Huis van Bewaring Zwolle 1813-1940 - Mijn Stad Mijn Dorp

De gevangenis
Huis van Bewaring Zwolle 1813-1940
Toen na de Franse tijd in 1813 het Koninkrijk der Nederlanden op eigen benen ging staan,
waren er in Zwolle 3 gevangenissen:
-het Tuchthuis
-het Huis van Arrest met een lokaal in de Sassenpoort
-het (militaire) Provoost-huis, onder het bewind van de “provoost-geweldige”.
In 1823 werden deze samengevoegd tot een Burgerlijk en Militair Huis van Verzekering,
waar bij overbevolking ook kon worden gebruik gemaakt van het gevangenlokaal van het
stadhuis 1 .
Tijdens de Eerste Wereldoorlog werden er zoveel smokkelaars veroordeeld, dat (landelijk)
barakken bijgebouwd moesten worden en zoveel mogelijk de veroordeelde smokkelaars
werden opgestuurd naar de Kolonie in Veenhuizen. Bewaarders uit andere gevangenissen
deden dan zgn. “barakdienst”. Zo deed de Zwolse bewaarder H. Spijker in 1917 barakdienst te
Winschoten, waarbij zijn dienst te Zwolle werd gedraaid door een tijdelijk aangestelde
militair.
Tot 1842 viel landelijk het toezicht en bestuur op de gevangenissen onder het Ministerie van
Binnenlandse zaken, waarna dit bestuur overging op het Ministerie van Justitie (MvJ) 2 .
In 1877 werd de gevangenis omgezet in een Huis van Arrest en van Bewaring 3 , in 1887 in
Huis van Bewaring en Hulpstrafgevangenis en vanaf 1906 tevens gewone strafgevangenis. In
1920 volgde een nieuwe indeling voor alle penitentiaire inrichtingen in Nederland 4 ,
inrichtingen 1 e klasse, 2 e klasse, 3 e klasse, 4 e klasse (o.a. Zwolle) en 7 e klasse.
Het is onduidelijk of naast de straf van opsluiting ook andere opgelegde straffen door de
gevangenis werden uitgevoerd, zoals daar waren het brandmerken, de geselingen,
schavotstraffen, “te pronkstellingen”.
Tot er speciale gevangenissen werden ingericht voor jeugdigen (zoals Rotterdam en
Doetinchem) werden ook zeer jonge veroordeelden opgenomen, van bijv. 10 jaar 5 , maar ook
daarna werden wel jongeren opgenomen, zoals een 13-jarige in 1904 6 .
Voor de organisatie van de gevangenis werd in 1857 een Reglement voor de Inwendige
Dienst opgesteld 7 met als paragrafen:
-van de directeur
-van de geestelijke en geneeskundige dienst
-van de bewaarders
-van de straffen
-van de pistole
-van de gegijzelden wegens schulden
Rond 1935 verscheen een nieuw Huishoudelijk Reglement 8 .
Pas in 1875 werd het stelsel van cellulaire opsluiting toegepast en werd het College van
Regenten (Col.Reg.). gevraagd door het MvJ om in elk jaarverslag van het gevang aan te
geven wat hun oordeel was over het effect van deze cellulaire opsluiting.
1

Het gebouw
Verbouwingen en later ook het onderhoud werden gecoördineerd door de Ingenieur van
Waterstaat, die ook de aanbestedingen daartoe regelde. De eerste beschrijving van het
gebouw, de ruimtes en de functie van de ruimtes en het meubilair kan gevonden worden in
een brief van de Fungerend Ingenieur 9 .
In 1856 werd er op de zolder een droogkamer ingericht voor wasgoed. In 1862 volgde de
bouw van een cipierswoning en een cellulaire vleugel. De cipierswoning werd al in 1872
nieuw gebouwd. In 1875 kwamen 8 cellen voor mannen en 2 voor vrouwen klaar, voor het
cellulair opsluitingssysteem. De cellulair gestraften kregen een eigen wandelplaats aan de
noordzijde van het gebouw, waartoe van de gemeente in 1875 394 centiare grond werd
gekocht.
Maar een groot deel van de negentiende eeuw was de detentie toch een groepsopsluiting.
Toen dan ook in 1886 er een nieuw reglement kwam op de gevangenissen 10 waarin stond dat
er niet meer dan 5 man op één cel mochten zijn, was dat voor Zwolle knap lastig daaraan te
voldoen.
Om een indruk te krijgen van de inrichting van het gebouw: bij de overdracht van het
cipiersschap in 1868 werd een totale beschrijving gegeven van de inboedel, tot en met het
laatste asbakje en kleedje 11 .
Brandpreventie
Toen door het Col.Reg. voor het gevang een handbrandspuit werd aangevraagd, gaf het
college van B&W van Zwolle aan, dat er bij metselaar/brandspuitmeester E.T. ter Molen op
de Dijk een handbrandspuit ter beschikking stond 12 maar werd toch in 1851 een eigen
handbrandspuit aangeschaft en werd er een Reglement bij Brand vastgesteld 13 . Met de
Gemeente Zwolle werd afgesproken dat bij brand de gevangenen geëvacueerd konden worden
naar de zaal van de manege van Zwolle. Voor het vervoer van de gevangenen in die situatie
werden een aantal zogenaamde brandkettingen aangeschaft.
In latere jaren werd in elk jaarverslag de toestand van de blusmiddelen aangegeven en diverse
vergaderingen van het Col.Reg. begonnen met het fysiek beproeven van de blusmiddelen en
werd er in 1869 een vernieuwd Reglement van Brand vastgesteld 14 .
In 1863 was dan inderdaad een brand, die was ontstaan op de droogzolder. Het gebouw werd
volgens plan ontruimd en extra bewaking werd ingezet vanuit de Rijksveldwacht. De
Hoofdingenieur Waterstaat maakte een verslag van de schade 15 .
In 1888 stelde het lid van het Col.Reg.,de ijzerfabrikant Wispelwey, voor om ook
daadwerkelijke brandoefeningen te gaan houden.
Financiering
Elk jaar diende er een begroting met opgave van benodigde artikelen (kleding,
liggingsstukken e.d.). Veel van de artikelen zoals kleding, uniformen der bewaarders, borstels,
kleden, werden in andere gevangenissen aangemaakt en verdeeld over de Nederlandse
gevangenissen. Maar vaak diende het Col.Reg. kosten te verhalen op andere instanties.
Bijvoorbeeld als een gevangene was overleden, werden de begrafeniskosten gedeclareerd bij
de gemeente van oorsprong der gevangene. Vaak werd dat door die gemeentes geweigerd,
zich beroepende op wetgeving nog uit de Franse tijd.
Het onderhoud van gevangenen die gemeentelijke regels hadden overtreden (“misdrijven van
simpele policie”), dienden door de betrokken gemeentes betaald te worden, wat een grote
hoeveelheid weerstand en bureaucratie ten gevolge had. Een voorbeeld van een dergelijke
politie-overtreding: het vervoeren van personen met een hondenkar (o.a. verboden te Ambt
2

Ommen). In 1886 bedroegen deze kosten o.a. f.0,20/per dag/per gevangene voor onderhoud
en f. 0,03/per dag/per gevangene voor gebruik van meubilair etc.
Hetzelfde gebeurde rond 1850 toen milicien-verlofgangers een aantal dagen een provooststraf
moesten uitzitten. Zij dienden de kosten van de detentie zelf te betalen, waarop de heren
prompt aangaven minvermogend te zijn. Hele stromen correspondentie volgden naar hun
gemeentes van oorsprong, met de vraag vanuit het gevang om aan te geven of de miliciens
inderdaad armlastig waren. Soms werd de plaatselijke veldwachter er dan op uitgestuurd om
naspeuringen te doen.
Voor “burgerlijk gegijzelden wegens schulden” was een aparte financieringsstroom en had de
aanvrager der gijzeling ook een plicht ter verzorging, bijv. een brief van het Col.Reg. 16 aan de
heer Z. Tijl te Hasselt: de op requisitie van Tijl burgerlijk gegijzelde heeft winterkleding en
klompen nodig.
Als landlopers via het gevang Zwolle werden opgestuurd naar de kolonie te Ommerschans
(dat ging te voet) en ze hadden geen schoenen bij binnenkomst, dan werden ze voor de tocht
naar Ommerschans voorzien van schoenen, maar omdat die afkomstig waren van de begroting
van het gevang te Zwolle, dienden de schoenen na aankomst te Ommerschans weer
teruggestuurd te worden naar Zwolle 17 .
De boevenwagen
Gelijktijdig in meerdere plaatsen in Nederland werd in 1863 een “cellulair rijtuig” ingevoerd
dat onder het beheer van de gevangenis geplaatst werd. Een uitvoerige bestek- en
constructiebeschrijving van deze boevenwagen is te vinden in het archief 18 . In Zwolle werd
deze eerste boevenwagen aangemaakt door Goan van Tongeren, waar de wagen ook gestald
werd tot de stalling en bespanning werd aanbesteed en aangenomen door de stalhouder
Teunis Tenthof te Zwolle en latere contracthouders, zoals J. Diepenheim en weduwe tot 1910,
J. Overbeek 1910 tot zeker 1917.
In latere jaren werd de boevenwagen ook “celwagen” genoemd.
In 1882 werd een tweede boevenwagen in dienst gesteld, welke werd aangemaakt in de
kolonie/ Rijks Werkinrichting Veenhuizen.
In elk geval lijkt tijdelijk de bestuurder van de boevenwagen geüniformeerd te zijn geweest,
getuige een brief van het MvJ uit 1920 19 waarin werd bepaald dat een uniform niet meer
nodig was voor de bestuurder.
Het is niet duidelijk wanneer de boevenwagen gemotoriseerd werd; in elk geval in 1928 is
nog sprake van “bespanning” der wagen.
Het bestuur
Dit werd aangeduid als “College van Regenten” en ook een aantal jaren als “Commissie van
Administratie”. Benoemingen van leden van dit College vonden plaats bij KB, waarbij het
zittende College een voordracht deed aan de CdK. De speelruimte van het College was
beperkt; richtlijnen hoe te handelen kwamen vooral van de CdK en het MvJ. Voor het
Col.Reg. werd een Reglement van Orde opgesteld 20 .
In het Col.Reg. waren een aantal subcommissies:
-Commissie voor policie en brandweer o.a. om het onderzoek te doen naar overtredingen
tegen de huisregels door gevangenen en om het Col.Reg. een straf daarover voor te stellen.
-Commissie voor voeding: controle op binnenkomend voedsel. Vooral roggebrood en gort
waren vaak onder de maat en een enkele keer werden zelfs externe deskundigen ingehuurd
om voeding te beoordelen 21 .
3

-Commissie voor kleding en ligging.
-Commissie voor arbeid en controle op het geld der gevangenen.
-Commissie voor het lager- en godsdienstig onderwijs.
(Zie bijlage A voor de namen der bestuursleden)
Het personeel van de gevangenis
Het tractement van de diverse personeelsleden werd geregeld bij KB 16-12-1814 No. 8 22 . De
benoeming van het lagere personeel vond plaats door de CdK, op voordracht van het Col.Reg.
Per KB in 1858 23 kwam er een nieuw systeem van rangen en tractementsschalen:
-bewaarders 1 e kl.1 e rang
-bewaarders 1 e kl. 2 e rang
-alle andere 2 e kl.
In tegenstelling tot bijvoorbeeld politiebeambten die al rond 1900 een vakopleiding konden
krijgen, was die er lange tijd niet voor bewaarders. Zo werden in 1918 als
geschiktheidscriteria genoemd door het MvJ 24 : leeftijd 23-35 jaar, min. lengte 1.70m, krachtig
gespierd, gewicht min. 65 kg,, eenvoudig Nederlands kunnen lezen, schrijven in gedicteerd
Nederlands, hoofdrekenen met gehele getallen en breuken, metrieke stelsel, aardrijkskunde
van Nederland en voornaamste gebeurtenissen der Vaderlandse geschiedenis.
Vanaf 1870 vonden de benoemingen van het personeel plaats door het MvJ i.p.v. de CdK.
Naast de medewerkers met vaste aanstelling was er vanaf het einde van de negentiende eeuw
een uitgebreide pool van reserve-bewaarders (-sters), hulp-bewaarders (-sters) en tijdelijk
bewaarders (-sters).
De cipier
De directeur van een gevangenis werd wisselend genoemd: cipier, directeur of conciërge. In
de begintijd rond 1814 werd een enkele keer voor de cipier van het Tuchthuis ook nog de term
“tuchthuismeester” gebruikt. De cipiers uit de die beginperiode:
-van het Tuchthuis: J. Broekhuizen (overleden 19-4-1822).
-van het Huis van Arrest: H. van Aalderen, die na het samenvoegen van beide inrichtingen als
bewaarder verder dienst deed.
-van het (militaire) Provoosthuis: de provoost-geweldige Bernardus Westerburger (geb. plm.
1770, gehuwd, 4 kinderen) benoemd 1817.
Voor de dienst der cipier werd een Instructie vastgesteld 25 .
(zie bijlage B. voor de namen der verdere cipiers)
De bewaarders
In de begintijd van het Koninkrijk werden de bewaarders ook wel genoemd: knecht,
stokkenknecht of suppoost. Zij waren ingedeeld in de rangen van 1 e knecht (op een wedde van
f.250,-/jr) en 2 e knecht (op een wedde van f.200,-/jr), terwijl het Huis van Arrest slechts één
knecht had (op een wedde van f.200,-/jr).
Net zo als bij de gevangenen werd ook de voeding der bewaarders precies geregeld 26 .
(zie bijlage C. voor de namen der bewaarders)
4

De bewaarsters
Al in 1840 had het Comité van Dames (zie aldaar) keer op keer aangedrongen op het
aanstellen van een bewaarster. En onder de paragraaf Seksespecifieke aspecten (zie aldaar)
valt duidelijke te lezen hoeveel aanleiding er was om tot zo’n aanstelling over te gaan. Maar
het was pas in 1851 dat de CdK toestemming gaf 27 om het wassen en visiteren van inkomende
vrouwelijke gevangenen door een burgervrouw te laten doen. Dit werd overgenomen door het
MvJ 28 en werd (terwijl het Col.Reg. dacht aan een vergoeding van f.2,50 per te wassen
gevangene) een bedrag per te wassen gevangene vastgesteld van f.0,15-f.0,25 per gevangene;
of door het wassen en visiteren te laten doen door een andere vrouwelijke gevangene, want
dan drukte het helemaal niet op de begroting, natuurlijk.
De eerste burgervrouw die werd aangenomen was Margje v.d. Berg, de vrouw van wasbaas
H.J. Linthorst 29 .
Langzamerhand erkende ook het MvJ dat de afwezigheid van een bewaarster leidde tot
“verkeerdheden” 30 en werd via de Ingenieur van Waterstaat een lokaal in het gevang ingericht
voor een bewaarster.
De eerste bewaarster 2 e kl. werd benoemd in 1863: Johanna Frederika Huijnink, weduwe van
Jan Hendrikus (Henricus) Weijenberg, oud 37 jaar, geb. te Hoogwoud (NH), lidmaat NH
kerk, naaister van beroep, vanaf 1842 wonende te Zwolle, op een tractement van f.230,-/jr.
Ze woonde in het gevang zelf met een zoontje. Het tractement was gelijk aan een bewaarder
2 e kl. maar dan zonder verstrekking van kleding.
Het dienstverband duurde niet lang; in 1865 31 , toen de directeur op een ochtend in het gevang
kwam, vond hij een gangdeur geopend en vond hij in de bewaarsterskamer de bewaarster op
de grond liggen, badend in het bloed, in barensweeën , en schonk ze die dag het leven aan een
dochter. De CdK vroeg nog overleg met het Col.Reg., maar Johanna Huijnink werd oneervol
ontslagen.
Het ziet er naar uit dat het MvJ rond 1920 de beslissing nam geen vaste bewaarsters meer aan
te stellen, maar reserve-bewaarsters en hulp-bewaarsters op honorariumbasis.
(zie bijlage D. voor verdere bewaarsters)
Pas na 36 jaar werd er in 1899 een uniform voor bewaarsters vastgesteld (zie onder
uniformen).
Uniformen der bewaarders en bewaarsters
Elk jaar werden de kledingstukken der bewaarders op de begroting gezet en werden de meeste
kleren aangemaakt en geleverd door de gevangenissen van Leeuwarden, Leiden en Gouda
Het uniform vanaf 1840 bestond uit overrokken, uniforme rokken, grote jassen met kappen,
een mouwvest, blauw lakense pantalons, grijs lakense pantalons, slobkousen, ondervesten,
stropdas en militaire hoed. Deze hoed was de driekante hoed. Verdere uitwerking 32 : de
uniformrok was van blauw laken en ook het ondervest en de pantalon waren blauw. Verder in
donkergrijs: de overjas,het mouwvest, de wijde pantalon. De halsdas van zwart fluweel.
In 1849 veranderde de politiemuts: de zware klep met koperen rand werd vervangen door een
geboorde lederen klep.
In 1853 veranderde het tenue 33 : er werden blank linnen pantalons ingevoerd, voorlopig als
proef.
In 1856 34 kregen de bewaarders als onderscheidingsteken een politiemuts van donkerblauw
laken met goudgalon (bewaarders in gevang) of zilvergalon (medewerkers van de directie
over de arbeid in het gevang). De breedte van het galon was afhankelijk van de rang: vanaf 4
Ned. duim breedte voor de commandant tot en met een gouden koord of bies voor de meester-
5

akker. Bij de circulaire van het MvJ is een prijsopgave gevoegd van de firma W. Pauwels &
Zn te ’s Gravenhage waarin 13 varianten van politiemuts voor gevangenispersoneel worden
genoemd.
In 1858 kwam er een nieuw stelsel van rangonderscheidingen 35 . Bewaarders 1 e kl.1 e rang, 1 e
kl. 2 e rang en de oudste in rang van bewaarders 2 e kl. mochten op de rechterschouder van jas,
kapotjas,sluitjas en mouwvest een onderscheiding dragen die van rijkswege werd verstrekt
-bewaarders 1 e kl. 1 e rang: 2 strepen goudgalon
-bewaarders 1 e kl. 2 e rang: 1 streep goudgalon
-oudste in rang der bewaarders 2 e kl.: 1 streep van rood laken
In 1859 werden het uniform en de bewapening verbeterd 36 :
-sluitjas van donkergrijs (marengo) met 2 rijen wit metalen knopen, openstaande kraag, spits
uitgesneden opslagen; kraag en opslagen rood gebiesd. Lengte 11 Duim boven het
middenpunt van de knie
-pantalon van zelfde laken met rode bies
-pantalon van gewoon laken van dezelfde kleur
-kapotjas: ter lengte van de knie van gewoon laken met opstaande kraag
-mouwvest van gewoon laken met 1 rij wit metalen knopen, kraag en opslagen als bij de
sluitjas
-politiemuts opstaande onder en boven gebiesd.
In 1860 verviel het mouwvest en bestond het tenue uit:
-overrok of jas van donkergrijs laken
-sluitjas van fijn onderofficierslaken
-pantalon van idem
-zomerpantalon van gekeperd linnen
-hoge schoenen
-hemd van wit linnen
-onderbroeken van bombazijn
-wollen sokken
-politiemuts van blauw laken.
In 1884 37 kwamen er nieuwe modellen van uniformjas, pantalon en politiemuts. De
bewaarders 1 e kl. en de oudste bewaarder 2 e kl. droegen vanaf 1-7-1884 een band op beide
mouwen i.p.v. een streep. In 1920 veranderden de onderscheidingstekens 38 en de schoenen: de
schoenen met gesp werden vervangen door rijgschoenen met vaste tong (model
Rijksveldwacht).
In 1928 ging het uniform geheel op de schop doordat het Rijkskledingbesluit werd
vastgesteld 39 en als uitvoering van dat besluit was er het Rijkskledingreglement 40 terwijl de
rangonderscheidingen later werden uitgewerkt en gepubliceerd 41 .
Er waren twee petten in gebruik: de uniformpet en de distinctieve pet voor in dienst in blauw
laken. Op deze distinctieve pet kwam ook de rangonderscheiding 42 . Deze petten waren in
gebruik tot 1930, toen er nieuwe petten in groene uitmonstering werden ingevoerd, waarop
evt. ook een insigne aangebracht kon worden 43 .
In dit stelsel kwam in 1934 een kleine verandering 44 waarbij de jekkers voortaan voorzien
waren van schuine zakken i.p.v. gewone en de tunieken aan weerszijden een schootzak met
intas van buiten kregen.
6

Voor de bewaarsters werd pas in 1899 een uniform vastgesteld 45 :
art.1 De uniforme kleeding bestaat uit a. gesloten jaquette met b. gladde rok en c. schort met
lijfje
artr.2 Jaquette en rok zijn van een bepaalde blauwe z.g. kielstof; de schort met lijfje van grijs
linnen.
art.3 De jaquette is van voren gesloten met 12 tot 16 paarlemoeren knoopjes; het halsboord is
hoog 4 à 5 cm.; aan de achterzijde van elke mouw is een split van 11 cm. lang gesloten met 5
paarlemoeren knoopjes.
De rok is glad en reikt tot 5 cm. van de grond.
De schort is ongegeerd en 100 cm stofbreedte, 10 cm. korter dan de rok, van boven voorzien
van een puntig boord ter wijdte van 60 tot 65 cm en ter breedte van 9 cm van voren en van 4
cm van achter; het schortlijfje is 26 à 28 cm breed en 25 à 27 cm hoog; de bovenkant is
afgewerkt met een rand van dezelfde stof ter breedte van 4 ½ cm. voorzien van een wit
biesje; onder op de schort, ter hoogte van 8 cm boven den zoom, is een rand van dezelfde stof
bevestigd ter breedte van 4 ½ cm. en aan beide zijden voorzien van een wit biesje; de
schouderbanden zijn 4 cm. breed.
art.4 Het aan te brengen onderscheidingsteeken voor de verschillende rangen bestaat uit
a. een wit galon om den halsboord en op de mouwen der jaquette voor de hoofdbewaarsters
b. een wit galon om den halsboord der jaquette voor de bewaarsters en zaalopzichtsters 1 e
rang.
Om het voorschrift te verduidelijken werd er een in uniform geklede pop ter bezichtiging
naar het gevang te Groningen gestuurd. Deze pop werd in 1900 op verzoek van het Col.Reg.
uit Groningen ter bezichtiging opgestuurd 46
De stof voor de jaquette en rok was te verkrijgen bij de firma J.F. Locht te Lochem en de
aanmaak kon geschieden in het gevang te Utrecht. Kosten voor de aanschaf, onderhoud en
onderscheidingstekens kwamen voor rekening van de beambte. Het tenue was vanaf 1-1-1900
verplicht gesteld.
In 1926 vond een wijziging plaats in het tenue der bewaarster 47 :
a. Japon van kielstof, bestaat uit lijfje dat in de taille met een naad aan de gegeerde rok is
bevestigd en waar om heen tot afwerking, een losse ceintuur wordt gelegd ter breedte van 4
cm.
Het lijfje bestaat uit 2 voorpanden en 1 rugpand en is op zij gesloten met druksluitingen. Ter
versiering zijn op de sluiting 8 parelmoeren knoopjes aangebracht.
De hals is rond zonder enige insnijding; ter afwerking is de staande boord vervangen door een
ronde platte kraag ter breedte van 6 cm.
De mouwen worden iets wijder dan bij het oude model en voorzien van een manchet van 10
cm lengte, gesloten met drukknoopjes en ter versiering voorzien van 3 parelmoeren knoopjes.
De rok reikt, na krimping, 18 cm. van de grond en is van onderen 184 cm. wijd.
b.De schort is van wit katoen (graslinnen) en 120 cm breedte en 10 cm korter dan de japon en
heeft een zgn. verpleegstersmodel. Zij bedekt van onderen grotendeels de japon, is met
knopen en knoopsgaten ter hoogte van de taille gesloten en heeft van boven een ronde
insnijding en vanaf de schouder banden, ter breedte van 9 cm. die kruiselings over elkaar
geslagen in de taille eindigen. Ter weerszijden van de taille is een figuurnaad aangebracht van
boven 2 cm. breed.
Bewapening van de bewaarders
In 1833 werden 5 koppels (= 10 stuks) pistolen met gordels en 5 infanteriesabels opgestuurd
door de Grootmeester der Artillerie uit het depot te Dordrecht 48 . Kennelijk waren er op dat
moment ook wel enkele oudere wapens nog aanwezig. De opgestuurde pistolen waren van
7

“Engels model”, dat wil zeggen afkomstig uit de wapenhulp die Engeland in eind 1813
meestuurde met de latere Koning Willem I . Het waren pistolen van kaliber 1/22 pond; door
invoering van het eigen Nederlandse pistool M. 1815 waren deze Engelse pistolen obsoleet
geworden. De sabels waren van Model No.2 (M. 1819).
In 1845 werden opgestuurd uit de Artillerie Stapel-en Constructiemagazijnen te Delft 1
geweer (Model Slag No.4 Inf.M.1815 No.2) met bajonet en 1 sabel Inf. No.1 49 v oor de 3 e
bewaarder.
In 1849 kwam er een circulaire van het MvJ binnen. De Cie.Adm. van het tuchthuis in
Leeuwarden had voorgesteld de geweren, patroontassen en sabels van de bewaarders in te
nemen en te vervangen door een hartsvanger die met een knop en veer in de schede zat en
bevestigd was aan een riem, voorzien van een koperen plaat, zodanig om het lichaam
gesloten dat de sabel niet meer slingerde, wat de dan in gebruik zijnde infanteriesabels wel op
hinderlijke wijze deden. Echter de meeste Commissies van Administratie der gevangenissen
gaven aan het MvJ te kennen toch te blijven hechten aan de geweren en pistolen, en de sabel
alleen te laten dragen door de bewaarders buiten het gebouw. Het MvJ gaf daarop aan dat de
dan in gebruik zijnde sabelriem in een gordel veranderd kon worden zoals dan bij de Artillerie
in gebruik en ook al ingevoerd voor de bewaarders van het (militaire) gevang te Leiden. De
verandering kon gedaan worden in de gevangenis te Leiden tot gordels met koperen plaat van
een model dat door de Inspecteur op de Gevangenissen zou worden bepaald.
In 1859 kwam het voorschrift dat de sabel gedragen zou gaan worden aan een zwart verlakte
leren koppel of ceintuur om het lijf. De nog aanwezige vuurwapens mochten door de
Cie.Adm. onderhands verkocht worden, terwijl als vervanging werden opgestuurd 4
percussiepistolen Justitiemodel 50 . De Zwolse handelaar Emanuel Anholt kocht daarop voor
f.15,-van het gevang 10 pistolen (vuursteensysteem), 5 sabels, 10 koppels, 2 degens (kennelijk
uit de Franse tijd) en 5 sabelscheden 51 .
In 1862 kwamen binnen 3 pistoolholsters voor bewaarders en in 1863 gingen op dat moment
overbodige wapens naar het Militair Huis van Detentie te Leiden: 2 geweren met bajonetten, 3
patroontassen met bandeliers, 1 bajonetschede en 2 geweerriemen ( 1 percussiegeweer en 3
sabels werden gehouden).
In 1864 werden uit het militaire gevang te Leiden opgestuurd 3 sabelkoppels waarvan 1 met
plaat (met Rijkswapen), terwijl het MvJ toestemming gaf om patronen voor de pistolen aan te
kopen. De pistolen werden overdag in afgesloten kastjes bewaard, ’s nachts lagen de pistolen
voorhanden 52 .
In 1867 werden de toen in gebruik zijnde sabels vervangen door nieuwe, uit Leiden werden 3
stuks opgestuurd 53 .
In 1884 werd de sabel gedragen aan een lederen sabelriem die onder de jas werd gedragen.
Uit een overzicht uit 1868 blijkt dat de bewapening toen bestond uit 1 geweer, 6 sabels, 3
koppels en 4 pistolen met holsters.
De opdracht van het Col. Reg. aan de bewaarders om met de sabel bewapend de rondes te
doen lijkt in 1876 nog steeds gehandhaafd te worden, want toen bewaarder Lengton de ronde
deed, vond hij de gedetineerde Simon Roucourt in de pistole waar hij zich verhangen had.
Volgens het notulenboek van het Col.Reg 54 had Lengton daarop de verhangene losgesneden
met zijn sabel. Omdat Nederlandse justitie- en politiesabels eigenlijk nooit gescherpt waren, is
dit verhaal dubieus. Maar Lengton droeg dus kennelijk wel de sabel.
8

In 1904 werden door het MvJ (w.s. 2 stuks) revolvers en munitie (12 patronen per revolver)
opgestuurd. Het model was in de correspondentie 55 niet aangegeven, maar vermoedelijk
waren het revolvers van het model Rijksveldwacht. Jarenlang werd er met de revolvers niet
geoefend; in 1909 waren er voor de 2 revolvers 5 patronen aanwezig en dezelfde 5 patronen
waren er in 1916 nog. Heel verstandig dus dat de directeur in 1919 aan de Artillerie
Inrichtingen verzocht de revolvers te inspecteren en te vragen of de overjarige munitie nog
veilig te gebruiken zou zijn 56 .
De sabels bleven gebruikt worden, want in 1894 en 1920 werden ten behoeve van nieuw
aangestelde tijdelijke bewaarders nog aangevraagd 2 sabels met koppel en drager 57 .Maar de
regeling waarbij op voorschrift van het Col.Reg. de bewaarders hun ronde deden met de sabel
bewapend, lijkt verwaterd te zijn, getuige de brief aan het MvJ in 1922 58 : “In beleefd
antwoord op UE circulaire van 18-8-1922 3 e afd.A. No.779 hebben wij de eer Uwe excellentie
te berichten dat er geen regeling bestaat voor het dragen van de sabel, doch dat dit door den
directeur wordt voorgeschreven indien zulks noodig mocht blijken”.
In 1931 werd de bewapening aangevuld door bij de firma Edouard de Beaumont (vestiging
Roermond) te bestellen 4 gummistokken (catalogus nr. 691) 59 .
Bewaking en ontvluchtingen
Vanaf 1833 kwam er van 17.00 uur tot 08.00 uur een militaire wachtpost. Het wachthuisje
(“schilderhuis”) van de schildwacht zou worden geplaatst op een plek die de cipier zou
aanwijzen. Vanaf 1840 maakte de schildwacht elk half uur een rond in het gevang. In 1846
kwam er een uitgewerkte instructie voor de schildwachten 60 . In 1858 verscheen er een
centrale richtlijn voor de bewaking der gevangenen 61 waarin o.a.:
Art. 30; als een schildwacht een uitbraakpoging bemerkt, moet hij na één waarschuwing
gericht vuren
Art.31; als een uitbrekende gevangene al buiten het gebouw is, dient zonder waarschuwing
gericht gevuurd te worden.
Het reglement voor de schildwachten werd in 1881 deels herzien 62
Na de ontvluchting van 3 gevangenen in 1862 besloot het Col.Reg. 63 dat de bewaarders ’s
nachts “voorzien van hunne hartsvangers en geladen pistolen” een ronde dienden te lopen.
In 1877 werden de schildwachten met ongeladen wapens uitgerust; omdat de schildwachten
nogal ongeoefend waren in de omgang met het nieuw ingevoerde achterlaadgeweer (systeem
Snider) en er nogal wat ongelukken waren gebeurd, werden de wapens ontladen en hadden de
schildwachten 3 patronen in de patroontas 64 .
Vanaf 1896 werden de toen al in gebruik zijnde signalementskaarten voorzien van een foto
(contract met fotograaf G. Kingma te Zwolle) en in opdracht van het MvJ werd er voor de
metrische signalering (het zogenaamde Bertillon-systeem) een aparte ruimte in het gevang
ingericht en kwam een Inspecteur van Politie langs om te zien of die metrische signaleringen
correct werden uitgevoerd. Vanaf 1901 werd het fotograferen tientallen jaren gedaan door J.
Magielse uit Goes.
9

Er waren ontvluchtingen:
Op 29-10-1829 ontvluchtte Willem Swaakhuizen, door nalatigheid van 1 e knecht Hendrik
Cieraad
In 1831 ontvluchtte Paul Joseph Siriij (alias Joseph Kirch) en werd diens signalement
verspreid o.a. via het Provinciaal Blad van Overijssel 65
In 1835 ontvluchtte G.S. Westerhof
1858 1 ontvluchting
In 1862 ontvluchting van 3 gevangenen door “grove en verregaande nalatigheid van cipier en
bewaarders”, “achteloosheid en plichtsverzaking” 66 .
Naast de boeien (“brandkettingen”) die gebruikt konden worden bij brand, waren er in 1905
11 stel hand- en voetboeien, die op dat moment niet meer voldeden en als dwangmiddelen
werden toen aangevraagd 67 :
-3 stel voetboeien
-3 stel handboeien
-2 nieuwe dwangbuizen
-1 dwangpak
Ook bestaande dwangbeugels waren echter in Zwolle niet aanwezig.
De schrijver
Als administratieve ondersteuning van de cipier en ook omdat er veel moest worden
geadministreerd in allerlei staten van financiën, van de bezetting van het gevang,
transportorders en dergelijke werd ook een schrijver aangesteld. Omdat de bewaarders vaak
administratief veel te weinig onderlegd waren, verving de schrijver regelmatig de directeur,
als deze ziek of uithuizig was.
(zie bijlage E. voor de schrijvers van het gevang)
De gevangenen
Er waren diverse categorieën van gevangenen:
*preventief gedetineerden (voorarrest)
*correctioneel veroordeelden
*crimineel veroordeelden
*passanten op weg naar een Tuchthuis of Militair Detentiehuis. Omdat Zwolle op de weg lag
naar de kolonies te Veenhuizen en Ommerschans, waar veel bedelaars en landlopers uit heel
Nederland naar veroordeeld waren, leverde dat ook veel passanten op
*gegijzelden wegens schulden; dit was een geheel aparte categorie, met eigen cel, eigen
regime van verzorging, financiering der verzorging 68 , een speciaal Reglement 69
*door kantonrechter gestraften wegens overtreding van gemeentelijke regel; hier dienden de
gemeentes de onderhoudskosten te betalen.
*militair gestraften. Hierbij valt op dat relatief zeer veel gestrafte militairen afkomstig waren
van het Koloniaal Werfdepot te Harderwijk.
Ook in de 19 e eeuw kwam het kennelijk voor dat de gevangenisstraf werd uitgezeten door
iemand anders dan de veroordeelde. Daarom een voorschrift in 1860 70 dat een gevangene pas
mocht worden opgenomen als in het bijzijn van een deurwaarder of andere beambte de
identiteit van de gevangene was bevestigd.
De indruk ontstaat dat tijdelijke onderbrekingen van de straf op humanitaire gronden heel
beperkt zijn geweest. Zo staat in het jaarverslag over 1920 71 te lezen dat een gevangene wiens
dochtertje was overleden een bezoek van ten hoogste 2 uren mocht brengen aan het sterfhuis.
10

In het jaarverslag over 1876 staat vermeld, dat de recidivisten voor het merendeel
sigarenmakers uit Kampen waren. Zij verdienden veel, dronken dan veel, kwamen tot
mishandeling en waren niet onder de indruk van eerdere detentie 72 .
Bijzondere gevangenen
-Karel van Hulst, drukker te Kampen, veroordeeld 15-1-1846 tot 2 jaar wegens het drukken
van een pamflet “De staatkundige tooverlantaarn”, dat als majesteitsschennis werd
geoordeeld.
-Ds. G.J. van Rijn 73
Bij de brand in de gevangenis in 1863 werd van Rijn als enige gevangene niet ondergebracht
in de manege, maar kreeg hij een eigen kamer op het gemeentehuis onder bewaking van 2
politieagenten. Ondanks de aparte behandeling beklaagt van Rijn zich toch nog bij het MvJ 74 .
Bij een extra vergadering van het Col.Reg. werd besloten bij het teruggebracht worden naar
het gevang hem op te sluiten “in het beste alsdan bestaande locaal”, maar al weer gaf ds. van
Rijn aanleiding tot verwarring: de passages in het notulenboek bevatten allerlei
doorhalingen 75 .Ook na terug gebracht te zijn werd ds. van Rijn door 2 bewaarders bewaakt en
moest tijdelijk een hulpbewaarder worden aangenomen die nog dezelfde avond door de cipier
werd beëdigd en bewapend.
Toen het kerkbestuur van de classis aan het Col.Reg. verzocht om toegelaten te worden tot
ds. van Rijn constateerde het Col.Reg. dat dat eigenlijk niet toegestaan kon worden omdat ds.
van Rijn “buiten toegang was gesteld”. Maar omdat het college er merkbaar mee in de maag
zat en de zaak ook niet op de spits wilde drijven, werd besloten de verantwoordelijkheid maar
te verschuiven vaar de OvJ: als deze een toegangsbiljet wilde uitschrijven dan zou het bezoek
worden goedgekeurd, maar zou wel een bewaarder bij het gesprek aanwezig blijven 76 . Dan
nog krijgt het Col.Reg. de wind van voren als de arrondissementsrechtbank het Col.Reg.
vraagt te willen onderzoeken waarom de “buiten toegangsstelling” niet stiptelijk was
nagekomen 77 .
Door het Col.Reg. werd een proces-verbaal opgesteld 78 omdat ds. van Rijn geprobeerd had
bewaarder Lengton om te kopen om brieven van hem, buiten alle regels om, buiten het
gevang te brengen en te bezorgen bij J. Ridder Buiten de Diezerpoort. Ds. van Rijn gaf aan
dat hij niet wist dat het verboden was, terwijl Lengton verklaarde dat ds. van Rijn dat wel
drommels goed wist. Toen dit dus niet lukte, probeerde ds. van Rijn de Procureur Generaal
voor zijn karretje te spannen, die zich, niet bewust van de regels van het gevang, zich daartoe
liet misbruiken 79 . De PG stuurde verzegelde brieven op met het opschrift “ongeopend
uitreiken”. Voor de poging tot omkoping werd ds. van Rijn gestraft volgens het Reglement op
de Inwendige Dienst van het gevang, met uitzondering van het onthouden van frisse lucht en
lectuur.
Via de cipier vroeg ds. van Rijn om tot de pistole toegelaten te mogen worden omdat hij bij
bezoeken van zijn vrouw haar niet de hand mag geven of omhelzen 80 .
Kennelijk had de detentie bij ds. van Rijn niet geleid tot een zekere mate van nederigheid.
Blijkens een proces-verbaal van de pas aangestelde bewaarder van Dijk gaf ds. van Rijn, toen
bewaarder van Dijk met een gevangene van de huisdienst de cel nr. 16 van ds. van Rijn wilde
schoonmaken, aan de medegevangene de opdracht een aantal boeken naar de bibliotheek te
brengen. Bewaarder van Dijk gaf daarop aan dat gevangenen alleen opdracht kunnen krijgen
van bewaarders. Ds. van Rijn gaf toen aan: “Ik stoor mij aan geen hoofdigheid, daar heb ik
een oppasser voor om mij te dienen” en voegde bewaarder van Dijk “beul” toe toen deze de
cel verliet.
11

Uiteindelijk werd toch een speciale cel ingericht en kreeg hij toestemming een
medegevangene als oppasser te mogen gebruiken 81 Hij mocht in het pistole-lokaal zitten,
mocht schrijfgereedschap hebben en mocht 1x per week zijn familie schrijven. Zijn vrouw
mocht hij ontvangen in de regentenkamer in het bijzijn van een bewaarder, en ieder moest aan
zijn eigen kant van de tafel blijven. Ds. van Rijn mocht ook op de wandelplaats lopen, maar
niet op dezelfde tijd als de andere gevangenen 82 . De vrouw van ds. van Rijn (Mevr. G.A. van
Rijn geb. Mijnard) verzocht dat zij en haar man gebruik mochten maken van de wandelplaats
der vrouwen, maar dat werd afgewezen 83 .
Ondanks het feit dat de bewaarders door de cipier waren gewaarschuwd tegen de machinaties
van ds. van Rijn gaat het toch weer mis: na een bezoek aan de gevangen vrouwen had het lid
van het Comité van Dames (zie aldaar), de weduwe Cnopius, aan de bewaarster gevraagd ds.
van Rijn te willen bezoeken. De bewaarster had dit, tegen beter weten in, toegestaan. Het
gevolg was, dat de bewaarster een vermaning kreeg en het Comité van Dames, dat zeer actief
en nuttig reclasseringswerk verrichtte, niet meer vrij toegang had tot het gevang, maar slechts
op vastgestelde tijden.
-E.A.W. Camp, neef van de toenmalige Minister van Oorlog (Minister Anthonie Ernst
Reuther), w.s. zelf ook officier geweest want hij was als cadet geplaatst op de KMA in 1864.
Voor deze gevangene werden in 1881 speciaal 2 hulpbewaarders aangesteld 84 .
-Theodorus Schut, volgens de politie van Amsterdam het gevaarlijkste sujet van Nederland.
Voor hem werden zelfs 4 extra bewaarders ingehuurd 85 .
Seksespecifieke aspecten
De gevangenis was vanaf het begin bedoeld voor zowel mannelijke als vrouwelijke
gevangenen, terwijl er alleen mannelijke bewaarders waren. Wat betreft de orde en tucht
waren ook de vrouwelijke gevangenen onderworpen aan de huisregels van het gevang en bij
overtredingen ervan werden ook vrouwelijke gevangenen afgerost met de “bulpees” (soort
zweep) 86 .
Inkomende vrouwelijke gevangenen werden door de mannelijke bewaarders gewassen en
gevisiteerd. En hoewel het Comité van Dames (zie aldaar) al vanaf 1840 keer op keer had
gepleit voor het aanstellen van een bewaarster voor de vrouwelijke gevangenen en zich sterk
had gemaakt om zoveel mogelijk de mannen en vrouwen te scheiden, ging het in 1861 goed
mis. Door directeur Schaap werd aan het Col.Reg. een brief overlegd 87 van een gevangene:
“In de nagt van vrijdag op zaterdag hebbe de 2 dronke bewaarders van de berg en Nieman
zich zoo liederik gedragen, en de grootste smeerlapperij gemaakt met de gevangenen vrouwen
dat in het grootste hoerenhuis niet gedaan word zoo publiek zoo als men zegt met de eene
gevangene vrouw Bet Diepenveen en de andere de hoer begman dat wij de geheel nacht onse
rust daarvoor hebbe moeten verlaate rust om negen uur gingen zij de trappen af achter ons
hok en dat heeft zoo de geheele nacht doorgegaan, dan na boven en dan weer na beneeden,
dan zijde de een Je moet mij eerst gebruiken, nu ben ik weer aan de beurt schande is het dat
ik als gevangen man Uw zulks schrijft Derekteur snags is Bet Brinkman voor hok 3 gekomen
en boven teegen de tralies, en geroepen Jan Jan, waarop haar broer Brinkman op de
klaptaaij is geklomen en gezecht was is het Bet hier heb ik nog een volle vlesch ponsch drink
toen zijde jan dat kan hier niet door want die gaatjes zijn zo klijn en nouw dat spijt mij heer
Derekteur vraag verder maar alles aan piet van der bom wat er is gebeurt en de anderen van
hok 3 en 4 (getekend) een gevangene”
12

Na onderzoek door het Col Reg. werden de bewaarders v.d. Berg en Nieman voor oneervol
ontslag voorgedragen bij de CdK en moest na dat ontslag een rijksveldwachter tijdelijk dienst
doen als bewaarder.
Masturbatie werd niet getolereerd, getuige een brief van de cipier aan het Col.Reg. 88 waarin
werd gemeld dat gedetineerde G.W. Spijker is betrapt op onzedelijke handelingen
(“zelfbesmetting”) met het voorstel hem van de anderen te isoleren en te straffen voor de
“onnatuurlijke handelingen”.
In 1866 werd er voor het eerst en ook het laatst wat verdekt een verdenking op homoseksueel
contact gemeld 89 .
Rond 1907 werd het gebruik om vrouwelijke gevangenen, als deze binnenkwamen, vrijgesteld
van het gebruik om de detentie te beginnen met water en brood. als ze zwanger waren 90 of als
ze zogende kinderen hadden 91
Verzorging der gevangenen
Redelijk consequent werd dit “verpleging” genoemd in de stukken. In de beginfase werd na
het houden van een openbare aanbesteding de verzorging geregeld in een contract voor alle
gevangenissen in Overijssel. De aannemer Jan M. Best uit Kampen werd dit contract gegund
in de jaren tussen 1818 en 1834, toen deze aannemer overleed en het contract nog enkele jaren
door zijn weduwe, Gerrigje Henniphof, werd uitgevoerd. Als prijs gold 22 ½ cent per
gevangene per dag (1826) en 26 ½ cent per gevangene per dag (1831).
Het menu en de hoeveelheden eten voor zowel de gevangenen als de bewaarders was
nauwkeurig vastgelegd 92 als ook de ingrediënten en kruiderijen der soepen 93 . Deze
voorschriften waren tientallen jaren in gebruik, tot in de veertiger jaren van de negentiende
eeuw de aardappelziekte noopte tot aanpassing. In een bijlage bij een brief van de CdK een
staat waarop alle voedingsmiddelen van dat moment staan 94 .
Maar afwijkingen van het strikt vastgestelde menu werden niet toegestaan: toen in 1909
eindelijk een troonsopvolgster werd geboren en heel Nederland feest vierde, werden in een
paar gevangenissen versnaperingen uitgedeeld aan de gedetineerden, maar het MvJ keurde dat
sterk af 95 .
In 1920 verscheen er een vernieuwd overzicht van de voeding 96 .
Maar kennelijk was het geen vetpot en geregeld kwamen brieven binnen van gevangenen
waarin gevraagd werd om meer voedsel, bijvoorbeeld 97 in 1861:
“Met de meest gepaste eerbied naderen ongelukkige Gevangene welke van alle aardsche
voorregten ontstoken zijn tot uw weledele gestrenge Heeren met de smeeken bede en het
vriendelijkste verzoek om in onse hoogste nood druft te willen voorzien daar onse toerijken
voedsel niet Voldoen is om onse honger ter stillen en wij aldus op dit voedsel zoodanig
uitgeput wordt en nimmer of ooit in staat zijn bij ons ontslagt om ons brood als watsoenlijk en
behoorlijk mensch te kunnen verdienen hoopende en verzoekende om van onze familie gelden
gebruik te mogen maken dan dat geene de kantiene voorschrijft zulks in andere gevangenissen
vergunt wordt
blijve alle Uwe Edele Ond.:G.V.
(getekend door 18 gevangenen)”
en het volgende 98
“Weledele Achtbare Heeren
Hartelijk dankbaar zijn de ongelukkige gevangenen voor de groote verbetering aangaande
het brood dat un wordt verschaft en overtuigd zijnde dat de Weledele Achtbare Heeren met
13

een oog van mede doogendheid op ons ongelukkige neder zien en alzoo al wat in hun
vermogen is in het werk stellen om ons ongelukkige bij ons ontslag weder in staat te stellen
om als vatsoenlijke leden der Maatschappij ons brood te zullen kunnen verdienen zoo nadere
wij ongelukkige gevangenen met de schaekende bede tot u Weledele Achtbare Heeren naast
het U vermogen wilt ons ook voorzien en doet onze groote honger stillen Weledele Heeren dat
wij honger lijden bestaat in waarachtige waarheid honger is zulk een dubbeld scherp
snijdend zwaard O Weledele Achtbare Heeren dat onze smeekende bede tot verzoek om meer
voedsel toch in druk op Uwe Christelijke harten moge maken en voldoen aan onze smeekende
bede
blijve alle Uwe Edl.ond:DW gevangene
(was getekend door 31 gevangenen)”
Hoewel al in 1824 er in het gebouw een keuken werd afgebouwd, duurde het nog jaren
voordat het gevang “zelfverzorgend” werd, en de contracten voor de verzorging alleen meer
de ingrediënten betroffen.
Om een indruk te krijgen van de kleding der gevangenen: in 1814 was er een lijst 99 van
“liggingsstukken”en kledingstukken, waaruit bijvoorbeeld valt op te maken dat de mannelijke
gevangenen een leren pet dragen en dat de dekens groen waren.
Naast de contracten voor de verzorging met eten, waren er contracten voor de bewassing in
het gevang (bijvoorbeeld met H.J. Linthorst en na diens dood in 1852 met diens weduwe
mevr. v.d. Berg, een extreem lang contract: zelfs in 1885 liep dit nog). Een korte periode van
3 jaar heeft het gevang zelf de was gedaan, maar omdat de waslijnen gebruikt waren om te
kunnen ontsnappen, was dit snel weer gestopt.
Voor het knippen en scheren der gevangenen was er een contract met G.G. v.d. Wetering voor
f.41,-/jr en na diens dood in 1853 met Hendrik de Roos en in 1855 met Derk Klunhaar voor
f.115,-/jr) en na diens dood in 1888 (dus na 30 jaar dienst !) door H.J. Meijer. Het laatste
contract zal wel geweest zijn met C. Trip, want rond 1900 gaf het MvJ aan dat voortaan de
bewaarders maar de gevangenen moesten knippen en mocht het Col.Reg. daartoe een
tondeuse á f.8,- op de begroting zetten.
Uiteraard was de periode der Eerste Wereldoorlog er een van schaarste, ook in het gevang.
Rundvlees werd vervangen door lamsvlees, brood was moeilijk te krijgen en het gevang
probeerde zijn steentje bij te dragen aan de oorlogssituatie door bijvoorbeeld een oude
brandspuit die gemaakt was van het zeer schaars geworden koper te verkopen voor de
gigantische prijs van f. 75,-
De kantine
Een derde deel van wat de gevangenen bij de arbeid verdienden kon in de kantine worden
besteed.
Slechts korte tijd mochten volwassen mannelijke gevangenen één borreltje per dag (dus niet
vrouwen en jongeren). Maar hoewel dit door het Col.Reg. was bepaald in 1839 100 kwam twee
maanden later al een brief van de CdK dat sterke drank in het gevang verboden was 101 .
In 1861 verscheen er in druk een tarievenlijst 102 waar uit blijkt dat in de kantine te krijgen
waren: tarwebrood, boter, bokking, pekelharing, spek, bier, zoete melk, karnemelk, gezette
koffie, rooktabak en snuif.
In het huishoudelijk reglement van het gevang was bepaald dat gevangenen onder de 18 jaar
geen rooktabak of snuif mochten kopen.
14

Bij tijden van dreigende epidemie werd de bokking als “verdacht” tijdelijk van de tarievenlijst
gehaald.
De verstrekking van de kantine werd ook centraal bepaald. Zo werd in 1920 door het MvJ een
overzicht van artikelen der kantine vastgesteld 103 waarbij werd voorgeschreven dat
gedetineerden die zich in voorlopige hechtenis bevonden wat extra’s konden krijgen: spek,
eieren, rooktabak en pijp, maar nadrukkelijk niet voor verdachten van landloperij, bedelarij of
souteneurschap. Het MvJ bleef zich op detailniveau met de kantineverstrekking bemoeien,
zoals blijkt uit een schrijven van het MvJ uit 1932 104 waarin geregeld werd dat haring 2x per
week en fruit 3x per week mocht worden aangeboden i.p.v. resp. 1x en 2x.
De pistole
De pistole was een vrije kamer in het gevang die door een gedetineerde gehuurd kon worden
met veel extra voorzieningen zoals een schoon bed, warme en koude dranken, diverse luxe
spijzen, alcoholica en rookwaren. Een eerste opsomming van de artikelen der pistole kan
gevonden worden in een brief van de CdK 105 . En hoewel vanaf 1850 de invoer en gebruik
van sterke drank nadrukkelijk was verboden 106 stonden wijn en bier nog altijd op de
tarievenlijst van de pistole 107 . De tarievenlijst werd in druk op de pistolekamer gelegd 108 . En
nog steeds in 1875 werd een “halve kruik bier” aangeboden in het Reglement op de pistole en
werd pas in 1927 dit omgezet in een niet-alcoholische drank.
Toelating tot de pistole was zeer beperkt en gebonden aan een aantal voorwaarden: zo
moesten boetes en proceskosten door de gedetineerde betaald zijn. Toelating tot de pistole
werd voor gedetineerden in voorarrest (preventief gedetineerden) door het College van
Regenten gegeven. Voor de andere categorieën werd de toestemming verleend door de CdK
en latere jaren door het MvJ.
In de gevangenis van Zwolle werd in 1825 een dergelijke pistole ingericht.
(Bezoekers van de pistole: zie bijlage F)
Medische zorg
De medische zorg was wisselend in handen van burgermedici, benoemd door de CdK en van
militaire artsen, benoemd door de Inspecteur der Geneeskundige Dienst der Land- en
Zeemacht. Dit was afhankelijk van de grootte en aanwezigheid van een militair garnizoen in
Zwolle. Hetzelfde gold voor de apotheek. Bevallingen (“verlossingen”) bij vrouwelijke
gevangenen werden gedaan door de stadsverloskundigen van Zwolle.
Bij het heersen van besmettelijke ziektes zoals de cholera (“Aziatische braakloop”) werden de
medische richtlijnen centraal gegeven 109 . Ook centraal werd er een Reglement vastgesteld
voor de voeding van zieke gevangenen, met uitgebreide menu’s 110 . Als tijdens de cholera
gevangenen bereid waren als ziekenverzorger dienst te doen, werden
ze voor strafkorting voorgedragen 111 .
Om een indruk te krijgen van wat er in Zwolle als extra voeding werd gegeven aan zieken: in
1853 werd een rekening ingediend voor 27 flessen wijn, 57 kan zoete melk, 42 haringen van
f.0,05 en 25 haringen van f.0,10 112 . In 1860 volgden nadere bepalingen voor de verzorging
van zieken 113 .
In de beginjaren waren de medici:
-verbonden aan het Tuchthuis Med. Dr. C.W. Eekhout en chirurgijn A. Kannegieter 114
-verbonden aan het Huis van Arrest Med.Dr. F.v.d. Ketten en chirurgijn B. Gijswijt
15

In 1824 werden de civiele medici ontslagen en kwam de medische zorg voor het eerst in
handen van militaire artsen: de heer Seelig, Officier van Gezondheid 2 e kl., en de heer
Dommers, Officier van Gezondheid 3 e kl. als artsenij-mengkundige.
(Verdere artsen van het gevang zie Bijlage G)
Geestelijke verzorging der gevangenen
Al in de 18 e eeuw was er een geestelijk verzorger aan het (toen) Tuchthuis verbonden. Al
direct bij het begin van het Koninkrijk der Nederlanden werd de geestelijke verzorging
geregeld 115 en werden een Protestantse “catechiseermeester” te weten Willem Adelink
(overleden 26-9-1819) en een katholiek geestelijke te weten S. Jaspar R.C.P. benoemd. Ook
de geestelijk verzorgers dienden een ambtseed af te leggen, welke in 1840 werd gewijzigd 116 .
Voor de katholieke eredienst werd door de Zwolse timmerman J . van Ginkel in 1818 een
huisaltaar in het gevang gemaakt.
In 1826 werd de regeling verder aangepast 117 en in 1835 werd er in het gevang een speciale
ruimte afgetimmerd voor de godsdienstoefeningen.
Wat betreft de Joodse (Israëlitische) gevangenen werd door de CdK in 1835 bepaald dat ze op
de sabbath niet hoefden te werken, maar werd een koshere voeding afgewezen. Wel mochten
ze vanaf 1854 tijdens hun paasfeest het paasbrood aangeleverd krijgen door hun gemeente 118
en kwamen de kosten van de voeding der Joodse gevangenen tijdens hun Paasfeest vanaf
1862 toch ten koste van het rijk 119 . Maar al eerder werd een enkele keer een uitzondering
gemaakt op de regel dat geen voedsel van buiten het gevang in gebracht mocht worden. Zo
werd die uitzondering in 1841 toegepast voor de joodse weduwe Schaep, dit in overleg met de
opperrabbijn Herzfelt 120 . Maar een verzoek van de opperrabbijn in 1862 om ook op Grote
Verzoendag speciaal voedsel te mogen verstrekken werd afgewezen.
Maar langzamerhand werd de regeling wat soepeler; zo kreeg in 1931 de joodse gevangene
Karel Vos, die tot de pistole was toegelaten, zijn koshere voeding van de joodse gemeente,
waarbij het gevang aan die gemeente een gedeeltelijke vergoeding gaf.
Er werd strikt gelet op de denominatie van de gevangenen. Toen dan ook een hervormde
gevangene bezoek kreeg van de pastoor en ook de katholieke eredienst bezocht, kwam er een
brandbrief bij het Col. Reg. binnen van de Kerkenraad der Nederduits Hervormde Gemeente
te Zwolle met het verzoek “maatregelen” te nemen 121 . Iets soortgelijks gebeurde in 1841 toen
een Joodse gevangene wilde overgaan op het katholieke geloof. Het Col.Reg. vroeg toen aan
de opperrabbijn van Zwolle deze overgang te toetsen 122 .
In de Instructie op de Godsdienstoefening was bij art. 7 bepaald dat een gevangene verplicht
was de godsdienstoefening van zijn denominatie bij te wonen. Toen een gevangene in 1841
dat had geweigerd omdat hij Luthers was en niet Gereformeerd, werd dat niet geaccepteerd 123 .
Er was daarover zelfs landelijk enige krakeel toen de Lutherse voorganger vrije toegang tot
het gevang werd geweigerd 124 en deze predikant dit aanhangig maakte op de Lutherse
Synode.
In 1871 klaagden enkele Joodse gevangenen over de weinige aandacht die ze van hun rabbijn
kregen 125 en bleef ook de relatie van het bestuur met deze rabbijn wat gespannen hetgeen
leidde tot het aanstellen van een andere raadsman in 1872.
De stiptheid die werd betracht kwam ook tot uiting in het volgende: van een joodse
gevangene werd bij binnenkomst zijn Nederlands-talige gebedenboek afgenomen, omdat
anders andere gevangenen immers daar ook in zouden kunnen lezen, en alles wat leesbaar
16

was diende eerst getoetst te worden door ook de katholieke en de protestantse geestelijke
raadslieden (art. 6 van het Huishoudelijk reglement omtrent de bibliotheek), maar het
Hebreeuwse gebedenboek mocht hij behouden, dat kon toch niemand anders lezen 126 .
In 1900 staat er ook een vaste organist (D.J. Düringshoff) op de loonlijst van het gevang, maar
behield deze tot zeker in 1932 de status van “tijdelijk”.
Onderwijs aan gevangenen
Al heel vroeg werd er door bemiddeling van het Nederlands Genootschap tot Zedelijke
Verbetering van Gevangenen een onderwijzer aan het gevang verbonden. Het Genootschap
bekostigde de onderwijzer en de leermiddelen. Mannen en vrouwen kregen gescheiden les 127 .
Bij de Wet op het Onderwijs 13-8-1857 St.Bl. 103 werd dit onderwijs tot staatszaak verheven
en werd de onderwijzer van het gevang A. Kroeze Ramaker op tractement gezet. Voor het
onderwijs in het gevang werd ook een reglement vastgesteld 128 . Het onderwijs viel vanaf 1861
niet meer onder de Wet op het Onderwijs, zodat ook de Inspectie op het Onderwijs geen
toegang meer had tot het gevang 129 .
In de notulen van het Col. Reg. 130 werd een Reglement voor de Hoofdonderwijzer
opgenomen.
Naast het geven onderwijs was de onderwijzer ook verantwoordelijk voor de bibliotheek: het
uitlenen en het aanvullen. Ook voor die activiteit werd een Huishoudelijk Reglement
vastgesteld 131 .
Er werd 4 uren per week les gegeven, wat in 1868 werd uitgebreid tot 6 uren per week.,
Verdere onderwijzers:
na het overlijden van H. Kroeze Ramaker op 3-1-1869 werd aangesteld
-Adam van der Sluis Tzn, geb. 8-3-1819, onderwijzer op het Eiland, NH, gehuwd, 3
kinderen, op een wedde van f.150,-/jr. Op zeer hoge leeftijd eervol ontslagen in 1905.
-Marten Rodink; 1905 tot zijn overlijden op 21-10-1912
-Andreas Johannes Vasbinder, geb. 11-5-1866, gehuwd. 3 kinderen; 1913- (1927)
Arbeid van gevangenen
Vanaf 1840 werd vanuit de gevangenis in Leeuwarden de arbeid van gevangenen
aangestuurd: aanvoer van materialen, regelen van de beloningen 132 en dergelijke. In de eerste
tijd werden er uit de gevangenis te Hoorn gevangenen opgestuurd naar Zwolle die dienst
konden doen als opzichters van de arbeid: het spinnen en haspelen van vlas en snuit
(espartogras). Van de verdiensten ging 1/3 naar het Rijk, 1/3 naar de uitgaanskas van de
gevangene en 1/3 voor de gevangene om te mogen worden uitgegeven in de kantine.
Naast het spinwerk werden in de loop der tijd ook andere werkzaamheden ingevoerd, zoals
het aanmaken van onderbroeken (1868), en voor particulieren het “lezen” van koffiebonen,
het klassieke zakjes plakken e.d.
Om een indruk te krijgen van het dagschema van gevangenen: zie brief MvJ 133 .
De overheid was er niet zo voor dat gevangenen zich met sport of spel bezig hielden, getuige
een afwijzende reactie van het MvJ op de aanvraag van het Col.Reg. enkele dam- en
schaakspelen te mogen aanschaffen voor gebruik op zon- en feestdagen. Als de gevangenen
zich verveelden, moesten ze maar gaan werken, vond het MvJ. Een lid van het Col.Reg. had
hierover zelfs overleg te den Haag 134 .
Reclassering
17

In 1823 werd landelijk opgericht een Nederlands Genootschap ter Zedelijke Verbetering der
Gevangenen en vroeg de CdK aan het Col.Reg. om medewerking met dit Genootschap 135 .
Maar over daadwerkelijke activiteit valt weinig te vinden in het vroege begin. Het is pas in
1855 als het Genootschap vroeg een bibliotheek ten behoeve van de gevangenen te mogen
inrichten in het gevang met “werken van godsdienstige en zedekundige aard” 136 maar pas vijf
jaar later werd er daadwerkelijk een boekenkast ingericht. Prompt werden door pastoor
Mocking van het gevang een aantal boeken afgekeurd voor de katholieke gevangenen.
In 1893 vroeg het Genootschap om een circulaire van de drankbestrijdersbond in de cellen te
mogen leggen. Dit werd door het Col.Reg. geweigerd omdat er de zinsnede in voorkwam:” in
den jenever welks verkoop een zich Christelijk noemende wetgeving vergunt en waarvan zij
zich niet schaamt telkens accijns te heffen” 137 .
Het was het Comité van Dames ( zie aldaar) dat daadwerkelijke al heel vroeg reclassering
bood, dit tegen het zere been van de plaatselijke afdeling van het Nederlands Genootschap,
die bij het Col. Reg. klaagde in 1874, dat het Damescomité eigenlijk niet aan de regels
voldeed 138 .
Pas veel later is in de archieven te vinden dat medewerkers van het Nederlands Genootschap
daadwerkelijk gevangenen gaan bezoeken en kregen ook andere instellingen toegang, zoals in
1913 de heer B. van Hee, van het Leger des Heils een passe-partout kreeg evenals de heer Jos
van Leipsig van de “Vereniging Liefdewerk tot. zedelijke verheffing van ontslagen
gevangenen”.
Het Comité van Dames tot bezoeken van vrouwelijke gevangenen
Dit Comité werd opgericht 6-4-1840 en al vanaf het begin was het Comité zeer actief bij het
verbeteren van het lot van vrouwelijke gevangenen. Al na een maand na de oprichting schreef
het Comité aan het Col. Reg. 139 dat de mannelijke gevangenen naar de vrouwen konden
roepen, dat verstoorde de rust en er werd voorgesteld de ramen van de vrouwencellen dicht te
metselen waardoor “betere gedachtes die tot boete en bekering leiden” meer mogelijk waren.
Toen er door de geestelijke verzorging in het gevang licht geprutteld werd over de activiteiten
van de Dames reageerde het Comité vinnig 140 en ontkende als zouden de gesprekken met
vrouwelijke gevangenen dogmatisch godsdienstige onderwerpen behelzen.
Naast gesprekken met de vrouwelijke gevangenen zorgde het Comité ook voor aangepaste
arbeid voor vrouwen in het gevang, hielpen ze de vrouwelijke gevangenen aan werk na hun
ontslag uit het gevang, voorzagen zij de ontslagen vrouwen van kleren, kortom, ze waren zeer
duidelijk reclasseringsgericht bezig. Het Comité had dan ook vrij toegang tot het gevang 141 tot
het drama in 1863 rond ds. van Rijn (zie onder Bijzondere gevangenen), toen de bezoekuren
werden ingeperkt.
Het Comité bleef aandringen op het aanstellen van een bewaarster. Typisch Nederlands was,
dat het MvJ al eens had gereageerd dat ze akkoord gingen met de aanstelling van een
bewaarster als het Comité bereid was de loonkosten voor haar rekening te nemen.
Een enkele keer meende het Comité zich te moeten mengen in de gang van zaken in het
gevang, bijvoorbeeld 142 een verzoek van het Comité om de gevangene Johanna Bruggink, die
na recidive weer werd opgesloten, apart te houden van de andere vrouwen omdat ze een
slechte invloed zou hebben: “Deze vrouw, die ondanks een schijn van vroomheid een zeer
bedorven gemoed verbergt…”.
In 1850 verzocht de pastoor 143 aan het Col.Reg. om te willen zorgen dat het Comité geen
katholieke vrouwelijke gevangenen meer bezoekt, omdat de groepsbijeenkomsten, die met
gebed werden geopend en gesloten, toch een godsdienstig karakter hadden waarop de pastoor
geen zicht had. Dit verzoek werd klakkeloos door het Col.Reg. overgenomen 144 , zodat vanaf
18

dat jaar ook geen katholieke vrouwelijke gevangenen arbeid kregen van het Comité, geen
bemiddeling bij het vinden van werk bij ontslag, geen kledingstukken bij ontslag e.d.
Als dan na enkele jaren de Landelijk Inspecteur der Gevangenissen na een inspectie deze toch
grove rechtsongelijkheid signaleerde 145 bij het Col. Reg. gaf het Col.Reg. weer even
klakkeloos deze klacht van de Inspecteur over aan het Comité van Dames.
Als door een adder gebeten reageerde het Comité dat het juist het Col. Reg. was dat het het
Comité had verboden katholieke vrouwen te helpen met reclasseringsactiviteiten.
Het Comité was wel bereid te zien in hoeverre ze katholieke dames zou kunnen vinden om te
helpen bij de reclasseringsactiviteiten 146 maar dat lukte niet. Ook het Nederlands Genootschap
tot Zedelijke Verbetering (reclassering) klaagde in 1874 weer over het feit dat het Comité van
Dames bij ontslag van katholieke vrouwelijke gevangenen deze geen kleren meegaf 147 .
In 1914 blijkt het Comité nog steeds actief, maar mogelijk is het een onderdeel geworden van
de plaatselijke afdeling van het Nederlands Genootschap tot Zedelijke Verbetering van
Gevangenen.
(Leden van het Comité van Dames zie bijlage I)
Kinderen in het gevang
Als er gevangenen werden opgenomen met kinderen, was het vooralsnog geen probleem als
het zuigelingen waren (“zuigende kinderen”), die drukten immers niet op de begroting der
verzorging. Was het kind nog afhankelijk van de gedetineerde ouder en was er geen familie
die het kind kon onderhouden, dan diende het onderhoud van het kind betaald te worden door
de zogenaamde “gemeente van onderstand”, waar de gedetineerde thuis hoorde. Hoe met de
kinderen om te gaan was centraal geregeld bij KB 2-2-1822 No.34.
Als het betrokken kind de leeftijd van 3 tot 6 jaar had bereikt kon het worden opgestuurd naar
een Kolonie van Weldadigheid of worden overgedragen aan het armenbestuur van de
gemeente van onderstand.. Ook kinderen van gedetineerde vreemdelingen konden naar de
Kolonie worden gestuurd 148 .
Vanaf 1870 kwamen de armlastige kinderen die niet van hun gedetineerde ouders gescheiden
konden worden ten laste van het Rijk, maar als ze wel gescheiden konden worden werd de
verantwoordelijkheid aan de gemeente van onderstand overgedragen, of de gemeente nu
wilde of niet, getuige een brief van de CdK 149 met opdracht het kind van Jan Coert Jansen en
Femmigje Bakker bij het gemeentehuis af te leveren ook al wenste de gemeente het kind niet
in ontvangst te nemen.
De mobilisatie van 1939
In 1939 werden vanuit de Artillerie Inrichtingen der Hembrug 3 gasmaskers geleverd
(legermodel) en werd overwogen “in verband met de tijdsomstandigheden” het aantal
revolvers uit te breiden. Er verscheen een uitgebreide instructie van het MvJ 150 hoe te
handelen bij luchtalarm, verduistering, het opzetten van luchtbeschermingsgroepen voor de
ontruiming, de EHBO etc.
19

BIJLAGE A. BESTUURSLEDEN VAN DE GEVANGENIS
H. Klopmans 1814-
C.W. Schlingemann 1814-
F.P.A. Heerkens 1814-1839
A. Doijer 1814-
L.J. Rietberg 1814-
E. Schukking 1814-
B.R.. Roijer 1814- 1839
Eekhout 1822-
P.L. den Beer (1824)-overleden 1830
Mr. H. van Sonsbeek (1824)-1842
G. Wicherlink (1824)-1839
L. Nilant, (1824) -1827
A.J. Sandberg -1840
Mr. J.A. Sandberg 1842-
Mr. O.F. Greven 1827 -1841
C.W. Schlingemann 1830 -1841
Mr. P.L. den Beer overleden 1830
H.v.d. Sluis 1840-1852
Mr. D. H. Wicherlink 1839-1861
P.G. Ramaer 1839-1861
Mr. J.N.J. Heerkens 1839-1861
20

Mr. Herman Joan Greven (zoon van O.F.)1841 - overleden 1847
Mr. Onno Zwier van Sandick 1841-1878
Mr. J.A. Sandberg 1842 -1861
Mr. J. Kalff 1847 -1856
Mr.G.D. Ribbius 1852-overleden 1877
Jhr.Mr. J.W. van Thije Hannes 1856 -
N.J. van der Lee , Hoofdingenieur Waterstaat 1861 -1877
Mr. H. Machielsen 1861-1875
Mr. H.E.C. van Kerkhoff 1861-1876
S.P. Kros, doctor in de wis- en natuurkunde en geneeskunde 1861 –1889
Mr. L. Hertzveld 1861 –1876
Mr.M. Sichterman 1875- 1877
Mr. Jacob Evert van Nes van Meerkerk 1876- 1880
Mr. Louis Eijssonius Wichers 1876-overleden 1884
Mr.J. Gratama 1877-overleden 1883
Mr. L.J. Rietberg 1877-1883
Jhr W.C.Th. van Nahuys 1877-1888
Mr. O.Z. van Sandick -1878
Mr.S.M. de Ranitz 1878-1879
L.A. Reuvens, Hoofdingenieur Waterstaat 1879-1892
Mr. J. Thiebout 1880-overleden 30-6-1903
Frederik Hendrik Ampt, luit.kol., 1883-1899
Mr. Willem Frederik Ernst Baron van Aersen Beijeren van Voshol 1883-1905
Mr. I. de Greve 1885-1899
G.J. Wispelwey, ijzerfabrikant 1888-1915
Dr. J. Chr. Gaerthé 1889-overleden 17-2-1913
Johan Wilhelm Welcker, Hoofdingenieur Waterstaat 1892-1900
Mr. D. van Laer, wijnhandelaar, 1899-
Mr. L.H.F.M. Bosch Ridder van Rosenthal 1899-overleden 16-3-1900
Mr. C. Baron de Vos van Steenwijk 1901-overleden 13-8-1903
Mr. J.P. van Outeren 1900-1909
Mr. W.H. Roijer 1903-
Mr. P.A. van Biesen 1903-
Jhr.Mr. D.J. den Beer Poortugael 1905-1907
Mr. Baron F.A. van Ittersum 1907- (1914)
Mr. H. v.d. Vegte 1909-(1920)
Th.C. van Eijk Bijleveld 1915-
Dr. A. van IJsendijk, arts 1913-
H.B. van Sloten (1930)
Mr. T. Nolens 1929-
Mr. M. Tresling 1930-(1951)
L.E. Eerkes -1930
T.P. van Veen, commies NS 1930-
Mr. W.A. Vos -1939
Mr. A.H. Servatius 1939-
21

BIJLAGE B. CIPIERS VAN DE GEVANGENIS
-Broekhuizen, in 1769 aangesteld als knecht, benoemd tot cipier 1805, overleden 1822.
-Frederik Copplé (Coppelé), gehuwd met M.J. de Laat, benoemd 1824, op een wedde van
f.700,-/jr. Overleden 1825.
-Jochum Feijtzes, benoemd 1825 op een wedde van f.700,-. Overleden 1831.
-Gerardus Copplé, benoemd 1831 op een wedde van f.700,-. Overleden 1845.
-Pierre Henry Corneille Willer, aangesteld 1845 op een wedde van f.900,- In dienst tot 1846.
Over deze cipier een gedragsrapport door Col.Reg. 151
-Matthijs Schaap, benoemd 1846 op een wedde van f.600,- (met vrije woning). Het Col.Reg.
vond regelmatig aanleiding cipier Schaap op plichtsverzuim en brutaliteit te wijzen 152 . Eervol
ontslag 1863.
-Willem van de Wakker, benoemd 1863 op een wedde van f.1000,-/jr; hij was cipier van het
gevang te Almelo. Hij werd overgeplaatst 1868.
-J.A. Hoogendoorn benoemd 1868. Hij kwam uit Groningen waar hij disfunctioneerde 153 . In
1868 verplaatst naar Leeuwarden.
-W.J. Jung aangesteld 1868. Al in 1869 stelde het Col.Reg. voor hem een andere functie te
geven, omdat hij zwak functioneerde. In dat jaar oneervol ontslagen, waarbij ook misbruik
van alcohol een rol gespeeld lijkt te hebben.
-W.F. Treub 1869-1877 (verplaatst naar Den Haag).
-H. Hamer, benoemd 1877 op een wedde van f.1450,-/jr, eervol ontslag i.v.m.
lichaamsgebreken 1884.
22

-Johan Hendrik Pieter Willem Braun, geb. 19-4-1838 te Den Haag, Luthers, gehuwd. 1884-
1893 (medisch ongeschikt verklaard).
-Johannes Gradus Millaard, geb. Stad Ommen 9-12-1852, NH, gehuwd, 5 kinderen, was
commies bij gevang den Haag, op wedde van f.900,-/jr plus vrije woning; 1893-1899.
-Johan Frederik de Jong, geb. 6-10-1865 te Nijmegen, NH, gehuwd, 2 kinderen, op wedde
van f.1450,-/jr 1899-1900 (verplaatst naar Breda)
-A.W. Idzenga 1900-1902 (overgeplaatst naar Roermond).
-C.H. Keiner, kwam van ROG Avereest, aangesteld 1902 op een wedde van f.1250,- plus
vrije woning. Overgeplaatst naar Groningen in 1904.
-Hendrik Willem Cornelis Botzen, geb. Leiden 23-4-1868, NH, gehuwd, 1 kind, kwam van
gevang Almelo, aangesteld 1904 op een wedde van f.1250,-/jr. Verplaatst naar Haarlem in
1908. Terug naar Zwolle in 1913-1915 (verplaatst naar Leeuwarden).
-J.W. Gosker, kwam van gevang Alkmaar, aangesteld 1908 op wedde van f.1250,-/jr –
overleden 1912 .
-J. Noordhoff, kwam van gevang Zutphen, werd aangesteld 1912 op een wedde van f.1300,-
/jr. Werd 1913 verplaatst naar Maastricht.
-Jan de Weerd, geb. 23-5-1870, gehuwd, 3 kinderen, kwam van gevang Sneek, aangesteld
1915 op een wedde van f.1300,-; tot 1919 (verplaatst naar Leeuwarden).
-P.J.A.D. Dirkmaat, op wedde f.3270,- , kwam van Zutphen, 1920-
-J.L.C. Lignian (1926)-1927 (verplaatst naar Hoorn)
-J. de Jonge 1927-1931 (verplaatst naar Roermond)
J.M. Hoogland 1931-
-Harm Zondag, geb.14-3-1888, -1939 (verplaatst naar ’s Gravenhage.
-B.Th.Derks, commies gevang Rotterdam aangesteld 1939 op wedde van f.2907,-
BIJLAGE C. BEWAARDERS VAN DE GEVANGENIS
De bewaarders waren:
-Hendrik Cieraad, 1 e knecht bij het Tuchthuis, in dienst vanaf 1808. Op 62 jarige leeftijd
eervol ontslagen in 1841.
-G. van Hoevell, 2 e knecht bij het Tuchthuis.
-Roelof van Gerner, knecht bij het Huis van Arrest (1820).
-Goris van Oven, 2 e knecht, in 1825 met pensioen wegens “geheele verstomping zijner
geestvermogens door hoge leeftijd”.
-Gerardus Copplé, 2 e knecht, benoemd 1825, eervol ontslag 1826.
-Jurrian Plas, benoemd tot 2 e knecht 16-1-1827, was toen 45 jaar, turfdrager, gehuwd met E.
Dirksen, op een wedde van f.200,-/jr. Hij had bij Waterloo gevochten en was daar gewond
geraakt en had een uitkering uit het Waterloofonds. Overleden mei 1845.
-Jan Roelof v.d. Berg, arbeider te Zwolle, benoemd 1841 tot bewaarder 1 e kl. op een wedde
van f.300,- Was toen 30 jaar oud. Staat van dienst: 6 jr 7 e Afd. Inf. In een brief van deze
bewaarder aan het Col.Reg. in 1859 154 vertelde hij dat bij de visitatie van gevangene Heinrich
Schultz hij was afgeleid door de buitenbel, waardoor Schultz in staat werd gesteld een pistool
te verstoppen en later weer bij zich te steken. In de 18 jaar dat v.d. Berg nu bewaarder was,
was hem dit nooit overkomen. Hij noemde voorbeelden van plichtsbetrachting: zo ontdekte
hij een touwladder in de strozak van gedetineerde Juten, zo ontdekte hij geld in de onderbroek
en een gouden pistool in de vorm van een knoop bij gedetineerde Lodewijk Kemper en
23

ontdekte hij een gestolen horloge bij gedetineerde Jan Willem Schutten. Omdat hij
minderjarige kinderen te onderhouden had, vroeg hij clementie van het Col.Reg. bij de
strafmaat. Oneervol ontslagen 1861.
- J. van Santen (1842).
-W. Nijman (1842).
-Christiaan Esman, timmerman te Zwolle, oud 33 jaar, gehuwd, 1 kind, staat van dienst: 6
jaren bij 1 e Bat. Jagers, benoemd 28-5-1845 tot bewaarder 2 e kl. op een wedde van f.200,-/jr,
eervol ontslag 1869.
-Jochem van der Veen, 35 jaar oud, arbeider, gehuwd met Johanna Vinger, 3 kinderen, staat
van dienst: 15 jaar militaire dienst bij 7 e Afd. Inf. en Rijdende Artillerie, benoemd tot
bewaarder 2 e kl. op een wedde van f.200,-/jr. Hij liet zijn alcoholistische vrouw in de steek,
waarvoor hij een vermaning kreeg 155 .Eervol ontslagen 1852 wegens benoeming tot
gerechtsdienaar.
-Johan Christiaan Jansen, wonende te Zwolle, arbeider, gepasporteerd sergeant, benoemd
1851 op een wedde van f.200,-/jr. Op 3-8-1852 werd deze bewaarder door de politie in
beschonken toestand aangetroffen in de tapperij Het Wapen van Zwolle aan de Melkmarkt 156 .
Hij werd 2-6-1856 eervol ontslagen wegens benoeming tot gerechtsdienaar.
-Frederik Kroes uit Vollenhove, benoemd tot bewaarder 2 e kl. in 1856 op een wedde van
f.200,-/jr. Hij had een militair pensioen uit Indië. Eervol ontslag 1857 wegens benoeming tot
rijksveldwachter.
-J. Nieman, sergeant 3 e Bat. 72 RI te Delft, benoemd 1858 op wedde van f.200,-/jr Oneervol
ontslagen 1861.
-Bernardus Diezeraad, benoemd tot 2 e kl. in 1861 op wedde van f.230,-/jr, promotie tot 1 e kl.
in 1862 (wedde f.300,-/jr) ; eervol ontslag 1864.
-Antonie Lengton, geb. 27-5-1823, benoemd 1861 tot 2 e kl. op wedde van f. 230,-/jr .
Oneervol ontslagen 1881 wegens ergerlijk plichtsverzuim (had ’s nachts geen ronde gelopen).
Het Col.Reg. dat Lengton voor ontslag had voorgedragen, schrok nogal van het “oneervol”,
probeerde dat bij de CdK terug te draaien 157 .
-Hendrikus van Dijk, benoemd 1864 op wedde van f.450,-/jr,, verplaatst naar Amsterdam
1869.
-Michiel Perwitz benoemd 1869 tot 1 e bewaarder; kwam van gevang te Hoorn, op wedde van
f.450,-/jr; staat van dienst: 7 jr. marine, tot 1865, 2 e stuurman. Oneervol ontslag wegens
sjoemelen met turf 1870.
-Gerrit Jan Lans, 2 e kl., benoemd 1869 op wedde van f.400,-/jr; verplaatst naar Leeuwarden
1881.
-Daniel Johannes van Meegeren, gepasporteerd onderofficier, benoemd 2 e kl. in 1870 op
wedde van f.400,-/jr; eervol ontslag 1875.
-Karel Louis de Boevere, benoemd 1875 op wedde van f.450,-/jr, geb. 15-2-1845 te Zwolle,
beroep smid, RK, gehuwd, 2 kinderen, staat van dienst soldaat 1RI; eervol ontslag 1877.
-W.F. Kersten, benoemd 1878 op wedde van f.400,-/jr; oneervol ontslag 1881.
-Hendrik Jan Altink, geb. te Wierden 23-8-1848, NH, gehuwd, 3 kinderen; bewaarder 2 e kl.;
van 1881-1887 (verplaatst naar Breda).
-Jacob Heite, geb. Giethoorn 12-4-1851, doopsgezind, gehuwd, 3 kinderen, op wedde van
f.500,-/jr van 1881-1882
-Gerhardus Overweg, geb. Zwolle 22-11-1854, RK, ongehuwd, tabakskerver, aangesteld op
wedde van f.500,- in 1881. Hij werd als brutaal ervaren en had kritiek op de cipier, waarvoor
hij voor schorsing werd voorgedragen. Uiteindelijk toch eervol ontslag in 1891.
-Jan Ezendam op wedde van f.500,-1882-1889 (verplaatst naar Arnhem).
-Johannes Hannessen, geb. Zwolle 7-11-1859, prot., ongehuwd, schoenmaker, op wedde van
f.500,-, aangesteld 1887; oneervol ontslagen in 1893: was door de politie dronken opgebracht,
24

waarbij hij door omstanders was uitgejouwd en had al eerder waarschuwingen gehad wegens
drankmisbruik 158 . Maar in de dienst was zijn gedrag altijd voorbeeldig..
-Hermannus Steenbergen, aangesteld 1889. Kwam van het gevang Arnhem, waar hij als te
weinig geschikt werd geacht als bewaarder in een cellulair systeem, omdat hij te weinig
afstand kon houden. Van beroep blikslager, 28 jaar, gehuwd, geen kinderen. Overleden als
bewaarder 2 e rang juli 1913.
- Jacobus Spijker, bewaarder 3 e rang, aangesteld 1891, geb. 9-12-1856, prot., gehuwd, 1 kind,
touwslager. Tot 1900 (verplaatst naar Deventer).
-H. van der Veen, afkomstig van de gevangenis Groningen, aangesteld als bewaarder 1 e
rang(=brigadier) op een wedde van f.675,-/jr 1897-1903 ; gepromoveerd tot hoofdbewaarder
(majoor) te Arnhem. Sprong in 1903 tijdelijk in bij ROG Veldzicht, omdat daar
wanordelijkheden waren.
-Adrianus Johannes van Wielink, agent van politie te Zwolle, aangesteld tot 2 e kl.op wedde
van f.500,-/jr; 1893-1902 (benoemd te Alkmaar).
-Gerrit Lindeboom geb. 23-9-1851 te Almelo, van beroep molenaar, protestants, gehuwd, 4
kinderen, aangesteld 1895 op een wedde van f.500,-/jr ; was tevens kok. Tot 1917 (was toen
bewaarder 2 e rang).
-Josef Westerbaan, bewaarder 3e rang, geb. 18-5-1870, NH, gehuwd, 2 kinderen. Werd
aangesteld 1900 op een wedde van f.500,-/jr, kwam van het gevang te Den Haag, waar hij in
conflict was gekomen met de directeur. Het MvJ vraagt aan het Col.Reg. om zijn gedrag
nauwkeurig te volgen en te rapporteren. De gedragsbeoordeling door het Col.Reg. is
negatief 159 en hem werd geadviseerd zelf ontslag te nemen in 1904, waarna hij zowel
solliciteerde bij de politie Den Haag, als bij het 3 e Reg.Huzaren.
-Duije de Groot, geb. 7-9-1870, agent van politie te Groningen, geb. te Groningen,
Doopsgezind, gehuwd, aangesteld tot bewaarder 3 e rang 1903; in 1911 overgeplaatst naar
Leeuwarden, omdat daar zich spanningen hadden ontwikkeld, was toen bewaarder 2 e rang. In
1912 terug naar Zwolle tot 1918 (verplaatst naar Leeuwarden).
-A.A. Wigman, bewaarder 1 e rang (brigadier), aangesteld 1903 op een wedde van f.675,-/jr;
kwam van het gevang te Arnhem. Overgeplaatst naar Den Haag 1910.
-Jan Kroon, bewaarder 3 e rang op wedde van f.550,-/jr , bij aanstelling in 1904 29 jaar oud,
geb. te Zwolle, NH, gehuwd, letterzetter; in 1907 overgeplaatst naar Arnhem.
-Jan Assink, geb.6-11-1869, bewaarder 3 e rang, komend van gevang Arnhem 1907-1912
(verplaatst naar Den Haag).
-Johannes Meulendijk, bewaarder 1 e rang (brigadier) op een wedde van f.700,-/jr, kwam van
gevang Den Bosch 1910-1913 (verplaatst naar Den Haag).
-Jan van Leeuwen, geb. 19-6-1871, gehuwd, 4 kinderen, bewaarder 2 e rang, kwam van
gevang Leeuwarden, waar spanningen waren 1911-1924
-Wolter van der Pers, geb. 26-12-1871, gehuwd, 4 kinderen, bewaarder 1 e rang (brigadier),
aangesteld op wedde van f.895,-/jr, kwam van gevang Rotterdam 1913-
-Hendrik Spijker, geb. 4-3-1883, gehuwd, 4 kinderen, bewaarder 2 e rang, kwam van gevang
Haarlem, aangesteld op wedde f.740,-/jr 1913-1914 (verplaatst naar Haarlem)
-Johannes Middel, bewaarder 3 e rang, 1919-(1924)
-Johannes Bosch, geb. 27-4-1881, hoofdbewaarder -1926 (verplaatst naar Amsterdam).
-Berend Edskes, bewaarder 3 e rang, geb. 13-5-1887, afkomstig uit Blijham (Gr.), op wedde
f.960,-/jr, aangesteld 1920-(1924)
-R. Venema (1927, 1931)
-H. de Jonge (1924, 1931)
-M. J. Vermeulen (1924, 1931)
-D.B.E. Lubbers (1924, 1931)
-J. Schuring (1924)
25

-Jan Kroon, geb. 10-6-1875, kwam van gevang Maastricht, aangesteld als hoofdbewaarder op
wedde van f. 1824,-/jr in 1926-(1931)
-H. Slijkerman (1930, 1931)
-H. Spijker (1924, 1931)
-S. van Winkelen (1930, 1931)
BIJLAGE D. BEWAARSTERS VAN DE GEVANGENIS
Verdere bewaarsters:
-Lamberta Anna Scheen, weduwe van Jan Rooke 1865-1868. Werd oneervol ontslagen omdat
ze een pakje en brieven had aangenomen bestemd voor gevangenen. Trouwde na haar ontslag
op 43 jarige leeftijd met de ontslagen gevangene annex gevangeniskok Willem Hamer, 28
jaar, te Zwolle.
-Maria Goridiena te Grootenhuis 1868-1878, vroeg en kreeg eervol ontslag wegens
lichamelijke zwakte.
-Samuelina Alida de Munnink 1878-1882. Ontslag oneervol. Ze had zich tegenover een
gevangene beklaagd over de directeur; deze zou zijn gezin slecht bestuurd hebben, hij had
een ongehuwde dochter met twee kinderen, “erger dan een publieke meid”. Dit, terwijl ze zelf
tegen de regels in de kok had uitgenodigd op de koffie in het vrouwenkwartier.
-Hendrika Lamechiena Hensens 1882-1883, geb. Veendam 28-11-1853, NH, ongehuwd,
kinderjufrouw, op een wedde van f.400,-/jr
-Henriëtte Christina Johanna Creutzberg 1883, geb. Avereest 4-2-1831, NH,
ongehuwd,aangesteld 1883 op een wedde f.400,-/jr; haar werd in 1888 aangeraden zelf
ontslag te vragen 160 , ze kwam bevelen niet na, er was misbruik van sterke drank en ze maakte
schulden. Ontslag 1888.
-Aaltje Assies, weduwe van A. Bomhoff 1888- , geb. te Zwolle plm. 1834, van beroep
baker , wedde f.400,-/jr. Ook na haar ontslag bleef ze reservebewaarster op een vaste wedde
van f.21,-/jr.
-Saartje Scheffer, geb. 1-4-1863 te Obergum (Gr.), NH, ongehuwd, naaister, benoemd tot
bewaarster 2 e rang in 1900, verplaatst naar Montfoort 1904.
-Elisabeth Hendrika Catharina Krähe, bewaarster 2 e rang, bij benoeming 25 jaar oud, geb. te
Arnhem, Evangelisch Luthgers, ongehuwd, costuumnaaister, wonende te Arnhem, aangesteld
1906 op een wedde van f.525,-/jr; overgeplaatst naar Rotterdam in 1908.
-E.J. Kremer, bewaarster 2 e rang, kwam van gevang Utrecht, aangesteld 1908 op wedde van
f.625,-/jr tot 1913.
-Jenneke van de Koppel, geb. 14-6-1887, bewaarster 2 e rang, kwam van gevang Gorinchem,
aangesteld 1914 op wedde van f.600,-/jr; overgeplaatst naar Rotterdam 1921.
26

BIJLAGE E. SCHRIJVERS VAN DE GEVANGENIS
-J. Göckel, tot 1862, toen hij werd ontslagen omdat hij een potje boter en geld voor een
gevangene had binnengesmokkeld.
-Antonius Johannes van Born, geb. Zwolle, gepensioneerd fourier 3 e RI, op wedde van f.150,-
/jr, 1863-1865.
-Petrus Johannes Arnoldus Brands, staat van dienst: gepasporteerd 3 e stuurman, op wedde van
f.150,-/jr 1865-1872.
-Johan Karel Jung, op wedde van f.250,-/jr. 1872-1875.
-Johannes Hendrik Cieraad, geb. 20-1-1851 te Zwolle, ongehuwd, staat van dienst: sergeant
3RI, 1875-1878.
-G.H. van Tongeren 1878-1883.
-August Constant Gelderblom, geb. 29-7- te Hoorn, prot., ongehuwd, op wedde f.350,-/jr
1883-1886 (verplaatst naar Den Bosch).
-Carel Dingenus van Bockxmeer , geb. 27-7-1864 te Hoorn, ongehuwd, RK, wedde f.350,-/jr
1886-1888.
-Theodorus Klinkert, op wedde f.350,-/jr 1888-1895 (naar gevang Rotterdam).
27

BIJLAGE F. BEZOEKERS DER PISTOLE
1827 Johan Joseph Verhoeff, belastingontvanger Oldemarkt/controleur liniedienst Provincie
Groningen
1828 Pieter Arianus Overduin, ingenieur van Waterstaat
1832 Johanna Hogeland
1833 A.H. Poppe
1842 Jan (G.H.)Bongers, Zwollerkerspel
1842 weduwe Johanna Jacoba Boerrigter
1843 G. Jacobs
1846 Karel van Hulst, Kampen (zie onder Bijzondere gevangenen)
1851 Wolter Velderink
1851 Levij Kroonenberg
1854 Zeger van der Bie
1855 Michael Nathan Polak
1862 Arnoldus Muurlink
1864 Andries Jan Eker
1865 Engbert van Eeck uit Nieuwleusen
1869 J. Littooy, coupeur uit Zutphen
1869 H. Hedeman Jr.
1872 Jan van Blanken
1872 Harm Jan Bos, landbouwer uit Dalfsen
1875 Isaac Wolff uit Kampen
1876 Simon Roecourt/Roucourt
1877 Thijs Podt
1881 Camp, maar wel met extra bewaking (zie Bijzondere gevangenen)
1882 J. Spijker
1886 F.H. Heukamp
1886 Stephanus Frederik Henri Wijking, onderdirecteur Hervormd Weeshuis
1889 August Blanke
1889 Albertus Bekendam
1899 H.F. Schenk
1900 Harm Kok
1904 Hendrik Hester Constantijn Castendijk, ontvanger Waterschap Vollenhove
1908 Jacob Jan Louman; omdat hij vegetariër was en dus geen warme maaltijden wenste (die
waren bereid in rundvet), verzocht hij toelating tot de pistole, wat werd toegestaan 161
1915 Melchior Floris Dikkers, geb. Kampen 23-9-1867, kassier van W. Dikkers & Zn
1916 Gerardus Wilhelmus van Dam
1916 Johannes Jozephus Hendriks
1917 J. Stegink, vrouw van J. Hartstra, Zwolle
1927 Jacoba Groene, wed. van H.J. de Groot
1928 Nicolaas Jacob Zebinder Baggerman
28

1928 Coenraad Willem Antoon Baron van Haersolte van den Doorn
1931 Karel Vos
BIJLAGE G. ARTSEN VAN DE GEVANGENIS
1814 Kannegieter, chirurgijn
1814 Med.Dr. v.d. Ketten
1824 Stroyken, chirurgijn-majoor 7 e Afd. Inf.
1825 Rodi, Officier van Gezondheid 1 e kl. 7 e Afd.Inf.
1825 Gerhardus Petrus Stutterheim, Officier van Gezondheid 2 e kl.
1825 Jacobus Franciscus Lippe. Officier van Gezondheid 3 e kl. voor artsenijkunde
1825 Schönvelt, artsenij-mengkundige
1826 Op de Laey, Officier van Gezondheid 2 e kl.
1826 Giesberger
1828 R.J. Jansen, artsenijmengkunde
1830 Buttelman artsenijmengkunde
1832 Seegers
1834 Q.C.N. van Enspijk Kleynhoff
1840 G.J. van Ommeren Officier van Gezondheid 3 kl. artsenijmengkundige
1842 L.C.A. van Gebauer Officier van Gezondheid 2 e kl .
1843 A.P. Kleynenberg Officier van Gezondheid 3 e kl. artsenijmengkundige en
geneeskundige
1843 civiele geneeskunde: contract met stadsgeneesheer Med.Dr. J. van Deen
1843 heelkundige behandelaar stadsgeneesheer Metelerkamp
1843 S.S. van Raalte heelmeester
1846 medicijnen geleverd door wed.J.S. Meulenhof geb. Roosenboom, na haar overlijden in
1852 werd het contract voortgezet door haar erven tot 1856
1847 S.S. van Raalte als heelkundige en Dr.Med. G.A. Ramaer als geneeskundige
1855 weer militaire artsen Officier van Gezondheid 2 e kl. C.H.D. Visscher
1859 Officier van Gezondheid 2 e kl. W.Krol
1860 Officier van Gezondheid 2 e Kl. H.J. Wilson voor zowel de geneeskundige dienst als ook
het gereedmaken der medicijnen
1862 Officier van Gezondheid 2 e kl. J. Hellendoorn
1865 Officier van Gezondheid 2 e kl. A. Baron van den Ramhorst de Brouwer
1884 Officier van Gezondheid R.H.F. Sikkes
Officier van Gezondheid S. de Jong -1898
1890 Officier van Gezondheid 1 e kl. P. Beijers
1898 Officier van Gezondheid P. Ziegeler
Officier van Gezondheid N.J. Cuperus
1916 Dr. F.G.J. Steenmijer (civiel arts)
29

BIJLAGE H. GEESTELIJK VERZORGERS VAN DE GEVANGENIS
prot.: Willem Jan Adelink, in 1814 al 50 jaar verbonden aan het tuchthuis. Overleden 1819.
prot.: Jan Antonie Oostkamp 1819-1841.
prot.: L. Vroom 1841-1862.
kath.: Joannes Jaspar -1846.
kath.: Antonius Tempelman 1849-1854.
kath.: Andreas Ignatius Schaepman 1854-1858.
kath.: P. Mocking 1858- overleden 20-12-1865.
prot.:Teunis Poortman 1862-1896.
joods: Dr. Jacob Fränkel 1864-1872. In 1872 kwamen er signalen bij het Col.Reg. dat Fränkel
weinig zorgvuldig zijn dienst vervulde. Fränkel vroeg daarop ontslag, trok dat verzoek weer
in, beschuldigde bewaarder Lengton van antisemitisch gedrag door joodse gevangenen langer
op te sluiten. De Commissie van Policie uit het Col.Reg. onderzocht die beschuldiging, vond
dat daar een luchtje aan zat en alsnog werd besloten door het Col.Reg. de rabbijn voor
ontslag voor te dragen bij het MvJ.
kath.: Gerardus Roelofs 1865-overleden 2-3-1885.
joods: Levi Andries de Leeuw 1872-1884.
joods: J. Frank 1884-overleden 1917.
kath.: Nicolaas van Balen 1885-1919.
prot. N. Jolles 1896-1902.
prot. Alexander Gerard van Gilse (doopsgezind) 1902-
joods: Samuel Juda Hirsch 1917-
kath.: Dr. W.F.H. Blom 1919-overleden 1929
prot.: H Visser (1926)
kath.: J.F.H. Eshuis 1929-
30

BIJLAGE I. LEDEN VAN HET COMITÉ VAN DAMES
Mevr. G.A. Gravin van Rechteren van Appeltern geb. de Vos van Steenwijk 1840-
Freule A.M. Bentinck 1840-
Mevr. Bühler 1840-
Mevr. Razouw geb. Schutte 1840-
Mej. A. Tholen 1840-
Mej. A. Büchner 1840-
Mej. S. Büchner 1840-
Mevr. Cnopius geb. Davelaar 1849-1885
Mevr. Helwig geb. Sesbruggen 1849-
Mevr. S. van de Bosch 1853-
Mevr. Wispelwey Hooft 1857-(1891)
Mevr. C.M. Moerel 1857-
Mevr. Bervoets 1866-1870
Freule C. Witsen Elias -1874
Mevr. Doijer geb. Evekinge 1841-1885
Mevr. A. Doijer- van Vechtendam 1852-
Mevr. de weduwe Doijer geb. van Velzen Coster 1870-
Freule H. Sandberg 1874-
Mevr.de weduwe Nieuwkuyk 1885-
Mevr. Gunning geb. van Eegten 1891-
Mej. A.L.H. E. Gastmann -1901
Mej. H.E. Cavaljé 1901-
Mevr. J.H.H. Rijk (1901)
Mevr. Beijerinck geb. Rijnders -1904
Mevr.L. Roijer geb. Nonhebel 1904-1915
Jonkvrouwe R.J. Sandberg (1904) -1908
Mej. Doijer -1903
Mevr. J.A.H. Rijk 1903-
Mevr. de Haan geb. Laan 1903-1905 en 1915-
Mej. J. van Eijk 1903-1907
Mevr. Visser-Gunning 1905- (1917)
Mevr. van Dingstee geb. de Roos 1907-
Mevr. La Rivière Fransen 1908-
31

Eindnoten
1
Archief Gevangenis Zwolle HCO toegangnr. 127 brief van OvJ aan Col.Regenten 9-9-1844 inv.nr. 315.
2
id. KB 25-5-1842 No. 98
3
id. KB 19-9-1877 No. 24 inv.nr. 328
4
id. KB 5-2-1920 No. 35, in druk, inv.nr. 338
5
id. brief 23-9-1869 inv.nr. 326 van OvJ aan MvJ: 9…) dat zekere Albert Dekker, oud 10 jaren, destijds
wonende te IJhorst gemeente Staphorst, thans te de Wijk, door de regtbank alhier (…) wegens gequalificeerde
diefstallen is veroordeeld tot gevangen zetting (…) van zes jaren”
6
id. brief van Col.Reg. aan PG Arnhem 18-9-1904 inv. nr. 347
7
id. 19-9-1857 inv.nr. 321
8
id. z.j. inv.nr. 338
9
id. brief 9-1-1824 inv.nr. 311
10
id. genoemd werd het KB 31-8-1886 Stbl. 159
11
id. 9-4-1868 inv. nr. 326
12
id.brief 13-2-1847 inv.317
13
id. bijlage bij brief van CdK 22-5-1851 inv. 318; in notulen 28-4-1851 inv. nr. 306
14
id. van MvJ 22-2-1869 inv.nr. 326
15
id. 11-10-1863 inv.nr. 324
16
id. notulenboek Col.Reg. 8-10-1827 inv. 303
17
id. van MvJ 16-10-1854 inv.nr. 320
18
id. brief MvJ aan Col.Reg. 29-12-1863 inv.nr. 324
19
id. van MvJ 20-7-1920 inv. 338
20
id. provisioneel reglement 26-2-1814, definitief KB 21-10-1822 No.46; van MvJ aan Col.Reg. 14-11-1854
inv.nr. 320; notulenboek Col.Reg. 27-1-1888 inv.nr. 307
21
id. brief 22-7-1874 inv.nr. 327
22
id. inv.nr. 309
23
id. KB 29-1-1858 No. 56 inv. nr. 321
24
id. MvJ 6-3-1918 inv. nr. 337
25
id. notulenboek Col.Reg. 10-12-1839 inv.nr. 304; 11-12-1845 inv.nr. 305
26
id. KB 26-11-1823 No. 155, inv.nr 321
27
id. brief van CdK aan Col.Reg. 11-8-1851 inv.nr. 318
28
id. circulaire van MvJ 17-2-1852 inv.nr. 318
29
id. notulenboek Col.Reg. 8-3-1852 inv.nr. 306
30
id. van MvJ aan Co.Reg. 27-3-1863 inv.nr. 324
31
id. brief van directeur aan Col.Reg. 22-4-1865 inv. 324
32
id van CdK 17-12-1840 inv. nr. 315
33
id. van MvJ aan CdK 8-1-1853 inv.nr.318
34
id. van MvJ 15-11-1856 inv.nr. 320
35
id. van CdK aan Col.Reg. 14-4-1858, in druk, inv.nr. 321
36
id. bijlage bij brief van CdK aan Col.Reg. 28-2-1859 inv.nr. 322; CdK 7-2-1859 inv.nr. 306
37
id. van MvJ 10-4-1884 inv. nr. 329
38
id. van MvJ 31-12-1920 inv.nr. 338
39
id. KB 12-12-1928 No. 29 inv.nr. 338 Tekst in druk en tekeningen.
40
id. in druk 21-6-1929 inv.nr. 338
41
id. MvJ 27-6-11930 inv. nr. 338
42
id. MvJ 27-6-1930 inv. nr. 338
43
id. MvJ 110-10-1930 inv. nr. 338
44
id. MvJ 19-9-1934 inv. 338
45
id. MvJ 15-6-1899 inv.nr. 332
46
id. brievenboek Col.Reg. 10-10-1900 inv.nr. 347
47
id. van MvJ 29-7-1926 inv.nr. 338
48
id.brief CdK 27-12-1833 inv.nr. 314
49
id. brief 8-7-1845 inv. 316
50
id. brief 21-10-1859 inv.nr. 322, van Art.Stapel-en Constr.Mag. Delft waren verzonden 1 pakkist, klein no.3
met 4 pistolen justitie
51
id. brief 22-10-1859 inv. 322
52
id.brief van cipier aan Cie.Adm. 4-1-1865 inv.nr. 324
32

53
id. van MvJ 28-12-1867, inv.nr. 307
54
id. 21-12-1876 inv. nr. 307
55
id.24-2-1904 inv.nr. 334
56
id. brief directeur aan AI 14-2-1919 inv.nr. 364
57
id. brievenboek Col.Reg. 1-10-1920 en 17-11-1920 inv. nr. 350
58
id. 24-8-1922 aan MvJ inv.nr. 350
59
id. brief 5-12-1931 inv.nr. 365
60
id. 20-3-1846 inv.nr. 316
61
KB 13-7-1858 No.72
62
id. consignes voor de schildwachten, in brievenboek cipier 1881 inv.nr. 359
63
id. notulen Col.Reg. 14-5-1862 inv.nr. 306
64
id. KB 27-9-1877 No. 11 inv.nr. 328
65 id. inv.nr. 313
66 id. brief van OvJ aan Col.Reg. 8-5-1862 inv.nr. 323
67 id. brief Col.Reg. aan MvJ 22-3-1905 inv.nr. 347
68 id. 5-3-1822 inv.nr.311
69 id. 7-8-1862 inv.nr. 323
70 id. van MvJ 6-6-1860 inv.nr. 322
71 id. briebenboek cipier inv. nr. 355
72 id. notulenboek Col.Reg inv.nr. 307
73 Henri A. Ett, Holland in rep en roer
74 Archief Gevangenis Zwolle ingang 127 brief MvJ 9-3-1864 inv.nr. 324
75 id. notulen Col.Reg. 11-10-1863 inv. nr. 306
76 id. notulen 13-10-1863 inv. nr. 306
77 id. in notulenboek Col.Reg. als ingekomen stuk d.d. 24-10-1863 inv. nr. 306
78 id. 29-12-1863 inv.nr. 324
79 id. brief van PG aan Co.Reg. 4-5-1864 inv.nr. 324
80 id. brief van cipier aan Col.Reg. 14-2-1864 inv.nr.324
81 id. notulen Col.Reg. 18-1-1864 inv.nr. 306
82 id. notulen Col.Reg. 14-2-1864 inv.nr. 306
83 id. notulen Col. Reg. 2-3-1864 inv.nr. 306
84 id. brief MvJ aan Col.Reg. 28-12-1881 inv.nr. 329
85 id. notulenboek Col.Reg. 22-1-1877 inv.nr. 307
86 id. notulenboek Col.Reg. 13-4-1818 inv.nr. 300
87 id. 4-2-1861 inv.nr. 323
88 id. 29-8-1863 inv. nr.324
89 id. notulen Col.Reg. 20-7-1866 inv.nr. 307
90 id. brief van Col.Reg. aan MvJ 24-12-1907 en 12-11-1907, inv. nr.348
91 id. brief van Col.Reg. aan MvJ 16-1-1908 inv.nr. 348
92 id. KB 14-11-1821 inv.nr. 311
93 id. 1-7-1824 inv.nr.311. Nadere info brief CdK 25-4-1827 inv.nr. 312 (KB 29-3-1827 No. 58
94 id. 16-12-1847 van CdK aan Col.Reg. bijlag B inv.nr. 317
95 id. brief van MvJ 19-5-1909 inv.nr. 336
96 id. van MvJ 5-3-1920 inv.nr. 338
97 id. brief 24-10-1861
98 id. brief zonder datum (1861) inv.nr. 323
99 id. 21-9-1814 inv.nr. 309
100 id. notulen Col.Reg. 31-8-1839 inv.nr. 304
101 id. brief CdK 3-10-1839 inv. 304
102 id. van MvJ 22-6-1861 inv.nr. 323
103 id. van MvJ 1-3-1920 inv.nr. 338
104 id. MvJ 30-3-1932 inv.nr. 338
105 id. brief CdK 31-1-1824 inv.nr. 311
106 id. van MvJ aan CdK 27-2-1850 inv.nr. 318
107 id. CdK 2-5-1850 inv.nr. 318
108 id. 31-1-1828 inv.nr. 313 en 1-1-1876 inv.nr. 328
109 id. van Binnenlandse zaken aan CdK 20-7-1832
110 id. 11-7-1835 inv.nr. 314
111 id. 9-3-1855 van CdK aan Col.Reg inv.nr. 320
33

112
id. bijlage bij brief 8-3-1853 van MvJ aan Col.Reg. inv.nr. 318
113
id. 2-6-1860 inv.nr. 322
114
id. brief 16-5-1815 inv.nr.309
115
KB 16-12-1814 No. 10
116
id. van Biza 17-2-1840 inv.nr. 315
117
KB 11-10-1826
118
circulaire MvJ 29-8-1854
119
id. van CdK aan Cie.Adm. 22-2-1862 ook in druk bijgevoegd inv.nr. 323
120
id. notulen Col.Reg. 25-3-1841 inv.nr. 304
121
id. brief 1-12-1840 inv.nr. 315
122
id. brief 12-2-1841 inv.nr. 315
123
id. notulen Col.Reg. 12-1-1842 inv.nr. 304
124
id. brief van Col.Reg. aan Lutherse voorganger ds. Helmig 31-7-1844 inv.nr. 343
125
id. brief 2-10-1871 plus reactie van de rabbijn, inv. nr. 327
126
id. brief cipier 18-10-1865 inv.nr. 359
127
id. brief Col.Reg. aan MvJ 3-9-1850 No. 4088 inv.nr. 343
128
id. bijlage d.d. 16-12-1859 No. 123 van Secretaris Generaal van Justitie, bij brief van CdK 20-12-1859 aan
Cie.Adm. inv.nr. 322
129
id. van MvJ 19-3-1861 inv.nr. 323
130
id. 9-6-1860 inv.nr. 306
131
id.losbladig in notulenboek 5-10-1862 inv.nr. 306, goedgekeurd door CdK
132
id. brief directeur van de arbeid, met bijlagen 15-5-1841 inv.nr. 315
133
id. MvJ 31-3-1917 inv. nr. 337
134
id. brief van MvJ 10-9-1869 notulenboek Col.Reg. inv.nr. 307
135
id.brief 20-12-1823 inv.nr. 311
136
id. brief 17-4-1855 inv.nr. 320
137
id. notulenboek Col.Reg. 16-2-1893 inv.nr. 307
138
id. brief 4-3-1874 inv.nr. 327
139
id. brief van Comité van Dames 21-5-1840 inv.nr. 315
id. brief van Comité van Dames aan Col.Reg. 4-3-1841 inv.nr.315
141
id. van Col.Reg. aan Comité van Dames 20-2-1849 No. 3769 inv.nr. 343
142
id. brief van Comité aan Col. Reg. 1843
143
id. notulen Col.Reg. 24-4-1850 inv.nr. 306
144
id. van Col.Reg. aan Comité van Dames 24-4-1850 No. 4023 inv.nr. 343
145
id. brief Inspecteur aan CdK 30-6-1857 inv.nr. 321
146
id. brief van Comité van Dames aan Col.Reg. 15-8-1857 inv. nr. 321
147
id. notulenboek Col.Reg. 4-3-1874 inv.nr. 307
148
id. van CdK 11-8-1823, inv.nr. 310
149
id. van CdK aan Col.Reg. 20-6-1872 inv.nr. 327
150
id. 16-8-1939 inv.nr. 339
151
id. brief 12-6-1846 inv. nr. 343
152
id. notulen Col.Reg. inv.nr. 306
153
id. brief van MvJ aan Cie.Adm. 8-2-1868 inv.nr. 326
154
id. 25-9-1859 inv.nr. 322
155
id. van Col.Reg. aan CdK 4-6-1850 no. 4039 inv.nr. 343
156
id. brief van politie aan Col.Reg., inv. 319
157
id. 19-3-1881 inv.nr. 329
158
id brief 22-2-1893 inv.nr. 346
159
id. brief 30-8-1904 aan Commissaris van Politie te Den Haag inv. nr. 347
160
id. brief Col. Reg. 18-6-1888 inv.nr. 346
161
id. brief van cipier aan Col.Reg. 28-10-1908 inv.nr. 336
34