bij de Wo rm ging de groep uit elkaar. Snel liep Mathijs naar zijn 

paard en reed naar huis. Hoe dichter hij het dorp naderde, hoe groter het 

vuur werd. Het grote huis van schout De Limpens met zijn kostbare inboedel 

was een dankbare prooi voor het gretige vuur. 

'Kom op', riep Kirchhoffs toen Mathijs thuis aankwam. 'Ik stond al op je te 

wachten ! Vlug! We moeten gaan helpen.' 

'Wij ?' vroeg Mathijs. 'Wij ? De brandstichters ?' 

'We zijn toch dokters !' 

Ze reden naar het brandende huis van griffier Cox. Het deed Mathijs toch 

pijn toen hij zag hoe het prachtige huis van de griffier in een rokende puin 

hoop was veranderd. Maar veel tijd om spijt te hebben over de brandstichting 

kreeg hij niet. Er was werk te doen. Een paar knechten en meiden van Cox 

hadden brandwonden opgelopen toen ze geprobeerd hadden de kostbare 

spullen uit het huis te redden. Gelukkig vielen hun verwondingen mee. Ze


konden eenvoudig worden behandeld met pijnstillende zalfjes en in melk 

gedrenkte doeken. 

Bij het huis van de schout was de toestand veel ernstiger. Tot zijn schrik 

zag Mathijs dat er zelfs doden waren gevallen. Het lijk van een knecht, die 

brandend uit het huis was gerend, lag op straat. Zijn kleren waren aan zijn lijf 

verschroeid. Twee kinderen van de schout werden vermist. Vermoedelijk 

waren ze in het vuur omgekomen. De vrouw van de schout had zich deerlijk 

verbrand toen ze geprobeerd had de kinderen uit het brandende huis te 

halen. 

De dokter en Mathijs hielpen de kermende vrouw. Ze zalfden haar ver 

schroeide armen en benen en verbonden de wonden. Dat was alles wat ze 

voor haar konden doen. Veel hoop om haar er levend door te helpen hadden 

ze niet. 

Mathijs zag hoe een paar mannen de verkoolde lijkjes van de kinderen uit 

de smeulende puinhoop haalden. Hij kreeg er tranen van in de ogen. Waren 

de acties van de bokkenrijders tegen de justitie deze onschuldige slachtoffers 

wel waard? Konden dit soort vergeldingsdaden het doel van de bokkenrijders 

nog dienen ? 

De schout zelf was met de schrik vrijgekomen. Verbijsterd stond hij bij dit 

alles toe te kijken, net alsofhet hem niet echt aanging. Alsofhet zijn vrouw en 

kinderen niet waren. Versteend keek hij naar het dovende vuur, dat hem in 

één klap zoveel had afgenomen. 

Mathijs was bang voor de vreemde blik in de opengesperde ogen van De 

Limpens, die zo licht waren dat er een vuur in leek te branden. Was het de 

weerschijn van de gloed ? Of was het de haat die in de ogen van de schout 

opgloeide ? 

Kirchhoffs liep naar hem toe. 

'Je vrouw zal het wel halen', probeerde hij voorzichtig, al wist hij goed dat 

het niet waar was. Maar een nog ergere boodschap zou de man nu waar 

schijnlijk niet kunnen verdragen. 

zullen hangen', barstte de schout uit, met een stem die oversloeg van 

woede en haat. 'Branden en hangen zullen ze. Allemaal.' Hij draaide Kirch 

hofu de rug toe, ten teken dat hij niets meer wilde horen en niets meer wilde 

zeggen.


'Dit is allemaal veel erger dan mijn bedoeling was', zei Kirchhoffs, toen ze 

naar huis reden. 'Ik had de schour in zijn bezit willen treffen, maar niet in zijn 

vrouw en kinderen.' 

'Dat dit kon gebeuren, had u van tevoren kunnen weten', zei Mathijs. 'Bij 

dit soort branden komen vaak mensen om.' 

'Val jij me nu ook al af?' vroeg Kirchhoffs bitter. 

'Ik zeg alleen wat ik ervan denk.' 

'Ik heb nog een opdracht voor je.' Kirchhoffs hield zijn paard staande en 

gaf Mathijs een brief. 'Bevestig die aan het hek van de drossaard in Valken 

burg', zei hij. 'Voor het licht is.' 

'In orde', zei Mathijs. Zonder te talmen reed hij naar Valkenburg. Hij gaf 

zijn paard de sporen, want het was zeker twee uur rijden. Hij was met zijn 

hoofd nauwelijks bij de rit, zo kwelden de zorgen hem. Hij was bang dat de 

grote branden de ijver van de schout om de bende op te rollen wel eens extra 

zou kunnen vergroten. Had de kapitein in zijn haast om successen te boeken 

alle voorzichtigheid verloren ? 

Het daglicht begon te kieren toen Mathijs de brief tussen de spijlen van het 

hekwerk voor het huis van de drossaard duwde. 

Vlug wendde hij zijn paard en reed naar huis. Het was al volop dag toen hij 

thuiskwam. Er stonden al mensen aan de deur van de praktijk te wachten, 

maar Mathijs was doodmoe. Uitgeput plofte hij op bed. Gelukkig liet de 

dokter hem slapen. 

Die ochtend vond drossaard Hoen de Cartils tussen de spijlen van de poort 

voor zijn huis in Valkenburg een brief. Terwijl hij zich afvroeg wie de geheime 

bezorger van het schrijven was en hij de brief opende, herinnerde hij zich dat 

hij vroeg in de ochtend, toen het nog donker was, een ruiter langs had horen 

komen. En dat was uitzonderlijk, nu er een uitgaansverbod van zonsonder 

gang tot zonsopgang was. Toen hij naar buiten keek had hij, heel vaag, een 

ruiter de straat uit zien rijden, te laat om hem te herkennen. 

Hij verbleekte toen hij de brief las. 

'De dood aan allen die de bokkenrijders vervolgen', stond er in een net 

handschrift boven. 'De wraak van de bokkenrijders zal allen treffen die het 

tegen hen opnemen. Zij zullen dezelfde martelingen ondergaan die ook de 

leden van ons genootschap in de kerkers ondergaan. En allen zullen zij ster 

ven, rechters en beul. Van alle vervolgers, van hoog tot laag, zal have en goed 

door het vuur worden verteerd.'


Graaf Hoen begreep dat deze boodschap een regelrechte oorlogsverklaring 

van de bokkenrijders was. Hij was nauwelijks uitgelezen toen een soldaat te 

paard kwam aanrijden. 

'De bokkenrijders hebben het huis van de schout van 's-Hertogenrade in 

brand gestoken', zei de soldaat. 'En het huis van de griffier. Twee kinderen 

van de schout zijn levend verbrand ! Zijn vrouw ligt op sterven !' 

Van ontzetting liet de graaf de brief uit zijn handen glijden. Hij keek om 

naar zijn huis, alsof hij de vlammen al uit het dak zag slaan. Hij hoorde zijn 

kinderen gillen. Hij sloeg de handen voor zijn ogen. Nee, hij wilde dit niet 

horen. Maar toch, hij, de drossaard zelf, zou niet mogen toegeven aan de 

rovers. Dat zou de hele streek in chaos onderdompelen. Hij zou een groot 

leger vragen, dat was het enige wat hem te doen stond. Onmiddellijk zou hij 

een bode naar Brussel sturen om versterking te laten komen. Branden en 

hangen zouden ze, alle bokkenrijders, al waren het er duizend. 

Met een verbeten gezicht raapte hij de brief op en verscheurde hem. Pas 

toen viel hem het handschrift op. Dit was niet het schrift van zomaar een 

boef. Het was het schrift van iemand die ontwikkeld was en dagelijks schreef. 

Het was beter om de brief te bewaren. Misschien kon hij het handschrift 

vergelijken met dat van een verdachte. Mensen met zo'n handschrift, dat 

konden er maar weinig zijn. Maar, kende hij dit handschrift niet? Haastig 

liep hij naar zijn slaapkamer, opende het medicijnkastje en vergeleek het 

handschrift op een flesje met dat van de brief. Met een kreet, alsof hij het 

flesje van de duivel zelf had gekregen, liet hij het uit handen vallen. 

Toen Mathijs rond de middag wakker werd en zich wat had opgeknapt, 

bleek er nog steeds een aantal mensen op behandeling te wachten. 

'Je mag me aflossen', zei de dokter. 'Ik heb een afspraak met de abt.' 

'Is hij ziek?' vroeg Mathijs. 

'Niet echt ziek, maar hij heeft veel zorgen en daarom wil hij mijn raad.' 

'Als hij daarna maar niet nog méér zorgen heeft', grijnsde Mathijs. 

Terwijl hij de mensen hielp, hoorde hij hun meningen over wat er in de 

afgelopen nacht was voorgevallen. Iedereen praatte alleen maar over de 

branden. Hoewel de meeste mensen te doen hadden met de slachtoffers 

die er gevallen waren, leken velen het toch eens te zijn met de manier waarop 

de bende had toegeslagen. Ze gunden de bokkenrijders hun wraak. Aan hun 

opmerkingen te horen, bleek dat er veel meer mensen op de hand van de


bende waren dan op die van het gerecht. Het was duidelijk dat het gewone 

volk, dat nooit iets te vrezen had gehad van de bokkenrijders, wel beducht 

was voor de wreedheid van de schout. Had de kapitein dan toch gelijk met 

zijn harde tegenactie ?

II 

De volgende morgen reed Mathijs al vroeg de poort uit, een tas vol medi 

cijnen aan zijn zadelknop. De hele dag zou hij het druk hebben met het 

bezoeken van patiënten die zelf niet in staat waren om naar de dokter te 

komen. 

Ter hoogte van de kerk hield hij met een ruk zijn paard in, zo abrupt dat 

Roland steigerde. Mathijs voelde het bloed in zijn aderen stollen. Als verlamd 

zag hij hoe een groep soldaten dokter Kirchhoffs, die juist uit de kerk kwam, 

insloot en hem vastgreep. Ze trokken zijn armen naar voren en bonden zijn 

polsen aan elkaar. De dokter, die altijd wanneer hij tijd had de ochtendmis 

bijwoonde, sprak verontwaardigd van zich af. 

'Jullie vergissen je', riep hij tegen de soldaten. 'Waarschijnlijk zoeken jullie 

iemand anders en heb je de verkeerde voor.' 

'Nee, we moeten u naar de rechters brengen', zei de bevelvoerend officier 

zakelijk. 'Alleen u, dokter Kirchhoffs, en niemand anders.' 

'Ik heb het druk', zei de dokter. 'Ik moet beginnen met mijn werk. De 

patiënten staan al te wachten.' 

'Als u denkt dat er een vergissing in het spel is, dan zegt u dat maar tegen de 

schout', zei de officier, die zich door het gepraat van de dokter niet van de wijs 

liet brengen. 

'Als de heren rechters mij nodig hebben, kan ik ook zelf naar hen toe gaan', 

zei de dokter. 'Daarvoor hoef ik toch niet als een misdadiger te worden 

opgepakt ?' 

'Of u een misdadiger bent, daarover beslist de rechtbank', antwoordde de 

officier. 

'Of de beul', lachte een soldaat vals. 

'Sta me toe dat ik eerst mijn missaal naar huis breng', zei Kirchhoffs toen 

hij inzag dat hij geen schijn van kans had tegen de overmacht aan soldaten. 

'Nee, dat kan niet.' 

'Ik mag mijn vrouw toch wel vertellen wat er aan de hand is ?' 

'Die hoort dat vanzelf wel. Kom mee. Nu.' De soldaten dwongen de 

dokter met hen mee te gaan. 

520


Tussen de soldaten in liep Kirchhoffs de weg omhoog, naar de burcht. Met 

gebogen hoofd. Terwijl hij Mathijs voorbijliep, keek hij hem heel even aan. 

Ve rtwijfeld. De kapitein was verslagen. Hij was overbluft. Zelfs al had hij 

rekening gehouden met zijn arrestatie, nu het dan zover was, had het hem 

toch verrast. 

Verbijsterd keek Mathijs de dokter na. Tussen een paar soldaten in leek 

Kirchhoffs veel kleiner dan hij in werkelijkheid was. Alsof hij ineens was 

gekrompen. Kleiner geworden door de nederlaag. Hij hield het missaal tegen 

zijn borst gedrukt, alsof dat hem nog redding kon brengen. 

Even wist Mathijs niet wat te doen. Hij had het gevoel dat de beul een kap 

over zijn hoofd had geslagen en hem met een koord zijn keel dichtsnoerde. 

De werkelijkheid van wat er op het moment gebeurde, kon hij gewoon niet 

bevatten. Dit mócht niet waar zijn, dus kón het niet waar zijn. Hij had iets 

gezien dat niet gebeurd kón zijn. Zag hij spookbeelden ? 

'De dokter is opgepakt! Kirchhoffs is een bokkenrijder!' 

Keihard sloeg de stem door de straat. De woorden brandden in de oren 

van Mathijs. Stomverbaasd keek hij naar de roepende vrouw. Was ze gek 

geworden? 

'De dokter is een bokkenrijder!' riep de vrouw weer. 

'Kirchhoffs is een bokkenrijder!' 

Toen pas besefte Mathijs dat het echt waar was. De dokter was opgepakt. 

Was hij verraden ? Had iemand zijn naam genoemd tijdens een helse be 

handeling door de beul ? 

'Kirchhoffs is een bokkenrijder!' krijste de vrouw weer. 'De dokter komt 

aan de galg !' 

Mathijs had de vrouw wel kunnen wurgen, zo kwaad was hij, maar hij 

moest zich beheersen. Hij besefte dat hij zelf nog vrij was. Waarschijnlijk was 

zijn naam nog niet genoemd, want anders zouden de soldaten hem ook 

hebben aangehouden. 

'Dat die Kirchhoffs een bokkenrijder was, heb ik altijd wel geweten', zei 

iemand op straat. Direct begreep Mathijs dat de man gelijk had. Natuurlijk 

moesten sommige mensen hebben vermoed dat de dokter met de bende te 

maken had, al was het maar doordat hij zo goed voor de armen was. Bij de 

mensen was allang bekend dat de dokter niet veel moest hebben van de hoge 

heren. Ondanks zijn voorname positie was Kirchhoffs altijd iemand van het 

volk gebleven. 

521


Ondertussen was de rest van de soldaten naar het huis van Kirchhoffs 

gegaan. Mathijs wendde zijn paard en reed naar huis. Hij bond Roland vast 

aan de poort en liep naar binnen. 

'Wat heeft dit te betekenen ?' vroeg Anna-Elisabeth toen het groepje sol 

daten plotseling voor haar stond, zomaar in de keuken, zonder aan te klop 

pen. 

'Huiszoeking', zei de officier bars. 

'Waar is dat goed voor?' 

'We hebben uw man gearresteerd.' 

'Mijn man ?' Anna-Elisabeth begreep er niets van. 

'Hij is een bokkenrijder. Wist u dat niet ?' 

Anna-Elisabeth trok wit weg. 

'Bewaart hij thuis spullen van de bokkenrijders?' vroeg de officier. 

'Ik begrijp niet wat u bedoelt', stamelde Anna-Elisabeth. 

'Hij is de kapitein van de bokkenrijders, geef dat maar toe. U bent toch zijn 

vrouw!' 

Anna-Elisabeth begon over haar hele lijf te trillen. Mathijs duwde haar op 

een stoeL 

'Uw man is de kapitein van de bende. Dat moet u toch weten. Niet?' 

Anna-Elisabeth begon te huilen. 

'Zoeken', zei de officier tegen de soldaten. 'We zoeken tot we iets vinden. 

Goud. Geld. Geroofd goed. Papieren.' De soldaten doorzochten alle ver 

trekken van het huis, de schuur, de stal. Ze keken overal. Zelfs de bureau 

laden in de behandelkamer haalden ze leeg. 

'Waarom doen ze zoiets ?' vroeg Anna-Elisabeth huilend aan Mathijs. 'Wat 

weet jij daarvan ? Is mijn man een bokkenrijder?' 

'Ik weet het niet', zei Mathijs, die zich geweld moest aandoen om niet alles 

te verraden. De waarheid zat hem hoog, maar hij begreep dat het te laat was 

om Anna-Elisabeth de waarheid te vertellen. Daarmee kon hij het lot van 

Kirchhoffs niet veranderen. En als Anna-Elisabeth de waarheid zou weten, 

kon haar dat alleen maar in gevaar brengen. En hemzelf ook. 

'Het is nîét waar', hoorde hij zichzelf zeggen. 'Het zijn leugens van ge 

folterde gevangenen. Die weten van pijn niet meer wat ze zeggen.' 

'Dat moet het zijn', kreunde Anna-Elisabeth. 'Mijn man wordt vals be 

schuldigd.' 

522


'Het komt heus wel goed', probeerde Mathijs haar te troosten. 'De schout 

zal merken dat het een vergissing is.' 

'Wat is er gebeurd ?' vroeg Marieke, die ontzet binnenkwam, met een 

mand vol boodschappen. 'Op straat roepen ze dat mijn vader een bokken 

rijder is.' 

'Je vader is gearresteerd', zei Anna-Elisabeth, Marieke snikkend in de 

armen sluitend. 'Ze zeggen dat hij de kapitein van de bokkenrijders is.' 

'Dat is niet waar!' riep Marieke uit. 'Dat kan niet. Vader is geen dief!' 

'Zo'n goed mens als de dokter kan geen rover zijn!' zei Geertruid. 

'Rover, rover l' riep Hannes. Het geschreeuw van de papegaai klonk als het 

roepen van een gek. Mathijs had hem wel de nek om kunnen draaien. Het 

liefst zou hij Anna-Elisabeth en Marieke willen troosten, maar hij wist niet 

hoe. 

In een flits begreep hij dat hij nu andere dingen te doen had. De leiders die 

nog niet gearresteerd waren, moesten worden gewaarschuwd, om te redden 

wat er nog te redden viel. 

Hij liep naar buiten, maakte Roland los en reed het dorp uit. Hij trok zich 

niets aan van de nieuwsgierige blikken van de mensen in de dorpsstraat, die 

hem aankeken alsof ze het nieuws over de dokter uit hem wilden trekken. 

Als een speer reed hij naar het huis van jonkheer De Gaverelle, in de hoop 

dat die nog niet opgepakt was. In de buurt van het huis van de jonkheer hield 

hij zijn paard in, om te zien of er onraad was, maar alles was stil. Als er iets 

met de jonker was gebeurd, zou er zeker volk op de been zijn. 

Hij belde aan. De jonker zelf deed open en ging Mathijs voor naar zijn 

kamer. Geschrokken hoorde hij toe. 

'Dit is het begin van het einde', zei De Gaverelle toen Mathijs alles had 

verteld. 'Dat het zo met de bende zou aflopen, heb ik nooit kunnen ver 

moeden. Altijd hebben we onoverwinnelijk geleken! Ik ben er altijd zeker 

van geweest dat wij ooit de macht zouden grijpen. En dan deze nederlaag!' 

'We zijn nog niet verloren!' zei Mathijs, die niet direct bij de pakken wilde 

neerzitten. 'We moeten kijken wat er nog te redden valt.' 

'Je hebt gelijk,' zei De Gaverelle, 'maar deze berichten hebben me over 

donderd. Ik moet het eerst nog allemaal zien te begrijpen.' 

'Het best kunt u onderduiken', zei Mathijs. 'Straks wordt uw naam ook 

genoemd.' 

523


'Onderduiken betekent al bij voorbaat schuld bekennen.' 

'Maar met je leven spelen is ook dom', zei Mathijs. 

'Je hebt gelijk. Ik kan me beter schuilhouden. Ik zal ook de andere luite 

nants laten waarschuwen. Vannacht nog pak ik mijn biezen.' 

'Waar gaat u heen?' 

'CurfS weet een verlaten mijngang waarin we voorlopig veilig zijn. Daar zal 

niemand ons zoeken.' 

Mathijs reed terug naar huis. Daar was hij ook hard nodig. Een lange rij 

patiënten stond voor de deur te wachten. Maar of ze allemaal ziek waren? 

Zeker was er een aantal alleen maar nieuwsgierig naar wat er in huize 

Kirchhoffs gebeurde. 

De soldaten waren vertrokken, maar ze hadden een enorme ravage aange 

richt. In de praktijkruimte hadden ze de potjes en flesjes uit de kasten gehaald 

en op de vloer kapotgegooid. De kostbare inhoud was over de vloer gelopen. 

De studieboeken lagen als oud vuil in een hoek. Hele pagina's waren eruit 

gescheurd. 

Mathijs kon wel huilen toen hij de puinhoop zag. Het was zo'n troep dat 

hij eerst moest opruimen voor hij de patiënten kon ontvangen. 

Marieke kwam hem helpen. 

'Geloof jij dat mijn vader een bokkenrijder is ?' vroeg ze, terwijl ze de vloer 

aanveegde. 

'Ik weet alleen dat hij het goed met de mensen voorheeft', zei Mathijs 

ontwijkend. 

'Jij weet er meer van dan je zegt.' 

Mathijs schrok van die opmerking. 

'Maar jij mag me niet méér laten zeggen dan ik verantwoorden kan', zei 

hij. 'Met jouw nieuwsgierigheid breng je mij ook in gevaar!' De woorden 

waren uit Mathijs' mond getold voordat hij er erg in had. Te laat besefte hij 

dat hij toch meer had losgelaten dan hij eigenlijk wilde. 

'Ik zwijg', zei Marieke, die ook wel begreep dat ze nu meer wist dan ze 

mocht weten. 'Mij hoef je niets meer te vertellen. Ik zal altijd blijven zwijgen.' 

Gelukkig, Marieke was alleen maar bezorgd. Niet alleen voor haar vader, 

ook voor hem. 

Hij opende de deur en liet de patiënten binnen. 

Terwijl Mathijs de mensen behandelde, bestookten ze hem met vragen. Ze 

wilden weten of het waar was dat de dokter een bokkenrijder was. De een na


de ander probeerde hem uit te horen. Maar Mathijs was op zijn hoede. 

'Ik weet van niets', zei hij steeds, de antwoorden ontwijkend. 'Ik weet 

alleen dat de dokter geen misdadiger is.' En daarin konden de mensen hem 

alleen maar gelijk geven. Ze hadden allemaal met de dokter te doen. Maar 

Mathijs vond het wel wat vreemd dat er, ondanks het medeleven van de 

mensen, toch een triomfantelijk gevoel bij hen heerste. Misschien kwam dat 

doordat nu eindelijk waar bleek te zijn dat de leider van de bokkenrijders in 

de hoogste kringen gezocht moest worden. Nu mensen van aanzien zich 

bleken in te zetten voor het gewone volk, kwam er misschien eindelijk een 

beetje hoop op gerechtigheid.

12 

Mathijs was blij toen hij de laatste patiënt de deur uit had. Eindelijk tijd voor 

de anderen in huis. Hij liep naar de keuken. 

Anna-Elisabeth en Marieke zaten verslagen bij de haard. Sprakeloos van de 

ellende die haar had getroffen, keek Anna-Elisabeth naar Mathijs, alsof hij 

redding en uitkomst kon brengen. Alsof hij zou zeggen dat het allemaal niet 

waar was en dat de dokter spoedig thuis zou komen. Straks. Vandaag nog. 

Maar Mathijs wist ook niets te zeggen. Door haar ontreddering voelde hij 

zich nog machtelozer. Gelukkig hadden de kinderen niet in de gaten wat er 

aan de hand was en speelden ze vrolijk met hun houten blokken. 

Zwijgend ging Mathijs aan tafel zitten. Hij pakte een stuk brood, maar 

bleef het in zijn hand houden, alsofhij bang was dat zelfs de minste beweging 

Anna-Elisabeth zou laten schrikken. Na een tijdje kon hij haar wanhoop niet 

langer verdragen. 

'Wil je me helpen in de praktijk?' vroeg hij aan Marieke, de stilte door 

brekend. 'We moeten medicijnen maken. De hele voorraad is vernield.' 

Samen gingen ze naar de dokterskamer. Ze maakten een lijstje van wat er 

nog aan medicijnen voorhanden was en wat dringend aangevuld moest 

worden. 

Marieke haalde het schrift uit de kast waarin ze de bereidingen van zalfjes 

en drankjes had opgeschreven, zoals ze dat vroeger van Katrien had geleerd. 

'Maar goed dat Katrien me gevraagd heeft om al haar kennis van kruiden 

op te schrijven', zei Marieke. 'Mijn vader heeft er nog veel bijgeschreven.' 

'Zonder jou zou ik nier weten hoe ik de praktijk draaiend moest houden. 

Het is drukker dan ooit.' 

'Ik heb maanden nodig om weer voldoende voorraad te maken', zei 

Marieke. 'Ik moet er nodig op uit, om kruiden te zoeken.' 

'Als ik tijd heb, ga ik met je mee', beloofde Mathijs. Hij vulde zijn 

dokterstas voorzover dat nog mogelijk was, om alsnog zijn ronde langs de 

patiënten te maken. 

In de stal hielp Joes hem met het zadelen van Roland. 

526


'Nu moet je me toch eens vertellen', zei Joes, 'waarom de dokter zoveel 

risico heeft gelopen.' 

'Hoe bedoel je?' vroeg Mathijs ontwijkend. 

'Ach, dat weet jij net zo goed als ik. Dat hij de kapitein van de bokkenrij 

ders is, dat is wel duidelijk. Kirchhoffs ging er altijd op de vreemdste tijden 

op uit. Dat was zelfs voor een dokter niet normaal. Waar was dat goed voor? 

Wat wilde hij ermee bereiken? Hij had toch moeten weten dat hij zijn familie 

in de ellende zou dompelen.' 

'Zijn enige fout is dat hij het goed voorhad met de mensen.' 

'Net als jij ?' 

'Ik?' 

'Jij moest toch ook altijd bij nacht en ontij weg.' 

Mathijs schrok. Joes wist alles ! 

'Ik zwijg, Mathijs, hoor je. Ik wilde je alleen maar zeggen dat ik bewonde 

ring heb voor dokter Kirchhoffs, en ook voor jou.' 

'Bedankt' , zei Mathijs ontroerd. Hij sprong in het zadel en reed de straat 

op. Hij had het gevoel dat alle mensen naar hem keken. Hadden zij ook het 

idee dat hij meer van de bokkenrijders wist, net als Joes? Konden ze aan zijn 

gezicht zien dat hij lid van de bende was ? Hij boog zijn hoofd, alsof hij zich 

probeerde te verbergen in de kraag van zijn jas. Het liefst zou hij onzichtbaar 

worden. Als een geest, desnoods als een duivel. 

'Ik hoorde zojuist dat dokter Kirchhoffs is opgepakt', zei Huub Graus, een 

van de patiënten bij wie Mathijs die middag langsging. Huub had zijn been 

verbrand. Toen hij een ketel gekookt varkensvoer naar de stal bracht, was hij 

gestruikeld en het hete voer was op zijn been terechtgekomen. 'Wist jij dat hij 

een bokkenrijder was ?' 

Mathijs mompelde wat onverstaanbaars. 

'Ik had al eerder mijn vermoedens', zei Huub terwijl Mathijs een nieuw 

verband aanlegde. 

'Hoezo ?' 

'De dokter liet me nooit betalen. Dat gaf me al te denken. Mensen van 

aanzien trekken zich gewoonlijk weinig van ons aan. Gewoon volk is hun te 

. 

, 

mm. 

'Omdat Kirchhoffs iedereen helpt, wil dat nog niet zeggen dat hij een 

misdadiger is', zei Mathijs fel. 

527


'Dat zeg ik toch niet', suste Huub. 'In feite ben ik het helemaal met de 

dokter eens. Ik heb niks tegen die bokkenrijders. Als de dokter echt kapitein 

van die bende is, dan mag je hem van mij laten weten dat de gewone mensen 

achter hem staan. Van de bokkenrijders hebben we tenminste nog iets te 

verwachten. Die zijn van ons soort. Die voelen met ons mee. Van de hoge 

heren en van de Kerk hebben wij nooit gekregen waar we recht op hebben. 

De bokkenrijders geven de mensen de hoop dat het misschien ooit beter 

wordt.' 

'Jij praat net als Jan Parant' , zei Mathijs, blij dat hij iemand die niets met 

de bende te maken had, zo hoorde praten. 'Jan beween al jaren dat het nog 

eens zover komt dat alle mensen gelijk zijn, zonder dat er nog koningen, 

keizers of bisschoppen boven hen staan. En dat iedereen evenveel te vertellen 

krijgt. ' 

'Ik hoop die tijd nog mee te mogen maken', zei Huub. 

Zijn weg vervolgend, voelde Mathijs zich een stuk beter. De woorden van 

Huub hadden hem weer wat hoop gegeven. Hij durfde weer naar de mensen 

te kijken. En hij zag dat iedereen hem groette. Logisch toch? Hij was een van 

hen ! 

Toen hij zijn tocht langs de patiënten erop had zitten, reed Mathijs 

regelrecht door naar het huis van Teun Curfs. 

'Ik wachtte al op je', zei Curfs. 'Kom mee.' 

Mathijs liet zijn paard in de stal van Curfs achter en liep met Teun mee 

naar het bos achter het huis. 

In een helling bleek zich een oude mijngang te bevinden. De ingang werd 

aan het zicht onttrokken door verwilderde struiken. 

'Ik ken die gang niet', zei Mathijs wat verbaasd toen ze zich door de takken 

worstelden. 

'Gelukkig maar', zei Teun. 'Niemand weet van het bestaan van deze oude 

mijngang af. Hij ligt al meer dan honderd jaar leeg. Vroeger zijn ze hier op 

zoek geweest naar kolen, maar toen ze niets hebben gevonden, zijn ze met 

graven opgehouden. De gang hebben ze zo laten liggen. Sindsdien is hij 

vergeten. Alleen mijn grootvader wist er nog van en zo weet ik het. ' 

In de schuilplaats waren wat manschappen en de overgebleven leiders bij 

elkaar gekomen. Soree, Rootcranz en De Gaverelle. 

'Je komt net op tijd', zei De Gaverelle. 'We zitten te praten over wat we 

nog kunnen doen.'


'Veel kunnen we niet meer doen', zei Curfs. 'We zijn met te weinig over.' 

'Welnee, we zijn sterk genoeg', stoof Soree op. 'We moeten terugslaan. En 

harder dan ooit.' 

'Hoe harder we terugslaan, hoe harder onze mensen in de kerkers ervoor 

worden gestraft', zei Curfs. 

'Die zijn toch niet meer te redden', zei Soree kil. 'Juist nu moeten we de 

heren van het gerecht laten merken dat de bokkenrijders niet te verslaan zijn. 

Nooit. We leggen hen het vuur aan de schenen, net zo lang tot ze ons met rust 

laten. moeten sterven van angst, alleen al als ze aan ons denken.' 

'Dat helpt ons niets', zei Curfs. 'Desnoods sturen ze ons het hele Oosten 

rijkse leger op ons dak. Wij zijn niet meer dan ratten in de val, geef dat maar 

toe.' 

'Jij praat alsof we al verslagen zijn', riep De Gaverelle uit. 'We wilden toch 

oorlog? Nou, die hebben we gekregen. Nu is het oorlog. Nu moeten we hard 

zijn. In de oorlog gaat het alleen maar om de overwinning. Wie verliest is 

alles kwijt.' 

'Zo is het', zei Soree. 'We vechten tot de laatste man. We hebben niets te 

verliezen, alleen ons leven, maar als we het hoofd laten hangen, is dat ook niet 

veel meer waard.' 

'Precies', zei De Gaverelle. 'Wij vechten door, tot het einde.' 

Maar Curfs was niet te overtuigen van het gelijk van de anderen. 

'Ik ben ervoor om alle acties te staken,' hield hij voet bij stuk, 'om onze 

mensen in de gevangenis niet in nog grotere moeilijkheden te brengen. Als 

we ons stilhouden, zullen de heren denken dat we verslagen zijn. Misschien 

dat we later ... ' 

'Later is onzin !' riep De Gaverelle uit. 'Dan zijn onze mensen in de 

gevangenis allang dood. Nee, wij moeten ons wreken, al is het alleen maar 

om hén. Dát zijn ze waard!' 

Hoelang ze ook bleven praten, ze kwamen er niet uit. In hun ideeën 

stonden de overgebleven leiders lijnrecht tegenover elkaar. Soree die hard 

wilde toeslaan en terreur zaaien onder de hooggeplaatsten die de touwtjes in 

handen hadden in het Land van Rode. Curfs die de strijd wilde staken in de 

hoop dat dan de rust zou weerkeren en de rest van de bokkenrijders gespaard 

zou blijven. 

Mathijs wist geen partij te kiezen. Hij voelde voor de standpunten van 

beiden. Hij wilde de gevangen bokkenrijders niet nog meer ellende bezorgen, 

529


maar hij voelde er ook niet voor om lijdzaam af te wachten wat het gerecht 

nog meer voor hen in petto had. 

Onverrichter zake gingen de mannen uit elkaar. 

Toen Mathijs een paar uur later op weg was naar huis zag hij, ver weg, de 

gloed van een vuur oplaaien. Het moest een boerderij zijn, ergens in de buurt 

van Spekholzerheide, die in vlammen opging. Mathijs begreep het. Het was 

Soree met een paar van zijn aanhangers. Die boer betaalde het gelag. Soree 

hield voet bij stuk. Hij en zijn getrouwen sloegen onmiddellijk toe. Keihard. 

Zo hard als Soree was. Hoeveel branden zouden er in de komende tijd nog 

volgen? 

53°

13 

Nog voor het licht was, stond dokter Keyser al voor de deur. 

Mathijs ontving hem, wat verbaasd over het vroege bezoek van de dokter 

uit Bardenberg. 

'De schout heeft mij gevraagd voor de gevangenen te zorgen nu dokter 

Kirchhoffs vastzit', zei Keyser, daarmee verklarend wat hij in ' s-Hertogenrade 

kwam doen. 'Ik wil graag wat van zijn medicijnen tegen de pijn meenemen.' 

'We hebben nauwelijks voorraad', zei Mathijs. 'De soldaten hebben hier 

alles vernield.' 

'Kirchhoffs gebruikt kruiden die de pijn doen verdwijnen', zei Keyser. 

'Die heb ik nu nodig.' 

'Papaverolie ?' 

'Ja, dat spul.' 

'Hij gebruikt dat alleen bij patiënten die opgegeven zijn en toch veel 

moeten lijden', zei Mathijs. 'Soms smeken ze erom. Het geneest niet, maar 

het verdrijft de pijn bijna helemaal. Mensen die het voor het eerst gebruiken, 

denken dat ze van de hel in de hemel komen.' 

'Heb je nog wat hier?' 

'Bijna niets meer, nog een paar flesjes, maar gelukkig kent Marieke het 

recept.' 

'Marieke ?' vroeg Keyser wat verbaasd. 

'Zij heeft die recepten gekregen van Katrien.' 

'Ik weet dat Kirchhoffs vaak bij haar op bezoek ging', zei Keyser. 'Mis 

schien had hij wel gelijk, maar ikzelf heb het nooit zo begrepen op die 

kruidenvrouwtjes en hun kunstjes. Maar in het geval van de bokkenrijders 

die zo hard gemarteld worden en toch geen uitzicht hebben om het er 

levend van af te brengen, wil ik die olie graag gebruiken. Kan ik er wat van 

hebben ?' 

'Natuurlijk.' Mathijs pakte een flesje uit de kast. 

'Bent u niet bang?' vroeg Mathijs toen Keyser opstapte om naar de burcht 

te gaan. 'U loopt toch ook gevaar?' 

531


'Ik mag onze mannen niet in de steek laten als ik nog de mogelijkheid heb 

om hen te helpen', zei Keyser. 

'U kunt nu nog vluchten', zei Mathijs. 

'Nee', zei Keyser beslist. 'Zolang ik nog niet verdacht word, moet ik 

helpen. Dat is mijn plicht, als dokter en als luitenant van de bokkenrijders.' 

Met bewondering keek Mathijs de dokter na, vooral omdat hij wist dat 

Keyser geen held was. Bij overvallen had hij nooit voorop gelopen, maar nu 

het nodig was, toonde hij moed. 

Een paar uur later, nog tijdens het spreekuur, stond er een soldaat voor de 

deur. Mathijs liet hem binnen. 

'De schout wil dat je naar de burcht komt.' 

Mathijs moest even naar lucht happen. Was hij nu ook verdacht? Nee, dan 

zouden er meer soldaten zijn gekomen om hem op te halen. 

'Wat is er van zijn dienst?' 

'Je moet de gemartelden oplappen.' 

'Dokter Keyser is er toch ?' 

'Keyser is gearresteerd.' 

'Ik kom eraan.' Mathijs werd koud tot op het bot. Hij liet de soldaat uit en 

sloot de deur. De patiënten die nog stonden te wachten, moesten nog maar 

wat geduld hebben. 

Op de binnenplaats van de burcht liep Mathijs Lowie tegen het lijf. 

'Weet jij waarom Keyser gearresteerd is ?' vroeg Mathijs voorzichtig. 

'Een van de bokkenrijders, die hij wilde verzorgen, heeft hem verraden. 

Hij riep dat Keyser de duivel zelf was. Toen heeft de schout Keyser direct 

gearresteerd. ' 

'En de medicijnen die hij bij zich had ?' vroeg Mathijs, die vooral dacht aan 

het pijnstillende drankje. 

'Die zijn nog hier', zei Lowie voorzichtig. 'Daar heeft niemand aan ge 

dacht. Ik heb de dokterstas zolang in mijn kast gezet. Jij zult die spullen wel 

nodig hebben.' 

'Bedankt', zei Mathijs. 'De gevangenen kunnen dat nu goed gebruiken.' 

'Het wordt steeds erger hier', zei Lowie. 'Het gaat er grof aan toe. De 

rechters worden met de dag wreder. Ik kan niet meer aanzien wat hier 

allemaal gebeurt.' 

532


Samen liepen ze naar de zaal waar de verhoren plaatsvonden. De rechters 

zaten achter de tafel, onbewogen, zoals altijd, geen spoor van medelijden 

tonend met de twee slachtoffers die druipend van het bloed voor hen ston 

den. 

Mathijs moest zich vermannen om zich niet meteen om te draaien en weg 

te lopen, toen hij de twee herkende : Kirchhoffs en Keyser. Ze werden samen 

verhoord. Een moment keek dokter Keyser Mathijs aan, heel even maar, 

hulpeloos. Ging het nu door hem heen dat hij beter de raad van Mathijs had 

kunnen opvolgen ? 

Kirchhoffs leek zijn assistent niet eens te zien. Zijn gezicht stond 

ondoorgrondelijk. Zijn ogen stonden vreemd. Het was alsof hij langs alles 

en iedereen heen keek, net alsof hij het niet echt was, maar een pop die op 

hem leek. 

'Als u weer niets wilt vertellen, zal ik u opnieuw in handen van de beul 

geven', riep de schout tegen Kirchhoffs. Maar de dokter leek hem niet eens te 

horen. Hij bewoog niet. Hij reageerde niet. 

De drossaard pakte een handvol papiersnippers. Hij spreidde ze voor zich 

uit op tafel. 

'Kent u het handschrift van deze brief die onlangs 's nachts bij mij werd 

bezorgd ?' 

Kirchhoffs reageerde niet. 

'Ik ken dit handschrift wel', brieste de drossaard. Hij pakte een medicijn 

flesje. 'Het is precies hetzelfde schrift als op dit flesje dat ik van u heb 

gekregen. Geef maar toe, dokter, dat u deze brief geschreven hebt.' 

Nog steeds reageerde de dokter niet. 

'Dit bewijst dat u schuldig bent', zei de drossaard. 'Maar dat willen we uit 

uw eigen mond horen.' 

'Dokter Kirchhoffs is een koppig man', hoonde de schout. 'Zo ken ik onze 

dokter wel. Maar vandaag zal hij toch móéten praten. Met duimschroeven en 

ijzeren laarzen krijgen we zijn tong wei los.' 

'Wilt u hem opnieuw laten martelen ?' vroeg de drossaard. 

'Ja. Hij gaat terug naar de beul.' De schout nam een flinke slok wijn. De 

lege flessen op tafel verrieden dat de heren al meer gedronken hadden. 

Blijkbaar hadden ze veel alcohol nodig, om zichzelf moed in te drinken. 

'En u, dokter Keyser?' vroeg de schout, zijn lippen droogwrijvend met de 

rug van zijn hand. 'Hebt u ons iets te vertellen waar wij wijzer van worden ?' 

533


'Ik weet van niets', zei Keyser, die probeerde zich groot te houden, hoewel 

zijn stem trilde van emotie. 'Ik ben hier vandaag naartoe geroepen om de 

patiënten bij te staan. Als ik me schuldig had gevoeld aan enig vergrijp, was ik 

wel weggebleven.' 

'Daar valt iets voor te zeggen', zei de drossaard. 'Maar nu uw naam 

gevallen is, mijn beste dokter Keyser, hebben we toch het recht om meer 

van u te weten te komen. Dat is toch genoeg reden om u te arresteren, 

nietwaar ?' 

'Omdat een gemartelde wartaal uitslaat ?' vroeg Keyser. 

'Wij mogen toch onderzoeken of het wartaal is', zei de drossaard. 

'J awel, maar u hebt het recht niet om mij te martelen', zei Keyser. 'Ik ben al 

naar de beul gebracht voordat me één vraag is gesteld.' Hij toonde zijn 

kapotgeslagen handen. 

'Vragen stellen aan een bokkenrijder die niet eens de zweep heeft gevoeld, 

is hetzelfde als praten met een ezel', zei de schout. 

'Dus u hebt me al veroordeeld terwijl u alleen maar afgaat op het woord 

van gemartelden', zei Keyser. 'Daar protesteer ik tegen. Op de manier waar 

op u mensen verhoort, kunt u ze alles laten zeggen wat u horen wilt.' Keyser 

ging rechtop staan. Zich verdedigend hervond hij zijn fierheid. 'Christus 

werd ook beschuldigd van misdaden die hij niet had begaan. Zijn rechters 

probeerden zelfs om zijn goede daden voor de mensen als misdaden in te 

brengen.' 

'U hebt de bijbel goed gelezen,' zei De Limpens spottend, 'maar ik be 

twijfel of u het recht hebt om u op één lijn te stellen met Christus.' 

'Dat doe ik ook niet', zei Keyser. 'U wilt mij met opzet misverstaan, maar 

wat ik wilde zeggen is dat ik u, heren rechters, wil afmeten aan de rechters van 

toen.' 

'Vindt u dan dat wij, de rechters, de misdadigers zijn en dat de bokkenrij 

ders vrijuit moeten gaan ?' vroeg de drossaard. Hij deed alsof hij verbaasd 

was. 

'Ik vind dat u eerlijker moet zijn en niet met levens mag spelen om achter 

de waarheid te komen.' 

'Goed, ik wil uw raad wel volgen, dokter. Vertel ons dan eens, hebt u 

contacten met bokkenrijders ?' 

'Niet dat ik weet.' 

'Een vreemd antwoord, dokter Keyser.' 

534


'In de praktijk van een dokter komt iedereen binnen. Elke dag zie ik 

tientallen mensen. Ik kan hun toch niet vragen of ze bokkenrijder zijn?' 

'Maar wij vermoeden dat veel bokkenrijders naar uw praktijk komen 

omdat u zélf een bokkenrijder bent. Wat is daar dan van waar ?' 

Keyser wist daar geen antwoord op. 

'En?' hield de schout aan. 

'Ik ben geen misdadiger', zei Keyser. 

'Dus u beweert dat u niets met de bende van de bokkenrijders te doen 

hebt?' vatte de schout samen. 

'Niets', zei Keyser. 'Ik ken geen bende.' 

'U kent geen dieven die brood stelen ?' 

'Nee. Mensen die brood stelen hebben honger', zei Keyser. 'Dat zijn geen 

dieven.' 

'Laat ik het anders vragen. Kent u dan wel mensen die geen dieven zijn, 

maar toch brood stelen?' 

'J a. ' 

'En dat zijn volgens u geen dieven ?' 

'Nee. Wie steelt uit lijfsbehoud is geen dief.' 

'U houdt er vreemde denkwijzen op na', zei de schout fijntjes. 'Volgens mij 

is iederéén die steelt een dief. Zie je wel dat u een bokkenrijder bent! Brood 

stelen vindt u toegestaan.' 

De schout wendde zich tot de soldaten. 

'Breng ze naar de beul, allebei. We zullen eens zien of ze zich dan ook wat 

kunnen herinneren over het stelen van goud en van kerkschatten!' 

De soldaten sleurden Keyser en KirchhoHS mee naar de kerkers. 

Verbijsterd liep Mathijs mee. 

'Hier, je dokterstas' , zei Lowie, die hem volgde. 'Ze hebben je laten roepen 

om de gewonden te verzorgen.' 

Mathijs probeerde zijn zenuwen in bedwang te houden. In de kerker vond 

hij twee bewusteloze mannen. Ze zaten onder het bloed. Mathijs herkende 

hen. Lins, de jonge mijnwerker die zich na de staking van de mijnwerkers bij 

de bende had aangesloten, en Heinz Severens, een boerenknecht uit Spek- 

holzerheide. 

Meteen zag Mathijs dat Heinz dood was, zo stil als hij lag. Hij sloot de 

ogen van de dode. 

Lins kreunde. 'Pijn, pijn', was het enige wat Mathijs verstond. Lins' 

535


vingers waren kapotgedraaid door duimschroeven. Hij ademde moeilijk. 

Blauwe plekken en bloeduitstortingen over zijn hele lijf verrieden dat hij 

ook inwendig zwaar letsel had opgelopen. Mathijs begreep dat hij niet veel 

meer kon doen voor Lins. 

'Hier, drink.' Mathijs goot hem een scheutje papaverolie in de mond. Hij 

slikte het door. Nog een scheut. 

'Dadelijk gaat het je beter', zei Mathijs. Lins knikte en sloot zijn ogen weer. 

Maar ofhij ze nog ooit zou openen was onzeker. Het sterke drankje zou hem 

zo zwaar verdoven dat hij niets meer voelde en zonder pijn zou sterven. 

In een andere cel zaten een paar mannen te wachten op verhoor. Voor 

zichtig probeerden ze Mathijs uit te horen over de verrichtingen van de 

bokkenrijders. Ze wilden weten of er nog een kans was dat ze bevrijd zouden 

worden. Mathijs durfde geen antwoord te geven. Met de bewakers op de 

gang, kon hij over niets praten. 

Er ldonk geschreeuw op uit het hok van de beul. Mathijs rende ernaartoe. 

'Kom je me helpen, jonge dokter?' riep Dillenbourg vrolijk, terwijl hij de 

zweep over de rug van dokter Keyser striemde. Bij elke knal schreeuwde 

Keyser het uit van de pijn. Pas toen hij in elkaar zakte, hield de beul op. 

'Water', kermde Keyser. 'Water.' 

Mathijs pakte een kroes en liet hem drinken. Vlug goot hij een scheut 

papaverolie in het water. Keyser nam een flinke slok. Soldaten maakten hem 

los en sleurden hem weg, om hem opnieuw naar de rechters te brengen. Het 

verhoor ging door. 

Dillenbourg liep naar buiten om zijn handen te wassen. Even was Mathijs 

alleen met Kirchhoffs, die in een hoek van het vertrek met zijn benen in de 

ijzeren laarzen was gezet. Het bloed dreef uit de schachten. Maar de dokter 

gaf geen kik, alsof hij geen pijn voelde. Hij bewoog niet. Zijn hoofd geheven 

leek hij naar het spaarzame licht te kijken dat door de spijlen van het raam 

binnenviel. Wilde hij Mathijs niet zien ? Weer had Mathijs het idee dat 

Kirchhoffs er niet echt was, hoewel hij lijfelijk aanwezig was en voor hem 

zat. Wist de dokter nog wel wat er met hem gebeurde ? Was hem nog 

duidelijk waarvan hij was beschuldigd ? Kirchhoffs leek zich in een toestand 

te bevinden die Mathijs al vaker had waargenomen bij stervende mensen. 

Het kon alleen maar betekenen dat Kirchhoffs zich al had overgegeven aan de 

dood. 

'Hier, drink', zei Mathijs. 'Papaverolie.' Werktuiglijk dronk de dokter het


Hesje leeg. Het was een portie om een paard bewusteloos te krijgen. 

'Ga naar boven', zei de wacht, die even later om de deur keek. 'Je mag hier 

niet alleen zijn.' 

Geschokt door alle wreedheden die de bokkenrijders moesten ondergaan, 

ging Mathijs weer naar boven. Toen hij het daglicht zag dat door de vuile 

ramen op de trap viel, zag hij opeens dat het vals licht was. Net w vals als het 

licht uit de hel. 

537

14 

In de weken en maanden die volgden, wachtten stad en land in spanning op 

de dingen die onvermijdelijk zouden gebeuren. De straffen voor de gevangen 

bokkenrijders zouden hard zijn, dat was iedereen duidelijk, want soldaten 

waren druk doende met het oprichten van een rij galgen op de Beckenberg bij 

's-Hertogenrade. Maar uit de burcht zelf kwamen weinig berichten los. De 

rechters kwamen de poort nog nauwelijks uit. Men kon alleen maar gissen 

naar wat er daar binnen gebeurde. 

In de laatste weken was Anna-Elisabeth wat rustiger geworden. Ze zag in 

dat haar opstandigheid haar niet hielp. Hoe woedender ze was, hoe slechter 

dat was voor haar broze gezondheid. Ze begreep dat ze sterk moest blijven, 

om de kinderen te behoeden voor het verlies van béide ouders. Maar ondanks 

alles bleef ze toch nog geloven dat haar man vrij zou komen. Nog steeds 

geloofde ze niet dat hij echt iets met de bokkenrijders te maken had. 

Zo goed en zo kwaad als hij kon, hield Mathijs de praktijk gaande. Hij had 

er zijn handen aan vol, want hoewel de dokter in de gevangenis zat, bleven er 

net zoveel patiënten komen. Mathijs genoot het vertrouwen van de mensen 

en dat vervulde hem ook wel met trots. Marieke hielp hem zoveel ze kon met 

het maken van drankjes en zalfjes. Ze werd ook steeds behendiger in het 

aanleggen van verbanden en andere tijdrovende klusjes. 

Ze stelde geen vragen meer. Zelf had ze genoeg met haar vader meege 

maakt om te begrijpen dat er iets waar was van de beschuldigingen. Vroeger, 

toen Katrien nog leefde, had ze vaak de gesprekken gehoord tussen haar en 

haar vader. Katrien was ook altijd op de hand van de rechtelozen geweest. 

Maar toch, ondanks zijn inzet, kon Mathijs lang niet alle patiënten helpen. 

Sommigen kwamen met klachten waar hij geen raad mee wist. 

Hij sprak erover met Anna-Elisabeth. Die begreep het. Ze maakte er direct 

werk van. De volgende dag al vertrok ze naar Aken, om bij bevriende artsen 

naar een bekwame en gediplomeerde medewerker te zoeken. 

Al een paar dagen later zond dokter Bartelz uit Aken, een goede vriend van 

dokter Kirchhoffs, zijn assistent, om de praktijk in het goede spoor te


houden. Dokter Schiller, de jonge chirurgijn, was net in de twintig en hij was 

tot alle handelingen bevoegd. Hij had alle examens afgelegd en was toege 

laten tot het gilde der chirurgijns. 

Mathijs was blij met de hulp van de nieuwe dokter. Eindelijk had hij weer 

eens een moment voor zichzelf. Eindelijk kon hij ' s avonds weer eens op tijd 

naar bed. Maar vrolijker werd hij er niet van. Elke avond als hij in bed lag, 

spookten de gruwelijke beelden van de gevangen bokkenrijders door zijn 

hoofd. De gemartelden, die hij elke dag bezocht. Maar vooral het altijd 

grijnzende gezicht van de beul dat hem leek te zeggen : jou neem ik hier 

ook nog eens onder handen. 

Toen Mathijs op zekere dag terugkwam van de burcht zei Marieke heel 

onverwacht: 'Je zegt uit jezelf nooit meer iets over mijn vader.' 

'O?' 

'Hoe maakt hij het? We moeten alle informatie uit je trekken.' 

'Ik heb hem vandaag niet eens gezien', zei Mathijs naar waarheid. Net als 

in de voorgaande dagen was hij niet toegelaten tot de dokter en een paar 

andere gevangenen van wie de rechters vermoedden dat ze leiders van de 

bokkenrijders waren. 

'Hoe ktijgt mijn vader zijn medicijnen dan?' vroeg Marieke. 'Ik wil niet 

dat hij pijn lijdt.' 

'Iemand helpt me', zei Mathijs. 'Iemand in de burcht. Weet je nu genoeg?' 

Telkens als Mathijs naar de burcht moest, had hij het gevoel ofhij lood in de 

schoenen had, zo had de angst voor verraad hem te pakken. Het was best 

mogelijk dat zijn naam was genoemd en dat hij ingerekend zou worden, net 

zoals met Keyser was gebeurd. Steeds als hij de burcht binnenging, besefte hij 

dat het wel eens de laatste keer kon zijn dat hij als vrij man het daglicht had 

gezlen. 

Vaak dacht hij erover onder te duiken of te vluchten, maar hij wist maar al 

te goed dat hij nog de enige was die de pijn van de gemartelden kon ver 

lichten. 

Zo goed en zo kwaad als mogelijk was, deden dokter Schiller en hij hun 

werk. Wanneer het mogelijk was, gaven ze de gemartelden pijnstillende 

middeltjes. Elke dag kostte dat een paar flesjes papaverolie. Marieke had 

de handen vol aan het bereiden van de medicijnen. 

539

DE BENDE VA N DE BOKKENRIJDERS 

Op een keer toen dokter Schiller en Mathijs bij de burcht aankwamen, 

werden ze naar een cel gebracht waar de schout en de griffier al aanwezig 

waren. Op de grond lag een man. Dood. Mathijs schrok. Het was Baltus, de 

broer van dokter Kirchhoffs. Hij had de gruwelijke martelingen niet over 

leefd. 

Dokter Schiller voelde de pols, al was het maar om toch nog iets te doen. 

'Hij is dood', zei Schiller gelaten. 'Dood door bloedverlies.' 

'Schrijf op dat hij dood is', zei de schout tegen de griffier. 'En dat hij 

gestorven is aan een onbekende ziekte.' 

'Nee', zei dokter Schiller. 'Hij is gestorven aan de verwondingen die hij 

opliep bij het martelen.' 

'Hou je erbuiten, dokter', zei de schout woedend. 'Wat in het rapport 

komt te staan is mijn zaak.' 

'Ik schrijf op dat hij gestorven is aan een vreemde ziekte', zei griffier Cox 

gehoorzaam. 

Mathijs was kwaad. Hij begreep dat de schout niet op papier wilde hebben 

staan dat de dode aan martelingen was bezweken, want daarmee maakte hij 

zichzelf tot een misdadiger. 

Ze bezochten Magda, de vrouw van Baltus, die een paar cellen verder zat 

opgesloten. 

'Mag ik mij n gestorven man nog zien?' vroeg ze aan de soldaat die de 

dokters in haar cel had binnengelaten. 

'Nee', zei de soldaat. 'Dat is nergens voor nodig. Waarom zou je naar een 

rat gaan kijken ?' 

'Hij was mijn man!' schreeuwde Magda, die altijd een van de felste leden 

van de bende was geweest. 

'Maar toch een rat', zei de soldaat minachtend. 

Vol haat spuwde Magda de soldaat in zijn gezicht. Woedend greep de 

wacht een stok en gafhaar een forse aframmeling, zonder dat iemand het kon 

voorkomen. Pas toen Magda huilend op de grond viel, hield de soldaat op 

met slaan. 

'Als je Baltus hier niet meer terugziet, dan zie je hem terug in de hemel', 

Neeltje Schillings, een van de andere gevangen vrouwen, om Magda te 

troosten. 

'Nee, nooit meer zie ik hem terug', fiep Magda. 'De hemel bestaat niet. Als 

God echt bestaat, dan laat Hij al dit onrecht niet met ons gebeuren !' 

540


Op weg naar huis zag Mathijs dat soldaten het lijk van Baltus de poort uit 

sleepten en in een kuil gooiden die ze in een akker, niet ver van de burcht, 

hadden gegraven. Voor hen was het lijk van een bokkenrijder niet meer dan 

oud vuil. 

Die avond reden Anna-Elisabeth en Mathijs met de koets naar Merkstein, 

waar de familieleden van Baltus bij elkaar kwamen in het huis van Heinz, de 

jongste broer van Baltus en dokter Kirchhoffs. 

In het ldeine huisje was het druk. 

Iedereen wilde van Mathijs weten hoe het met Magda was, en of ze nog 

ooit vrij zou komen. Maar Mathijs kon daar geen zinnig woord over zeggen. 

'We moeten voor Magda bidden', zei Hilde, een zus van Baltus. 

'Bidden helpt niet', zei Anna-Elisabeth. 'Ik bid dag en nacht, maar de 

hemel hoort ons niet.' 

'Het ergste is dat Baltus voor zijn dood niet eens een priester heeft ge 

sproken', zei Heinz. 'Als hij echt een bokkenrijder is geweest en met de duivel 

heeft samengewerkt, is zijn ziel nu in de hel.' 

'Dat geloof ik niet', zei Anna-Elisabeth nadenkend. 'Om naar de hel te 

gaan moet je een moordenaar zijn. Baltus is dan wel een bokkenrijder 

geweest, maar een moordenaar was hij zeker niet.' 

'Hij deed geen vlieg kwaad', zei Hilde, zijn zus. 'Ik geloof dat hij recht 

streeks naar de hemel is gegaan, ook al heeft hij de laatste sacramenten niet 

ontvangen. Hij heeft er in ieder geval genoeg voor geleden.' 

'Maar hij is niet in gewijde grond begraven', zei Heinz. 'Het is een 

schande. Hij hoort gewoon op het kerkhof te liggen.' 

'Misschien kunnen we hem ooit herbegraven', zei Hitde. 

Heinz schonk borrels in. Zo was het toch nog even als na een gewone 

begrafenis, wanneer de familieleden bij elkaar kwamen om hun verdriet weg 

te drinken. 

Een paar dagen later werd er in 's-Hertogenrade een bokkenrijder aan zijn 

been aan de galg gehangen: Frans Vorst uit Merkstein. Hij had zelfmoord 

gepleegd door zoveel stro uit zijn cel op te eten dat zijn maag was geknapt. 

Hij had voor een pijnlijke dood gekozen, maar misschien was die pijn 

minder erg dan de martelingen. 

In de laatste weken waren her en der in de dorpen nog tientallen personen 

541


opgepikt die ervan werden beschuldigd lid te zijn van de bende. Het kwam 

Mathijs voor dat de arrestaties willekeurig waren. Iedereen leek wel verdacht: 

man of vrouw, burger of vreemdeling. Op elk moment kon je door de 

soldaten opgepakt worden en naar de burcht worden gesleept. Alle mensen 

leefden in angst, want ieders naam kon worden genoemd. Het was een snel 

om zich heen grijpend vuur van beschuldigingen. Wie eenmaal genoemd was 

door de gemartelde bokkenrijders kon de dans alleen ontspringen door te 

vluchten, als hij daar nog de gelegenheid voor had. 

Ook Willem Ploum, de kastelein van herberg De Vivat uit Übach, werd 

gepakt, samen met een aantal gasten die op het moment van zijn arrestatie in 

de herberg aanwezig was. Het was een nieuwe klap voor de bende, want met 

de arrestatie van Willem was weer een van de leiders in de kraag gevat. 

De hele winter bleef de klopjacht doorgaan en werden de verhoren in de 

burcht voortgezet. Toch lekte er weinig van de resultaten naar buiten. Tot er 

in december weer veroordelingen volgden. Zeven bokkenrijders werden op 

de Beckenberg opgehangen, onder wie de waard van De Vivat en een paar 

van zijn gasten. 

Lang hingen de lijken van de zeven niet aan de galg. De volgende ochtend 

waren ze al verdwenen. Niemand wist wie hen van de galg had gehaald en 

waar ze waren begraven, ook hun familieleden niet. Mathijs wist het wel. 

Samen met een paar andere bokkenrijders hadden hij en Soree hun maten 

van het touw gehaald en hen eervol begraven, op een mooie plek in het bos. 

Na deze massa-executie kwam er in het Land van Rode een uittocht op 

gang. Steeds meer mensen wachtten niet tot de soldaten voor de deur 

stonden en doken onder of verdwenen naar veiliger oorden. Velen van 

hen die vluchtten hadden niets met de bokkenrijders te maken. 

Toen Mathijs een aantal van de nieuw gearresteerde mannen in de gevange 

nis had bezocht, begreep hij dat de gemartelden wartaal hadden uitgeslagen. 

Veel van de gearresteerden waren geen lid van de bende. Enkelen kende hij 

niet eens uit de dokterspraktijk. 

Maar de soldaten werden ook wel eens in hun hemd gezet. 

Op zekere dag bleken Magda, de weduwe van Baltus Kirchhoffs, en 

Neeltje Schillings, de jonge mijnwerkersdochter, uit de burcht te zijn ont 

snapt. Hoe? Dat wist niemand. 

Mathijs trof hen op een bijeenkomst van de bokkenrijders, in het bos bij 

542


de Worm. Ze waren verkleed als man. In geuren en kleuren vertelden ze het 

verhaal van hun ontsnapping. De jonge assistent-griffier, die bij hen in de cel 

was geweest, had vergeten de deur achter zich op slot te doen. Toen het 

donker was, waren ze weggeslopen, naar een kamertje. Door een raam waren 

ze naar buiten gekropen, van de muur gesprongen en ervandoor gegaan. 

De jonge griffier? Mathijs ging een licht op. Dat was Lowie. Had Lowie de 

deur van hun cel met opzet open laten staan? Was Lowie op de hand van de 

bokkenrijders ? 

543

In een nacht op het eind van december trok Mathijs mee met de bende om de 

molen van Hoebert Hoosmans in Hoengen te plunderen. Hij zag dat de 

bende weer flink aan het groeien was. 

Mensen die bang waren voor arrestatie en niet wisten waar .te blijven, 

kregen van de bokkenrijders schuilplaatsen en sloten zich bij de bende aan. 

Mannen als Leonard Steins uit Übach en Peter Savelsbergh uit Merkstein, 

vilders, die alleen al door de kwalijke geur van hun beroep werden gemin 

acht. Ook havelozen, die zonder beroep en meestal zonder onderdak door 

het land trokken en veel kans liepen opgepakr te worden, werden lid van de 

bende. En een paar boerenknechten die te oud waren om te werken en als 

bedelaars rondzwierven. Anderen deden alleen maar mee om aan voedsel te 

komen en om niet in eenzaamheid te verhongeren. Sommige nieuwe leden 

waren bokkenrijder geworden omdat ze wraak wilden nemen op de rechters, 

die hun vrienden of familieleden hadden vervolgd. 

Meer dan honderd man hadden zich bij de Worm verzameld. 

Het verbaasde Mathijs dat enkele nieuwkomers plotseling volwaardig lid 

van de bende bleken te zijn, zonder dat ze waren ingezworen of de eed 

hadden afgelegd. Hij betwijfelde of dat wel juist was. Waren ze wel net 

zo trouw aan de bende als de anderen? 

'We zijn weer bijna net zo sterk als voorheen', zei Soree, die in de afgelopen 

tijd steeds meer de leiding naar zich toe had getrokken. 'Hoe meer angst de 

heren van de rechtbank de mensen aanjagen, hoe sterker wij worden. Hoe 

meer soldaten ze op ons afsturen, hoe krachtiger wij terugslaan.' 

Maar Mathijs had daar zijn twijfels over, ook al durfde hij die niet uit te 

spreken. Ze waren weer met veel mensen, maar Soree had de bende niet zo in 

zijn macht als voorheen kapitein Kirchhoffs. De discipline was een stuk 

minder dan vroeger. De leden accepteerden Soree als leider, omdat hij er 

varen was en sluw, maar bijna niemand had echt graag met hem te doen, net 

zomin als met de nieuwe luitenants die Soree had gekozen. Het waren ruige 

typen: Peter Winkels, een verlopen voerman; Frans Wiens, een gevluchte 

544


kastelein uit Kerkrade ; Magda, de weduwe van Baltus Kirchhoffs, die eigen 

lijk alleen maar uit was op wraak op de personen die haar man hadden 

vermoord; en Hannes Hos, een leraar van wie men vertelde dat hij vroeger 

monnik was geweest in een klooster in Keulen, al was daar niets meer van te 

merken. Ondanks zijn vriendelijke uiterlijk en zijn krullige haardos was hij 

de hardste van allemaal. Stuk voor stuk waren het mensen die van avontuur 

hielden en die het prachtig vonden om geweld te gebruiken. Opkomen voor 

de armsten en het bestrij den van onrecht, nee, dat gold niet meer voor deze 

nieuwe bokkenrijders. Onder het bevel van kapitein Kirchhoffs zouden ze 

geen kans hebben gehad. De dokter was juist tegen nodeloos geweld. Typen 

die op sensatie belust waren, hield hij streng in het gareel. 

Mathijs begreep dat er nog meer problemen waren. Het grootste gevaar 

was dat veel leden van de bende, doordat ze zich al maanden hadden moeten 

schuilhouden, het gevoel voor realiteit hadden verloren. Enkele mannen, 

maar ook Magda en Neeltje, beseften heel goed dat ze nooit meer naar hun 

dorpen konden terugkeren. En dat maakte hen onvoorzichtig. 

De ooit zo goed geleide bende van de dokter veranderde in een verzame 

ling ongeregelde plunderaars die op stelen uit was en meer en meer het pad 

van de misdaad op ging. Hielden de bokkenrijders zich bij hun vroegere 

overvallen nooit bezig met geweld, langzaamaan begonnen hun acties steeds 

misdadiger te worden. Werd vroeger een boer wel eens een vlammetje onder 

de neus gehouden om hem te laten bekennen waar zijn geld lag, de laatste tijd 

hoefden de slachtoffers niet te rekenen op erbarmen. Wie zijn mond hield 

werd stevig afgeranseld, desnoods tot hij erbij neerviel. 

Mathijs had er wel begrip voor. Vo or mensen die altijd de dood voor ogen 

hadden en die aangewezen waren op de bende om te overleven, was het niet 

mogelijk om zich nog druk te maken over het mijn en dijn, of over leven en 

dood van degenen die ze als vijanden zagen. 

Mathijs merkte dat er niet eens een plan was voor de overval. Dat was in de 

tijd van dokter Kirchhoffs wel anders. Nu liep de hele massa van meer dan 

honderd gemaskerde bokkenrijders samen naar Boengen, in plaats van op te 

trekken in kleine goed georganiseerde groepen. Zo'n grote troep was erg 

kwetsbaar voor patrouillerende soldaten. Bij de molen aangekomen liepen 

ze, op bevel van Soree, allemaal tegelijk, schreeuwend en schietend op het 

doel af. 

Mathijs was verbijsteld. Hij begreep dat zo'n rommelige overval veel meer 

geweld opriep dan nodig was. 

545


Door het lawaai van de aanstormende bendeleden waren de bewoners van 

de molen al wakker voordat de bokkenrijders voor de poort stonden. Daar 

door had Hoebert Hoosmans, de molenaar, de tijd om zijn geweer te grijpen 

en op de overvallers te schieten. Nog voordat de rovers de poort uit de 

hengsels hadden gelicht, lagen er al een paar kermend op de grond. 

'Dood de molenaar!' riep Soree woedend. 'Hij is een moordenaar.' Schie 

tend stormde een groep mannen het molenhuis binnen. 

Tot zijn schrik zag Mathijs dat Soree een knecht, die ervandoor wilde 

gaan, neersloeg, met zijn hoofd tegen de grond drukte en de keel wilde 

afsnijden. 

'Dat is tegen onze wetten', riep Mathijs kwaad. 

'Wil jij dan dat hij de schout gaat vertellen wie hij hier heeft gezien ?' vroeg 

Soree schamper, met het mes op de keel van zijn slachtoffer. Zonder zich te 

bedenken richtte Mathijs zijn pistool op het hoofd van Soree. Lacherig 

haalde Soree het mes terug en beperkte zich tot het knevelen en blinddoeken 

van de knecht. 

Mathijs stak zijn pistool weg. Hij was verrast over zijn eigen daad. Zou hij 

werkelijk op Soree hebben geschoten om het leven van de knecht te redden? 

Hij was erdoor in de war. 

'Sta niet te dromen !' riep Soree. 'Er moet gewerkt worden!' Hij sloeg 

Mathijs kameraadschappelijk op de schouders. 'Hup, naar de kelder. Daar is 

heel wat te halen.' 

Terwijl Mathijs meehielp met het leegroven van de kelder, bleef hij toch 

steeds aan het verbijsterende voorval denken. Vreemd dat Soree helemaal 

niet onder de indruk was van het gebeurde. Hij was, als gedeserteerde soldaat, 

natuurlijk heel wat gewend. Maar bedreigd te worden door een van je 

kameraden ... 

In een mum van tijd plunderden de mannen het huis en de molen leeg. In 

hun zucht naar zo veel mogelijk buit, hadden de bokkenrijders weinig geduld 

en tuigden ze de slachtoffers zo af dat sommigen er voor dood bij lagen. De 

molenaar zelf gaf geen teken van leven meer. Om hem te dwingen te vertellen 

waar hij zijn geld had verborgen, was hij doodgeslagen door dolgedraaide 

bendeleden. Dat deed Mathijs pijn. Hij kende Hoebert goed. De molenaar 

was vaak op zijn spreekuur geweest. En al was hij dan een vrek, dit einde had 

Mathijs hem niet toegewenst.


'Is de molenaar een van de rijkelui die moeten sterven voor onze toekomst?' 

vroeg Mathijs bitter toen hij met Soree over donkere weggetjes terugliep naar 

de Worm. 

'Jij praat als een geleerde', Zei Soree vol minachting. 'Jij en de dokter 

hebben altijd te veel nagedacht over wat de bokkenrijders willen. Jullie 

zouden het volk aan de macht willen zien. Iedereen evenveel te vertellen. 

Je ziet, het lukt niet. Weet je wat ik wil?' 

'Ja, dat weet ik', zei Mathijs somber. 'Jij wilt de macht en liefst voor jou 

alleen.' 

'Goed geraden', zei Soree. 'Als de bokkenrijders de baas worden, zal ik met 

harde hand regeren. Dat is wat de mensen willen! Iemand die hun voor 

schrijft wat ze te doen en te laten hebben.' 

'Dan ben jij net zo slecht als de hoge heren van nu.' 

'Dat zal dan wel', zei Soree. 'De wereld is nooit geregeerd door heiligen of 

idealisten. Dat zal ook in de toekomst niet gebeuren. Je hebt een te week hart, 

jonge dokter. De mensen moeten zien dat het de bokkenrijders menens is. 

Dat was waar het kapitein Kirchhoffs aan ontbrak. De dokter had te veel op 

met de mensen. Maar willen wIj overleven, dan kunnen we dat alleen door 

zelf de baas te worden. En dat kunnen wij alleen bereiken met geweld. Dat is 

het enige waar de mensen respect voor hebben.' 

'Dat geloof ik niet', zei Mathijs. 'De mensen zijn ook voor rede vatbaar.' 

'Jij gelooft toch ook in de macht van het wapen', zei Soree. 'Zou je echt 

geschoten hebben als ik die knecht de keel had doorgesneden?' 

'Ja', zei Mathijs. En hij meende het. 

'Dan was dat je dood geweest', zei Soree. 'Voordat jij de trekker had 

overgehaald, had ik het mes al in je keel gemikt. Weet je waarom ik het 

leven van die knecht heb gespaard? Alleen maar om jouw leven te sparen. Ik 

wilde je niet doden, omdat jij me ooit het leven hebt gered.' Soree keerde zich 

van hem af, Mathijs verbijsterd alleen latend. 

Mathijs wist dat Soree gelijk had. Hij was de snelheid zelf. Soree viel niet te 

bedreigen. Daarom was hij nu ook de baas. Niemand durfde het tegen hem 

op te nemen. Wie een andere kapitein wilde, hield toch zijn mond, want 

Soree was de sterkste en kende geen medelijden. 

Hij begreep dat het weinig zin had tegen Soree in te gaan. Soree zou zich 

niets van zijn mening aantrekken. Nu dokter Kirchhoffs vastzat en waar 

schijnlijk nooit meer vrij zou komen, was ook zijn knechtje Mathijs in de 

547


rangorde van de bokkenrijders gedaald. Mathijs begreep waarom Soree de 

overval bewust zo ongeorganiseerd had laten uitvoeren. Het was zijn bedoe 

ling geweest om de aanval in chaos te laten verlopen. Soree wilde geweld 

uitlokken, zodat hij er zich later op zou kunnen beroepen dat hij geweld met 

geweld had moeten beantwoorden. De molenaar was de eerste die iemand 

had neergeschoten. Soree hield van geweld. Hoe meer, hoe liever. Van een 

stelletje hongerdieven en idealisten was de bende veranderd in een troep 

echte rovers. 

'De schat', zei Soree tegen Mathijs. 'Ik geloof niet dat die nog veilig is bij 

Kirchhoffs thuis. Daar wil ik me zelf over ontfermen.' 

Nadat de bendeleden uit elkaar waren gegaan, ging Soree met Mathijs mee 

naar 's-Hertogenrade. Terwijl Mathijs het beeldje en het geld ging ophalen, 

verborg Soree zich langs de Worm. Thuis groef Mathijs het beeldje van de 

bok en de goudstukken op. Door een streep maanlicht die op het beeldje viel, 

leek het even alsof de bok hem uitlachte. 

Met de schat onder zijn jas liep hij naar de Worm. 

'Is dat alles ?' vroeg Soree. 

'Ja, alles', zei Mathijs. 

'Zo niet, dan hang je', zei Soree. Hij verdween in het donker, een ge 

schrokken Mathijs achterlatend. Wist Soree hoeveel goudstukken het moes 

ten zijn? Nee, dat kon niet. Toen ze de schat uit de geheime bergplaats 

hadden gehaald, hadden ze geen tijd gehad om te tellen. Dat stelde Mathijs 

gerust. 

Mathijs kon niet slapen. Hij kon alleen maar denken aan wat er bij de 

molenaar was gebeurd. De moord op Hoebert Hoosmans bleef hem door 

het hoofd spoken. De dokter had ook wel eens mensen omgebracht, maar dat 

waren verraders die gevaarlijk waren voor de bende en die daarom opge 

ruimd moesten worden. Maar de dood van de molenaar was gewoon een 

nutteloze moord. 

Mathijs' liefde voor de bokkenrijders was flink bekoeld. Hij vroeg zich af 

of hij nog langer bij de bende wilde horen. Zou hij als een verrader worden 

beschouwd als hij voortaan wegbleef? Wie aan de eed van de bokkenrijders 

verzaakte, had kans om door de bende opgepakt te worden en bengelend aan 

een boom te eindigen. En daar had hij geen zin in.

16 

Na de brute moord op de molenaar sloeg de mensen in het Land van Rode 

pas echt de schrik om het hart. Hadden de meesten voorheen nog sympathie 

voor de bokkenrijders, omdat ze wisten dat de rovers aan hun kant swnden, 

nu vertrouwden velen de bende niet meer. De mensen zaten tussen twee 

vuren : de bokkenrijders en de rechters. En niemand kon zeggen wat het 

ergste was. 

Op een zondag in april had de beul het weer druk. Opnieuw was het een 

zwarte dag voor de mensen in het Land van Rode. 

Drie bokkenrijders die veroordeeld waren Wt de strop, werden in een 

betraliede kar vanuit de burcht naar de Beckenberg gebracht om te worden 

opgehangen. Hans Crichelberg uit Kerkrade en Johan en Willem Schieffers 

uit Merkstein. 

De veroordeelden werden in hun laatste uren bijgestaan door een priester, 

maar daar hadden Hans, Johan en Willem geen behoefte meer aan. Na alle 

martelingen was van hen niet veel meer over dan wezenloze hoopjes mens. 

De dood was voor hen alleen nog maar een verlossing. Hun lichamen waren 

gebroken. Ze waren al zo ver heen dat ze niet eens het vonnis leken te horen 

dat door de griffier bij de galg werd voorgelezen. 

Mathijs was bij de executie aanwezig, samen met dokter Schiller. Na de 

voltrekking van het vonnis stelde Schiller het overlijden vast, waarna de 

hulpgriffier van de schout de doodsoorzaak noteerde. Gehangen tot de dood 

erop volgde, schreefLowie. Terwijl hij het opschreefviel er een dikke druppel 

inkt op het papier. Lowie schrok zo erg dat hij de pen uit zijn handen liet 

vallen en het papier wegwaaide. Mathijs zag het en kon het nog net vast 

grijpen. Een vuile inktstreep liep door de letters. 

'Alsjeblieft', zei hij tegen de hulpgriffier en hij reikte hem het vel aan, dat 

nu onleesbaar was. 

'Als dit maar geen streek van de duivel is', zei Lowie zacht, zodat de 

anderen het niet hoorden. 'Wat hier allemaal gebeurt, dat is zelfs Satan te 

erg.' 

549


Toen Mathijs na de executie terugreed naar het dorp, waren de soldaten bezig 

met het opplakken van plakkaten. 

'Vertel me eens wat daarop te lezen staat', vroeg een man aan Mathijs. 

Mathijs verbleekte toen hij de tekst voorlas. 

'Op II mei zal Joseph Kirchhoffs, chirurgijn te 's-Hertogenrade, op de 

Beckenberg worden terechtgesteld. Vanwege zijn misdaden als kapitein der 

bokkenrijders in het Land van Rode en zijn samenzweringen met de duivel 

zal hij worden gehangen, ter lering van alle andere misdadigers die hem in het 

spoor van de duivel zijn gevolgd.' Daaronder stonden de namen van de 

rechters, de drossaard, de schout en de griffier. 

'Wat zie jij bleek', zei Geertruid toen Mathijs thuiskwam. 

'Die executie vandaag', zei Mathijs. 'Gruwelijk.' Hij wilde niets zeggen 

over wat hij op het plakkaat had gelezen, vooral omdat ook Anna-Elisabeth 

en Marieke in de keuken waren. 

Gelukkig voor hem kwam dokter Schiller binnen. 

'Ik heb je iets mede te delen', zei Schiller ernstig tegen Anna-Elisabeth. 

'Bereid je op het ergste voor.' 

'Gaat het over Joseph?' vroeg ze angstig. 

'Ja', zei Schiller. 'Ik wil het jullie vertellen voordat je het op straat hoort. 

J oseph is ter dood veroordeeld.' 

Anna-Elisabeth viel Bauw. Mathijs en Geertruid vingen haar op en legden 

haar op bed. Met koude kompressen probeerde Geertruid haar weer bij 

kennis te brengen. 

Mathijs ontfermde zich over de kinderen. Gelukkig begrepen ze nog niet 

wat er aan de hand was. Samen bouwden ze een kasteel van de blokken die 

Joes in zijn vrije tijd voor hen had gezaagd. 

Opeens miste hij Marieke. 

Mathijs liep naar buiten, om haar te zoeken. Hij vond haar achter de 

schuur, waar ze stond te huilen, het hoofd in haar handen. Hij wilde haar 

troosten, maar hij wist niet hoe. Hij kon geen woorden vinden die de pijn van 

Marieke konden verzachten. 

Die zondagmiddag ging Mathijs met zijn vriend Lowie naar een spinning 

in Kunrade, het dorp waar Greet woonde. Eigenlijk had hij geen zin, maar 

het was nu eenmaal afgesproken dat ze er met de koets van Kirchhoffs 

550


naartoe wuden gaan, om Greet op te halen. 

Lowie nam zijn trekharmonica mee, omdat hij er zou spelen. 

'Ik hoop nog steeds dat het niet waar is', zei Mathijs opeens. 'Ik kan niet 

geloven dat ze Kirchhoffs ophangen.' 

'Toch is het waar', zei Lowie. 'Het vonnis is getekend. Ik heb de papieren 

zelf uit moeten schrijven. Kirchhoffs is niet meer te redden.' 

'Volgens mij is dat plakkaat een list van de rechters', zei Mathijs. 'Zo willen 

ze hem dwingen om te praten.' 

'Ik geloof niet dat hij nog zal praten', zei Lowie. 'Hij heeft nog steeds geen 

woord gezegd. In al die maanden dat hij gevangenzit, is er geen woord over 

zijn lippen gekomen.' 

Greet en haar vriendinnen stonden al te wachten. 

'Wat zien jullie er bedrukt uit', Greet. 

'Het is al over', zei Lowie. Hij greep zijn harmonica en speelde een vrolijk 

wijsje. Het was vreemd, maar door de muziek leek het Mathijs alsof hij in een 

heel andere wereld terechtkwam. Opeens leken dokter Kirchhoffs en de 

gevangenis heel ver weg. Een spookbeeld dat niet echt was. Een verhaal 

uit een vreselijk boek dat niet uit zijn hoofd wilde, ook al had hij het boek 

uit. Hier, op dit moment, met Lowie en Greet en haar vriendinnen, was de 

wereld ineens weer vrolijk. Hij moest het boek met de akelige verhalen 

dichtklappen en terugzetten in de kast en zich overgeven aan de vrolijke 

stemming van de anderen. 

De spinning werd gehouden in de schuur van een grote hoeve in Kunrade. 

Minstens dertig jongens en meisjes waren er aanwezig. Boer Graddus Ber 

tholet, die zelf ook wel van een lolletje hield, had een paar vaatjes bier laten 

halen, zodat de stemming er al vlug in zat. 

Lowie speelde en speelde, het ene deuntje na het andere. Een paar keer 

danste Mathijs met Greet, maar opeens was het voor Mathijs afgelopen en 

kon hij zich niet langer in de vrolijke sfeer van de avond verplaatsen, zoals de 

andere jongelui. Hij kon het boek met de vreselijke verhalen niet dichtge 

slagen houden. Zijn hoofd bleef ermee bezig. Zijn gedachten kwamen niet 

los van dokter Kirchhoffs. 

Mathijs dronk een paar potten bier, vlug achter elkaar. Het was nodig om 

zijn hersens te verdoven, maar het hielp niet. Hij kon de waarheid niet aan. 

551


Na middernacht kwamen de bokkenrijders bij elkaar. Ondanks de lange 

dansavond en de pijn in zijn hoofd, veroorzaakt door te veel bier, was Mathijs 

een van de eersten. 

Soree nam de leiding van de vergadering op zich en maakte zijn plannen 

bekend. Hij had een overval beraamd op de koets van de rechters, die 

dagelijks van de burcht naar de abdij Kloosterrade reed, waar de heren 

dineet:den. 

Maar niet iedereen was het met het plan eens. 

'Het is veel te gevaarlijk', zei Teun Curfs. 'De koets wordt geëscorteerd 

door een afdeling soldaten.' 

'Die paar soldaten kunnen wij wel aan', zei Soree. 'Dat zijn maar huur 

lingen. Die vechten niet met inzet van hun leven.' 

'Maar het heeft geen nut', zei Curfs. 'Als we de rechters ombrengen, stuurt 

de overheid nieuwe. En zeker net zulke harde kerels. Moeten we die dan weer 

vermoorden ?' 

Gelukkig zag Soree in dat Curfs gelijk had, maar hij trok het plan pas in 

nadat Teun en de anderen ermee hadden ingestemd dat ze elke rechter, 

schout of hoge ambtenaar die in hun handen viel wuden opknopen. Te 

veel tegenspraak duldde Soree niet. 

'En wie het niet met me eens is, beschouw ik als een verrader', dreigde 

Soree. Iedereen wist wat dat betekende. 

Die nacht sloeg de bende van Soree op meerdere plaatsen tegelijk toe, alsof de 

bokkenrijders wilden laten zien dat hun macht nog lang niet gebroken was. 

Brandende boerderijen verlichtten de hemel. Het was alsof de hel uit het 

diepste van de aarde brak en vreugdevuren aanrichtte voor het feest van 

Beëlzebub. De duivel was druk doende met het uitbetalen van zijn loon. 

Nog voordat het vonnis voltrokken was, was de dood van dokter Kirch 

hoffs al door zijn bende gewroken. 

552

17 

De volgende ochtend, nadat hij dokter Schiller had bijgestaan in de praktijk, 

reed Mathijs naar de abdij . Nog altijd kreeg hij les van pater Lindanus. Hij 

was bijna zover dat hij het Frans en het Latijn voldoende machtig was om er 

examen in te doen. 

Halverwege Kloosterrade bemerkte hij dat hij zijn boeken had vergeten. 

Even hield hij zijn paard in, maar hij reed toch door. Het had geen zin ze op 

te halen. Aan zijn huiswerk had hij de laatste tijd zo weinig gedaan dat het 

eigenlijk onzin was om naar de les te gaan. Door alle rampspoed van de 

laatste tijd dacht hij nog maar zelden aan zijn studie. 

Mathijs twijfelde aan alles. Wilde hij nog wel dokter worden ? Het ver 

plicht bijwonen van martelingen en executies, alleen om dood ofleven vast te 

moeten stellen van de slachtoffers van de beul, maakte dat hij soms walgde 

van zijn beroep. Een dokter kon de praktijken van de beul en de rechtbank 

niet beïnvloeden. In wezen was een dokter tijdens de martelingen niet veel 

meer dan een verlengstuk van de beul. Als hij een gemartelde in leven hield, 

was dat alleen maar om hem aan nieuwe martelingen bloot te stellen. Dat 

kon nooit de bedoeling van zijn beroep zijn. 

Eigenlijk ging hij alleen nog naar de les omdat hij zo gesteld was op pater 

Lindanus. De gesprekken met zijn leraar luchtten hem meestal op en gaven 

hem rust. En rust, dat had hij vandaag hard nodig. 

'En ?' vroeg Lindanus toen Mathijs zijn studeerkamer binnenkwam. 'Wat 

kijk je bedrukt? Is er weer iets mis ?' 

'Niet iets, alles is mis', zei Mathijs. 'Ik weet eigenlijk niet eens meer 

waarom ik hier kom. Ik heb geen tijd voor de studie en het interesseert 

me ook niet meer. Ik weet niet eens of ik nog wel dokter wil worden.' 

'Ik begrijp je teleurstelling', zei. Lindanus. 'Het is hard voor je te moeten 

meemaken hoe je eigen leermeester gemarteld wordt. Je bent erg aan hem 

gehecht, hè?' 

'Hij is niet alleen mijn leermeester', zei Mathijs. 'Hij is iemand die het 

553


alleen maar goed met de mensen voorheeft.' 

'Misschien heb je gelijk', zei Lindanus. 'Kirchhoffs wilde de wereld ver 

beteren, maar hij heeft het verkeerd aangepakt. Je moet toch ook inzien dat 

hij de verkeerde middelen gebruikte om zijn idealen te verwezenlijken. 

Kirchhoffs had de wet moeten respecteren, net als iedereen.' 

'De wet?' zei Mathijs vol minachting. 'Als de bokkenrijders de wet res 

pecteren zal er nooit iets veranderen. De wet is er alleen voor de rijken. De 

wet onderdrukt de armen en houdt ze altijd arm. Het wordt tijd dat iedereen 

evenveel te zeggen krijgt.' 

Lindanus schudde het hoofd. 

'Je ziet het verkeerd. Als Jan en alleman het voor het zeggen krijgt, wordt 

het overal een chaos.' 

'Dat is het nu ook. Erger dan nu kan het niet meer worden.' Terwijl hij dat 

zei dacht Mathijs aan Soree, die binnen de bende alle macht naar zich toe had 

getrokken en zijn leiderschap op terreur wilde bouwen. Had Lindanus dan 

toch gelijk? Waren de personen die de macht hadden altijd onderdrukkers ? 

Die avond, toen Mathijs zijn paard stond te borstelen, kwam dokter Schiller 

de stal in hollen. 

'Vlug Mathijs, we moeten naar Kerkrade. Soldaten hebben daar een 

vermoorde man gevonden.' 

'Hoezo vermoord?' 

'Opgeknoopt in een boom.' 

Mathijs schrok, maar hij had al een vermoeden van wat er kon zijn ge 

beurd. 

Ze vertrokken direct. 

Toen hij in Kerkrade de gehangene zag, die door de soldaten van het touw 

was gehaald, herkende Mathijs hem meteen. Precies zoals hij had vermoed. 

Het was Teun Curfs, een leider van de bokkenrijders die het vaak niet eens 

was met Soree en nooit te bang was om voor zijn mening uit te komen. Door 

Teun op te knopen, wilde Soree de bendeleden leren dat hij, en hij alleen, de 

baas was. 

'We kunnen niets doen', zei Schiller tegen de soldaten. 'Hij is dood.' Hij 

schreef het op een briefje en gafhet aan een luitenant. 'Geef dat maar aan de 

schout.' 

'En wie hebben hem opgeknoopt?' vroeg de luitenant. 

554

'Dat weet ik niet', zei Schiller. 

'De bokkenrijders ?' 


'Dat moet je niet aan een dokter maar aan de schout vragen.' 

Teleurgesteld reed Mathijs terug naar huis. Hij begreep dat de bende 

gevaarlijk was geworden voor haar eigen leden. Als het zo zou doorgaan, 

zou er van de bende van de bokkenrijders niet meer overblijven dan een 

stelletje ordinaire moordenaars. 

555

18 

Anna-Elisabeth wilde de verschrikking rond de terechtstelling niet meema 

ken. Op de dag voor de executie van haar man besloot ze met de kinderen 

naar een van haar zussen in Keulen te reizen. 

Joes maakte de koets in orde om hen weg te brengen. Vo orlopig zou hij bij 

hen blijven. De kinderen begonnen vrolijk aan de reis. Voor hen een welkom 

uitstapje. Zo jong als ze waren, hadden ze nog geen idee van de ernst van de 

situatie. Ze gingen gewoon met hun moeder logeren bij hun tante, zoals ze 

dat al vaker hadden gedaan. 

Maar Marieke huilde. Ze was zich terdege bewust dat het vertrek een 

definitief afscheid was van 's-Hertogenrade. 

'Dit is de laatste keer dat we elkaar zien', zei ze door haar tranen heen. 

'Moeder zal hier nooit meer terug willen komen. Ze zal hier altijd aan mijn 

vader moeten denken en de ellende die we hebben meegemaakt.' 

Mathijs legde zijn arm om haar heen, om haar te troosten. 

'Blijven jullie in Keulen?' 

'Het beste is dat we naar een plaats gaan waar niemand ons kent, in de 

hoop dat de schande ons niet overal zal achtervolgen. Keulen is nog niet ver 

genoeg. Misschien reizen we door naar Koblenz. Daar hebben we ook 

familie, alleen ken ik die niet. Het is zo ver dat ik daar nooit geweest ben.' 

Met Thijsje in haar armen stapte ze in de koets. 

'Van jou hou ik als van een eigen zoon', zei Anna-Elisabeth. Ze omhelsde 

Mathijs voor ze instapte. 

De koets vertrok. Mathijs en Geertruid bleven in een akelige stilte achter. 

De binnenplaats was nog nooit zo leeg geweest. 

Mathijs voelde zich koud tot op het bot. Geertruid begreep zijn verdriet. 

Ze legde een arm om hem heen. Hij drukte zich tegen haar aan en huilde als 

een klein kind. 

'Je weet dat ik je geen hoop kan geven', zei Lowie toen hij die avond bij zijn 

vriend langskwam en Mathijs in de stal aantrof, waar hij troost had gezocht


bij zijn paard. 'Maar toch wens ik je sterkte voor de dag van morgen.' 

'Als ik mijn woede maar kan beheersen', zei Mathijs. 'Soms heb ik de 

neiging om die heren rechters naar de strot te vliegen.' 

'Beheers je maar, anders hang je zelf ook. Kom mee, dan drinken we een 

pot bier in de herberg.' 

'Nee. Stel je voor dat ik daar Dillenbourg tegenkom. Ik wil hem niet zien.' 

'Kirchhoffs is vandaag voor de laatste maal verhoord', zei Lowie. 'Maar net 

als voorheen was er geen woord uit hem te krijgen.' 

'Hij zal niemand verraden', zei Mathijs. 'Ook zichzelf niet.' 

'De heren van het gerecht worden er zenuwachtig van. Dit hebben ze nog 

nooit meegemaakt, iemand die niet eens respect heeft voor de beul. Iemand 

die ongevoelig lijkt voor alle pijn.' 

'Hij is sterker dan zij', zei Mathijs. 'Dat laat hij zien. Hij zet het gerecht 

voor schut.' 

'Ze hebben die vernedering niet geheim kunnen houden', zei Lowie. 'De 

mensen praten erover en dat vinden de rechters maar niks.' 

'Moet hij daarom hangen ?' 

'Als je het mij vraagt weL De rechters willen van Kirchhoffs af. Ze zijn bang 

dat de mensen hem als een heilige gaan zien en steeds meer aan zijn kant 

zullen gaan staan. Dan hebben ze niet alleen de bokkenrijders tegen zich, 

maar het hele volk.' 

'Dat is precies wat Kirchhoffs wil', zei Marhijs. 'Misschien dat hij dan toch 

nog zijn strijd wint, al komt de overwinning voor hemzelf te laat.' 

'Weet je dat ik er spijt van heb dat ik het baantje van hulpgriffier heb 

aangenomen?' 

'Dat kan ik me voorstellen. Je zit natuurlijk dag en nacht te pennen.' 

'Dat is het ergste niet', zei Lowie. 'Aan schrijven heb ik geen hekel, maar 

erger is dat ik meer bloed zie dan inkt. Daar heb ik genoeg van. Ik voel me 

meer een handlanger van de beul dan iemand die werkt voor recht en orde.' 

'Wat wil je dan ? Weer boerenknecht worden ?' 

'Misschien moet ik gewoon weggaan, naar Maastricht of naar Luik. Een 

baantje weken bij een boekdrukker, of als klerk in een fabriek.' 

'In zo' n grote stad heb je misschien meer toekomst dan hier', zei Mathijs. 

'En minder gewetens problemen. ' 

'Je hebt gelijk. Maar jammer genoeg kan ik niet weg. Ik heb een contract 

voor drie jaar getekend. Daar was ik de eerste maanden erg blij mee, maar nu 

wil ik er graag vanaf.' 

557

'Dat snap ik', zei Mathijs. 

DE BENDE VAN DE BOKKENRIJD ERS 

'Wat ga jij doen, als je leermeester er niet meer is?' 

'Daar moet ik nog over nadenken. Dokter Schiller neemt de praktijk over. 

Hij vestigt zich hier definitief. Ik kan bij Schiller in de leer blijven, maar ik 

weet het nog niet. Ik wil geen chirurgijn meer worden.' 

'Wat wil je dan ?' 

'Eigenlijk wil ik het liefst weg.' 

'Waar naartoe?' 

'Misschien naar Amerika.' 

'Dus toch? Daar hebben we vroeger zo vaak over gepraat. Toen wilden we 

allebei naar Amerika.' 

'J a, jij ook.' 

'Als ik Greet niet had leren kennen, zou ik nog net zo over Amerika 

denken als jij. Maar zij kan niet weg. Omdat haar moeder dood is, heeft 

zij de zorg voor de jongere kinderen. Die kan ze niet alleen laten.' 

'Nee, jij kunt niet weg. Jij hoort bij Greet. Als ik er zo voorstond als jij, dan 

bleef ik ook.' 

'Zou het echt waar zijn dat de mensen in Amerika vrij kunnen leven en dat 

er geen onderscheid wordt gemaakt tussen arm en rijk?' vroeg Lowie. 

'Misschien wel', zei Mathijs. 'Misschien ziet de wereld daar eruit zoals ze 

hier zou moeten zijn.' 

'Ik geloof het niet', zei Lowie. 'Er zijn er altijd maar een paar die aan de 

touwtjes trekken. Zo is het hier, zo zal het in Amerika ook wel zijn. Alle 

verhalen die over die vrijheid daar worden verteld, lijken me fabeltjes. Wens 

dromen van mensen die er graag naartoe willen.' 

Die nacht deed Mathijs geen oog dicht. Steeds zag hij het gezicht van dokter 

Kirchhoffs voor zich. Het starre gezicht, zoals hij het de laatste tijd zo vaak 

had gezien, met ogen die niets leken te zien. Het beeld van de dokter, voor 

zich uit starend, in zichzelf gekeerd, zich niet bewust van de toestand waarin 

hij verkeerde. 

Het was al zo lang geleden, bijna een jaar, dat de dokter gearresteerd was, 

dat het zelfs voor Mathijs moeilijk was om zich Kirchhoffs nog voor de geest 

te halen zoals hij hem voorheen had gekend. De krachtige kapitein van de 

bokkenrijders, de toegewijde dokter. 

Mathijs stond op en probeerde een boek te lezen, om zijn gedachten af te


leiden. Maar door de bladzijden heen bleef het gezicht van dokter Kirchhoffs 

hem aankijken. De trieste, uitgedoofde ogen. Net alsof hij al dood was. 

Midden in de nacht schrok hij op door lawaai. Hij sprong uit bed. Een 

groep soldaten te paard raasde door het dorp. Door het raam zag Mathijs al 

wat er aan de hand was. In de buurt van Pannesheide verlichtte een rode 

gloed de nachtelijke hemel. Een boerderij die in brand stond? Een heren 

huis ? Mathijs begreep het. De groep van Soree liet de rode haan weer kraaien, 

als eerbetoon aan hun voormalige kapitein die nu voorgoed afscheid van hen 

ging nemen. 

Al vroeg in de ochtend ging Mathijs naar de keuken. Het was nog geen vijf 

uur. Ook Geertruid was op. Stil zat ze bij het vuur. 

Mathijs ging naast haar zitten. Hij keek in de vlammen. Hij zag hoe de 

gloed van het vuur leven bracht in het hout. Het levend vuur dat door zijn 

verwoestende kracht ten slotte zichzelf zou opvreten en doven. Het deed hem 

denken aan de hel, waar veroordeelde zielen voor altijd moesten branden 

zonder dat er ooit een eind zou komen aan hun lijden. Zou de ziel van 

Kirchhoffs ook in de hel ten onder gaan ? Was dat het loon dat de duivel 

uitbetaalde aan de bokkenrijders die zich aan hem hadden gewijd? Als er echt 

een God bestond, dan zou die toch ook de ziel van de dokter moeten wegen. 

En wat woog dan het zwaarst: de moorden die Kirchhoffs als leider van de 

bende op zijn geweten had, of de zelfopoffering waarmee hij zich altijd had 

ingezet om de mensen te helpen om hun geloofin rechtvaardigheid te geven ? 

Geertruid stond op en hing een ketel water boven de vlammen. Na verloop 

van tijd begon het water te koken. Knetterend vuur en kokend water, was dat 

het geluid van de hel ? 

Om zes uur kwam dokter Schiller al binnen. 

'Ik wil vroeg bij de burcht zijn, om dokter Kirchhoffs in zijn laatste uren bij 

te staan. Ga je mee ?' 

Mathijs keek hem aan. 

'Van mij hóéf je niet mee', zei Schiller. 'Als je het niet aankunt moet je 

thuisblijven, maar misschien is het voor Kirchhoffs beter dat je wél meegaat.' 

'Ik kan hem toch niet helpen.' 

'Nee, maar misschien ben jij de laatste troost voor hem. Hij was altijd trots 

op je. Jij bent degene die hem het meest na is nu zijn vrouw en kinderen voor 

559


hem onbereikbaar zijn. Misschien wil hij je zien in zijn laatste uur.' 

. , 

zlet. 

'Hij ziet allang niemand meer.' 

'Dat weten we niet. Misschien voelt hij zich toch minder alleen als hij jou 

'Als dat zo is, dan ga ik mee', zei Mathijs. 'Ik laat hem niet alleen als hij mij 

nodig heeft.' 

Hoe vroeg ze ook vertrokken waren, ze kwamen toch nog te laat om de 

dokter bij te kunnen staan in zijn ceL Terwijl ze het burchtplein op reden, 

kwamen soldaten al met Kirchhoffs naar buiten. De dokter leek volmaakt 

rustig. Hij keek even op en knipperde met zijn ogen. Al die tijd dat hij in de 

gevangenis had gezeten, had hij de zon niet gezien. 

'Kijk of je nog wat voor de gevangene kunt doen', zei een officier tegen 

dokter Schiller. 

Vlug pakte Mathijs een flesje papaverolie en liet het dokter Kirchhoffs 

opdrinken. Even vingen diens ogen die van Mathijs. Even keken ze elkaar 

aan. In dat korte ogenblik herkende Mathijs de dokter. Eén moment had hij 

het vertrouwde gezicht teruggezien en had hij de wilskracht van zijn leer 

meester herkend. Toen keek Kirchhoffs weer naar de grond en stapte met de 

soldaten mee naar de betraliede kar. 

Mathijs had het begrepen. Met die blik van verstandhouding had de 

dokter hem duidelijk willen maken dat zijn strijd niet voor niets was geweest. 

Dat hij ervan overtuigd was dat zijn idealen het uiteindelijk zouden winnen, 

ook al moest hij daar nu een hoge prijs voor betalen : zijn leven. 

De kar reed de laan uit, in de richting van het dorp. Mathijs en Schiller 

reden op hun paarden achter de stoet aan, om in de buurt te zijn als ze nodig 

waren. 

Hoe vroeg het ook nog was, heel ' s-Hertogenrade en Kerkrade waren 

uitgelopen. Het was doodstil. Sommige mensen knielden neer terwijl de 

kar voorbijkwam en baden. Het was wel duidelijk dat niemand het eens was 

met het vonnis. Buiten de heren van het gerecht leek niemand een misda 

diger in Kirchhoffs te zien. 

De kar reed door het dorp en passeerde het huis van de dokter. Even keek 

hij op, alsof hij hoopte vrouw en kinderen te zien. Maar er was niemand. Er 

klonk geen kinderstem. Er stond niemand achter de ramen. De ruiten leken 

dood. Zijn hoofd zakte. Hij moest hebben begrepen dat zijn vrouw en


kinderen voor deze rampdag waren gevlucht. 

De kar reed de Beckenberg op. Al het volk kwam erachteraan, honderden 

mensen, maar toch bleef het doodstil. Men hoorde alleen het kraken van de 

kar, het geknars van de wielen op het grind dat veel gemener klonk dan 

gewoonlijk. Het was geen nieuwsgierige menigte die meeliep om te genieten 

van de doodsstrijd van een misdadiger. Al die mensen volgden dokter Kirch 

hoffs om hem met hun aanwezigheid bij te staan in zijn laatste uur. Ze wilden 

hem laten zien dat hij nog altijd veel voor hen betekende. 

Bij de galg stapte de dokter van de kar. Zonder dat er dwang nodig was, 

liep hij rechtdoor naar het schavot, waar de beul hem al opwachtte, de strop 

klaar in zijn handen. 

Werktuiglijk stapte de dokter de trap op naar het verhoog. Dillenbourg 

. 

deed hem de strop om. 

'Heb je nog wat te zeggen, dokter ?' vroeg de schout. 

Kirchhoffs reageerde niet. Het leek hem allemaal niet meer uit te maken. 

Een priester hield hem het kruis voor, maar Kirchhoffs keek eroverheen, 

alsof hij wilde zeggen dat hij niets te maken wilde hebben met een God die 

hem in de steek had gelaten. De schout gaf een teken aan de beul. Dillen 

bourg trapte de verhoging weg. De dokter viel. Ze hoorden hoe zijn nek brak. 

Een droge tik. Even spartelden de benen in de lucht. Toen hing het lichaam 

stil. 

Mathijs voelde zich als verlamd. 

Dokter Schiller stapte het schavot op. Hij voelde de pols van de gehangene 

en lichtte een ooglid op. 

'Kirchhoffs is dood', zei hij. 

'Dood', herhaalde de griffier. Lowie schreef het op. 'Op II mei 1772 stierf 

dokter Joseph Kirchhoffs, de chirurgijn van 's-Hertogenrade, de kapitein van 

de bokkenrijders, door de strop.' 

Het bleef stil. Alleen het gesnik van een paar vrouwen was te horen. 

'Huil maar niet', probeerde Jan Parant hen te troosten. De scharensliep 

sprak w luid dat iedereen hem op het galgenveld kon horen. 'We hebben een 

goede dokter verloren, maar we hebben er een heilige in de hemel bij 

gekregen, die ervoor zal zorgen dat het ons allemaal beter gaat.' 

Schout De Limpens keek Jan Parant vernietigend aan, maar 1 an trok zich 

daar niets van aan. 

'Maar of er nog redding is voor de heren die dokter Kirchhoffs hebben


veroordeeld, valt te betwijfelen', zei Jan hard. 'We zullen voor hun zielen 

moeten bidden, zoals we ook zullen bidden voor de beuL' 

Jan Parant wist dat hij ver kon gaan. De stemming onder het volk was zo 

verbitterd dat de schout het niet waagde om hem nu op te pakken, want dat 

zou zeker een volksoproer tot gevolg hebben. 

Vernederd stapten de heren in de koets en verlieten snel het galgenveld. Ze 

zagen er niet uit als overwinnaars. Het volk gunde hun de overwinning niet. 

De mensen draaiden hun rug naar de koers, uit louter afkeer. 

Samen met dokter Schiller verliet Mathijs het galgenveld. Hij keek nog één 

keer om, maar het was of de gehangene de dokter niet was. Het lichaam dat 

aan de galg hing was van een onbekende. Was het wel een lichaam ? Was het 

niet allemaal verbeelding wat er hier gebeurde ? Het leek zo onwerkelijk 

allemaal. Het was alsof hij een nare droom beleefde. Straks, bij het ontwaken, 

zou dit allemaal niet waar zijn. 

Die avond kwam Lowie de stal binnenrennen, waar Mathijs zijn paard aan 

het borstelen was. Lowie zag bleek. 

'Er dreigt gevaar voor je', zei hij gejaagd. 

'Voor mij ?' Mathijs schrok. Hij begreep dat het noodlot hem had achter 

haald. 

'Je naam is genoemd. Maak dat je wegkomt. Jan Parant hebben ze al 

opgepakt. Dadelijk komen ze jou halen.' 

'Ik wist dat dit eens zou gebeuren', zei Mathijs kalm. Nu het dan echt zover 

was, voelde hij zich opvallend rustig. 

'Dat je al die tijd een bokkenrijder was', zei Lowie. 'Ik heb het nooit 

geweten.' 

'Ja, een bokkenrijder, dat ben ik', zei Mathijs. 'En? Ben ik nu anders ?' 

'Ik had het kunnen weten. Nee, je bent niet anders. Je bent nog steeds mijn 

vriend.' 

Mathijs rende naar zijn kamer, stopte wat spullen in een zadeltas, een 

hemd, een broek, en pakte de goudstukken die hij tussen de planken in zijn 

kamer had verstopt. Nu hij ze echt nodig had, voelde hij zich geen dief meer. 

Hij had er net zoveel recht op als de andere bokkenrijders. Hij stak het geld in 

zijn zak, trok zijn jas aan en liep naar de keuken. 

'Ga je nog weg?' zei Geertruid verbaasd. 'Nog zo laat?' 

'Ik ga een dag naar huis', zei hij, al wist hij dat het onzin was, maar hij kon


moeilijk tegen haar zeggen dat hij moest vluchten omdat hij een bokkenrijder 

was. 

'Dat zal je goeddoen', zei ze. 'Blijf maar een paar dagen thuis, tot je je wat 

beter voelt.' 

Hij gaf haar een kus. Daar keek ze van op. Dat was nog nooit gebeurd. 

Maar Mathijs wist niet wat te zeggen. Hij kon haar toch niet zeggen dat hij 

haar nooit meer zou terugzien! Lowie zou het haar wel eens vertellen. 

In de stal zadelde hij Roland. 

'Waar ga je nu heen ?' vroeg Lowie, die hem hielp. 

'Naar Amerika', zei Mathijs. 'Naar Amerika, wat dacht je anders !' Hij 

sprong op zijn paard. 

'Dan zie ik je nooit meer.' 

Mathijs slikte. Het was verdrietig om zijn vriend, met wie hij zijn hele 

leven was omgegaan, hier achter te laten. 

'Ga mee', zei Mathijs, maar hij wist dat het onzin was. 

'Ik zou graag met je meegaan,' zei Lowie, 'maar ik kan Greet niet alleen 

achterlaten.' 

'Dat begrijp ik. Doe haar mijn groeten.' 

'Het ga je goed.' 

'Ik vergeet je nooit.' 

'En ik jou niet.' 

Mathijs reed de poort uit. De straat was donker. Als een dief in de nacht 

vluchtte hij het dorp uit. 

I :

Terwijl Mathijs aan het ene einde van het dorp de straat uit reed, zag hij nog 

net een groep rakkers te paard aan het andere eind van het dorp de straat in 

rijden. De soldaten die hem kwamen arresteren! Hij was net op tijd weg. Het 

verschil tussen leven en dood was niet veel meer dan een paar tellen. 

Hij gaf zijn paard de sporen. Hij moest ver weg zijn voordat ze zouden 

ontdekken dat de vogel was gevlogen. 

Hij stuurde Roland over veldweggetjes, langs donkere dorpen en gehuch 

ten. Hier kende hij de weg als geen ander. Al die weggetjes en paadjes had hij 

leren kennen toen hij de patiënten bezocht, samen met de dokter, of alleen. 

Een paar jaar had hij ervan gedroomd om hier, in het Land van Rode, 

dokter te worden. Net als zijn baas. Maar in plaats daarvan moest hij 

vluchten. Hij zou hier nooit meer terug kunnen komen. Hij vond het ver 

schrikkelijk om zijn patiënten achter te laten. Mensen van wie hij hield. En 

Marieke. En Anna-Elisabeth en de kleintjes. Wat zou er van hen worden ? 

Hoe teleurgesteld zou Marieke zijn als ze zou horen dat hij spoorloos was 

verdwenen. Of zou ze er trots op zijn dat hij een bokkentijder was, net als 

haar vader? Maar misschien zou ze er nooit meer iets van horen. Misschien 

was de familie al in Koblenz of Mainz, waar niemand hen kende. 

Mathijs reed de hele nacht door. Hij bleef op een flinke afstand van de 

dorpen. In het donker was het net ofhij door een leeg land reed. Een zwarte 

woestijn waar niemand kon wonen. Spekhalzerheide, Heerlen en Kunrade 

waren door het donker weggevaagd. Zou het hier nog ooit dag worden? Zou 

hier de zon nog ooit schijnen ? Hij zou hier nooit meer mogen komen. Maar 

waarom anderen dan wel ? 

Het was zo ontzettend vreemd te weten dat hij hier voorgoed wegging en 

niemand meer zou terugzien van de mensen die hij kende. 

Waar zou hij terechtkomen na zijn vlucht? Zou hij Amerika bereiken ? Of 

was Amerika niet meer dan een fantoom dat hij najoeg?


Midden in de nacht arriveerde hij in De Heek. Hij reed het erf op van de 

boerderij van zijn ouders. De hond sloeg aan. 

'Koest', zei Mathijs, die geen alarm kon gebruiken. De minste aandacht 

was hem te veel. 

Wolf stak zijn hoofd uit het raam. 

'Jij ! Ik dacht dat ik bokkenrijders hoorde.' 

'Dat is ook zo', zei Mathijs, die het nu niet meer veel uitmaakte wat 

anderen van hem dachten. Wie nog niet wist dat hij een bokkenrijder 

was, zou het binnenkort wel horen. 'Ik bén een bokkenrijder.' 

'Klets niet.' 

'Ik klets niet. Maak de deur open.' 

Wo lf liet hem binnen. Mathijs greep de kaars uit Wolfs hand en liep 

rechtdoor naar de slaapkamer van zijn ouders. 

'Jij ?' Zijn moeder keek hem verbaasd aan. 

'Wat doe jij hier ?' zei zijn vader. 'Midden in de nacht ?' 

'Ik kom afscheid nemen', zei Mathijs. Het klonk opeens heel gewoon, 

terwijl het juist heel onwaarschijnlijk was wat hij zei. 

'Waarom? Waar ga je naartoe ?' Zijn moeder begreep er niets van. 

'Ik moet vluchten.' 

'Jij ? Voor wie ?' 

'Dat kan ik niet uitleggen.' 

'Denken ze dat je net als Kirchhoffs ... ?' Zijn moeder durfde de vraag niet 

verder uit te spreken. 

'Ja, dat denken ze.' 

'En ... ?' aarzelde ze. 'Bén je ook bokkenrijder ?' 

'Nee', loog hij, want hij kon zijn ouders de waarheid niet vertellen. 'Maar 

ze denken het wel.' 

'Zoeken de soldaten je?' vroeg vader. 

'Ik ben net op tijd ontkomen. Ze zoeken me ook hier, want ze weten dat ik 

nog niet ver kan zijn. Ik moet nu weg. Elke seconde kan me het leven kosten.' 

In de keuken was Hanna al brood voor hem aan het smeren. Ze zei niets. 

Ze vroeg niets. Ze begreep alles. 

Vlug liep Mathijs door het huis, om alles nog even te zien, de plekken van 

zijn jeugd. Hier was hij gelukkig geweest. Als hij hier niet was weggegaan, een 

paar jaar geleden, was er dan misschien niets aan de hand geweest ? Of toch ? 

Had hij het onrecht dat de mensen werd aangedaan wel kunnen slikken als


hij gewoon een boerenzoon was gebleven? Waarschijnlijk niet. Wellicht was 

hij toch vroeg of laat bij de bende van de bokkenrijders terechtgekomen, 

alleen omdat hij het leed van anderen niet kon aanzien. 

In de stal botste hij tegen Driek, de oude knecht van wie hij zoveel had 

geleerd. 

'Hier', zei Driek. Hij gaf hem een paar korrels maïs. 'Hou die altijd bij je. 

Ze komen uit onze eigen tuin. Ze zullen je altijd aan thuis herinneren.' 

'Dank je', zei Mathijs. 'Ik zal ze altijd bij me houden.' 

Terug in de keuken omhelsde hij zijn moeder. Zijn vader. Driek. Hanna. 

Wolf. 

'Je blijft hier altijd welkom,' zei Wolf, 'al is het over vijftig jaar. Bokken- 

rijder of niet.' 

'Bedankt', zei Mathijs. 'Het doet me goed om dat te weten.' 

'Waar ga je nu heen ?' vroeg zijn moeder. 

'Dat weet ik nog niet. Eerst moet ik het land uit. En dan misschien naar 

Amerika. Als ik dat kan bereiken.' 

'Dan zie ik je nooit meer terug!' 

'Misschien niet. Misschien wel. Als het hier ooit anders wordt, net als in 

Amerika, waar ieder mens telt, dan kom ik terug.' 

'Je hebt gelijk', zei Driek. 'Voor jou is er een toekomst in Amerika. Als ik 

jong was ging ik met je mee.' 

Hanna stopte hem het pak boterhammen toe. 

'Ik ben je dankbaar voor wat je voor mij hebt gedaan', zei ze. 'Ik zal altijd 

aan je denken als aan een broer.' 

Zijn vader tekende een kruisje op zijn voorhoofd. 

'Ik moet nu weg', zei Mathijs. Hij liep naar de deur. 

'Blijf allemaal binnen. Hoe minder tumult, hoe veiliger het voor mij is.' 

Hij liep naar buiten en sprong op zijn paard. Hij keek niet op of om toen hij 

het erf af reed. Hij was bang dat hij door de muren heen de tranen van zijn 

moeder zou zien. 

Nog voor de ochtendschemering bereikte hij Maastricht. 

In een veldschuur, aan de rand van de stad, bond hij Roland vast. Gelukkig 

lag er nog wat hooi. Voorlopig zou het paard niet worden ontdekt, zeker in de 

eerste uren niet. 

'Bedankt jongen', fluisterde hij tegen het paard. 'Je hebt me gered.' 

566


Over stille donkere weggetjes sloop hij door de stad en bereikte de bakkerij 

van Peter en Miene. 

Peter was al op. Hij was bezig met het opstoken van de oven. 

'Jij !' Peter schrok toen Mathijs plotseling voor hem stond. 'Ik dacht dat de 

duivel binnenviel.' 

'J a, de duivel, dat ben ik. Je moet me verbergen.' 

'Zoeken ze jou ook al? Ben jij ook een bokkenrijder, net als Kirchhoffs?' 

'Het heeft geen zin om daarover te praten', zei Mathijs. 'Ik moet vluchten, 

maar ik kan alleen in het donker verder. Het is al bijna licht. Ik ben dood 

moe. Kan ik vandaag bij jullie blijven ?' 

'Natuurlijk. Niemand zal je hier zoeken.' 

Miene keek vreemd op toen Mathijs de keuken binnenkwam. 

In het kort vertelde hij alles wat er in de laatste dagen was gebeurd. Met 

ontzetting hoorden ze hem aan. 

Miene bakte een pan spek met eieren voor hem. 

Peter maakte een provisorisch bed op de vloer achter de oven, waar het 

lekker warm was. 

'Van mij mag je de hele dag slapen', zei Peter. 'Dat is het veiligst voor jou. 

En voor ons.' 

Gebroken van vermoeidheid kroop Mathijs in bed. Ondanks alle ellende, 

die hij tot in zijn botten voelde, zakte hij direct weg in een diepe slaap.

20 

'Kom op, het is al avond!' Peter stond naast hem. Langzaam werd Mathijs 

wakker. 

'Hoe laat is het?' 

'Zes uur.' 

'Ik heb geslapen als een os.' 

'Dat had je blijkbaar nodig.' 

Peter bracht hem een emmer water. Mathijs waste zich. Hij was nog wat 

licht in zijn hoofd, net alsof hij de vorige dag te veel bier had gedronken. 

Miene zette hem een bord stamppot voor. 

'Waar ga je nu naartoe?' vroeg Peter, terwijl Mathijs zich volpropte als een 

soldaat die naar de oorlog wordt gestuurd. 

'Ik wil proberen Antwerpen te bereiken.' 

'En dan naar Amerika?' 

'Ja, Amerika. Als het lukt. Daar ben ik vrij.' 

'Ik hoop voor je dat het waar is.' 

'Ze zeggen dat iedereen er gelijk is', zei Mathijs. 

'Dan zal het me niets verbazen als je daar meer gevluchte bokkenrijders 

tegenkomt', zei Peter. 

'Dat moet wel. Er zijn er al tientallen gevlucht. Sommigen zijn spoorloos 

verdwenen.' 

'Ik heb wat voor je geregeld', zei Peter. 

'Wat geregeld?' 

'Om weg te komen. Een boot, naar Maaseik. ' 

'Maaseik ? Dat is de verkeerde kant op. Daar wordt ook jacht gemaakt op 

bokkenrijders.' 

'Overal toch ? In Luik en Hasselt net zo goed. Toch denk ik dat het veiliger 

is om door Brabant naar Antwerpen te vluchten. Als je Maaseik voorbij bem, 

kan je nog weinig gebeuren. Ten noorden van Maaseik en Roermond hebben 

ze weinig last gehad van bokkenrijders. Daar zullen ze er ook geen zoeken.' 

'Ik hoop dat je gelijk hebt.' Hij gafMiene een kus. De goeie Miene, die hij


altijd als zijn us had beschouwd, in al die jaren dat ze als meid bij hem thuis 

op de boerderij had gewoond. 

'Ik stuur je een brief zo gauw ik in Amerika ben', beloofde Mathijs. 

'lij gelooft in sprookjes', zei Peter. 'Maar ik wil je dat geloof niet afnemen. 

Je schrijft ons maar of het allemaal waar is.' 

'Als daar alles van goud is, zoals sommigen zeggen, dan komen wij ook', zei 

Miene. 

'Kom, we moeten gaan', zei Peter ongeduldig, wat verried dat hij ook in de 

rats zat. 

Mathijs verstopte zich in de handkar. Peter stapelde lege meelzakken 

boven op hem. 

'Hou je het zo uit ?' 

'la, het gaat.' 

'Nou, dan hopen we dat het goed afloopt.' Peter duwde de kar de straat uit. 

Mathijs hoorde de stenen van de bestrating onder de wielen knerpen. Een 

raar en wat beangstigend geluid. Soms ving hij iets op van een gesprek tussen 

Peter en een voorbijganger, soms slechts een paar woorden, een groet. 

Opeens srond de kar stil. Een mannenstem. Kende hij die stem ? Iemand 

lichtte de meelzakken op. Mathijs' hart stond stil. Toen keek hij recht in het 

gezicht van Frans, de oom van Lowie die hij vroeger, samen met Lowie, vaak 

had bezocht. 

'Kom je me eindelijk eens opzoeken ?' 

'Was dat maar waar', zei Mathijs. Hij moest toch lachen, ondanks de 

penibele situatie waarin hij verkeerde. 

'Frans helpt je verder', zei Peter. 'Kom uit de kar. Ik moet terug.' 

'Bedankt', zei Mathijs. 

'Nou, ajuus', zei Peter, niet wetend hoe zich een houding te geven. 'Hope- 

lijk zien we je hier nog ooit terug.' 

, 

zo. 

'Of in Amerika', zei Mathijs. 

Peter vertrok, de handkar voor zich uit duwend. 

Mathijs keek om zich heen. Ze bevonden zich in een opslagloods. 

'Vlug, kom mee', zei Frans. 'Ik breng je naar het schip. De boot vertrekt 

Door een donker steegje bereikten ze de Maas. Een boot lag aangemeerd. 

'Spring.' 

In één sprong stond Mathijs op de schuit. Hij was aan boord van een 

vrachtschip.


'Hou je goed!' hoorde hij oom Frans roepen. Hij zag hem niet meer. 

Voetstappen verdwenen over de kade. Toen was het stiL 

'Kom jongen.' Een man stond voor hem. De schipper. 

'Goedenavond', zei Mathijs onzeker. 

'Zo jong en dan al op de vlucht ?' zei de schipper verbaasd. 

Mathijs wist niet wat te antwoorden. Wat wist de schipper van hem ? 

'We gaan zo varen', zei de schipper, die blijkbaar geen antwoord ver- 

wachtte. 'We hebben geluk. We hebben wind mee. Maar jij moet je voor 

lopig verborgen houden. Hier, verberg je in die kist. Daarin zit je veilig. Ik 

stapel er andere kisten op. Denk eraan, je kunt er niet uit.' 

Met zijn knieën opgetrokken paste Mathijs precies in de kist. 

'Moet ik al die tijd in de kist blijven zitten ?' 

'Tot we de stad uit zijn. Dan zitten we midden op de Maas.' 

'Stik ik daar niet in?' 

'Nee jongen, geen paniek. Het is wat rottig, maar het is niet anders. Ik 

vergeet je heus niet.' 

'Hoelang duurt de reis ?' vroeg Mathijs, nog net voordat de schipper het 

deksel sloot. 

'Een paar dagen varen. Misschien drie. Straks leg ik het je wel uit.' 

Mathijs hoorde hoe er kisten op zijn enge verblijfplaats werden gestapeld. 

Het benauwde hem, zo opgesloten te zitten. Stel je voor dat er wat gebeurde 

met de boot. Dan zat hij als een rat in de val en zou hij verdrinken, zonder iets 

te kunnen doen. 

Hij hoorde stemmen op de kade. Barse stemmen. Waren het soldaten ? Hij 

kon niet verstaan wat ze zeiden. 

Even later voelde hij aan het geschommel van de boot dat ze voeren. Het 

geklots van het water tegen de wand van het schip beangstigde hem. Hij werd 

misselijk van de deining en kreeg kramp in zijn benen, omdat hij ze niet kon 

verplaatsen. En pijn in zijn schouders, omdat hij aldoor krom moest zitten en 

zijn rug niet kon rechten. Om de aandacht van zijn situatie af te leiden, 

probeerde hij aan prettige dingen te denken. Hij dacht aan thuis, vroeger. 

Zijn jeugd in De Heek, waar hij was opgegroeid, samen met zijn vriend 

Lowie. Een prinsenleven hadden ze gehad. Hoe ze samen hadden gespeeld in 

de weilanden, als ze er met de koeien op uit waren. Hele dagen waren ze 

weggebleven. Hoe ze vis hadden gevangen in de GeuL Gedwaald door de 

grotten van Valkenburg. Urenlang hadden ze gepraat, over later. Over wat ze 

57°


zouden gaan doen. En over Amerika. Nu was het later. Misschien ging hij nu 

echt naar Amerika, maar zonder Lowie, die hij waarschijnlijk nooit meer zou 

zien. 

Maar de vreselijke dingen van de afgelopen dagen verdrongen de mooiere 

beelden in zijn hoofd. Spookbeelden van martelingen. Mensen aan de galg. 

Angst. En hij dacht aan het afscheid van de mensen van wie hij hield. Zo, 

opgesloten, hulpeloos in de kist, voelde hij zich eenzamer dan ooit. Nu stond 

hij er helemaal alleen voor. Hij kon op niemand meer terugvallen. Zijn jeugd 

was voorbij. Nu was hij een man. Vo lwassen, tegen wil en dank. Maar leuk 

was het niet, om op deze manier volwassen te worden. Graag zou hij nog een 

tijdje jong zijn gebleven. Kon hij nog maar een paar jaar terug in de tijd. Kon 

hij het maar allemaal overdoen. Maar wat zou hij anders hebben gedaan ? 

Hoe hij zijn hoofd ook pijnigde, hij kon niets vinden wat hem berouwde. De 

keuze om lid te worden van de bende van de bokkenrijders ? Nee, als hij er 

weer voor stond, zou hij het weer doen. 

Ten langen leste begon hij te tellen, om de tijd te doden. Tot honderd. Tot 

duizend. Tot het tellen hem ging vervelen. Toen begon hij de rijtjes 

onregelmatige werkwoorden in het Frans op te zeggen; de moeilijke rijtjes 

die hij van Lindanus vanbuiten had moeten leren. 

Eindelijk hoorde hij geschuif met kisten. Het deksel ging open. 

'Kom er maar uit', zei de schipper. 'We zitten midden op de Maas. Je bent 

veilig.' 

Moeizaam kwam Mathijs recht. Hij had het gevoel dat hij geen uren maar 

dagen in de kist had gezeten, zo'n pijn deden zijn spieren. 

'Je moet wel in het ruim blijven', zei de schipper. 'Niemand mag je zien. 

Dat is te gevaarlijk.' 

In het ruim lagen stapels jutezakken. Mathijs ging erop liggen. Lekker 

zacht, als een bed. Hij trok een zak over zich heen, als deken. 

Door een geopend luik keek hij naar de nachtelijke hemel. Tussen de 

wolken een paar sterren, die af en toe flonkerden als stukjes zilver in het 

zwart. 

Kijkend naar de hemel had Mathijs het gevoel dat hij niet in een klein ruim 

van een schip was, maar ergens in de onmetelijk ruimte. Hoe ver was het naar 

de sterren ? Had ooit iemand die afstand kunnen berekenen ? Hij dacht aan 

pater Lindanus, zijn geleerde vriend, die ook op dit soort vragen het ant 

woord wel zou weten. Lindanus, van wie hij zoveel had geleerd : Latijn en 

571


Frans. Frans, dat was zeker een van de talen die in Amerika zouden worden 

gesproken. En Engels ? Zeker spraken ze er ook Engels. Zou hij die vreemde 

taal onder de knie krijgen ? Jammer dat hij er nooit met Lindanus over zou 

kunnen praten. Lindanus, die nu waarschijnlijk ook te horen had gekregen 

dat zijn leerling op de vlucht was. Mathijs zag het beteuterde gezicht van de 

pater voor zich. Hij moest er toch even om grinniken. Lindanus zou het zeker 

jammer vinden dat hij de laatste examens niet meer zou afleggen, de laatste 

proeven om zich een volwaardig chirurgijn te mogen noemen. 

Examens ? Zou je in Amerika ook examens moeten afleggen om chirurgijn 

te worden ? Of zou hij daar boer worden? Ofkoopman ? Of tóch chirurgijn? 

Natuurlijk, zelfs in het Beloofde Land hadden mensen dokters nodig. 

Amerika. Het land was zo groot dat Mathijs het alleen maar kon verge 

lijken met de grootte van de hemel. En de weg ernaartoe kon hij alleen 

vergelijken met de afstand naar de sterren. Die leek ook eindeloos. 

Zijn ogen vielen dicht. De golven wiegden hem in slaap. Liggend op zijn 

hemelbed van zakken droomde hij dat hij tussen de sterren door vloog. Dat 

hij vleugels had, zo groot als van een ooievaar, en dat hij naar het paradijs 

vloog. Waar palmen groeiden. En sinaasappels. In zijn droom was Amerika 

het paradijs en het zag eruit als de landen in het zuiden : Frankrijk, Spanje, 

Italië, waar Marita hem ooit over had verteld. Landen waar het altijd zomer 

was. Als vanzelf sloop Marita zijn droom binnen, heel eventjes, zoals dat 

vaker gebeurde. Even was ze dicht bij hem en dan verdween ze weer, alsof ze 

oploste in het niets. 

572

2I 

Het werd ochtend. Het eerste licht zette lijnen uit in de lucht. Langzaam 

werden ze breder. Het donker werd weggeblazen door een lichte bries. De 

eerste zonnestralen verzilverden de golven die tegen de boot opspatten. Het 

licht viel het ruim binnen en kietelde Mathijs wakker. 

De kalme deining van de boot op de rivier had hem vast doen slapen. Door 

de openheid van de nieuwe dag viel de beklemming van Mathijs af. Zo vrij 

als nu had hij zich in geen maanden meer gevoeld. 

Door het open luik zag hij nu pas dat er ook nog anderen aan boord waren. 

Een roerganger en twee jonge matrozen die met de zeilen bezig waren. 

'Jij kunt slapen, zeg', zei de schipper vrolijk, die hem in het ruim kwam 

opzoeken. 'Dat is een goed teken. Iemand die zo rustig kan slapen, heeft een 

schoon geweten.' 

'Mijn geweten is in orde', zei Mathijs. 'Maar mijn buik niet. Ik heb 

honger.' 

lijk.' 

'Eerst moet je je verkleden. Je valt op met je deftige kleren. Dat is gevaar 

'Deftig ?' vroeg Mathijs. Toen pas besefte hij dat hij er nog steeds als een 

leerling-chirurgijn bij liep. 

'Kom mee.' In zijn hut gaf de schipper hem een blauwe kiel en een muts. 

Mathijs deed zijn vest uit, trok de kiel aan en zette de gebreide muts op. 

'Zo lijk je op een gewone knecht', zei de schipper. 'Dat is al heel wat beter.' 

Hij gaf hem een homp zwart brood, een stuk kaas en een kom melk. 

'Je mag me wel wat helpen. Aan boord zijn altijd handen te kon.' De 

schipper gaf hem een bezem en een zwabber. 

Mathijs maakte het ruim schoon, veegde de hut van de schipper en poetste 

het kopetwerk. 

Toen hij klaar was, gaf de schipper hem een rol touw, om kapotte zakken 

te herstellen. Hij ging tegenover Mathijs op een kist zitten en stopte een pijp. 

'Waarvoor vlucht je eigenlijk?' 

Mathijs twijfelde of hij antwoord zou geven. Was een eerlijk antwoord 

573


gevaarlijk? Of was zwijgen nog gevaarlijker? Als de schipper zo iemand was 

als Jan Parant, dan was een eerlijk antwoord het beste. Waarschijnlijk was hij 

net w iemand als Jan en begaan met het lot van anderen, want anders wu hij 

hem niet als vluchteling meenemen. 

'Je hoeft het niet te zeggen, hoor', zei de schipper, die wel in de gaten had 

dat Mathijs liever zweeg. 'Je bent net als de meeste andere vluchtelingen die 

ik al aan boord heb gehad. Allemaal bang voor hun hachje. De rechters zijn 

gek geworden. Iedereen lijkt wel op de vlucht.' 

'Waarom helpt u vluchtelingen?' vroeg Mathijs. 

'Dat zie ik als mijn plicht. Het kan nooit Gods wil zijn dat er in het land 

net wveel galgen staan als bomen in het bos.' 

'Gelukkig dat er mensen zijn wals u', zei Mathijs. 

'Ik krijg vaak vluchtelingen die mee naar de Peel willen.' 

'De Peel ? Waar is dat?' 

'Ten noorden van Roermond. Daar is vooral moeras, oneindig uitgestrekt. 

Daar kun je makkelijk onderduiken. In die streek ben je veilig. Va naf daar 

kun je verder vluchten.' 

'Tot hoever kan ik met u mee ?' 

'Zo ver als je wilt. Ik zal je waarschuwen als we in de buurt van de Peel zijn. 

In Kessel moet ik een vracht turf laden. Daar kun je van boord.' 

'Kan ik dan alleen verder ?' vroeg Mathijs wrgelijk. 'Ik ken daar niemand. ' 

'Maak je niet ongerust. Er zijn mensen die je verder zullen helpen.' 

'Die brengen me in veiligheid ?' 

'Ja, die helpen je.' 

Mathijs zag een paar boeken staan op een schap boven het bed van de 

schipper. 

'Kunt u lezen ?' 

'Jij ook?' 

'Ik ook', zei Mathijs. 

'Niet alleen jij bent een slimme jongen, hoor', zei de schipper vrolijk. 

'Wie heeft u leren lezen ?' 

'Ik heb jarenlang een knecht gehad die uit Frankrijk was gevlucht. Daar 

werd hij gezocht, omdat hij opruiende pamfletten tegen de koning had 

gedrukt. Bij mij was hij veilig. Aan boord heeft hij me lezen geleerd. Op 

een gegeven moment moest hij verder vluchten. In een café in Roermond 

had hij zich bedronken. Toen heeft hij te veel over zichzelf verteld. Dat was 

gevaarlijk.' 

574

'Waar is hij nu?' 


'Ik denk dat hij naar Amerika is gevlucht.' 

'Daar wil ik ook naartoe.' 

'Dan kom je hem misschien nog wel eens tegen. Onthoud zijn naam. Jean 

Villeneuve. Als je hem ooit tegenkomt, doe hem dan de groeten.' 

Mathijs bladerde door de boeken. 

'Mag ik ze lezen ?' 

'Zeker, dan heb je wat te doen.' 

De hele verdere dag lag Mathijs op de stapel zakken in het ruim te lezen. Een 

van de boeken ging over de staatkundige verdeling van Europa en beschreef 

de geschiedenis van de vorstenhuizen die in de landen aan de macht waren. 

Een ander boek bleek een handleiding voor schippers en beschreef alle diep 

ten en stromingen in de Maas. De schipper had er zelf een hoop bijgeschre 

ven. 

Het was stil op het water. Slechts af en toe werd de stilte doorbroken door 

de schipper of zijn knechten, die iets riepen naar een andere schipper, of naar 

iemand op de wal. Dan hoorde hij plaatsnamen. Stein. Urmond. Berg. 

Een enkele keer legden ze aan. Soms kwam er iemand aan boord. Een 

koopman. Een tolheffer" . Dan moest Mathijs zich schuilhouden in het ruim, 

maar gelukkig duurden die onderbrekingen elke keer maar kort. 

De wind was gunstig. Na een dag varen waren ze al ter hoogte van Maas 

bracht. Er werden kisten gelost en andere kisten geladen. Toen voeren ze 

weer verder. 

Het werd avond. Op het water werd het vlug koel. 

De schipper bracht hem een bórd bruine bonen met spek. Mathijs sloeg 

het boek dicht. 

'Boek uit?' 

'Veel geleerd over rivieren', zei Mathijs. 'Ik wist niet dat scheepvaart zo 

ingewikkeld was.' 

'Net zo ingewikkeld als het beroep van dokter', zei de schipper. 'De Maas 

heeft veel geheimen. Zonder ervaring kun je de rivier niet de baas.' 

'Hoe weet u dat ik dokter ben?' vroeg Mathijs. 

'Dat ruik ik gewoon', zei de schipper. 'De manier waarop je praat. En de 

kleren die je draagt. Alleen dokters dragen zulke pillendraaiersvesten. ' 

575


'Dat is waar.' 

'Ik heb al meer vluchtende dokters aan boord gehad', zei de schipper. 

'Dokters krijgen vaak als eerste met het leed van mensen te maken. Daarom 

voelen ze ook met de mensen mee als ze opstandig worden. Zeg het maar 

eerlijk, ze zoeken je omdat je een bokkenrijder bent.' 

Mathijs antwoordde niet. Hij hoefde niet het achterste van zijn tong te 

laten zien. 

'Mij hoef je niets te vertellen', zei de schipper begrijpend. 'Wie niets weet, 

kan ook niets verklappen.' 

'Laten we het daar maar op houden', zei Mathijs. 

De nacht viel. Het donker verkleinde de Maas tot een smalle rivier. 

Mathijs bleeflang naar het water kijken. De golfjes. Het spel van maan en 

sterren in het water. Een eindeloos spel. Het was prettig om ernaar te kijken. 

Het was alsof het zijn hoofd schoonveegde en het bevrijdde van de proble 

men die er al zo lang in rond hadden gewoeld. 

Mathijs viel in slaap. Soms werd hij half wakker, door het gekraak van de 

masten of het ophalen van een ketting. Maar dan sliep hij weer rustig verder. 

Aan boord voelde hij zich veilig. Het was net of dat zijn lijf geruststelde, zodat 

het zich makkelijk overgaf aan de slaap. 

De volgende morgen arriveerden ze in Roermond. Ze legden aan om kisten 

met ijzerwaren uit Luik te lossen, en dozen met geweven stoffen in te laden. 

Mathijs hoefde zich niet meer schuil te houden. Hier kende toch niemand 

hem. Omdat hij als een knecht gekleed was, zou niemand een bokkenrijder 

in hem zien. 

Hij was verbaasd over de welvaart die de kleine stad uitstraalde. De 

weverijen in de stad, die wijd en zijd bekend waren, brachten goed geld 

binnen. 

Toen ze uit Roermond wegvoeren, was de gunstige wind gaan liggen. 

Langzaam dreven ze verder, met de stroom mee. 

Nog net voor de zon onderging, zag Mathijs op de oever van de Maas een 

reusachtig kasteel opdoemen. Een hoge blinde muur reikte tot in het water. 

'We zijn in Kessel', zei de schipper. 'De plaats waar je van boord gaat. Hier 

moeten we altijd laden en lossen. De kasteelheren zijn geboren handelaars.' 

'Zijn hier ook soldaten?' vroeg Mathijs. 

'Geen Oostenrijkse', zei de schipper geruststellend. 'Dit is Gelders gebied.


Maar blijf voorzichtig. Soldaten zijn nergens te vertrouwen. Ik waarschuw je 

wel als je van boord kunt.' 

De boot legde aan bij een loswal, vlak bij het kasteel. Enkele mensen aan de 

wal praatten met de schipper. Een stel dragers bracht balen schapenwol aan 

boord. En pakken turf. 

Op de wal was het een komen en gaan van handelaren. Vrouwen ver 

kochten levensmiddelen aan de bemanningen van het tiental boten dat lag 

aangemeerd. 

Het wachten viel Mathijs lang. Het was al haast middernacht voor de 

laatste handelaren vertrokken waren en de laatste spullen in het ruim waren 

geborgen. Eindelijk werd het stil op de kade. De schipper kwam naar Mathijs 

toe. 

'Kom maar tevoorschijn. De kust is veilig. Je mag van boord.' 

Mathijs sprong op de wal. 

Uit de beschutting van de struiken op de oever kwam een jongeman 

tevoorschijn. 

'Dat is je gids', zei de schipper. 'Hij helpt je verder. Veel geluk.' 

'Bedankt voor de hulp', zei Mathijs. 

'Graag gedaan', zei de schipper. 

'Volg me', zei de jongeman, zonder zich voor te stellen en zonder wat te 

vragen. 

Over donkere weggetjes slopen ze het dorp uit. Even later liepen ze door 

het bos. 

Nog steeds zei de gids geen stom woord. Mathijs werd er wat kriebelig van. 

'Waar breng je me heen ?' durfde hij eindelijk te vragen. 

Weet je dat niet?' zei de jongen. 'Heeft de schipper je dat niet verteld ?' 

'Nee', zei Mathijs. 

'Naar Meijel', zei de jongen. 'Daar ben je veilig. Het is maar een gehucht. 

Daar komen geen soldaten. Iedereen die vlucht, wil naar de Peel. Wist je dat 

niet ?' 

'Ja, eigenlijk wel', zei Mathijs. 'De schipper heeft er iets over gezegd. Tot 

voor kort had ik nog nooit over de Peel gehoord.' 

'In Meijel zitten nog meer vluchtelingen', zei de jongen. 'Daar komen ze 

samen, overal vandaan.' 

De hele nacht liepen ze door. Een gezellige tocht was het niet, want de gids 

bleef weinig spraakzaam. Soms noemde hij een naam van een dorp of een 

577


gehucht : Helden, Kapel, Beringe. Plaatsen waar Mathijs nooit eerder van 

had gehoord. 

Na uren stonden ze voor een kleine boerderij met een strooien dak. De 

gids klopte aan. Iemand opende de poort. 

'Kom binnen', zei een stem vanuit het donker. 

Mathijs stapte binnen. Zijn ogen moesten wennen aan het stikdonker. 

Langzaam werden de contouren van de ruimte zichtbaar. Een lage schuur. 

Iemand stak een kaars aan. 

Waar was de jongen die hem hierheen had gebracht? Was hij buiten 

gebleven? Hij had niet eens om geld gevraagd voor zijn werk. 

In de schuur lag een man op een paar zakken. Mathijs was verrast. Hij 

kende hem. Het was Laurent Smits, een lid van de bende van Kirchhoffs, die 

al een paar maanden op de vlucht was. 

'Hee, Laurent' , zei Mathijs. 

'Mathijs ?' zei Laurent verbaasd toen hij Mathijs herkende. 'Werd jou de 

grond ook te heet onder de voeten ?' 

'Ik ben op het nippertje ontkomen', zei Mathijs. Laurent was nieuwsgierig 

naar wat er de laatste tijd met de bokkenrijders was gebeurd. Mathijs vertelde 

alles. Aan één stuk door vertelde hij. Het was goed om alles te kunnen zeggen. 

Nu hij zijn verhaal aan Laurent kwijt kon en hij er met hem over kon praten, 

was de ellende beter te verdragen. 

'J e komt als geroepen', zei Laurent toen Mathijs met zijn verhaal klaar was. 

'Ik wacht hier al een paar dagen. Met jou erbij zijn we met genoeg man om op 

weg te gaan naar Antwerpen.' 

'Jij wilt ook naar Antwerpen ?' 

'Ja, om naar Amerika te vluchten', zei Laurent. 

'Net als ik', zei Mathijs. 

'En een hoop anderen', zei Laurent. 'Er wacht hier al een hele groep. Als er 

hier in Meijel voldoende mensen bij elkaar zijn gebracht, vertrekken we.' 

'Waar zijn die anderen dan ?' 

'Die zitten hier ook in de buurt, bij andere boeren. Voor onze veiligheid 

zitten we niet bij elkaar.' 

De man met de kaars gaf Mathijs een deken. Hij blies de kaars uit. 

'We gaan slapen', zei Laurent. 'Hopelijk kán ik slapen. Na alles wat je me 

hebt vetteld, zal dat niet meevallen. Ik heb elke nacht nachtmerries. Dan zie 

ik alleen maar martelwerktuigen waarmee ik gepijnigd word en de galg

22 

De rest van de nacht en de hele dag bracht Mathijs door in de schuur, samen 

met Laurent. Slapend en pratend. Rond de middag bracht iemand eten. Een 

stuk brood en een bord pap. 

Tegen de avond haalde een man hen op. Hij was al net w kortaf als de 

andere helpers. 'Kom', dat was alles wat hij zei. 

Buiten, op het erf van de boerderij, stond een groepje te wachten. Een man 

of acht. Niemand zei wat, maar de spanning was te snijden. 

De man wenkte. Ze volgden. liepen door het donker. 

Het was een gevaarlijke tocht, over smalle paadjes, door zompig moeras. 

Het leek of ze rondjes liepen en steeds weer op hetzelfde pad uitkwamen. Dat 

werd nog erger toen er een dikke mist op kwam zetten die het landschap 

inpakte in melkwitte wolken. Herhaaldelijk stapte Mathijs langs het pad en 

verdween tot aan zijn enkels in het veen. Soms moesten ze iemand die van het 

pad was geraakt, uit het zuigende moeras trekken. Wie hier alleen was en in 

het moeras terechtkwam, was reddeloos verloren. 

'Help: Het was de stem van Laurent. Hij was van het pad geraakt. Ze 

grepen hem aan zijn armen en kleren. Met man en macht trokken ze om hem 

weer op het droge te krijgen. 

'Ik schrok me dood', zei Laurent. 'Ik dacht dat ik er was geweest. Het was 

net of de duivel me aan mijn benen naar beneden trok.' 

'Dat was de duivel ook', zei de gids. 'Het is Hermke, de Peelduivel. Dag en 

nacht loert hij op mensen om ze het moeras in te trekken en mee te sleuren 

naar de hel: 

'Hemel nee', zei Laurent terwijl hij de modder van zijn kleren sChraapte. 

'Dan had de duivel me hier nog bijna achterhaald. Was ik bijna in het veen 

gestikt. Dan had ik net w goed aan de galg kunnen eindigen, dat was een 

snellere dood geweest.' 

'Voor je in Amerika bent, kan de duivel je nog honderd keer achterhalen', 

zei de gids. 

'Nou, dat is wel een bemoedigend woord', zei Laurent boos. 'Help je ons 

om ons het graf in te praten?'


waaraan ik hang. Ik heb eens gedroomd over duizend galgen en aan al die 

galgen hing ik: 

'Gelukkig dat het maar dromen zijn', zei Mathijs. 

579


'Ik help je niet', zei de man. 'Ik doe mijn werk.' 

Toen wisten ze precies waar ze aan toe waren. Het was duidelijk dat het de 

gidsen niet om de hulp aan de vluchtelingen te doen was, maar dat het hun 

alleen om het geld ging. Vo or hen was de hulp geen menslievendheid maar 

niet meer dan hun dagelijks werk. Van de vervolging van de bokkenrijders en 

andere mensen die door de rechters werden gezocht of door armoe gedwon 

gen het land probeerden uit te komen, maakten ze dankbaar gebruik om wat 

te verdienen. Van de trek van vluchtelingen naar de haven van Antwerpen 

hadden ze een beroep gemaakt. 

Eindelijk, aan het begin van de ochtend, stonden ze voor een huisje. Het 

was niet veel meer dan een hut, met daarachter een schaapskooi. 

'Nu zijn jullie in Brabant', zei de man. 'Dit is Asten. Hier zijn jullie veilig. 

Nu wil ik graag afrekenen.' 

'Hoeveel ?' vroeg Mathijs. 

'Een florijn per man.' 

'WIl jij je aan ons verrijken ?' vroeg Laurent boos. 

'Zo rijk word ik daar niet van', zei de man nors. 'Ik moet ook de anderen 

betalen die jullie hebben geholpen. Betaal je niet, dan gaat jullie tocht niet 

verder. Dan zie je maar hoe je in Antwerpen komt.' 

'Ik heb niets', zei Laurent. 'Ik ben zo arm als een kerkrat.' 

'Ik betaal wel voor jou', zei Mathijs. Uit zijn zak diepte hij twee gouden 

florijnen op en betaalde de gids. 

Toen mochten ze naar binnen. In de schaapskooi brandde een kleine 

stallamp. Er zat al een groepje mensen te wachten. Een man of zes. 

Ondanks het zwakke licht zag Mathijs dat het zigeuners waren. 

'Welkom', zei een van hen. 'Willen jullie ook naar Amerika?' 

Verrast keek Mathijs op. Het was de stem van Goja, de zigeuner die hij uit 

de klauwen van de schout van Valkenburg had gered. Hoelang was het al 

geleden ? Twee jaar? 

'Goja?' zei Mathijs. 'Ben jij het, Goja?' 

'Ken je mij ?' 

'Ik ben Mathijs. Uit De Heek, weet je nog.' 

'Mathijs !' Goja sprong overeind en sloeg zijn armen om hem heen. 

Uit een donkere hoek kwam een meisje naderbij. 

'Mathijs?' 

'Marita?'


Ze liep naar hem toe en sloeg haar kap terug. Ze was het. 

'Wat ben jij veranderd !' 

'En jij dan!' 

Hij trok haar tegen zich aan. 

'Ik heb altijd aan je gedacht', zei Mathijs. 

'En ik aan jou.' 

'Ik heb nooit durven denken dat ik je terug zou zien. Hoe komen jullie 

hier ? Jullie waren toch naar Frankrijk gevlucht!' 

'Daar waren we ook niet veilig. Toen de veepest uitbrak, kregen de zigeu 

ners de schuld. We moesten weer vluchten. We zijn nu al een jaar onderweg, 

ons alleen maar verschuilend. In deze streken zijn we ook niet veilig. Hier 

denken ze dat alle zigeuners bokkenrijders zijn. Waarvoor ben jij op de 

vlucht? Jij bent toch boer ?' 

Toen vertelde Mathijs hoe het hem in de afgelopen jaren was vergaan, hoe 

hij leerling-chirurgijn was geworden en hoe hij bij de bende van de bok 

kenrijders was terechtgekomen. 

'En nu wil ik naar Amerika', besloot hij zijn verhaal. 

'Wij gaan ook naar Amerika', zei Marita. 'Ik heb gehoord dat het daar niet 

uitmaakt wie je bent. Zelfs zigeuners zijn daar vrij.' 

'Dan gaan we samen', zei Mathijs. 

'Ja, daar heb ik altijd van gedroomd.' 

'En je moeder ?' vroeg Mathijs. 'Waar is zij ?' 

'Ze is gestorven. Een jaar geleden. Van verdriet. Ze was verbitterd. Ze kon 

er niet meer tegen dat we niet als gewone mensen konden leven en steeds 

moesten vluchten. Toen is ze ziek geworden.' 

'En de aap die mensen na kon doen? Hebben jullie die niet meer ?' 

'Die hebben ze ons afgenomen. Ze hebben hem doodgeslagen, omdat ze 

dachten dat het de duivel was.' 

'Wat dom van dat volk', zei Mathijs. 'De duivel ziet eruit als een bok.' 

'Een bok? Hoe weet jij dat? Heb jij de duivel dan gezien ?' 

'Nee, maar een afbeelding van hem. Een beeldje van een bok dat de duivel 

voo rstelde.' 

'Zo stellen de mensen het kwaad voor', zei Marita. 'Het kwaad, dat mag je 

,

Deel 4

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?