Een montessorischool om - Nederlandse Montessori Vereniging

Een montessorischool om trots op te zijn
De Montessori Tagesschule in Brugg
Thea van Diemen-Berkhout en Annemarie Moorman
In de Montessori Tagesschule in Brugg (Zwitserland) gaan 100 kinderen van een tot elf jaar naar
school in een groot winkelpand. De lichte L-vormige ruimte heeft tot een ongewone manier van
inrichten geleid: voor de kleuters ligt vooraan een vrije ruimte, middenin ligt ‘de klas’ en achteraan
zijn twee keuken: een voor de volwassenen en een speciale voor de kinderen. De eerste etage is voor
de leerplichtige kinderen van vijf tot acht jaar, met aan de voorzijde de ruimte voor baby’s en peuters.
Omdat het aantal leerlingen groeit is onlangs een achttiende eeuws woonhuis aan de overkant
verbouwd voor de bovenbouwkinderen.
Het blijkt dat deze gebouwen een montessoriaanse manier van werken mogelijk maken die wij nog niet
eerder hebben gezien.
Het is geen gewone dag als wij op bezoek komen: de oudsten treffen voorbereidingen voor het kamp
in de bergen de volgende dag en de middenbouw doet onder leiding van een agent praktische ervaring
op met de verkeersregels voor voetgangers. Maar bij de kleuters ontvangt de Garderobe Frau, zoals
gewoonlijk, de kinderen vanaf half acht ’s morgens in een kleine ‘afscheidsplek’. Er is eindeloos tijd
voor een praatje en geduld om de eigen kleding zorgvuldig in het rek te hangen en de schoenen in
paren onder een bankje te zetten. Als de slofjes aan zijn en de haren in de spiegel goed zitten, wacht
het kiezen van een werkje.
De ouders kunnen met deze leidster praten en zij noteert de eventuele mededelingen voor de andere
leidsters. De rest van de ruimten is voor de kinderen; daar komen geen ouders.
Linksvoor, in de open ruimte van ongeveer 20 m 2 , klimmen, klauteren en glijden acht kleuters over
houten toestellen en rondom op de vloer werken zo’n negen anderen op kleedjes met het
montessorimateriaal. Een leidster doet met vijf kinderen een geheugenspel met het vilten alfabet en 26
voorwerpen: met veel plezier zoekt ieder kind bij zijn voorwerp de betreffende letter voor de
beginklank. Zij blijven onverstoorbaar bezig, terwijl de klauteraars dat ook doen. Het lijkt of de
kinderen door het kiezen van deze grote bewegingen rustig worden: na een laatste roets van de
glijbaan, gaan zij wat anders kiezen.
Meer naar achteren vormen loodrecht op de wanden geplaatste materiaalkasten een soort kamer, waar
de kinderen aan lage groepstafels werken. Omdat er geen eigen tafels en stoelen zijn, zitten zij waar zij
willen en met wie zij willen. Dat verklaart misschien het rustige samenwerken.
Opvallend is dat de twee leidsters en de twee stagiaires absoluut niet met elkaar praten, ook wij
worden gegroet met een knikje. De leidsters zijn volledig beschikbaar voor de kinderen; eventuele
opmerkingen over het werk van het kind of een gemaakte afspraak worden door middel van
plakbriefjes overgedragen. Iedere leidsters werkt in een deel van de ruimte met de daar aanwezige
kinderen. Soms werkt een leidster zelf met het montessorimateriaal of doet een oefening voor het
dagelijkse leven, even later kiezen kinderen dat ook. De leidsters kijken voortdurend naar de kinderen,
met knikjes en blikken houden zij contact. Over de groep roepen of de stem verheffen is er niet bij. Zij
praten zachtjes tegen ieder kind apart.
Verbluffende zelfstandigheid
In het keukendeel staan de oefeningen voor het dagelijkse leven die de kinderen straks allemaal
moeten beheersen voor het klaarmaken van het pauzehapje ‘znuni’ en voor de hulp bij het bereiden
van het warme eten om twaalf uur. Elke dag schillen en snijden twee kleuters appels en wortels in
stukjes, die om elf uur gepresenteerd worden aan hun 36 klasgenootjes. Voor het middagmaal wordt
twee aan twee het deeg gekneed voor het zelf te bakken brood, de aardappelen geraspt voor de rösti,
de tomaten gesneden en de sla gewassen. De noodzakelijke werkzaamheden zijn zo voorbereid, dat er
in de keuken veel kinderen kunnen werken. Alle bezigheden gebeuren met het juiste gereedschap: het
klokhuis wordt met een appelboor verwijderd, de appel met een mes eerst in vieren en daarna
overdwars doorgesneden. Om een wortel te schillen is er een dunschiller en om te snijden een
kartelmes nodig. Ook hoe er opgeruimd wordt is nauwgezet geleerd en ten slotte doen de kinderen
ieder hun schillen in een eigen zakje, schrijven hun naam op een kaartje, knippen een mooi lintje om
het zakje mee dicht te strikken en aan het eind van de dag nemen zij hun ‘afval’ mee naar huis. Al het
keukenwerk wordt met aandacht en met grote ernst verricht. Toen een fragiel meisje bij het snijden
even haar vinger raakte, keek zij eerst beduusd, begon toen zachtjes te huilen en liep naar de leidster.

Die bekeek zonder misbaar de vinger, liet een kleine pleister uitkiezen en het kind werkte meteen weer
door. Dat doe je als je weet dat er straks een znuni-hapje klaar moet zijn.
Om half elf klinkt er licht geklingel: er lopen twee kinderen met een tafelbel door de hele ruimte. Dit
is blijkbaar het signaal om op te ruimen! Er wordt bedrijvig heen en weer gelopen en binnen tien
minuten staat alles op de juiste plaats. Bijna ieder kind heeft ook een taak voor de zorg voor de
omgeving, bijvoorbeeld het klaar zetten van de schoenen van de kleuters die na het eten naar huis
gaan. Twee kinderen dekken alvast de tafels met placemats, borden, glazen en bestek. Alles wordt
neergezet zoals het hoort, maar de manier van vouwen van de servetten is een eigen keuze. In de
voorruimte helpen de kinderen elkaar met het afbreken van de houten klimrekken. Zij moeten zich
flink inspannen om de losse delen door de klas naar de bergplaats te sjouwen. Er is blijkbaar geleerd
dit in de juiste volgorde te doen, want zij werken snel en handig samen. Het lijkt of het dragen van
zware voorwerpen een uitdaging is. Binnen de kortste keren is de vloer leeg en nu zijn de lijnen van
het rode vierkant en de blauwe cirkel op de vloer zichtbaar. Wie klaar is gaat op de cirkel zitten; even
uitrusten of gaan zitten naast wie je wilt. Langzamerhand zien zij de hele groep om zich heen zitten en
dat geeft een gevoel van saamhorigheid. Ondertussen is in de keuken het werk voor de twee maaltijden
gedaan en de kinderen brengen het rolwagentje met twee ‘gezond gevulde’ schalen naar het midden
van de kring. Een kind deelt de bordjes uit een ander komt met een schaal langs en als alle bordjes
gevuld op de lijn staan, wenst de leidster hen een ‘guette mit einand’.
Wij zijn nu bijna drie uur in deze klas aanwezig en dit is voor het eerst dat de leidster iets tegen de
hele groep zegt!
De leidster geeft een lesje ‘Hoe je een kind dat je kent van school groet op straat’. In een klein
toneelstukje schudden twee kinderen elkaar de hand, groeten elkaar en zeggen: ‘Ik heb niets meer te
zeggen, dag’ en zij vervolgen hun wandeling.
De leidster gebruikt de cirkel vandaag ook om achter, voor, naast de lijn te gaan staan. Zo oefenen de
kinderen de voorzetsels aan den lijve. Veel plezier geeft het als de lijn tussen de benen moet lopen en
enkele kinderen door de ontstane tunnel mogen kruipen; nu weet iedereen wat ‘tussen’ betekent. De
leidster zegt eigenlijk steeds aardige dingen en toont meegevoel als iets niet lukt, Misschien zijn
daarom de kinderen ook zo vriendelijk tegen elkaar.
Om twaalf uur staan de gedekte tafels klaar, de servetten worden in de kraag gestopt, een kind schenkt
het water in en de leidster schept het warme eten op. Je mag zeggen hoeveel je wilt en als alle kinderen
van je groepje bediend zijn, zeggen zij smakelijk eten en beginnen. Iedere tafel krijgt een kom sla,
waaruit zelf genomen kan worden. Iedereen praat op rustige toon en als wij wat in de weg staan,
waarschuwt een meisje ons: ‘Het is hier het kinderrestaurant’.
Na het voorafgaande is het duidelijk dat ook de afwas, de tafels met sop afnemen, de vloer vegen en
het servetten wassen door de kinderen wordt gedaan.
Het klassenleven voegt zich blijkbaar naar eenduidige afspraken en simpele regels. Het ziet ernaar uit
dat iedereen weet wat hem of haar te doen staat.
De leidsters nodigen de kinderen vriendelijk uit mee te doen aan het gemeenschappelijke leven en zij
hebben alle activiteiten zo voorbereid dat na een kleine introductie het kind alles zelf kan. Zij vertellen
altijd meteen erbij waarom iets moet, bijvoorbeeld snijden op een plank, opdat het mes scherp blijft of
geschilde aardappels onder water bewaren, want anders oxideren ze, je stoel onder tafel zetten, dan
valt niemand daarover en dan blijft de loopruimte vrij. Dat zou voor ons een voorbeeld kunnen zijn;
eerst de handeling perfect voor doen en dan de reden of het doel vertellen. Dat helpt de kinderen
helpen na te denken over hun eigen gedrag.
Vrije keuze
‘s Middags bezoeken wij de oudere kinderen, die in een woonhuis met meerdere etages naar school
gaan. Gianluca en Liesl wachten ons op: zij willen ons hun gebouw laten zien.
De vorm van de lokalen: scheef, klein, groot heeft ook hier geleid tot originele oplossingen. Zo is er
een U-vormige klas voor vrij werken en is een van de ‘poten’ bestemd voor het geven van
groepslessen en is er een lege ruimte voor handenarbeid. Op de bovenste verdieping is een kamer om
zich in terug te trekken en een ruimte om te bewegen, daar staan drie hoge klimpalen en een
trampoline en er ligt een dikke ‘duikel’matras.
Langs de trappen hangt werk van de kinderen. Alle maanden van het jaar zijn met hun karakteristieken
getekend, niet alleen het aantal dagen, de namen zoals oogst- of hooimaand, maar ook de dierenriem
en het jaargetijde plus een prachtige tekening.
De kinderen tonen ons vol trots de spiksplinternieuwe wc’s; speciaal voor kinderen, zeggen zij nog
eens. In de klas werkte Gianluca aan het tekenen van de silhouetten van roofvogels. Dat is het thema

van deze week, want zij gaan op schoolreis en dan kunnen zij deze vogels boven de bergen in hun
vlucht herkennen. Liesl werkte met het mandje met de blauwe geometrische lichamen. Zij heeft daar
opdrachtkaartjes bij, die vragen naar het aantal hoeken, vlakken, zijden enzovoorts. Een werkje
waarbij zij leert kijken en nadenken. Zij wil er graag mee door gaan, dus bedanken wij de rondleiders.
Er zijn over het gebouw verspreid 24 kinderen aan het werk en overal hangen ondersteunende posters
aan de wanden bijvoorbeeld over hoe je verhaal opbouwt en welke woorden je kunt gebruiken in
plaats van ‘toen en toen’, of een afbeelding van het metriek stelsel en het alfabet in verschillende
lettervormen. Zwitserland heeft het moeilijk met al die verschillende talen binnen de landsgrenzen,
waarbij in dit deel ook nog speelt dat iedereen Zwitsers-Duits spreekt en er op school verplicht Hoog-
Duits moet worden geleerd. De leidsters hebben dan ook prachtige leeswerkjes gemaakt en zijn
helemaal ingesteld op het voorbereiden van een talige omgeving.
De flora en fauna van Zwitserland wordt in een groot systeem van ordenen en categoriseren aan de
kinderen aangeboden. Diersoort, naam, leefomgeving, voeding, lichaamsbouw enzovoort, anders dan
het werken met de dierenbak, maar vol met interessante informatie.
Als kinderen de leidster nodig hebben, nemen zij een knijper met hun naam daarop en knijpen die aan
een stangetje. De leidster neemt de bovenste naam om te gaan helpen. Er zijn geen wachtkaartjes of
andere signalen, alleen dat paaltje met een aantal knijpers. Iedereen kan zien wanneer of hij of zij aan
de beurt is. De leidster wordt niet aangesproken als zij door de klas loopt en zij laat zich absoluut niet
storen. Zij heeft geen vaste plaats of tafel waaraan zij de kinderen helpt. Zij komt op verzoek, via de
naamknijpers. Het was daardoor rustig in de klas en ‘de wachters’ deden blijkbaar ondertussen wat
anders, want zij vielen ons niet op.
Als de omgeving ons gedrag beïnvloedt, dan kunnen wij dat hier zien, want niets lijkt op een school
zoals wij die kennen. Het begint al bij de entree met een garderobe en een toilet. De smalle trappen
naar de etages vereisen flink wat zelfbeheersing als je elkaar moet passeren en dat komt veelvuldig
voor, want het hele huis is in gebruik. De twee leidsters werken in verschillende ‘kamers’ en kunnen
nooit alles overzien. Dat betekent dat de kinderen een zekere mate van zelfcontrole leren. De meeste
komen van de montessori kleuterschool, maar hier zijn nieuwe afspraken en regels nodig. Een van de
afspraken is bijvoorbeeld dat als een kind zich onrustig voelt en behoefte heeft om zich even te
bewegen, het zelf op een kartonnen wijzerplaat kan aangeven, dat hij tien minuten op de ‘beweegplek’
is om te sporten. Zelf neemt het kind een eierwekker mee om zijn afspraak niet te vergeten. De leidster
vertelde dat hierdoor de kinderen niet alleen rustiger werken, maar dat vooral hun zelfkennis toeneemt.
Hetzelfde geldt voor de ruimte waarin een zekere afzondering mogelijk is. Ook hier geeft het kind een
tijd aan en neemt het een eierwekker mee. Een kind kiest hier voor als het voelt dat het daar beter kan
werken. Er wordt een afspraak gemaakt om meerdere redenen; je moet je bewust worden dat je op
school in een groep leeft, je ervaart dat er respect is voor de verschillen tussen de kinderen en je leert
verantwoordelijkheid te nemen voor je eigen gedrag.
Een andere regel is dat de kinderen iedere dag noteren wat zij gedaan hebben en opschrijven wat zij
denken te gaan doen, als zij weer op school komen. Zij tekenen dat aan met een kleur in hun
dagboekje, rood voor taal, groen voor kosmisch, blauw voor rekenen. Daardoor maken zij als het ware
een afspraak met zichzelf en worden zij zich bewust van hun keuzes. Ook geldt dat als het werk niet
klaar is, het altijd de volgende dag afgemaakt wordt. Dit soort afspraken maken het klassenleven
overzichtelijk en de kinderen leren beter plannen.
Bijna aan het eind van de schooldag vraagt de leidster met zachte stem even de aandacht van de
kinderen. Nu staat zij op een plek die bijna alle kinderen kunnen zien. Het eigen werk wordt
opgeruimd en ook hier blijken er allerlei algemene taken te zijn. Er wordt gestoft en geveegd en met
een kleine stofzuiger wordt het grote kleed, waarop eerder zo’n vijf kinderen werkten, schoon
gemaakt. Wie klaar is, gaat rondom het grote kleed zitten en opeens voel je: deze kinderen horen bij
elkaar! De leidster zit ook op de grond en zij geeft eerst sommige kinderen een compliment of vraagt
aandacht voor iets dat haar vandaag is opgevallen. Het gaat niet over wie de beste was, maar over hoe
een van de kinderen iets gedaan heeft. Zij praat sowieso positief over wat in de klas gebeurd is en
negeert klikken en verwijten. Zij buigt het om naar begrip, vraagt hoe zij denken met ruzie om te gaan
en laat de kinderen een model van omgang met elkaar zien, dat zij kunnen nadoen.
Morgen is de grote dag van de reis naar het Berghuis. Heeft iedereen al gepakt? En zit in de rugzak
een eerstehulpsetje? Wat hoort daar allemaal in en waarom? Is er ook een zaklamp bij? Waar heb je
die voor nodig? ‘Onze’ Gianluca antwoordt: ‘die kan je ‘s nachts gebruiken als je op je wekker wilt
kijken, dan wordt niemand wakker’. Alle kinderen knikken, daar hadden zij nog niet aan gedacht, wel
aan langs het plafond schijnen.

Wij wensen de kinderen een prettige reis, bedanken voor de ontvangst en realiseren ons dat wij in hier
Brugg montessori-onderwijs en -opvoeding hebben leren kennen, dat misschien in Nederland ook
mogelijk is. We zagen een montessorischool niet alleen om trots op te zijn, maar eerder om jaloers op
te zijn.