Het moet niet ten koste gaan van rekenen

8
FOTO: STIJN DECORTE
Het moet niet
ten koste gaan
van rekenen
Mediators op de Joop Westerweelschool in de Baarsjes in Amsterdam
TSS • APRIL 2006

Hoe je burgers vormt op de basisschool
Scholen krijgen steeds meer te maken met een maatschappelijke opdracht. Ze worden
geacht normen en waarden bij te brengen, de integratie aan te pakken, achterstanden te lijf
te gaan, de opvang te regelen. Nu moeten ze ook nog goede burgers van hun leerlingen
maken. Kan de school dat wel aan?
HELÈNE KLEIJBURG
Een maandagochtend in
maart op de Joop Westerweelschool
in het Amsterdamse
stadsdeel De Baarsjes.
Buiten vriest het. Binnen zit groep
4 in een kring. Leerkracht Dieske
Jansen praat met hen over het
woord misverstanden. ‘Wie weet
wat dat moeilijke woord is?’ vraagt
ze aan zeventien aandachtige 7- en
8-jarigen. ‘Is het ruzie?’ vraagt
Rachida. Ze antwoordt: ‘Er kán ruzie
uit voortkomen.’ Manuel probeert
het: ‘Is het als iemand anders
iets heeft gedaan en de juf denkt dat
jij het bent geweest?’ ‘Klopt!’ zegt
Jansen enthousiast. ‘Wie heeft er
wel eens ruzie gehad door een misverstand?’
vervolgt ze. Zes vingers
schieten de lucht in. Nordin: ‘Ik
kreeg ruzie met een jongen die
dacht dat de bal waarmee wij voetbalden
van hem was.’ Emre: ‘Ik wilde
Manuel helpen, maar hij dacht
dat ik ruzie zocht.’
Juf Dieske Jansen wil weten hoe de
kinderen zich toen voelden. Ze benoemen
met grote vanzelfsprekendheid
hun gevoelens: boos,
verdrietig, teleurgesteld. ‘Dus iedereen
die betrokken is bij een misverstand
voelt zich verdrietig?’ vat de
leerkracht samen. Er wordt geknikt.
Dan gaat het over oplossingen.
Nordin vond die. ‘We zijn naar het
huis van die jongen gegaan zodat hij
TSS • APRIL 2006
kon zien dat zijn bal gewoon thuis
lag.’
In de Joop Westerweelschool staat
iedere week in alle groepen een
halfuur sociale vaardigheden op het
lesprogramma. Dat gebeurt met het
programma ‘De Vreedzame School’,
dat als doel heeft het sociale en
emotionele klimaat in de klas en op
school te verbeteren. Het primaire
proces in scholen wordt steeds meer
bedreigd door orde- en gedragsproblemen
en een onveilige atmosfeer
in en rond de school, zo staat te lezen
op www.vreedzameschool.nl.
Directeur Dick Haanraadts weet er
alles van. De Joop Westerweelschool
heeft te maken met veel verschillende
maatschappelijke problemen.
Haanraadts doet een greep. ‘Je loopt
aan tegen ouders die geen mogelijkheden
zien om hun kinderen op
een sportclub te doen of om het
schooluitstapje te betalen. Er zijn
ook ouders die vragen hoe ze hun
kinderen moeten opvoeden, die
problemen hebben om hun kinderen
fatsoenlijk te kleden, drie keer
per dag eten te geven en ze een
warm huis te bieden. Je komt ouders
tegen met grote schulden, met
problemen in de relationele sfeer.’
Gedragsproblemen worden volgens
Haanraadts ook in de hand gewerkt
door wat kinderen opdoen in de samenleving.
‘Als je ziet wat er van
buitenaf op die kinderen afkomt.
Het is zo langzamerhand: wie gebruikt
de hardste taal. Het is nodig
dat daar grenzen aan worden gesteld.’
En het werkt, vertelt de directeur in
zijn kantoortje. Sinds de school vier
jaar geleden startte met De Vreedzame
School is het een stuk rustiger
geworden binnen de schoolmuren.
‘Uit jaarlijkse metingen die wij hier
doen, blijkt dat leerlingen zich prettiger
en veiliger zijn gaan voelen’, aldus
Haanraadts.
Bemiddeling
Essentieel in de aanpak van de Joop
Westerweelschool is conflictbemiddeling
door leeftijdgenoten. De ontwerpers
van het programma De
Vreedzame School, de educatieve
dienst Eduniek in Utrecht, gingen
te rade in de Verenigde Staten en
kwamen op het spoor van peer mediation.
Leerlingen bieden daarbij
volgens een vast stappenplan hulp
bij het oplossen van conflicten tussen
medeleerlingen.
De Joop Westerweelschool heeft
twaalf mediatoren, kinderen uit de
groepen 7 en 8. Zes van hen hebben
zich verzameld in het lokaal van
hun leerkracht Thea Koster. Mediator
word je niet zomaar, vertellen
ze. ‘Eerst schrijf je een sollicitatiebrief
waarom je denkt dat je een
9

10
goede mediator bent’, vertelt Annet
uit groep 8. Ze meldde zich aan
omdat ze al een beetje ervaring had.
‘Ik kom uit een grote familie en had
vaak ruzie met mijn nichtjes.’ Eenmaal
uitgekozen door leerkracht
Thea Koster en adjunct-directeur
Carol Moes krijgen de mediatoren
een training. ‘We werken altijd met
z’n tweeën: een meisje met een jongen,
iemand uit groep 8 met iemand
uit groep 7’, vertelt Annet.
Elke dag loopt een ander duo gehuld
in een fluorescerend hesje over
het schoolplein.
De zes mediatoren tonen zich niet
tevreden, die ochtend in het klaslokaal.
Ze willen graag problemen van
andere kinderen oplossen, maar ‘we
hebben bijna niks te doen’, aldus
Anisa. ‘Als er wat is, zijn het meestal
kleinigheden: ruzie over een voetbal,
een woordenwisseling’, aldus
Ufuk. ‘Kinderen op het schoolplein
herinneren zich de spelregels zodra
er ruzie ontstaat’, vult leerkracht
Thea Koster aan. Ze wijst naar haar
leerlingen. ‘En dus zitten zij zonder
werk.’
Dan maar vertellen over een conflict
vorig jaar, toen twee meisjes uit
groep 5 elkaar te lijf gingen. Een
had een kapotte oorbel, de ander
was de hoofddoek van het hoofd getrokken.
De vechtjassen werden uit
elkaar gehaald (‘Niet ertussen gaan
staan, maar erachter, anders krijg je
zelf een klap’). De mediatoren sommen
op welke stappen je dan zet:
eerst laten afkoelen, dan vragen of
de ruziemakers het conflict willen
oplossen, en zo ja meenemen naar
het mediatorhoekje in de school en
de regels opnoemen. Die zijn simpel:
elkaar niet onderbreken, niet
schelden. Ruziemakers moeten zo
veel mogelijk zelf een oplossing bedenken.
Om te voorkomen dat het
met z’n allen tegen één wordt, mogen
er geen getuigen bij zijn. Het
lukt ze niet altijd om het conflict op
te lossen. Cheyenne: ‘Dan gaan we
naar de juf.’
De school is rustiger geworden.
Daarbuiten houdt De Vreedzame
Sinds de school
startte met het
programma sociale
vaardigheden voelen
leerlingen zich een
stuk prettiger
School voor de meeste kinderen op
te bestaan, al vertelt Annet dat ze
thuis ook werd gevraagd bij een
familieconflict te bemiddelen.
Burgerschapsvorming
Scholen krijgen steeds meer te maken
met een maatschappelijke
opdracht.Wat vroeger door de opvoeders
en de kerk werd gedaan,
ligt nu op het bordje van de school.
Scholen worden geacht aandacht te
hebben voor waarden en normen,
achterstandsbestrijding, het bevorderen
van integratie. Er wordt van
scholen verwacht dat ze inspringen
als ouders in gebreke blijven of dat
ze hun schooltijden verlengen om
werkende ouders ter wille te zijn,
blijkt uit de vorig najaar verschenen
verkenning van het Sociaal en Cultureel
Planbureau (SCP) Grenzen
aan de maatschappelijke opdracht van
scholen.
Het laatst aan deze waslijst is het
thema burgerschapsvorming toegevoegd.
Sinds 2004 is burgerschapsvorming
een verplicht kerndoel voor
het basisonderwijs. Scholen mogen
zelf weten hoe ze het invullen – in
lijn met de door de overheid ingezette
ontwikkeling van meer autonomie
voor scholen – en wat ze
eronder verstaan.Voor sommige
scholen hoort de multiculturele samenleving
erbij, voor anderen gaat
het over verscheidenheid of de rechten
en plichten van de burger.
‘Burgerschapsvorming is een containerbegrip’,
zegt Leo Pauw van
Eduniek. ‘En er zijn niet zo veel
projecten op het gebied van burger-
schap.Wel op het gebied van sociale
vaardigheden.’ De samenleving vereist
dat scholen hun leerlingen opvoeden
tot democratische burgers.
Eduniek werkt daarom nu aan een
nieuw programma. Daarin krijgen
leerlingen les over de Grondwet, de
beginselen van de democratie en de
democratische instituties. Ook is er
aandacht voor verantwoordelijkheid
en betrokkenheid van leerlingen
binnen de school, menings- en consensusvorming,
en omgaan met verschillen.
Eduniek ontwikkelt het
programma in samenwerking met
de Universiteit Utrecht en drie
Utrechtse scholen, met geld van het
ministerie van OC&W.
Enkele ouders op een Utrechtse witte
school, waar activiteiten en lessen
zullen worden uitgeprobeerd, reageerden
kritisch op de plannen.‘Ze
zeiden: “Dat kunnen we toch zelf
wel?”’ vertelt Leo Pauw, die samen
met Micha de Winter (hoogleraar
maatschappelijke opvoedingsvraagstukken
aan de Universiteit Utrecht)
aan de wieg staat van het nieuwe
programma. Pauw is het daar niet
mee eens, vooral niet als het om
zwarte scholen gaat. ‘Pedagogiek is
niet waardevrij. Als je leerlingen in je
klas hebt die de moord op Theo van
Gogh goedkeuren, moet je stevig in
je schoenen staan om je niet te laten
meeslepen in de discussie. Ons project
biedt dan houvast. Zodat je zo’n
situatie pedagogisch kan benutten:
“Wat interessant dat je dat noemt.
Als je dit in een niet-democratisch
land zou zeggen, zou je een probleem
hebben.”’
Vanuit scholen is de belangstelling
voor het nieuwe project enorm, vertelt
Pauw. ‘Logisch’, zegt hij, ‘voor
veel onderwijsmensen is dit toch
een belangrijke reden om voor het
onderwijs te kiezen.’
Niet ingenomen
Goed burgerschap of niet, lang niet
iedereen is ingenomen met de uitdijende
maatschappelijke opdracht
van scholen.Want wordt er niet te
snel gekeken naar de school als er
TSS • APRIL 2006

een maatschappelijk probleem ligt?
Gaat het niet ten koste van de primaire
onderwijstaken als voldaan
moet worden aan een waslijst van
eisen?
‘Een deel van de scholen, leerkrachten
en ouders vindt dat inderdaad’,
zegt Monique Turkenburg, onderzoekster
en maker van de hiervoor
genoemde SCP-verkenning.
Turkenburg: ‘Maar er is ook een
stroming van realisten, die ervan
uitgaat dat er nu eenmaal een onmachtige
groep is die tussen wal en
schip valt als je als school die maatschappelijke
opdracht niet vervult.’
Hoogleraar sociologie Kees Schuyt
behoort zeker niet tot die laatste
groep. Hij gaf vorig jaar een dag in
de week maatschappijleer op het
Johan de Witt College in Den Haag.
Dit op verzoek van de directie, die
projecten wilde uitstippelen voor talentvolle
allochtone leerlingen op
school. Schuyt benadrukt het belang
van een goed klimaat op
school. ‘Het Johan de Witt College
heeft heel goede ervaringen gehad
met het rust brengen in de school
door een politieagent les te laten geven
over drugs, over politie, over
alle dingen die buiten schooltijd
niet mogen gebeuren. Door zijn
aanwezigheid en bekendheid is er
meer aandacht voor de echte taken.
Het is dus mogelijk goede orde aan
te brengen op scholen met een grote
allochtone bevolking.’
Correcte omgangsvormen zijn heel
goed bij te brengen aan basisschoolleerlingen,
vindt de hoogleraar.
Maar overvraag scholen niet.
Schuyt: ‘Tekorten van de samenleving
worden afgewenteld en afgeschoven
op het onderwijs. Je moet
oppassen om opvoedende taken die
bij de ouders liggen – zoals de kinderopvang
van 7 tot 7 – allemaal op
scholen te schuiven. Dat moet buiten
de school geregeld kunnen
worden.’ Democratische burgerschapsvorming
hoort niet als een
apart vak thuis op het rooster van
de basisschool, vindt hij: ‘Mijn intuïtie
zegt: alles op z’n tijd. Je moet
TSS • APRIL 2006
dit soort grote onderwerpen niet op
die leeftijd bespreken. In het lesprogramma
van het voortgezet onderwijs
zijn al vakken als staatsinrichting,
geschiedenis en maatschappijleer
opgenomen. Daar
hoort burgerschapsvorming aan de
orde te komen.’
De verwachtingen over het onderwijs
als reddende institutie zijn te
hooggespannen. ‘Als meneer
Pechtold zegt: “De Grondwet moet
weer op alle scholen worden gedoceerd”,
dan denk ik: hij heeft zich
helemaal niet goed geïnformeerd.
Dat wordt al gedaan. Bovendien
kan je niet letterlijk willen dat iedereen
zich naar jouw beeld en gelijkenis
gaat gedragen.We hopen dat
kinderen zich goed gaan aanpassen
aan onze cultuur, maar dat gaat niet
binnen een halfjaar.’
Zijn lessen staatsinrichting wel voldoende
voor achterstandsleerlingen,
de groep waar het democratisch bewustzijn
hard nodig lijkt te zijn?
Schuyt: ‘Wie een democratische
mentaliteit wil aanleren op school,
komt op een veel lastiger probleem.
Op de invloed van het ouderlijk milieu,
autoritaire opvoedingspatronen,
de verhouding tussen jongens
en meisjes die heel klassiek is.’
Goed burgerschap komt door goed
onderwijs, is zijn overtuiging.
Schuyt: ‘Stoom leerlingen klaar voor
goede vakken. Leer ze heel goed lezen,
schrijven, wiskunde. Breng ze
liefde voor inhoudelijke vakken bij.
Onderwijs is heel goed als leerlingen
leergierig worden. Dat lijkt me de
beste voorbereiding op goed burgerschap.
Als je ze ruimte geeft om
zichzelf zo goed mogelijk te leren
ontwikkelen, wordt die ontwikkeling
naar het burgerschap veel gemakkelijker.’
Opgeschroefde eisen
Kunnen daarmee wellicht gelijk de
hoog opgeschroefde eisen aan leerkrachten
worden bijgesteld? Leerkrachten
die de maatschappelijke
opdracht aan scholen serieus nemen,
moeten de kennis en vaardig-
heid van een hulpverlener én een
filosoof hebben, zo lijkt het. ‘Natuurlijk
wordt er veel gevraagd van
leraren’, beaamt Leo Pauw van Eduniek.
‘Zeker in achterstandswijken.
Daar moeten ze ontzettend veel opvangen.’
Hij vervolgt: ‘Maar wat is
het alternatief? Natuurlijk zou je
willen dat wat in school plaatsvindt
ook op andere plekken in de samenleving
gebeurt. Maar de school is
wel de plaats waar kinderen vijf uur
per dag tussen vier muren zitten.
Je kunt daar hun aandacht vragen.’
Waar hoogleraar Kees Schuyt het
lerend vermogen van kinderen als
uitgangspunt neemt, vertrekt Pauw
vanuit de behoeften van de samenleving.
Hoogleraar Micha de Winter,
met wie Leo Pauw samenwerkt
bij het maken van het nieuwe programma
‘democratisch burgerschap’
voor scholen, schreef voor de
Wetenschappelijk Raad voor het
Regeringsbeleid een essay over de
noodzaak van een democratischpedagogisch
offensief. De strekking:
het bijbrengen van democratische
beginselen en gedrag is een urgente
pedagogische verantwoordelijkheid
in een tijd van toenemende nadruk
op het eigenbelang, van desinteresse
in de publieke zaak, van toenemende
pluriformiteit, afnemende sociale
cohesie en oprukkend fundamentalisme.
Directeur Haanraadts van de Amsterdamse
Joop Westerweelschool
bekijkt het vooral praktisch. ‘Ik vind
het niet zo gek dat problemen uit de
samenleving naar scholen worden
geschoven.’ Maar zijn leerkrachten
moeten zich primair op taal en rekenen
blijven richten. Haanraadts:
‘Specialisten moeten de rest voor
hun rekening nemen. Er zijn grenzen
aan wat we kunnen doen.’
Helène Kleijburg is freelance journalist.
11