Eten en drinken bij ouderen - ZorgvoorKennis

ZorgvoorKennis, www.zorgvoorkennis.nl
Eten en drinken bij ouderen
Deze kennismodule gaat over eten en drinken bij ouderen. De inhoud is
samengesteld op basis van de informatie die beschikbaar is besteld door Vilans, het
kennisinstituut van VWS. De inhoud wordt regelmatig geactualiseerd. Deze
kennismodule is onderdeel van de zelfwerkcursus van ZorgvoorKennis voor
verpleging en verzorging. Ook wordt deze module ingezet bij de nascholing van
(huis)artsen in de ouderenzorg.
Goede voeding is belangrijk. Dit geldt voor iedereen. Een korte schets van wat
ondervoeding is, waaraan je ondervoeding kunt herkennen en wat de aanbevolen
hoeveelheid voedingsmiddelen zijn. Doordat mensen bij het ouder worden minder
gaan eten en drinken, vallen zij af en ontvangt het lichaam niet de voeding die het
nodig heeft. Zij hebben dan een verhoogd risico op ondervoeding. Als iemand minder
eet, neemt de spiermassa af. Er ontstaat dan krachtsverlies waardoor bij met name
ouderen de kans op vallen, en dus botbreuken, toeneemt.
Door verhoogde eiwitafbraak (eiwitten zijn essentieel voor een goede opbouw en
werking van spieren en organen) is de kans op infecties, zoals longontsteking, en
doorliggen (decubitus) verhoogd. Bij ziekte is de kans op ondervoeding nog groter.
Het gevolg is dat de gezondheid verder verslechtert. Het gevoel van welbevinden
neemt af.
Definitie ondervoeding
Ondervoeding is te herkennen aan onbedoeld gewichtsverlies en/of een te laag
lichaamsgewicht. Als iemand onbedoeld in een maand drie kilo afvalt of in zes
maanden zes kilo of meer afvalt, spreken we van onvrijwillig gewichtsverlies.
Ondervoeding ligt dan op de loer.
Oorzaken van ondervoeding zijn:
verminderde eetlust
problemen met het gebit
verminderde geur- en smaakbeleving
sneller een ‘vol’ gevoel hebben
eenzaamheid
depressie
Het gebruik van medicijnen onder ouderen is vaak hoog en kan klachten geven
(bijvoorbeeld misselijkheid), die de inname van voeding beperken. Vaak drinken
ouderen ook minder omdat het ‘dorstgevoel’ afneemt.

Ondervoeding is te herkennen aan de volgende symptomen:
gewichtsverlies
Maar daarnaast is het ook te herkennen aan:
klachten over vermoeidheid, lusteloosheid, depressiviteit
afnemen van vetweefsel onder de huid; dit is te herkennen door ingevallen
wangen en holle ogen
dunne droge bleke huid
kouwelijk zijn
droog haar
Aanbevolen hoeveelheid voedingsmiddelen
Met de Schijf van 5 van de Stichting Voedingscentrum Nederland krijg je op een
eenvoudige manier informatie over de aanbevolen hoeveelheid voedingsmiddelen,
vitamines en mineralen gebaseerd op leeftijd en sekse.
Slikken, slikproblemen en verslikken
Slikken gebeurt globaal in vier fasen.
Voorbereidende fase: afhappen, kauwen en verzamelen van voedsel op de
tong.
Mondfase: vervoer van de voedselbrok naar de keel door een golvende
beweging van de tong door de tongspieren. Het zachte gehemelte sluit de
neusweg af en de slikreactie volgt.
Keelfase: het voedsel vervolgt zijn weg door de keel. De kans op verslikken
(voedsel in de luchtpijp) wordt verkleind doordat het strottenklepje naar
beneden wordt geduwd en de luchtpijp bijna afsluit. Ook de stembanden
helpen mee door te sluiten.
Slokdarmfase: de voedselbrok gaat over van keel naar slokdarm en
vervolgens naar de maag.
Hoewel in elke sociale groep en cultuur andere eetgewoonten en rituelen gelden,
blijft de basis van eten en drinken hetzelfde: de zitpositie is de meest aangewezen
houding om goed te kunnen slikken. Hoofd, nek, mond, tong, keel, kaken,
strottenhoofd en slokdarm werken in deze houding het beste met elkaar samen. Het
slikken verloopt op deze manier snel en gebeurt ongeveer 600 keer gedurende een
dag en een nacht.

Wat zijn slikproblemen?
Bij ziekten zoals Parkinson, een hersenbloeding/infarct, MS of dementie kunnen
problemen met eten en drinken ontstaan zoals:
verslikken
speekselverlies
knoeien
moeite met het bewegen van de tong
moeite met kauwen
een ongevoelige of juist overgevoelige mond
moeite met het inzetten van een slikbeweging
smaakverlies
slechte coördinatie tussen ademhalen en slikken
achterblijven van voeding in de mond en wangen
De gevolgen hiervan kunnen onder andere zijn: gewichtsverlies, een verslechterde
voedingstoestand waardoor de kans op decubitus (doorliggen) toeneemt,
longontsteking (verslikpneumonie) en minder plezier bij het eten en drinken.
Verslikken
In geval van verslikken komt er eten of drinken in de luchtpijp terecht. Wanneer
iemand niet meer of alleen nog heel zwak kan hoesten, kan er voedsel in de longen
terecht komen. Dan kan er een longontsteking ontstaan, die in sommige gevallen
levensbedreigend kan zijn. In het ergste geval kan de cliënt na verslikking
onmiddellijk stikken.
Wegen, meten en BMI
Het gewichtsverloop geeft informatie of iemand ondervoed is of dreigt te raken.
Het gewicht
De lengte
BMI (Body Mass Index) of Quetelet index
Een betrouwbaar instrument om ondervoeding te signaleren is:
De SNAQ
Deze methoden geven informatie over de situatie van de cliënt. Leg deze gegevens
vast.

Wegen van de cliënt
Weeg de cliënt regelmatig, bijvoorbeeld eens per maand of 3 maanden. Weeg de
cliënt steeds op dezelfde wijze. Zo kun je het gewicht op de verschillende
meetmomenten vergelijken.
Aandachtspunten bij het wegen zijn.
Maak steeds gebruik van dezelfde weegschaal.
Weeg zonder schoenen, jas en andere zware kleding.
Weeg wanneer mogelijk op een vast tijdstip, bij voorkeur in de ochtend.
Weeg de cliënt zo mogelijk met een lege blaas.
Noteer de gegevens op het daarvoor bestemde formulier. Houd rekening met
oedeem en/of ascites. Dit kan het gewicht(sverloop) beïnvloeden.
Ook als de cliënt zichzelf weegt is het belangrijk om te weten hoe er gewogen is en
of de waarden te vergelijken zijn.
Meten van de cliënt
Normaal gesproken wordt de lichaamslengte van een cliënt staand gemeten met
behulp van een meetlat. Maar het gebruik van een meetlat is bij hoogbejaarden en
ernstig meervoudig gehandicapten niet altijd mogelijk. Daarom zijn er andere
manieren:
Meetlint
Met een meetlint zijn de vormen van het lichaam te volgen. Een meetlint
gebruikt u als er sprake is van contracturen. Meet de lichaamslengte van hiel
tot kruin en volg de vormen van het lichaam.
Armspanlengte of kniehoogte
Naarmate de contracturen toenemen, wordt de uitkomst van een meting met
een meetlint onbetrouwbaarder. Een alternatief is dan om de lichaamslengte
te schatten door het meten van de armspanlengte (is ongeveer gelijk aan de
lichaamslengte) of de kniehoogte.
Bij het inschatten van de lichaamslengte op basis van de kniehoogte kunt u de
volgende formules gebruiken:
o Man: lichaamslengte in cm = (2,02 x kniehoogte in cm) - (0,04 x leeftijd
in jaren)+ 64,19
o Vrouw: lichaamslengte in cm = (1,83 x kniehoogte in cm) - (0,24 x
leeftijd in jaren) + 84,88
Formule van Sienkiewicz-Sizer, 1997, Kniehoogte meting

Body Mass Index
De Body Mass Index (BMI) – ook wel Quetelet Index genoemd – is een index voor
het gewicht in verhouding tot de lichaamslengte. U berekent de BMI door het
lichaamsgewicht in kilo’s te delen door het kwadraat van de lichaamslengte (lengte
keer lengte, uitgedrukt in meters).
Voorbeeld: Iemand weegt 76 kilo en is 1,63 meter lang. De BMI van deze persoon is
28,6. Dit berekent u als volgt:
76 gedeeld door 2,66 (1,63 x 1,63) = 28,6.
De BMI is een schatting van het gezondheidsrisico van het lichaamsgewicht. Het
gaat er bij de BMI dus niet om wat cosmetisch gezien het mooiste is. De BMI heeft
een relatie met de hoeveelheid lichaamsvet, maar de BMI-waarden geven niet het
percentage lichaamsvet aan. De indeling van de BMI geldt voor volwassenen van 18
tot ongeveer 70 jaar. Boven de 70 jaar is de relatie tussen de BMI en de gezondheid
minder duidelijk. Ga voor het instrument naar http://bmi.hartstichting.nl/
SNAQ voor screenen op ondervoeding bij een cliënt
De SNAQ is een betrouwbaar instrument om ondervoeding en ondergewicht in een
vroeg stadium te signaleren van de Stuurgroep ondervoeding .

Nagaan wat de oorzaak is van afweer
Het dagenlang weigeren van voedsel is geen uitzondering. Belangrijk is dan te
achterhalen waarom de cliënt dit gedrag vertoont en of hij of zij zich hiervan bewust
is. Soms heeft het te maken met het eten zelf (liever aardappelen met draadjesvlees
dan rijst of pasta), soms komt het door de gezondheidstoestand.
Bij een aantal ziektebeelden komt het weigeren van voedsel vaak voor, zoals bij:
dementie
CVA
neurologische aandoeningen (bijvoorbeeld multiple sclerose)
ongeneeslijke/terminale ziekten (bijvoorbeeld kanker)
Afgevallen, zonder dat ik het door had
'Je denkt dat ze eet, maar opeens zakt haar rok op haar enkels.' Dit overkwam
Gerrie, verzorgende in een verpleeghuis.
'Zonder dat ik het doorhad, was mevrouw Pronk enorm afgevallen,’ vertelt Gerrie. 'Ik
wist helemaal niet dat ze zo slecht at. Ze was verdrietig en at op haar kamer. Ik
respecteerde dat. Ze werd wat zwakker, maar dat is de ouderdom, dacht ik. Ik
besprak dit met mijn manager. Toen bleek dat mevrouw Pronk "ondervoed" was!
Moet je je voorstellen: onder mijn eigen ogen en ik had niets door!'
Dit voorbeeld toont aan dat het lastig is ondervoeding zo op het oog te herkennen.
Het zegt ook niets of iemand dik of dun is: zelfs hele dikke mensen kunnen opeens
ondervoed zijn. De indicatie voor ondervoeding is onvrijwillig gewichtsverlies van zes
kilo in zes maanden of meer dan drie kilo in een maand. Het is daarom belangrijk
goed in de gaten te houden of mensen ook afvallen. Bijvoorbeeld door ze eens in de
maand te wegen en zo hun gewichtsverloop te volgen.
Veel instellingen hikken daar tegenaan. 'Wonen staat bij ons centraal,' zo zeggen ze,
'dus gaan wij niet naar het gewicht van onze bewoners vragen.' Of ze zien het als
een schending van de privacy. Gek genoeg blijkt in de praktijk dat bewoners er
weinig bezwaar tegen hebben om eens in de zoveel tijd op de weegschaal te gaan
staan. Sommigen vinden het zelfs een leuk terugkerend evenement en beschouwen
het als een extra vorm van aandacht en betrokkenheid.
Als je een bewoner zelf de keuze geeft of hij wel of niet gewogen wil worden en goed
uitlegt waarom dit gedaan wordt, is er geen sprake van betutteling.

Informatie over voeding en ondervoeding
Besteed in de voorlichting over voeding en ondervoeding aandacht aan de volgende
onderwerpen.
Wat is ondervoeding?
Adviezen om weer gezond en voldoende te gaan eten.
Wat is per dag nodig?
Welke basisvoorraad is nodig voor een broodmaaltijd en een warme maaltijd?
Tips om in gewicht aan te komen.
Met de Schijf van vijf op de website van de Stichting Voedingscentrum Nederland,
krijg je op een eenvoudige manier informatie over de aanbevolen hoeveelheid
voedingsmiddelen, vitamines en mineralen gebaseerd op leeftijd en sekse.
Eten en drinken bij dementie: praktische tips
Hoe zorg je ervoor dat mensen met dementie genoeg eten en drinken? Met
eenvoudige dingen kun je al veel bereiken. Mensen met dementie krijgen niet altijd
genoeg voedingsstoffen binnen. Ook het gevaar van uitdroging ligt op de loer. Maar
je kunt van alles doen om dit risico te verkleinen.
Genoeg drinken
1. Oorzaken zoeken
- Stel, een oudere met dementie drinkt te weinig. Stap één is dan: zoek uit hoe
dit komt. Kan hij het drinken nog wel vinden en /of inschenken? Krijgt hij
flessen en pakken open? Herkent hij de dranken? Weet hij nog wel hoe je
koffie of thee zet?
2. Aanwijzingen geven
- Hang instructiebriefjes op met een eenvoudige uitleg over hoe je bijvoorbeeld
koffie en thee zet.
- Zet de juiste spullen alvast klaar. Bijvoorbeeld de kan en andere
benodigdheden naast het koffiezetapparaat.
- Herkent de oudere de pakken sinaasappelsap nog wel als frisdrank? U zou
de pakken kunnen overgieten in een fles. Of zet alvast ingeschonken glazen
sap en water in de koelkast klaar.
3. Zorg voor veel drinken
- Zorg voor drankjes tijdens de maaltijden;
- voor veel soep, fruit en groente, daardoor hoeven mensen minder te drinken.
- Zorg dat er altijd iets te drinken in de buurt staat.
- Tenslotte: hang een briefje op voor bezoekers met de vraag om altijd iets te
drinken in te schenken.

Genoeg eten
Eet de oudere met dementie (te) weinig? Ook hier is wat aan te doen.
1. Aan het eten herinneren
- Vergeet de oudere regelmatig te eten? Bel hem dan vlak voor etenstijd op.
Of hang in de keuken een briefje op met stapsgewijze instructies voor het
bereiden van een maaltijd.
- Regelmaat kan houvast bieden. De maaltijden kunt u op een vaste tijd,
volgens een vaste dagindeling, gebruiken. Drie hoofdmaaltijden op een dag
en drie keer iets tussendoor, zoals een vlaflip, kwarktoetje of slaatje.
- Zorg voor voldoende fruit en schaaltjes met bijvoorbeeld noten of stukjes
kaas binnen handbereik, zodat de oudere de hele dag kan eten.
2. Hulp bij het eten
- Mensen met dementie kunnen problemen krijgen met het herkennen van
bestek. Je kunt ze hierbij helpen door vork of lepel in de hand te doen en
rustig naar de mond te leiden. Vaak eten ze dan automatisch zelf door.
- Geef iets eenvoudigs te eten waarbij je geen bestek nodig hebt, zoals soep
uit een beker, of stop een sandwich in de hand.
3. Stimuleren om te eten
- Zorg voor een gezellige maaltijd, op een aantrekkelijk gedekte tafel en eet
zelf een hapje mee!
- Neem er de tijd voor, vraag niet teveel. Vermijd achtergrondlawaai, dus zet
radio en tv uit, zodat de oudere zo min mogelijk wordt afgeleid.
- Voorkom verwarring door niet teveel verschillende dingen op tafel te leggen.
Zet één gang tegelijkertijd op tafel en leg het bestek dat nog niet nodig is,
even opzij.
- Zorg dat de oudere eten krijgt dat hij graag lust. Weet dat de smaak tijdens
het dementieproces kan veranderen. Zo kan bij Alzheimer veel zin in
zoetigheid ontstaan.
- Extra vitaminen kunnen nuttig zijn, net als vloeibare voedingssupplementen
(die meer smaak krijgen als u er vers fruit doorheen mengt). Vraag een diëtist
om een voedingsadvies op maat.
- Lukt het niet meteen? Probeer het op een later tijdstip.
- Fris - zure producten bevorderen meestal de eetlust, zoals een glas
vruchtensap, een stukje appel of tomaat. Ook een kopje bouillon of een
aperitief (zoals een glaasje sherry, jenever of wijn) bevordert de eetlust.
Gebruik deze producten één uur voor de maaltijd.
- Heeft de oudere problemen met kauwen? Ga niet meteen pureren of malen,
maar bezoek de tandarts om eventuele gebitsproblemen of een slecht
passende gebitsprothese te ontdekken. Kauwen is immers belangrijk voor
mensen met dementie.

Tips voor een energierijke voeding
Besmeer brood royaal met roomboter of (dieet)margarine en gebruik dubbel
beleg.
Kies dranken die naast vocht ook energie en voedingsstoffen leveren.
Bijvoorbeeld volle melk, vruchtensap, koffie of thee met suiker en/of melk.
Kies vettere vlees- en vissoorten zoals een speklap, slavink, worst, makreel,
zalm, gerookte paling of bokking.
Voeg boter of room toe aan aardappelpuree, groenten en pap.
Gebruik een sausje of jus bij de warme maaltijd.
Verwerk ongeklopte room in pap, vla, yoghurt, vruchtenmoes, soep, sauzen
en koffie.
Kies voor volle melkproducten.
Gebruik energierijke tussendoortjes (snacks) zoals brood met ragout of een haring.
Wat te doen bij slikproblemen
De logopedist gaat bij slikproblemen de volgende zaken na:
houding en hoofdpositie
lipsluiting
bijten en kauwen
slikken
gevoel (sensibiliteit) van gezicht, wangen, lippen, tong en verhemelte
bewegingsmogelijkheid (motoriek) van gezicht, kaken, lippen, tong en
verhemelte
reflexen
tempo en dosering van het eten en drinken
(smaak)
Na dit onderzoek heeft de logopedist een beeld van de slikproblemen en kan
therapie en/of adviezen hierop afstemmen.

Logopedische therapie
Indien therapie zinvol is, besteedt de logopedist aandacht aan de volgende zaken:
voedingsbegeleiding
o houding en hoofdpositie (eventueel in overleg met ergotherapeut)
o wijze van aanbieden
o aanpassen van de voeding
o dit gebeurt in overleg met de verzorgenden en eventueel diëtist
mondbehandeling
o optimaliseren van de gevoeligheid van de mond
o optimaliseren van de spierspanning van de mond
o stimuleren van de slikreactie
o aanleren van eventuele compensatietechnieken (bijvoorbeeld
naslikken)
De therapie is afhankelijk van de problemen en bestaat meestal uit een combinatie
van deze aspecten. Het doel van de therapie is een goede voedingstoestand, het
voorkomen van verslikken en de cliënt weer zo goed mogelijk laten eten en drinken.
Het is niet altijd haalbaar dat de cliënt weer helemaal ‘normaal’ kan slikken. Vaak
blijven er aanpassingen nodig zoals het indikken van de voeding.
Ondervoeding, voeding, slikproblemen, misselijkheid
De volgende multidisciplinaire richtlijnen hebben betrekking op het onderwerp Eten
en Drinken.
Screening en behandeling van ondervoeding
De richtlijn ‘Screening en behandeling van ondervoeding’, van de Stuurgroep
Ondervoeding vormt een overzicht van de huidige inzichten rond de vroege
herkenning en behandeling van ondervoeding in de Nederlandse gezondheidszorg.
Hij geldt voor kinderen en volwassenen die worden opgenomen in een ziekenhuis,
volwassenen die poliklinisch behandeld worden, bewoners van verpleeg- en
verzorgingshuizen en risicogroepen in de huisartspraktijk en thuiszorg. De terminale
zorg is hierin niet meegenomen.
De revalidatie, verstandelijk gehandicaptenzorg en de geestelijke gezondheidszorg
zijn nog niet in deze richtlijn opgenomen. In de toekomst zal voor deze sectoren ook
de screening en ondervoedingsbehandeling uitgewerkt worden. Tot die tijd zijn veel
van de ontwikkelde materialen te gebruiken en de richtlijnen te vertalen naar deze
sectoren. Doorverwijzing naar een diëtist, die gespecialiseerd is in de betreffende
patiëntengroep, is aanbevolen.

Voeding en vocht voor verpleeghuisgeïndiceerden
In 2001 is door Arcares in samenwerking met andere organisaties deze richtlijn
opgesteld. De richtlijn geeft aan wat onder verantwoorde vocht en voeding moet
worden verstaan. Dit is schematisch weergegeven in een zogenaamde zorglijn. Er
wordt ook volop aandacht besteed aan die situaties waarin een verantwoorde vocht-
en voedingstoestand onder druk komt te staan. Bijvoorbeeld als gevolg van ziekten.
Ook voor deze situaties is een zorglijn ontwikkeld, die schematisch aangeeft wat te
doen. Er is verder een handige screeningslijst voedingstoestand opgenomen.
LESA Ondervoeding
De Landelijke Eerstelijns Samenwerkings Afspraak (LESA) Ondervoeding is
opgesteld door een werkgroep van het Nederlands Huisartsen Genootschap (NHG),
Verpleegkundigen & Verzorgenden Nederland (V&VN) en de Nederlandse
Vereniging van Diëtisten (NVD). De verenigingen beogen met deze LESA betere
zorg in de eerste lijn te bereiken voor volwassen patiënten met (risico op)
ondervoeding door een nauwere samenwerking tussen huisartsen, verpleegkundigen
en diëtisten. Dit vraagt om verdeling van taken en verantwoordelijkheden bij de
signalering, diagnostiek, behandeling en begeleiding. Het doel hiervan is dat op het
juiste moment de juiste zorg geboden wordt door de meest geëigende
zorgverlener(s) en dat de continuïteit in de zorg voor de patiënt gewaarborgd is.
De LESA geeft richtlijnen voor samenwerking tussen huisartsen, diëtisten en
verpleegkundigen bij het vroegtijdig signaleren, diagnosticeren en verlenen van zorg
aan volwassen patiënten met (risico op) ondervoeding in de eerste lijn.
Slikproblemen bij verpleeghuisbewoners
De richtlijn bestaat uit een multidisciplinair informatief deel met een vakinhoudelijk
logopedisch en een vakinhoudelijke diëtetisch deel en een richtlijn voor
verpleeghuisartsen.
Richtlijn Mondzorg voor zorgafhankelijke cliënten in verpleeghuizen
Deze multidisciplinaire richtlijn beschrijft hoe de mondgezondheid van de genoemde
groep kan worden bevorderd door het verlenen van goede mondzorg.
Misselijkheid en braken
De richtlijn richt zich op signalering en behandeling van misselijkheid en/of braken bij
volwassen patiënten met kanker in de palliatieve fase. De multidisciplinair richtlijn is
opgesteld door VKIC (2010). In deze richtlijn zijn de aanbevelingen van de richtlijn
‘Misselijkheid en braken bij patiënten met kanker in de palliatieve fase van de LEVV’
(november 2007) verwerkt. Indien van toepassing wordt aangegeven of het specifiek
gaat om misselijkheid of braken ten gevolge van een bepaalde oorzaak.

Thuisbehandeling met sondevoeding en parenterale voeding
Jaarlijks krijgen zo'n 5000-6000 patiënten thuis sondevoeding en zo'n 60 tot 100
patiënten parenterale voeding. Patiënten én zorgverleners ondervinden daarbij vaak
problemen, zowel zorginhoudelijk, organisatorisch als technisch.
In opdracht van ZonMw zijn richtlijnen opgesteld voor het thuisgebruik van
sondevoeding en parenterale voeding. TNO werkte mee aan de ontwikkeling. De
richtlijnen beschrijven de voorwaarden om het thuisgebruik van sondevoeding en
parenterale sondevoeding in Nederland op verantwoorde wijze te laten plaatsvinden.
De richtlijn is ontwikkeld voor zorgverleners die deze vormen van zorg (willen gaan)
uitvoeren, leidinggevenden en beleidsmedewerkers in de gezondheidszorg en voor
zorgverzekeraars.
Voeding en lastige dilemma
Richtlijnen op het gebied van eten en drinken zijn:
hoe ga je om met eten en drinken
mondzorg
omgaan met afweergedrag
Hoe ga je om met eten en drinken?
V&VN heeft praktische handreikingen voor verzorgenden en verpleegkundigen
ontwikkeld voor het omgaan met lastige dilemma's. Wat doe je bijvoorbeeld als een
bewoner of patiënt weigert te eten? En hoe reageer je als de familie wil dat hun
naaste kunstmatig gevoed wordt, terwijl je daar zelf anders over denkt?
Mondzorg
Een samenvatting van de ‘Richtlijn Mondzorg voor zorgafhankelijke cliënten in
verpleeghuizen’.
Omgaan met afweergedrag bij eten en drinken van bewoners met dementie
Deze richtlijn geeft handvatten om afweergedrag bij eten en drinken te herkennen en
samen met de bewoner met dementie, directe collega’s, de familie en andere
zorgverleners te onderzoeken waarom de bewoner eten of drinken afweert.
Tot slot geeft de richtlijn aanbevelingen voor mogelijke interventies. De richtlijn is
evidencebased. De wetenschappelijke verantwoording wordt beschreven in een
apart rapport.

Indicator voor voedingstoestand, eten en drinken
Het Kwaliteitsdocument 2012 VV&T bevat de volgende indicatoren rond voeding.
Risicosignalering op ondervoeding en overgewicht
o Uitvoering
o Opvolging
Risicosignalering
Voor risicosignalering op het gebied van eten en drinken kent het Kwaliteitdocument
één indicator.
Het percentage cliënten bij wie uit het zorgleefplan blijkt dat een
risicosignalering is gedaan op het zorgprobleem ondervoeding/overgewicht:
Dit is het aantal cliënten bij wie uit het zorgleefplan blijkt dat in het afgelopen
halfjaar een risicosignalering is gedaan op het zorgprobleem
ondervoeding/overgewicht gedeeld door het aantal cliënten bij wie in de
meetperiode is gemeten.
Een tweede indicator gaat over de opvolging na risicosignalering.
Het percentage cliënten bij wie uit het zorgleefplan blijkt dat een
risicosignalering is gedaan op ondervoeding/overgewicht en bij wie naar
aanleiding van verhoogd risico adequate opvolging heeft plaats gevonden:
Dit is het totaal aantal cliënten bij wie adequate opvolging heeft plaats
gevonden gedeeld door het totaal aantal cliënten bij wie een verhoogd risico is
gesignaleerd.
Het is de bedoeling dat de risicosignalering voor ondervoeding/overgewicht is terug
te vinden in het zorgleefplan van de cliënt. De indicator ‘Risico op ondervoeding’
wordt in kaart gebracht, met de vragen van de SNAQRC.
Onderbouwing
Het kwaliteitsdocument stelt als norm bij het thema ‘lichamelijk welbevinden en
gezondheid’ dat de cliënt mag rekenen op adequate gezondheidsbescherming en –
bevordering. Dit houdt onder meer in dat gezondheidsrisico’s tijdig worden herkend.

Ervaringen met maaltijden
Deze indicator betreft de mate waarin cliënten of vertegenwoordigers goede
maaltijden ervaren.
Zijn de maaltijden lekker?
Is de sfeer tijdens het eten goed?
Zien de warme maaltijden er verzorgd uit?
Is er genoeg hulp bij het eten?
Is er genoeg tijd om te eten?
Het Kwaliteitsdocument heeft bij het thema ‘Lichamelijk welbevinden en gezondheid’
aandacht voor eten en drinken. Voor intramurale organisaties worden de volgende
normen gegeven voor de maaltijden.
Smakelijke maaltijden, hapjes en drankjes.
En verder
Passende hulp en voldoende tijd voor eten en drinken.
Keuzemogelijkheden die recht doen aan de smaak van cliënten.
Maaltijden goed gespreid over de dag en passend bij het dagritme van de
cliënt.
Een prettige ambiance, waarbij aandacht wordt besteed aan een
eetlustbevorderende sfeer en omgeving.
Vijf verschillende eetprofielen
NIVEL ontwikkelde, samen met een aantal koepelorganisaties, een valide,
betrouwbare én praktisch bruikbare vragenlijst waarmee eetprofielen van cliënten in
kaart gebracht kunnen worden (2006). Er zijn 5 eetprofielen (typen eters)
beschreven. Inzicht in de eetprofielen van cliënten is voor zorgorganisaties van
belang om hun dienstverlening op het gebied van eten en drinken beter te laten
aansluiten op de voorkeuren en behoeften van hun cliënten.Doel is om het plezier in
eten en drinken en daarmee de kwaliteit van leven van cliënten te optimaliseren.

De vijf eetprofielen.
Traditionele eter
Eet het liefst wat hij van huis uit gewend is, hecht weinig belang aan een luxe
maaltijd en houdt niet van gerechten uit de buitenlandse keuken.
Avontuurlijke eter
Houdt van gerechten uit de buitenlandse keuken.
Gemakkelijke eter
Lust bijna alles, vindt het fijn om samen met andere bewoners te eten en vindt
een vriendelijke bejegening belangrijk.
Kritische eter
Is kritisch en kieskeuring wat eten en drinken betreft en heeft een verfijnde
smaak.
Dankbare eter
Is niet erg kritisch of kieskeurig, klaagt nooit over het eten, heeft geen verfijnde
smaak en vindt eten vooral een gezellige aangelegenheid.
Inzicht in typen eters van cliënten is essentieel om de zorg- en dienstverlening op dit
gebied te verbeteren. Dit sluit aan bij vraaggerichte zorg, waarbij het
cliëntenperspectief centraal staat en de cliënt de mogelijkheid heeft om zelf te kiezen.
Het past ook bij de huidige aandacht voor het verbeteren van de voedingstoestand
van deze doelgroep.
Door rekening te houden met verschillende typen eters, kan de kwaliteit van leven
van cliënten worden verhoogd. Zorgorganisaties die de vragenlijst door hun cliënten,
eventueel met hulp van hun familielid of verzorgende, laten invullen en deze via
NIVEL/Albron laten analyseren, krijgen inzicht in de ‘mix’ van eetprofielen van hun
cliënten. De zorgorganisatie kan de verdeling van de typen eters vergelijken met het
maaltijdaanbod. Op die manier wordt duidelijk of het assortiment voldoende breed is
om alle typen eters te bedienen. De vragenlijst is ontwikkeld met behulp van een
klankbordgroep van deskundigen op het gebied van verpleging & verzorging:
voeding, facilitair management en zorg. De vragenlijst is afgenomen onder ruim 300
cliënten van verpleeg- en verzorgingshuizen en door NIVEL getoetst op validiteit en
betrouwbaarheid..
Er is een vragenlijst ontwikkeld om de kennis en vaardigheden op het gebied van het
signaleren van ondervoeding in kaart te brengen. De vragenlijst bevat de volgende
onderdelen:
signaleren van ondervoeding
beoordeling van kennis van ondervoeding bij medewerkers
mogelijke verbeteringen
Aan de hand van de uitkomsten kan de zorgverlener bepalen waar hij of zij de
komende periode meer aandacht aan moet besteden. Op een van tevoren
vastgesteld tijdstip vult de zorgverlener de vragenlijst opnieuw in. Door vergelijking
met de eerdere resultaten is vast te stellen of het signaleren van ondervoeding is
verbeterd.

De vragenlijst ‘Kennis en vaardigheden signaleren van ondervoeding op de afdeling’
maakt deel uit van de Toolkit ‘Zorg zelf voor Beter Eten & Drinken’.
Signaleren ondervoeding op afdeling en in thuiszorg
Ondervoeding is soms moeilijk te voorkomen. Wanneer een cliënt ondervoed raakt,
is het van groot belang dat dit tijdig wordt herkend. Dan kan zo snel mogelijk actie
worden ondernomen.
De Stuurgroep verantwoorde zorg VV&T heeft bepaald dat in de intramurale situatie
voortaan het risico op ondervoeding wordt gemonitord met behulp van de SNAQRC
(Short Nutritional Assessment Questionnaire for Residential Care).
Risicosignalering: poster en werkbladen
Ondervoeding is één van de gezondheidsrisico’s. V&VN heeft, in opdracht van ActiZ,
een poster en werkbladen ontwikkeld. Deze helpen bij het signaleren van de
gezondheidsrisico’s. De poster laat schematisch zien hoe u gezondheidsrisico's kunt
beperken ten aanzien van ondervoeding en overgewicht, depressie, medicijngebruik,
huidletsel, incontinentie en vallen. Naast de poster zijn ook werkbladen rondom deze
items gemaakt waarin aangegeven staat hoe te handelen na signalering van een
gezondheidsrisico.
Signaleren van ondervoeding in de eerste lijn
Voor de screening van cliënten in de eerste lijn is een stappenplan ontwikkeld.
Stap 1: neem SNAQ 65+ af
Stap 2: vraag ouder of hij/zij probleem herkent
Stap 3: vraag ouder of hij/zij iets aan het probleem zou willen laten doen
Stap 4: verdere diagnostiek naar mate en oorzaak van de ondervoeding
Stap 5: samenvatting van stap 1 t/m 4
Stap 6: overleg met huisarts
Screening ondervoeding ouderen met behulp van de SNAQ65 is uitgevoerd in twee
huisartsenpraktijken in De Rijp. Alle cliënten, ouder dan 70 jaar en met een
chronische aandoening, zijn gescreend op ondervoeding. Van de gescreende
cliënten werd 12% verwezen naar de diëtist in verband met ondervoeding of een
verhoogd risico hierop. De bewustwording bij zowel de huisartsen als de
praktijkondersteuners op het thema ondervoeding in relatie tot kwetsbare ouderen is
hierdoor toegenomen. In de betrokken huisartsenpraktijken wordt de screening
voortgezet en ingebed in de reguliere praktijkvoering.
Binnen het project is eerst gewerkt aan een gezamenlijk stappenplan. In dit
stappenplan is de routing van een cliënt na screening op ondervoeding vastgelegd.

De Omring: Flow screenen op ondervoeding
Een stroomschema van de Omring. Een hulpmiddel voor zorgverleners in de
thuiszorg betreffende vroegsignalering van ondervoeding.
Innoforte: Checklist ondervoeding
Een checklist die gebruikt wordt bij Innoforte in Velp om ondervoeding te
inventariseren.
Lugerus: Inventarisatielijst
Stichting Ludgerus heeft een inventarisatielijst ontwikkeld om de voedingstoestand
van een cliënt vast te stellen.
Laurens en Amarant: Dieetlijst en praatpapier
Uitgebreide dieetlijsten om vast te leggen wat de cliënt gebruikt op de verschillende
momenten op de dag zijn ontwikkeld door Laurens en Amarant.
Bewustwording: als stap in voedingszorg
Bewustwording is de belangrijke eerste stap bij het verbeteren van het eigen
werkgedrag in het signaleren van ondervoeding en slechte maaltijdambiance. In de
toolkit ‘Zorg zelf voor beter eten en drinken’ zijn instrumenten opgenomen die de
medewerkers helpen in de vereiste bewustwording. Door middel van zogenaamde
focuskaarten en ervaringskaarten gaan medewerkers en studenten zelf aan de slag
met de belangrijke items van goede voedingszorg. De kleine opdrachten geven
reflectie en uitwisselmomenten. Ook het Spel ‘Smaken Verschillen’ in de toolkit is
een activerende werkvorm die gespeeld wordt met bewoners of door medewerkers
onderling. Het geeft bewustwording. Vijf soorten spelkaartjes voor in het spel, losse
kaartjes thematisch, ook los te gebruiken als bewustwordingskaartje en manier om
met elkaar in gesprek te komen.
Ervaringskaarten Eten en Drinken
Hoe wij hier ontbijten? Ervaar het zelf!
Alleen nog even iedereen aanschuiven? Ervaar het zelf! (Over afhankelijk zijn
tijdens de maaltijd).
Kom mevrouw de Jong, nog twee hapjes…’ Ervaar het zelf! (Over geholpen
worden tijdens de maaltijd).
Hoe is de ambiance hier eigenlijk tijdens de maaltijden? Ervaar het zelf!
‘Oh daar is de trombosedienst al en ik zit nog te eten…’ Ervaar het zelf! (Over
storingen gedurende de maaltijd).
Even snel die borden weghalen, dan kan het toetje komen. Ervaar het zelf!
(Over haast tijdens de maaltijd).
Aan de lunch voor ieder wat wils? Ervaar het zelf! (Over ervaren slechte
ambiance).

Focuskaarten Eten en Drinken
Voorbeelden van focuskaarten.
Het oog wil ook wat! Eetlustverbetering door optimalisering van de
maaltijdambiance.
‘Goh, u zwemt helemaal in uw kleren…’ Cliënten screenen op ondervoeding.
'Even een moment stilte graag…’ Bidden, danken en andere rituelen tijdens
de maaltijd.
‘Ga toch weg met die lepel!’ Omgaan met afweergedrag bij eten en drinken bij
cliënten met dementie.
‘En, heeft het gesmaakt?’ De maaltijdwaardering van cliënten.
Meet en weet wat de cliënt eet De voedingsinname meten van cliënten.
Bevorderen van de maaltijd ambiance
Gedempt licht, zachte muziek, een mooi gedekte tafel en prettig gezelschap, het zijn
allemaal factoren die ervoor zorgen dat we graag aan tafel zitten en dat het eten
beter smaakt. Het gevolg: we gaan meer eten. In verpleeg- en verzorgingshuizen is
dat niet anders. Kleuren, geuren, samenstelling en portiegrootte, maar ook het
gezelschap, omgevingsgeluiden (muziek) en de aankleding van de eetruimte hebben
een positieve invloed op de hoeveelheden die mensen eten.
Ambiance bevorderende factoren
Hier worden de onderdelen beschreven die van belang zijn bij het creëren van een
goede ambiance bij de maaltijden. Per onderdeel staat beschreven welke
mogelijkheden er zijn voor het bevorderen van een rustige, gezellige en huiselijke
sfeer rond de maaltijden.
Maaltijdvoorziening
De warme maaltijd wordt in schalen op de tafel uitgeserveerd.
De bewoner kan zien en kiezen wat hij op zijn bord wil (dus geen menulijsten
meer).
Keuze uit twee groenten, vlees en aardappelen.
Broodmaaltijden: bewoners kunnen zelf kiezen wat ze op hun brood willen.
Geen op voorhand gesmeerde boterhammen.
Aankleding
tafellaken op tafel
glazen (geen plastic bekers)
normale borden (geen drievaksbord)
volledig bestek
plantje of bloemetje
achtergrondmuziek (of juist niet)
servetten (geen ‘slabber’)

Bewoners
Geef bewoners de keuze waar ze willen zitten.
Er wordt pas gestart met de maaltijd wanneer iedereen aan tafel zit.
Bewoners worden niet gestoord tijdens de maaltijden.
Bewoners krijgen alleen een ‘slab’ om, wanneer bewoner dit wil.
Personeel
Een verzorgende / voedingsassistent / vrijwilliger zit mee aan tafel.
Personeel vraagt bewust wat de bewoner wil eten, er wordt niet uitgegaan van
‘gewoonlijk’.
Hetzelfde personeel blijft aanwezig gedurende de hele maaltijd, geen
personeelswisseling ten gevolge van pauzes of wisseling van diensten.
De medewerkers is tijdens de maaltijd actief betrokken met wat er aan tafel
gebeurt.
De medewerkers deelt medicatie vóór de maaltijd uit.
Ruimte
Geen andere activiteiten dan het eten in de huiskamer tijdens de maaltijd.
Tijdens de maaltijd is de ruimte afgesloten voor familie en andere disciplines.
Uitzondering: wanneer het noodzakelijk is de bewoner te observeren tijdens
de maaltijd of wanneer familie helpt tijdens de maaltijd. In beide gevallen zal
de persoon aanwezig zijn bij aanvang van de maaltijd en blijft tot het einde
van de maaltijd.
Gedurende maaltijden staan de maaltijdkarren, medicijnkarren, dossierkar,
lege rolstoelen en rollators uit het zicht van de bewoners.
Direct na de maaltijd wordt alles opgeruimd.
Voldoende verlichting is noodzakelijk.
Elke maaltijd weer een feest
De brochure ‘Elke maaltijd weer een feest’ biedt handreikingen voor het verbeteren
van de maaltijdambiance.
Slikproblemen en voorkomen van slikaccidenten
Slikproblemen doen zich bijvoorbeeld voor wanneer iemand niet meer goed kan
kauwen of zich telkens verslikt. Eten en drinken wordt dan gauw een kwelling in
plaats van een ‘gezellige’ gebeurtenis en de bewoner loopt het risico te weinig vocht
en voedsel binnen te krijgen. Het is daarom van belang dat er goede afspraken zijn
voor het, waar mogelijk, voorkomen van slikproblemen en het adequaat optreden
wanneer iemand zich heeft verslikt.

Voorkomen van slikaccidenten
Met cliënten en hun verzorgers worden afspraken gemaakt over de aard en de
consistentie van voedsel. Vooral wanneer er afgesproken is dat iemand geen
voeding (eten of drinken) per os mag hebben of alleen voeding van een bepaalde
consistentie, is het van belang dat een ieder deze afspraken kent.
Omgaan met slikproblemen
In geval van verslikken komt er eten of drinken in de luchtpijp terecht. Wanneer
iemand niet meer of alleen nog heel zwak kan hoesten, kan er voedsel in de longen
terecht komen. Dan kan een longontsteking ontstaan, die in sommige gevallen
levensbedreigend kan zijn. In het ergste geval kan een bewoner na verslikking
onmiddellijk stikken. Goede afspraken en een goed protocol over hoe om te gaan
met slikproblemen kan medewerkers ondersteunen bij het handelen.
De Nutricia kookmethode
De Nutricia kookmethode is gericht op het sociale aspect van voeding doordat de
maaltijden er aantrekkelijk uitzien, herkenbaar zijn en daardoor ook lekkerder
smaken. Het is bedoeld voor cliënten met slikproblemen. De bereiding gaat als volgt.
De normale voeding wordt gepureerd, eventueel verrijkt met eiwitpreparaat,
room en margarine of roomboter.
Vervolgens wordt het verdikkingsmiddel Nutilis toegevoegd en overgegoten in
speciale voedingsmallen.
De voeding wordt ingevroren.
Het gepureerde gerecht wordt in de oorspronkelijke vorm opgewarmd en
geserveerd.
De Nutricia kookmethode is ook geschikt voor dranken en tussendoortjes. Vrijwel alle
dranken (hierin verslikken veel kauw- en slikcliënten zich) kunnen worden verdikt met
Nutilis. Ook cake, brood en koek kunnen weer worden gegeten met behulp van de
absorbeeroplossing.
Het voedsel wordt weer in de oorspronkelijke vorm teruggebracht. Hierdoor zien de
gerechten er appetijtelijker uit en krijgen cliënten meer eetlust. Dit heeft een positieve
invloed op de ondervoedingsstatus.

Goede voorbeelden
Voorkomen van slikaccidenten
Om slikaccidenten te voorkomen is er een herkenbaarheidssystematiek van Vilente
Pieter Pauw. Hiermee worden slikaccidenten voorkomen door het gebruik van
buttons met 2 verschillende kleuren en de naam van bewoner erop. De kleur rood
geeft aan dat een cliënt niets oraal mag eten/drinken. De kleur blauw geeft aan dat
een cliënt aangepaste consistenties oraal mag eten/drinken.
Voorbeeld Protocol Slikproblemen 1
Een voorbeeld van een protocol waar aandacht is besteed aan het voorkomen en
herkennen van slikproblemen en hoe te handelen bij verslikken. Verder is een
overzicht van medicijnen opgenomen die van invloed kunnen zijn op het slikken en
verslikken.
De richtlijn is bedoeld om bewoners en betrokkenen informatie te geven over
slikproblemen, en om aan te geven wat alle betrokkenen kunnen bijdragen om het
eten en drinken van de bewoner zo veilig mogelijk te laten verlopen.
Gebruikers van het protocol zijn alle personen die mogelijk betrokken kunnen zijn bij
slikproblemen, d.w.z. VHA, contactverzorgende, logopedist, diëtist, ergotherapeut,
activiteitenbegeleider, overige verzorgenden, familie en vrijwilligers.
Voorbeeld Nutricia Kookmethode
Het Franciscus ziekenhuis in Roosendaal maakte drie jaar geleden kennis met de
nieuwe kookmethode. De resultaten zijn goed. De kauw- en slikcliënten eten veel
meer dan ze deden. Ruim 80% van de geserveerde voeding wordt nu genuttigd. In
de oude situatie was dat slechts 25%. Dagelijks maken 10 tot 20 cliënten in het
Franciscus ziekenhuis gebruik van gemalen voeding. De voedingsmallen kunnen
aangeschaft worden en er worden workshops georganiseerd door Nutricia waarbij ze
de Engelse instellingskok Neil Palliser uitnodigen, die in Engeland de methode
introduceerde, om deze methode te demonstreren. De workshops zijn kosteloos voor
de instellingen.
Belangrijk punt is dat Nutricia ook ondersteuning biedt bij de implementatie van een
verantwoord voedingsbeleid, onder andere door het organiseren van weegdagen in
verpleeg- en verzorgingshuizen en het vereenvoudigen van de richtlijn door het aan
te vullen met een stappenplan. Het stappenplan geeft concrete adviezen om het
voedingsbeleid individueel te kunnen aanpassen op de betreffende cliënt.
Maaltijdbereiding in kleinschalige woonvormen
‘Warm eten’ ondersteunt verzorgenden en leidinggevenden in bestaande- of
toekomstige kleinschalige woonvormen bij het bereiden van de maaltijd.

Evalueren van de voortgang
Meten en verbeteren zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden. Wie zijn doel wil halen
moet weten waar hij staat en of het doel bereikt is. Daarbij zijn meetresultaten een
uitstekend middel om de voortgang te verantwoorden. Verbeteren zonder meten is
als varen zonder koers.
In de Toolkit ‘Zorg zelf voor Beter Eten & Drinken’ is een hoofdstuk opgenomen over
het meten van de voortgang met de volgende inhoud.
Aandachtspunten van meten.
Werken met indicatoren:
o uitkomstindicatoren
o procesindicatoren
o structuurindicatoren
o balansindicatoren
Tips bij de vaststelling van de indicatoren.
Tevens is er een hoofdstuk opgenomen met de titel ‘Behaalde resultaten
vieren’.
Evalueren van de verslaglegging in het dossier
Een eenvoudig Excelbestand waarin het team afspraken vastlegt welke items m.b.t.
eten en drinken in het dossier dienen te staan en vervolgens bijhoudt hoe vaak men
zich aan deze eigen afspraken houdt. Een eenvoudige manier om afspraken te
evalueren.).
Feedbackinstrument ambiance-afspraken
Dit is een eenvoudig Excelbestand waarin het team afspraken vastlegt voor de
ambiance bij de eigen maaltijdverstrekkingen en vervolgens bijhoudt hoe vaak men
zich aan deze eigen afspraken houdt. Een eenvoudige manier om afspraken te
evalueren.
Deskundigheidsbevordering eten en drinken
Voor deskundigheidsbevordering op het gebied van eten en drinken is een aantal
modules ontwikkeld.
Toolkit Zorg zelf voor beter eten en drinken
Met de succesvolle ervaringen uit Zorg voor Beter verbetertrajecten heeft Vilans de
toolkit ‘Zorg zelf voor Beter Etenen drinken’ ontwikkeld. De koffer bevat praktische
tools en instrumenten die direct in de praktijk inzetbaar zijn. Medewerkers,
verzorgenden, voedingsassistenten, diëtisten en cliënten kunnen er mee aan de slag
om de maaltijdambiance en het signaleren van ondervoeding te bevorderen én
verbeteren.

Kennisbundel Eten en drinken
De kennisbundel ‘Eten en drinken’ is bedoeld voor ROC docenten Zorg en Welzijn.
Deze kennisbundel bevat informatie over ondervoeding en het voorkomen ervan.
Aspecten als omvang en oorzaken van ondervoeding, signalering en de rol van
zorgmedewerkers daarbij zijn beschreven. Daarnaast vindt u tal van mogelijkheden,
praktijkvoorbeelden en interventies om te zorgen dat cliënten (weer) gezond en
lekker kunnen eten en drinken.
Verbeteren van de maaltijdambiance
De module is een online leerprogramma waarin kennis en ervaring gebundeld zijn uit
het Zorg voor Beter Verbetertraject ‘Eten en Drinken’. Het geheel is onderverdeeld in
drie onderdelen: Sfeer, Inrichting en Omgang. Speciaal voor de managers is het
onderdeel Ondersteuning ontwikkeld. Hierin zijn bijvoorbeeld brieven, folders, actie-
en communicatieplannen te zien die deelnemers van het verbetertraject hebben
ontwikkeld. De filmpjes laten zien waaruit een goede maaltijdambiance bestaat.
Daarnaast zijn er in de module ook oefeningen opgenomen. Op verschillende
manieren kan de module ondersteuning bieden om de maaltijdambiance in verpleeg-
en verzorgingshuizen te verbeteren. Zo zijn er foto’s en filmpjes van gezellig
ingerichte tafels en een restaurant te zien. Tevens kan men kijken naar de
gesprekken van bewoners over het belang van gezellig en goed eten. Door bepaalde
onderdelen uit de module te gebruiken, worden zorgmedewerkers zich ook bewuster
van het belang van goed eten en drinken.
Prevalentiecijfers, landelijke Prevalentiemeting
Prevalentiecijfers van ondervoeding zijn hoog in alle sectoren van de
gezondheidszorg (10 – 60%), met als gevolg hoge overheidsuitgaven en collectieve
kosten (Statton et al. 2003, Meijers et al. 2009a). Ondervoeding kan leiden tot verlies
van spiermassa (sarcopenie), vertraagde wondgenezing, daling van de weerstand,
verminderde spierkracht en een toename van postoperatieve complicaties.
Ondervoede cliënten hebben daardoor gemiddeld een langere opnameduur dan nietondervoede
cliënten en zelfs meer kans op vroegtijdig overlijden (Russel 2001;
Humphreys et al. 2002; Correia & Waitzberg 2003). Vroege herkenning en
behandeling van ondervoeding is mede daarom van groot belang. Een grotere
bewustwording ten aanzien van het voorkomen van ondervoeding en aandacht voor
een adequate voeding(-szorg) in de gezondheidszorg kunnen een positieve invloed
hebben op zowel de prevalentie van ondervoeding als op de negatieve
consequenties van ondervoeding. Inzicht in het zorgprobleem ondervoeding kan
instellingen en beleidsmakers stimuleren om maatregelen te nemen op zowel cliënt-,
afdelings-, als instellingsniveau om het zorgprobleem te voorkomen, en zo nodig
adequaat te behandelen.

Prestatie-indicator Ondervoeding
Het rapport van de Inspectie Gezondheidszorg (IGZ) "Het resultaat telt 2009" dat
eind mei 2011 is verschenen, geeft de resultaten van de prestatie-indicator
ondervoeding van 2009 weer. In 2009 zijn 65% van de 880.000 opgenomen
patiënten in de kliniek gescreend op ondervoeding, waarvan gemiddeld 5% matig
ondervoed was en 14% ernstig ondervoed. Van de 70.000 opgenomen kinderen is
55% gescreend, waarvan 11% ondervoed was. In 58 ziekenhuizen is ook de
behandeling van ernstig ondervoede patiënten vastgelegd door het berekenen van
de adequate eiwitinname op de vierde opnamedag. Gemiddeld had 42% een
adequate eiwitinname. Voor kinderen hebben 13 ziekenhuizen cijfers aangeleverd:
73% van de ondervoede kinderen hadden zowel een adequate eiwit- als energieinname.
IGZ concludeert dat er een duidelijke toename is van screenen t.o.v. 2008.
IGZ ziet te grote variatie bij de prestatie indicator behandeling tussen ziekenhuizen.
Nu de opnameduur kort is wil IGZ van ziekenhuizen weten hoe zij verantwoorde
thuiszorg waarborgen bij ontslag van de ondervoede patiënten. Zie voor het gehele
hoofdstuk over de resultaten van de prestatie indicatoren ondervoeding
Cliëntenraad en voeding
Een cliëntenraad heeft verzwaard adviesrecht over voedingsaangelegenheden van
algemene aard. De cliëntenraad kan de directie adviseren over een voorgenomen
besluit. Hiermee oefent de raad rechtstreeks invloed uit op de besluitvorming in de
instelling.
De term ‘voedingsaangelegenheden van algemene aard’ komt uit de Wet
Medezeggenschap Cliënten Zorginstellingen. De wet omschrijft de meeste
adviesonderwerpen slechts algemeen. Bij voedingsaangelegenheden van algemene
aard gaat het niet alleen om de warme maaltijd, maar ook om broodmaaltijden en
hapjes en drankjes, voor zover die door de instelling worden aangeboden. Of niet
worden aangeboden, maar de cliëntenraad vindt dat dit wel zou moeten.
Rol van Cliëntenraad
Een cliëntenraad kan om advies gevraagd worden door de directie, maar kan ook
ongevraagd advies geven. De cliëntenraad kan zelf of in overleg met, samen met de
directie onderzoek doen.
Advies door cliëntenraad bij schaalvergroting en/of opheffen eigen keuken
Wat zijn de voor- en nadelen voor cliënten?
Wat zijn de mogelijkheden?
Zijn alle kosten meegenomen?
Wat staat er tegenover en kan er een beperkte eigen keuken behouden
worden voor uitzonderingen?
Kan een leverancier getest worden?
Is er een goede klachtenafhandeling afgesproken met de leverancier?
Zijn er voldoende keuzemogelijkheden en is er voldoende variatie?

Advisering op basis van onderzoek van de dagelijkse praktijk
Sfeer
Eetruimte sfeervol aangekleed? Denk aan planten, verlichting, muziek, rustig,
prettig meubilair.
Serveren
Wordt er echt gedekt? Zonder dienbladen en deksels op tafel; op borden;
tegelijkertijd eten; hulp bij het eten; ruime keuze.
Tijdens de maaltijd
Rust tijdens het eten?
Na de maaltijd
Voldoende drinken en keuze in dranken?
Implementatie en borgen voedingsbeleid
Ondanks de grote betekenis van een goede voedingstoestand krijgen eten en
drinken in de zorg niet altijd de aandacht die ze verdienen. Bijna een 25% van de
bewoners van verpleeg- en verzorgingshuizen is ondervoed (LPZ, 2009). Ook blijkt
dat het voorkomen van ondervoeding in verpleeghuizen de laatste jaren ongeveer op
het zelfde peil blijft. (Meijers, 2009). De implementatie van het stoplichtmodel draagt
bij aan de verbetering van de voedingstoestand van de cliënten van de
verpleegafdelingen.
Doel Project Stoplichtmodel
Het doel van het project is het realiseren van een effectief voedingsbeleid in drie
zorginstellingen door intensieve begeleiding. En tevens het scheppen van
voorwaarden voor een sectorbrede implementatie van vroege herkenning en
behandeling van ondervoeding door de ontwikkeling van een doe-het-zelfpakket
voedingszorg en helpdeskfunctie. En tot slot de ontwikkeling van een module
voedingsbeleid voor helpende, verzorgenden en verpleegkundigen niveau 4.
Achtergrondinformatie voor implementatie
Uit het verbetertraject ‘Eten en Drinken’ van Zorg voor Beter blijkt dat minder
ondervoeding en eten in een gezellige en rustige ambiance mogelijk is, maar dat
vraagt wel inzet van alle betrokkenen. Aandacht voor goede ambiance is de basis
om ondervoeding in het verpleeg- en verzorgingshuis aan te pakken. Daarnaast
moet op vaste tijdstippen gescreend worden op ondervoeding. VenVN en Stuurgroep
Ondervoeding hebben een handleiding opgesteld voor de wijze waarop vroege
herkenning en behandeling van ondervoeding in Verpleeg- en Verzorgingshuizen
kan worden uitgevoerd. Verder zijn er aanbevelingen voor implementatie
opgenomen. Het Draaiboek Ambiance is het resultaat van het promotieonderzoek
van Kristel Nijs. Hoe kan je de ambiance tijdens de maaltijden in het verpleeghuis
optimaliseren en zo de voedingsstatus en het welzijn van de bewoners positief
beïnvloeden?