Sloop van een bouwwerk geen inbreuk op persoonlijkheidsrecht ...

Sloop van een bouwwerk geen inbreuk op persoonlijkheidsrecht
architect
auteur: Jacqueline Seignette
trefwoorden:
publicatie: Gepubliceerd in BladNA, nummer 3, maart 2004
Evert Jelle Jelles ontwierp in de jaren zestig een kantoorgebouw voor het bedrijf Wavin N.V. in
Zwolle. Het gebouw werd door Wavin in gebruik genomen en later verkocht aan het Deltion
college, die het op haar beurt weer verkocht aan de gemeente Zwolle. De gemeente liet in 1999
een stedebouwkundig plan maken voor de wijk waarin het Wavin gebouw stond. Het plan voorzag
in de bouw van seniorenwoningen, een winkelcentrum en een multifunctioneel wijkcentrum. Het
Wavin gebouw zou met het oog hierop mogelijk moeten worden gesloopt.
De gemeente vroeg naar aanleiding van het plan advies aan Het Oversticht, een stichting die
adviseert over behoud van monumenten in Overijssel. De stichting typeerde het Wavin gebouw als
een zorgvuldig op een modulair systeem ontworpen kantoorgebouw dat representatief is voor de
late jaren zestig alsook voor het oeuvre van Jelles. Het behoorde volgens de stichting tot de beste
voorbeelden van de naoorlogse bouwkunst in Zwolle. De stichting adviseerde de gemeente om te
kijken of het gebouw in de herstructurering kon worden ingepast. Het gebouw zou wat betreft de
stichting als gemeentelijk monument kunnen worden aangewezen, mits de originele kleur en
raamdetaillering teruggebracht zouden worden. Als behoud niet mogelijk zou zijn, zou de architect
hiervan op de hoogte gesteld moeten worden. Het gebouw zou verder voldoende gedocumenteerd
moeten worden.
De gemeente achtte het gebouw echter niet geschikt om te worden verbouwd tot
ouderenhuisvesting of wijkgebouw en vond dat verbouwing, mede vanwege de aanwezigheid van
asbest, te veel geld zou gaan kosten. De gemeente legde haar voornemen tot sloop voor aan
Jelles, die zich ertegen verzette. De gemeente verzocht daarop aan Rijksbouwmeester prof.ir. W.
Patijn om zijn mening te geven. Patijn vond dat er geen doorslaggevende argumenten waren die
zich tegen sloop verzetten, maar vond wel dat het gebouw gedocumenteerd moest worden
vanwege het belang van het gebouw voor de geschiedenis en de vakontwikkeling. De gemeente
informeerde Jelles daarop dat zij tot sloop zou overgaan en dat zij het gebouw uitvoerig zou
documenteren.
Jelles startte een procedure tegen de gemeente met als enig argument dat sloop een aantasting
van zijn werk zou betekenen die schade zou toebrengen aan zijn naam als architect. Artikel 25
Auteurswet geeft de architect een aantal bevoegdheden die hij te allen tijde kan blijven uitoefenen,
ook als hij het auteursrecht aan de opdrachtgever heeft overgedragen (persoonlijkheidsrechten of
ook wel morele rechten genoemd). Één van die bevoegdheden is het recht om zich te verzetten
tegen een misvorming, verminking of andere aantasting van het werk die nadeel zou kunnen
toebrengen aan de eer of naam van de architect (artikel 25 lid 1 sub d Auteurswet).
De Rechtbank in Zwolle oordeelde dat vernietiging niet onder het begrip 'aantasting' als bedoeld in
artikel 25 Auteurswet valt en wees de vordering af. Het Arnhemse Gerechtshof vond dat
vernietiging wél een 'aantasting' kan zijn, maar oordeelde dat daar hier geen sprake van was:
gezien het belang van de gemeente bij sloop en de zorgvuldigheid die zij jegens Jelles in acht had
genomen, kon niet van haar worden gevergd dat zij van sloop afziet.
Jelles stelde cassatie in bij de Hoge Raad, maar heeft de afloop niet meer kunnen meemaken.
Jelles overleed op 27 mei 2003, vlak voordat de zaak voor de Hoge Raad zou worden behandeld.
De erven hebben besloten om de zaak voort te zetten, waardoor er nu een principiële uitspraak

van ons hoogste rechtscollege ligt over de vraag of vernietiging een schending van artikel 25
Auteurswet oplevert. De Hoge Raad overweegt zonder veel omhaal van woorden dat totale
vernietiging van een bouwwerk géén aantasting in de zin van artikel 25 Auteurswet is. De Hoge
Raad zoekt aansluiting bij de heersende opvatting in de omringende landen dat het
maatschappelijk moeilijk te aanvaarden zou zijn als de architect de sloop van een bouwwerk altijd
met een beroep op zijn reputatie zou kunnen beletten, ook als de sloop is ingegeven door een
wijziging in de bestemming of door opvattingen waarmee de instandhouding van het gebouw niet
verenigbaar zou zijn.
Is de architect hiermee aan de willekeur van de eigenaar overgeleverd? Nee. De Hoge Raad geeft
aan dat vernietiging onder omstandigheden toch onrechtmatig kan zijn. Bij unieke exemplaren
(zoals bij bouwwerken veelal het geval is) mag onder omstandigheden van de eigenaar verlangd
worden dat hij een gegronde reden heeft tot sloop en dat hij het bouwwerk behoorlijk
documenteert. Wat een gegronde reden kan zijn, laat de Hoge Raad in het midden. Ook voor het
Wavin gebouw is dit niet uitgemaakt, nu Jelles zich in de procedure alleen op de Auteurswet heeft
beroepen. De vraag of de gemeente Zwolle (los van schending van artikel 25 Auteurswet)
onrechtmatig heeft gehandeld heeft, is dus strikt genomen niet beantwoord. De gemeente Zwolle
heeft het oordeel van de Hoge Raad overigens niet afgewacht en heeft het gebouw in 2003
gesloopt.
Zou de rechter tot het oordeel hebben kunnen komen dat de gemeente Zwolle geen gegronde
reden had om tot sloop over te gaan? Het Arnhemse Gerechtshof overwoog in hoger beroep - in
het kader van de auteursrechtelijke beoordeling - dat de gemeente een goede reden had tot sloop
omdat zij vanwege de functionele en financiële eisen geen mogelijkheid zag om het gebouw in haar
plannen te integreren en Jelles ook geen alternatief had gepresenteerd dat aan deze functionele en
financiële eisen tegemoet kwam.
Bij deze overweging kan men wel een kanttekening plaatsen. Het lijkt erop dat de functionele en
financiële eisen zoals de eigenaar die stelt als uitgangspunt worden genomen en dat het aan de
architect is om daar creatief op te reageren. Het lijkt mij echter dat het niet alleen moet gaan om
wat de eigenaar kan en wil, maar ook om het belang van het bouwwerk. Naarmate dat belang
groter is, mag van de eigenaar een grotere investering verwacht worden om het bouwwerk aan de
gewenste functionaliteit aan te passen.
Een voorbeeld van deze gedachtegang is terug te vinden in een vonnis over het gemeentehuis in
Bergum. Architect Bonnema verzette zich tegen het plan van de gemeente om het binnenvallende
zonlicht te weren door het plaatsen van buitenzonweringen op de glazen gevel. Bonnema stelde
een substantieel duurder alternatief voor dat de weerspiegeling van de wolken en de omgeving in
het glas intact zou laten. De rechter oordeelde dat de gemeente wel een aanpassing aan het
gebouw mocht doen om het zonlicht te weren, maar vond de door de gemeente voorgestane
oplossing gezien het karakter van het gebouw niet geschikt.
De Hoge Raad noemt als randvoorwaarde voor sloop dat de eigenaar het gebouw goed
documenteert of daartoe aan de architect gelegenheid biedt. Een uiterst belangrijke voorwaarde,
maar desalniettemin een doekje voor het bloeden. Er zijn andere voorwaarden denkbaar die de
schade voor de architect mede zouden kunnen beperken, zoals een financiële schadeloosstelling of
het uitnodigen van de architect om een voorstel te doen voor de nieuwbouw. Afhankelijk van de
omstandigheden, kan ik mij voorstellen dat het onrechtmatig zou zijn als de eigenaar tot sloop zou
overgaan zonder aan deze voorwaarden te voldoen.
Hoge Raad 6 februari 2004, LJN AN7830. Voor meer informatie kunt u contact opnemen met