Download PDF (391KB) - Springer

Dankwoord
Tot slot wil ik hier mijn dank uitspreken. Allereerst aan Ruud van Doorn, die
mij in eerste instantie stimuleerde om mijn gedachten over de aanpak van
gedragsproblemen op papier te zetten. Vervolgens aan Nico Rosenbaum, die
mij inspireerde om mijn verzameling A4’tjes tot een boek te bundelen. Martine
Delfos en Rutger Jan van der Gaag ben ik erkentelijk voor het grondig en
kritisch doornemen en becommentariëren van de eerste druk van dit boek.
Ook ben ik dank verschuldigd aan Jos Haartmans voor zijn toestemming om
het kader waarmee hij gedragsproblemen en de aanpak daarvan beschrijft
te gebruiken om daar verder op te kunnen bouwen. Roel de Groot en Jos de
Vries dank ik voor hun suggesties ter verbetering van dit boek.
Voor de tweede, totaal herziene druk ben ik zeer veel dank verschuldigd aan
Ron van Deth, die alle hoofdstukken van feedback heeft voorzien en erin
geslaagd is om mijn vaak breedvoerige teksten zodanig in te korten dat er
met behoud van kwaliteit een handzaam boek overbleef. Ook dank ik Ina
van Berckelaer-Onnes, die het hoofdstuk autismespectrumstoornissen van
kritisch commentaar heeft voorzien, en Jan Buitelaar voor het doornemen
van het hoofdstuk over ADHD. Ten slotte zou dit werk niet tot stand hebben
kunnen komen zonder de mensen van uitgeverij Bohn Stafl eu van Loghum.
En last but not least mijn man, Bram van der Kamp, die mij gedurende de
voorbereiding van drie jaar voor de eerste druk en twee jaar voor de herziening
steeds gesteund heeft met dit grote project.
Trix van Lieshout
T. van Lieshout, Pedagogische adviezen voor speciale kinderen, DOI 10.1007/978-90-313-6891-4, © 2009 Bohn Stafleu van Loghum, Houten

Bijlage 1 Originele modellen van
J.J.M. Haartmans
Hierna volgen twee publicaties van Jos Haartmans, kinder- en jeugdpsycholoog
in Geleen, daar ik mij op twee belangrijke punten op zijn werk heb
gebaseerd.
De eerste publicatie is zijn originele Top-40 van pedagogisch vakmanschap,
verschenen in tiaz (1997) 2 .
Verder heb ik me bij het opstellen van de kolommen ‘probleem en benadering’
in deel ii laten inspireren door zijn artikel ‘De POBOS Kijk- en Handelingswijzer’,
eerder verschenen in het Tijdschrift voor Remedial Teaching (1999) 1 .
Pedagogisch kwaliteitszorg in het onderwijs
Over leerlingzorgsysteem, leerlingvolgsysteem, preventie vroegtijdig
school verlaten en pedagogisch vakmanschap
www.pobos.nl
Samenvatting
Pedagogische kwaliteitszorg vereist van een school het gebruik van een pedagogisch
leerlingvolgsysteem, als hulpmiddel bij het in kaart brengen van
pedagogische (sociaal-emotionele) problemen en het opstellen van pedagogische
handelingsplannen. Een pedagogische grondhouding en het speciaal
pedagogisch handelen van docenten zijn vereist voor het werken met leerlingen
met problemen in de sociaal-emotionele ontwikkeling. Een school die
zorgverbredend en preventief ten aanzien van vroegtijdig schoolverlaten wil
werken, dient een hoogwaardig leerlingzorgsysteem te hebben.
T. van Lieshout, Pedagogische adviezen voor speciale kinderen, DOI 10.1007/978-90-313-6891-4, © 2009 Bohn Stafleu van Loghum, Houten

344 Pedagogische adviezen voor speciale kinderen
Kernbegrippen in dit artikel zijn ‘pedagogische grondhouding’, ‘gedragsproblemen
en emotionele problemen’ en ‘Pedagogische Kijk- en Handelingswijzers’.
Pedagogisch vakmanschap
Een docent is meer dan een kennisoverdrager. Tenminste, dat wordt in de
meeste lerarenopleidingen tegen de studenten gezegd. Studenten wordt dan
verteld dat ze een pedagogische grondhouding of ‘attitude’ moeten hebben
of zich moeten aanleren. Afhankelijk van het pedagogisch kaliber van die
opleiding wordt diepgang gegeven aan het begrip ‘pedagogische grondhouding’,
bijvoorbeeld door aan te geven dat een docent ‘empathisch moet kunnen
reageren’ of ‘door de leerling te blijven zien achter het vervelende gedrag’
of ‘door te differentiëren’.
Hieronder staat een Top-40 van pedagogisch vakmanschap. Haartmans
benadrukt dat alle kenmerken uit de Top-40 even belangrijk zijn.
Top-40 Pedagogisch vakmanschap
1 Duidelijk en consequent zijn.
2 Gevoel voor humor hebben.
3 Vriendelijk zijn.
4 Niet bang zijn om fouten toe te geven.
5 Leerlingen niet overvragen.
6 Geen lesboer zijn.
7 Vastberaden zijn, maar geen ‘generaal’.
8 Het goede belonen en complimenten maken.
9 Zinvol bestraffen en aangeven waarom.
10 Iets hebben voor leerlingen die sneller klaar zijn.
11 Zorgen voor een aantrekkelijke klas.
12 Geen voorkeursbehandelingen geven: eerlijk verdelen.
13 Interessante lessen geven.
14 Eigen lessen (laten) bekijken.
15 Schoolwelbevinden meten.
16 Een klassenvergadering houden.
17 Leerlingen niet klassikaal voor schut zetten.
18 Niet (te snel) uit het lokaal sturen.
19 De schoolregels kennen, toepassen en controleren op naleving.
20 Goed luisteren; niet zelf alsmaar het woord hebben.
21 De klas inlopen; niet voortdurend achter die lessenaar zitten.
22 Enthousiasme en tevredenheid uitstralen.
23 De namen van de leerlingen kennen en noemen.
24 De leerlingen als persoon nooit afkeuren, maar wel hun gedrag als dat
nodig is.
25 De pester bestraffen in plaats van de zondebok in bescherming nemen.

Bijlage 1 Originele modellen van J.J.M. Haartmans
26 Aan beloften houden.
27 Tegen een grapje kunnen.
28 Groepsactiviteiten organiseren.
29 Tijd voor de leerling hebben.
30 Zelf het goede voorbeeld geven: op tijd zijn en netjes gekleed zijn.
31 Nooit een schoolprobleem met een collega bespreken over de hoofden van
de leerlingen.
32 Nooit op leerlingen afreageren.
33 Gelegenheid tot opnieuw proberen geven.
34 Bemoedigen.
35 Iets opnieuw uitleggen.
36 Leesbaar schrijven op het bord (inclusief het huiswerk).
37 Niet wantrouwend zijn.
38 Het dossier van de zorgleerling kennen.
39 Rechtstreeks contact met de ouders opnemen bij een duidelijk probleem.
40 Op huisbezoek gaan als dat bevorderlijk is voor de samenwerking.
Bron: TIAZ, 1997 nr. 2, p. 108
Het begrip Pedagogische Kijk- en Handelingswijzer is in 1985 door Haartmans
geïntroduceerd en in de loop der jaren bewerkt tot het Pedagogisch
Leerlingvolgsysteem: een concept van gestandaardiseerde gedragsobservatieschalen.
Deze Pedagogische Kijk- en Handelingswijzer wordt tijdens
teamgerichte nascholing als hulpmiddel geïntroduceerd bij het opstellen van
handelingsplannen en een implementatiemethodiek ( POBOS , 1996-2001).
POBOS Pedagogische Kijk- en Handelingswijzer
Een kijkwijzer is een beschrijving van gedragssignalen die horen bij een
bepaald gedragspatroon. Om de koppeling naar het handelen te kunnen
maken, is daarnaast een handelingswijzer geplaatst.
Het is de bedoeling dat de docent nadenkt over de handelingsrichtlijnen en
zich afvraagt welke voor hem/haar het meest geschikt en uitvoerbaar zijn.
Deze Pedagogische Kijk- en Handelingswijzer is bedoeld als een richtinggevend
kader bij het geven van sociaal-emotionele remediale hulp. De Pedagogische
Kijk- en Handelingswijzer wordt hier niet compleet weergegeven,
omdat het cursusmateriaal betreft. Maar de beschrijving geeft wel een indruk
van de extra sociaal-emotionele hulp die in feite alle docenten zouden moeten
kunnen geven. Deze hulp, de concretisering en de effecten ervan dienen
in een handelingsplan geregistreerd te worden.
345

346 Pedagogische adviezen voor speciale kinderen
Kijkwijzer
onveiligheid/ongeborgenheid
De leerling:
Is angstig.
Voelt zich snel bedreigd.
Zoekt bescherming.
Is affectief ingeklemd.
Ontvlucht de realiteit.
Vermijdt nieuwe situaties.
Handelt dwangmatig.
Heeft vaak een zondebokpositie.
Wordt vaak bedreigd/geïntimideerd
Kijkwijzer
depressiviteit
De leerling:
Is weinig levenslustig.
Is regelmatig depressief.
Toont weinig eigen initiatief.
Geeft snel op.
Denkt negatief over zichzelf.
Ziet er ongelukkig uit.
Is affectief moeilijk bereikbaar.
Heeft vaak een zondebokpositie.
Handelingswijzer
affectie: veiligheid, geborgenheid, acceptatie
De docent:
Maakt oogcontact.
Neemt in bescherming.
Zorgt voor een veilige sfeer.
Geeft positieve bevestiging.
Geeft de leerling een eigen plaats.
Accepteert en beoordeelt het gedrag en niet de persoon.
Benut informele situaties.
Schenkt vertrouwen.
Hanteert regels en structureert.
Handelingswijzer
heropbouw van relaties
De docent:
Toont interesse.
Stimuleert en enthousiasmeert.
Wijst op goede dingen.
Spreekt positieve verwachtingen uit.
Gebruikt humor.
Geeft het gevoel dat hij klaarstaat.
Ondersteunt d.m.v. begeleidingsgesprekken
(‘mentale push-up’).
Is alert op pesters.

Bijlage 1 Originele modellen van J.J.M. Haartmans
Kijkwijzer
teruggetrokkenheid/ sociaal isolement
De leerling:
is vaak alleen.
is sociaal geïsoleerd.
vermijdt sociale situaties.
is (sociaal) angstig.
wordt verworpen door anderen.
is timide en verlegen.
durft niets nieuws te doen.
heeft vaak een zondebokpositie.
Handelingwijzer
socialisering: afbouw van het sociaal isolement
De docent:
stimuleert en organiseert relatiebevorderende activiteiten.
attendeert op het belang van sociale relaties en situaties.
betrekt de groep.
spreekt positieve verwachtingen uit.
zorgt voor een veilige sfeer.
is alert op pesten.
347

348 Pedagogische adviezen voor speciale kinderen
Kijkwijzer
pervasieve ontwikkelingsstoornissen
De leerling:
Handelingswijzer
vergroten van het sociale ‘begrijpen’
De docent:
Begrijpt weinig van de sociale wereld om zich heen. Weet dat het (koppig) gedrag een uiting van onver-
Stemt onvoldoende op de ander af.
mogen is.
Voert de druk niet op.
Reageert weinig op de sociale omgeving. Laat deelnemen aan een speciale sociale-vaardig-
Kan zich niet of weinig in andermans gevoelens ver-
plaatsen.
Kan wel gedrag naspelen, maar blijft vaak moeite
houden met functioneel toepassen.
Is vaak gestoord in de verbale en non-verbale com-
municatie.
Is angstig omdat hij/zij meegesleept wordt door
bepaalde prikkels (angstige, koppige, chaotische
reactie).
Kan fantasie en werkelijkheid moeilijk uit elkaar houden.
Is sterk gefi xeerd op dingen (bijv. wieltjes, knopjes),
vertoont beperkte interesses, is star/rigide.
Is vaak druk en rusteloos.
heidstraining (maar verwacht geen wonderen).
Legt expliciet uit wat een ander voelt, bedoelt en
leert hem hoe hij dan het best kan reageren.
Corrigeert ongewenst gedrag door snel en duidelijk
ingrijpen.
Leert vaste handelingen door veel herhaling en legt
hem steeds expliciet uit hoe hij overkomt en hoe hij
beter kan reageren.
Structureert situaties.
Voorkomt confrontatie met een onbekende/sociaal
drukke situatie.
Brengt niet onverwachts grote veranderingen in programma,
klas en werkwijze aan.
Kondigt kleine veranderingen ruim van tevoren en
duidelijk aan.
Gebruikt visuele ondersteuning bij dagprogramma’s.
Let op zijn taalgebruik (zegt bijvoorbeeld niet: ‘doe
niet zo gek’, gebruikt zo weinig mogelijk fi guurlijke
taal).
Probeert die aandacht voorzichtig, geleidelijk te
verplaatsen en houdt rekening met zijn geringe fl exibiliteit.
Begrijpt dat dat voortkomt uit deze problematiek.

Bijlage 1 Originele modellen van J.J.M. Haartmans
Kijkwijzer
faalangst/ontmoediging en demotivatie
De leerling:
Is faalangstig.
Heeft weinig zelfvertrouwen.
Denkt negatief over zichzelf.
Is ontmoedigd.
Handelingswijzer
bemoediging en remotivatie
De docent:
Spreekt positieve verwachtingen uit.
Sluit aan bij de mogelijkheden en geeft opdrachten op
niveau.
Benadrukt de goede dingen.
Biedt herkansingen en/of geeft proefwerktraining.
Geeft taken die motiverend zijn.
Organiseert/geeft een faalangstreductietraining.
Is op zoek naar eigen mogelijkheden. Organiseert doe- en hobbydagen.
Kijkwijzer
agressie/grensverlegging
De leerling:
Heeft een negatieve instelling.
Spreekt tegen, drijft vaak de eigen zin door.
Is koppig, wordt snel driftig bij een verbod.
Is (instrumenteel) agressief.
Eist aandacht op.
Houdt zich moeilijk aan regels.
Wordt gemeden door andere leerlingen.
Handelingswijzer
gedragsstructuur
De docent:
Structureert sterk vooraf.
Bespreekt en evalueert het gedrag regelmatig.
Geeft duidelijk grenzen aan.
Hanteert een gedragskaart om dit zelfbepalende gedrag te
veranderen.
Bestraft zinvol (dus niet ‘pennen’), confronteert met gevolgen
van daden.
Keurt negatief gedrag af, maar niet de persoon.
Neemt zwakkeren in bescherming.
Toont overwicht en spiegelt.
Hanteert consequent regels.
Biedt oefeningen in sociale vaardigheden/werkt volgens een
programma ‘Sociale Vaardigheden’.
Gaat een ‘stoeicontact’ aan (bijvoorbeeld in de gymles, op
kamp, krachtspel, judo) om zijn energie in positieve banen
te leiden.
349

350 Pedagogische adviezen voor speciale kinderen
Kijkwijzer
gebrekkig normbesef
De leerling:
Voelt zich niet schuldig na een vergrijp.
Liegt.
Gaat om met probleemjongeren.
Loopt weg/spijbelt.
Steelt.
Vernielt.
Vloekt/gebruikt obscene taal.
Gebruikt drugs/alcohol.
Neemt verboden spullen mee naar school.
Kijkwijzer
taalstructuurzwakte
De leerling:
Is overbeweeglijk.
Is onrustig.
Heeft concentratieproblemen.
Heeft moeite met het overzien van situaties.
Heeft een gebrek aan analyserend vermogen.
Heeft moeite met huiswerk maken en studievaardigheden.
Handelingswijzer
normbesef/gewetensfunctie vergroten
De docent:
Hanteert duidelijke regels.
Spreekt meteen aan en neemt contact op met thuis.
Werkt met een gedragskaart en koppelt beloning en straf
hieraan.
Tracht vanuit een vertrouwensrelatie preventief te
werken.
Organiseert preventieprojecten.
Spiegelt.
Evalueert regelmatig.
Bestraft zinvol.
Handelingswijzer
taak- en aanpakstructuur
De docent:
Tracht overbodige prikkels zoveel mogelijk weg te nemen.
Geeft een prikkelarme plaats in de klas.
Zorgt voor rust, orde en regelmaat.
Hanteert consequent regels en vaste afspraken.
Verdeelt de leerstof in kleine stappen.
Houdt de instructie enkelvoudig en eenvoudig.
Geeft veel feedback.
Laat handelingen verwoorden en controleert op begrip en
overzicht.
Geeft gerichte huiswerkhulp en controleert de agenda.

Bijlage 1 Originele modellen van J.J.M. Haartmans
Kijkwijzer
aandachttekort/hyperactiviteit
De leerling:
Heeft grote concentratieproblemen.
Is impulsief in denken en doen.
Friemelt/speelt met spullen.
Heeft duidelijk moeite met het onderdrukken
van prikkels.
Is onhandig.
Is overbeweeglijk.
Vertoont motorische onrust.
Handelingswijzer
structuur, ordening, regelmaat en prikkelreductie
De docent:
Structureert alle situaties sterk voor (incl. huiswerk).
Geeft duidelijke, concrete, korte en enkelvoudige
instructies.
Deelt een opdracht op in kleine deeltaakjes.
Geeft één opdracht tegelijk.
Geeft een rustige plaats in de klas.
Bereidt voor op vrije situaties.
Legt uit wat er misgegaan is.
Geeft complimenten voor goede sociale interactie.
Tracht niet boos te worden, maar legt uit welk gedrag voor
het foutieve gedrag in de plaats moet komen.
Ondersteunt d.m.v. schema’s, plaatjes, richtwoordjes en
instructiebandjes.
Bouwt motorische activiteiten in en geeft aan wanneer
motorische onrust niet is toegestaan.
351

Bijlage 2 Verschillen in gedrag tussen
jongens en meisjes
Aanhangsel bij de inleiding
Een van de redenen waarom er in het Speciaal Onderwijs meer jongens dan
meisjes zitten, is dat jongens zich vaak nadrukkelijker uiten en daardoor
vaak meer last veroorzaken.
Jongens en meisjes (mannen en vrouwen) verschillen niet alleen in biologisch,
maar ook in psychologisch opzicht van elkaar: jongens bekijken de
wereld meer vanuit zichzelf, nemen zichzelf als maat en kijken dan hoe iets
in elkaar zit. Ook zijn ze onderzoekender en meer gericht op status. Meisjes
zijn eerder geneigd bij allerlei activiteiten het perspectief van de ander
te betrekken en na te gaan wat er in een ander omgaat. Bij baby’s zie je dat
het jongetje al meer op voorwerpen gericht is en het meisje meer op gezichten.
Baron-Cohen (2003) stelt zelfs dat ‘vrouwelijke’ hersenen overwegend
geprogrammeerd zijn voor empathie en ‘mannelijke’ hersenen overwegend
voor het begrijpen en bouwen van systemen. Vrouwen die extreem hoog
op de empathieschaal scoren, vallen niet speciaal op, maar de vrouwen die
over een extreem mannelijk brein beschikken wél. Dat is de groep waarin
Baron-Cohen gespecialiseerd is: de autisten. De taalvaardigheid van meisjes
ontwikkelt zich sneller. Ze blijven die voorsprong houden en uiten zich door
veel te praten en hardop te denken. Jongens en mannen zijn veel zuiniger
met woorden. Dit verschil kan wel eens voor irritatie zorgen; terwijl het juist
belangrijk is om de specifi eke verschillende eigenschappen van mannen
(hun actiegerichtheid en weerbaarheid) en vrouwen (hun inlevingsvermogen
en gerichtheid op samenwerking) niet weg te willen poetsen, maar juist te
erkennen en meer tot hun recht te laten komen. Naast de verschillen zijn er
ook veel overeenkomsten tussen mannen en vrouwen. Ze kunnen veel dingen
even goed, maar dat betekent nog niet dat ze voor hetzelfde kiezen. Er is niet
zozeer verschil in gedragsmogelijkheden als wel in ‘voorkeursgedrag’. Zo
zal in het algemeen een jongen minder geneigd zijn voor zorg te kiezen en
een meisje minder voor bètavakken, terwijl ze dat allebei best zouden kunnen.
Door dit alles te beseffen, kan er beter begrip tussen de seksen ontstaan
(Delfos, 2004, 2008).
T. van Lieshout, Pedagogische adviezen voor speciale kinderen, DOI 10.1007/978-90-313-6891-4, © 2009 Bohn Stafleu van Loghum, Houten

354 Pedagogische adviezen voor speciale kinderen
Er is bij tegenvallers ook een groot verschil in reactie tussen meisjes en jongens.
Een meisje zal eerder geneigd zijn een aanval te voorkomen door aardig
te doen, erover te praten of de slachtofferrol te kiezen en meer internaliserend
gedrag vertonen, zoals verdriet of depressie. Een jongen daarentegen zal eerder
(hyper)actief worden, naar buiten gericht (externaliserend) en agressief
reageren. Voor dit ‘jongensgedrag’ moeten we meer begrip opbrengen; dus
niet te snel zo’n gezonde reactie op een ongezonde situatie problematisch of
een stoornis noemen. Tegenwoordig lijken vrouwelijke waarden, zeker in de
hulpverlening en het onderwijs, te veel tot norm verheven te worden (Oude
Egberink, 2001). Het gevaar is dat jongens die te weinig fysieke en emotionele
ruimte krijgen om zichzelf te zijn buiten de boot vallen en hun mannelijke
identiteit niet langer zoeken in maatschappelijk succes, maar in minder
gewenst gedrag (Woltring & Tavecchio, 2003). Ook Delfos (2001b) spreekt in
dit verband van het gevaar van de ‘ontmannelijking’. Dit risico is mogelijk
nog groter, omdat er in het (basis)onderwijs zoveel meer vrouwelijke leerkrachten
werken, die deze heftige, agressieve gedragsuitingen van zichzelf
meestal niet hebben of kennen. Anderzijds kunnen vrouwelijke leerkrachten
agressie beter reguleren dan hun mannelijke collega’s, die vaak meer competitiegericht
zijn. Al met al zou het goed zijn als er (vooral) in het basisonderwijs
meer mannelijke rolmodellen komen (Tavecchio, 2003, 2007a). Dit geldt zeker
voor die jongens die een afwezige of probleemvader hebben (Biddulph, 1999).
Die zouden zich zo beter kunnen identifi ceren; dat zou een goede invulling
aan hun mannelijkheid en mannelijke energie kunnen geven. Ook voor meisjes
zou het heilzaam zijn als er meer mannen in het (basis)onderwijs zouden
werken. Meisjes kunnen dan beter gestopt worden in het typisch doorgeslagen
meidengedrag, zoals roddelen, stoken en samenzweren. Zoals Lachesis
(2001) het gekscherend omschrijft: ‘Ik ben bang dat algehele vermutsing op de
loer ligt. Dat er te veel begrip ontstaat voor gedoe, gestook en gesnotter. Het
stoere petje dreigt in de verdrukking te raken. Een onbegrepen fenomeen in
een woud vol amorf zo-voel-ik-me-nu-eenmaal-getut.’
Delfos (2001b) stelt dat er ook een evolutionaire noodzaak is voor de kenmerkende
verschillen tussen jongens en meisjes (mannen en vrouwen). De vrouw
kan een ander wezen op de wereld zetten en dat vereist dat zij zich kan verplaatsen
in een ander, bijvoorbeeld om te weten of de baby honger heeft en
wanneer zij moet voeden. Zij zal in tijden van gevaar veiligheid zoeken, voor
‘nest’ en naasten zorgen en praten met vertrouwde mensen. De man, die ‘het
nest’ moet beschermen, moet vooral in tijden van gevaar agressief kunnen
zijn en laten zien ‘wie de sterkste is’. Daarvoor moet je je niet te veel in anderen
verplaatsen, anders kun je niet effectief daadkrachtig zijn. Daarom zou,
volgens Delfos, een gebrek aan inlevingsvermogen voor een man evolutionair
gezien noodzakelijk zijn. Overigens zijn mannen weer beter in het signaleren
van gevaar en agressie. Ook dit is een vorm van empathisch vermogen, maar
dan op een ander deel van het empathisch spectrum dan bij vrouwen (Delfos,
2001c).
Belangrijk is dat we dit verschil tussen jongens en meisjes accepteren en
meer gaan waarderen. Hun verschillende kwaliteiten en zwakheden moeten

Bijlage 2 Verschillen in gedrag tussen jongens en meisjes
gerespecteerd worden. We moeten niet de fout maken het ene alleen maar als
goed te zien en het andere als slecht. Beide kwaliteiten – zich kunnen inleven,
verzorgen, én daadkracht, agressie – zijn waardevolle zaken .
Het gaat hier over de ‘gemiddelde’ man en vrouw, jongen en meisje, maar
er zijn natuurlijk grote afwijkingen van deze gemiddelden. Iedere kwaliteit
heeft vaak ook een negatieve kant. Meisjes en vrouwen kunnen zich beter
inleven en daardoor anderen ook beter bespelen en manipuleren, en verfi jnder
liegen en bedriegen. Jongens en mannen zijn meer rigide, waardoor ze
zich langduriger kunnen concentreren. Ook zijn ze in het algemeen directer,
‘recht voor zijn raap’ en daadkrachtiger.
Oorzaken voor het veel agressievere jongensgedrag, dat al vanaf vierjarige
leeftijd optreedt, liggen op drie vlakken:
1 Verschil in taalontwikkeling. Met de taalontwikkeling neemt in het algemeen
zowel bij jongens als bij meisjes het probleemgedrag af. Ze leren zich
beter uiten, waardoor fysieke agressie niet meer nodig is. Bij jongens ontwikkelen
de taalvaardigheden zich doorgaans later, met als gevolg dat zij
langer blijven steken in fysieke agressie.
2 Biologische factoren. Hoge concentraties van het mannelijk geslachtshormoon
testosteron, lage concentraties van het stresshormoon cortisol en de
neurotransmitter serotonine hangen samen met meer agressief, antisociaal
gedrag.
3 Manier van omgaan met elkaar. Jongens gebruiken in de omgang fysieke
kracht, willen confl icten uitvechten, bepalen wie de leiding heeft en zijn
ingesteld op competitie. Meisjes hebben veel meer behoefte aan saamhorigheid,
aan uitpraten en onderhandelen, wat escalatie kan voorkomen
(Prinzie, 2007).
Jongens hebben meer last van – deels – biologisch bepaalde kwetsbare
persoonlijkheidskenmerken. Bij hen is empathie minder ontwikkeld en
impulsiviteit juist meer. Daarom zitten er in de jeugdinstellingen en jeugdgevangenissen
veel meer jongens dan meisjes. Ook bij meisjes stijgt de
criminaliteit, al heeft dat waarschijnlijk te maken met omgevingsfactoren.
Tegenwoordig worden meisjes minder beschermd opgevoed, met minder
ondersteuning en supervisie. Daardoor gaan meisjes met een reeds aanwezige
genetische kwetsbaarheid voor afwijkend gedrag zich eerder crimineel
gedragen (Vermeiren, 2007).
Daarnaast komt er steeds meer aandacht voor ‘ meidenvenijn’ . Meisjes die net
zo hard pesten als jongens, maar strijden met hun tong en niet zozeer met
hun vuisten. Hun pestgedrag is minder zichtbaar, het gaat stiekemer, met
een blik of met briefjes. Dit ondergrondse venijn wordt vaak onderschat, terwijl
de effecten zeer schadelijk kunnen zijn. Het populairste meisje, dat aantrekkelijk
en sociaal intelligent is, laat anderen voor zich lopen en weet ook
volwassenen in te pakken. Omdat iedereen bij haar in de gunst wil komen,
kan zij zich ontwikkelen tot de zogenoemde Queen Bee (bijenkoningin). Voor
355

356 Pedagogische adviezen voor speciale kinderen
haar en haar hofhouding (de Wannabees) draait alles om macht. De hofhouding
heeft er alles voor over om bij de Queen Bee te horen en bestaat uit:
De trouwe adjudant/hofnar/aangever, die niets is zonder de Queen Bee en
alles doet om haar positie te behouden.
De bankier, die de informatie beheert waarmee ze anderen kan manipuleren.
Ze lijkt onschuldig, maar is een rasintrigante die zelf buiten schot
blijft.
Het slachtoffer, de zondebok, de katalysator van frustraties. Zij zit in een
isolement en zwijgt over de intimidaties, omdat ze ‘liever geschopt wordt
dan eruit geschopt’.
De omstanders, die zich regelmatig schamen voor het gedrag van de groep,
maar niets durven te zeggen uit angst dat zij het volgende slachtoffer zullen
zijn.
De drijver, die zich moeiteloos door alle groepjes heen lijkt te bewegen. Ze
heeft vriendinnen in verschillende groepen, maar behoort niet tot één kliek.
Ze heeft voldoende zelfvertrouwen, zodat ze niet van een groep afhankelijk
is. Ze is aardig voor iedereen, maar heeft geen macht (Wiseman, 2003).
In Nederland wordt deze vorm van meidenintimidatie onder de aandacht
gebracht in het project ‘Koninginnen en krengen’ (Visser, 2007). Op de basisschool
doet het verschijnsel zich al voor vanaf groep 5; hier wordt vaak direct
ingegrepen. In de onderbouw van het voortgezet onderwijs speelt het ook,
maar daar wordt meestal minder aandacht besteed aan het groepsgebeuren.
Juist omdat meisjes de directe confrontatie vaak niet aandurven uit angst om
de relatie te verspelen, hebben ze deze alternatieve, indirecte agressie ontwikkeld.
Hun relationele gerichtheid, die een kracht is, kan ook een zwakte
zijn: het maakt meisjes kwetsbaar, ze zijn (te) afhankelijk van het oordeel
van anderen. Hun voornaamste (onzichtbare) wapens zijn: samenklitten
tegen anderen, manipuleren, geruchten verspreiden, zichtbaar over anderen
fl uisteren, roddelen, negeren, belachelijk maken, rollen met de ogen, vuile
blikken, fl uisteren, handelen in geheimen, bijnamen geven, vriendjes afpikken,
reputatie schaden, uitsluiting en digitaal pesten (bijvoorbeeld op MSN).
Aandacht van een jongen is statusverhogend, zodat deze meisjes – soms
terwijl ze er helemaal nog niet aan toe zijn – met zo’n jongen over hun eigen
grenzen heen gaan. Liever een fout vriendje dan geen vriendje. Behalve status
biedt die jongen bescherming tegen meidenintimidatie. De ultieme Queenbee-bom
is dan ook om haar uit te maken voor slet, waardoor dat meisje vervolgens
nog eens extra het risico loopt om door andere jongens als zodanig
benaderd te worden. De rollen in meidengroepen kunnen snel wisselen; zelfs
de koningin is haar positie niet zeker. Voor de aanpak zijn er verschillende
mogelijkheden (Visser, 2007). Het is belangrijk:
Dit fenomeen heel serieus te nemen en de collega’s op school zich hiervan
goed bewust te maken.
Te laten merken dat je meidenintimidatie niet accepteert.
Hun ‘wapens’ als ongewenst te benoemen, zoals het roddelen of het
gebruik van scheldwoorden zoals slet, bitch, hoer of pot. Dit kan eventueel
in de schoolregels opgenomen worden.

Bijlage 2 Verschillen in gedrag tussen jongens en meisjes
Afspraken binnen het pestprotocol te maken, samen met de meiden uit de
klas, over roddelen, buitensluiten, belachelijk maken, enzovoort.
Binnen de mentorlessen als vast onderdeel te spreken over onderwerpen
als ‘meidenintimidatie’ en ‘vriendschappen sluiten/verbreken’.
Klachten rondom meidenintimidatie als mentor, vertrouwenspersoon en
schoolleiding altijd serieus te nemen en niet af te doen met ‘typisch meidengedrag’.
De ouders erbij te betrekken door een brief te sturen. Hierin moet staan dat
je als school vooral voor iedereen een veilige en prettige sfeer wilt, waarna
gezamenlijk afspraken gemaakt kunnen worden.
Daarnaast is het belangrijk om de meiden te helpen zich anders (positiever) te
gaan gedragen door:
Contacten en vriendschappen tussen meisjes onderling te stimuleren door
in de klas groepsopdrachten te geven en die groepen wisselend samen te
stellen.
Gezamenlijke, ook buitenschoolse, activiteiten te ondernemen waarbij de
leerlingen elkaar beter leren kennen.
Binnen of buiten het lesprogramma zelfverdedigings- en weerbaarheidslessen
op te nemen.
Het sociale talent van de meiden positief in te zetten en ze aan te stellen als
leerlingbemiddelaars, brugklasmentoren of vertrouwensleerlingen.
Zie verder over de aanpak van pesten: het vijfsporenbeleid in deel I, hoofdstuk
3, Algemeen pedagogisch vakmanschap, vaardigheden, nr. 32 en verder.
Jongeren, en met name jongens, willen stoer doen naar elkaar. Zo draait het
bij mannen volgens sociaal-psycholoog Hans van de Sande (2007) vooral om
status. Vijftig procent van hun gedrag bestaat uit imponeren. Jonge jongens
doen dat bijvoorbeeld door vroegtijdig vuurwerk af te steken en als ze wat
ouder zijn door te pronken met hun auto, huis of vrouw(en).
Jongens en meisjes gaan heel verschillend om met emoties. Bij gevaar hebben
jongens en mannen de neiging te handelen door te vechten of te vluchten;
meisjes en vrouwen hebben meer de neiging anderen in te schakelen
voor hulp en te gaan praten met vertrouwde mensen. Meisjes en vrouwen
willen praten, jongens en mannen willen een lichamelijke activiteit ondernemen;
natuurlijk weer in het algemeen gesproken.
Jongens moeten in de opvoeding leren hun agressieve impulsen in banen
te leiden en hun inlevingsvermogen te vergroten. Meisjes moeten leren om
al hun goede gesprekken meer om te zetten in daden. Voor jongens van 9
tot 18 jaar is een psycho-fysiek trainingsprogramma ontwikkeld, Rots en
Water genaamd, voor juist deze geïntegreerde ontwikkeling van gevoelens,
gedachten en handelingen. Door fysieke oefeningen, momenten voor zelfrefl
ectie en kringgesprekken werken ze aan zelfrefl ectie, zelfbeheersing en
zelfvertrouwen. Concreet komen elementen als leren ‘gronden’, centreren,
ademhalingsoefeningen, leren aanvoelen van grenzen, respecteren, stellen en
verdedigen aan de orde. Hierbij worden de jongens zich er steeds bewust van
gemaakt dat zij een keuze hebben tussen een harde ‘rotsopstelling’, waarbij
ze weloverwogen nee leren zeggen, of een zachte ‘wateropstelling’, wat staat
357

358 Pedagogische adviezen voor speciale kinderen
voor communicatie en de bereidheid ergens in mee te gaan, of een mengeling
daarvan. Voor meisjes is een andere ‘bouwsteen’ toegevoegd: zij moeten leren
vanuit een versterkt zelfvertrouwen om sneller in actie te komen en niet in
hun schulp te kruipen als er iets gebeurt (Ykema, 2002). Het Panel Jeugdzorg
heeft op 25 januari 2007 deze methode erkend en in theorie effectief bevonden.
De sterke kanten van jongens, namelijk actiegerichtheid, leidersmentaliteit en
assertiviteit moeten we combineren met het vergroten van hun inlevingsvermogen,
zodat deze kwaliteiten niet verworden tot pure agressie. Meisjes daarentegen moeten
hun assertiviteit veelal vergroten, naast het handhaven van hun goede inlevingsvermogen.
Daarom heeft een jongen zijn moeder, of een moederfi guur, nodig om zijn
gevoelens te helpen herkennen en deze onder woorden te brengen; het meisje
heeft juist haar vader, of een vaderfi guur, nodig om assertiever te worden
en de leiding op zich te nemen. Een meisje moet leren haar ideeën ook ten
uitvoer te brengen en niet alleen maar te blijven praten, te manipuleren en
theatraal te doen (Delfos, 2001b).
Bij jongens ontwikkelt de verbinding tussen de linker- en rechterhersenhelft
zich veel langzamer dan bij meisjes (Woltring, 1988a, 1988b). Ook hebben
jongens bij de geboorte negen keer meer testosteronhormoon dan meisjes.
Als ze vier jaar zijn, verdubbelt hun testosteron, wat aanzet tot actie en
mede hun identiteit bepaalt (Tavecchio, 2007a). Testosteron remt de ontwikkeling
van de linkerhersenhelft – waar onder andere de taalontwikkeling zit
– tijdens de zwangerschap en in de eerste maanden daarna. Dat kan verklaren
waarom meisjes eerder praten en hun ervaringen gemakkelijker onder woorden
kunnen brengen. Jongens moeten leren hun ervaringen te verwoorden.
Voor allochtone jongens, die zich verbaal vaak moeilijk kunnen handhaven,
ligt de zaak nog gecompliceerder. Woltring (1988a, 1988b) stelt daarom ook
dat het studiehuis voor meisjes geschikter is, vanwege het voortdurend praten,
communiceren, onderhandelen en samenwerken: de sterke kanten van
meisjes. Die manier van leren brengt jongens in een achterstandspositie. Zij
zijn juist meer gericht op concurrentie en activiteit (Ykema, 2007), terwijl
in school vooral stilgezeten moet worden. Als docent kun je veel problemen
voorkomen en hun prestaties verbeteren door even in het begin van de les
tegemoet te komen aan de behoefte bij jongens tot bewegen.
Delfos (2004) stelt dat jongens het in het algemeen altijd al slechter doen
in alle vormen van onderwijs. Dat bleek al uit onderzoek in de jaren dertig
van de vorige eeuw. Meisjes zijn over het algemeen braaf, vinden het belangrijk
om aardig gevonden te worden, gewaardeerd te worden en zijn altijd
wel bereid hun best te doen. Ook zijn meisjes minder gevoelig voor de vorm
waarin het onderwijs wordt aangeboden. Jongens daarentegen hebben veel
minder de neiging zich aan te passen en moeten juist veel meer geprikkeld en
uitgedaagd worden. Ze zijn altijd bezig met rangorde en hebben een drang
tot scoren. Het steeds weer moeten functioneren in nieuwe groepen zorgt
bij hen voor veel onrust, omdat ze steeds opnieuw moeten uitvechten wie
de baas is. Jongens zijn ook afhankelijker van heldere, rechtvaardige regels.
Ze zijn vaak veel moeilijker te motiveren om te werken voor ‘later’. Ook het

Bijlage 2 Verschillen in gedrag tussen jongens en meisjes
onderwijs ‘leuker’ maken werkt niet, want tegen bijvoorbeeld hun actieve,
prikkelende, virtuele spelletjeswereld kan een school met zijn oubollige
gedoe nooit op. Belangrijk voor jongens is het dan vooral om structuur te
bieden door onder andere duidelijke grenzen te stellen, korte, duidelijke
opdrachten te geven met welomschreven doelen, een aanbod van gevarieerde
activiteiten, hun prestaties te waarderen en rechtvaardige, reële verwachtingen
van hen te hebben. Daarnaast moet er ook ruimte zijn voor hun behoefte
aan actie en exploratie. Er zijn zelfs onderzoekers op het terrein van ontwikkelingsproblemen
bij kinderen en jeugdigen, zoals Robert Laufer, die
het ‘mannelijk geslacht’ opgenomen hebben in hun lijst van risicofactoren
(Diekstra, 2001).
Bij de uitkomst dat jongens in het algemeen slechter presteren dan meisjes
is wel de kanttekening geplaatst dat daarbij meer factoren dan alleen het
geslacht meespelen. Zo kan gedacht worden aan: bepaalde leervoorkeuren
bij jongens, groepsgedrag binnen scholen, meettechnieken, het leerplan,
leerkrachtstijlen, verwachtingen van leraren, rolmodellen en de wijze waarop
leraren straffen en belonen (Oates, 2007; Ofsted, 2003).
Overigens is het zowel voor jongens als meisjes beter om op school in gemengde
groepen te zitten. In Engeland is geëxperimenteerd met aparte lessen voor
jongens en meisjes. Dit werd voornamelijk gedaan om aan de achterblijvende
resultaten van jongens, met name bij taal, tegemoet te komen. Het resultaat
was dat de kloof tussen beide seksen op taalgebied bleef bestaan. Weliswaar
presteerden allen beter, maar de meisjes profi teerden er meer van. Zonder
de voortdurende seksuele spanning bleken beide seksen zich beter te ontplooien.
Daarnaast bleek ook dat de jongens de sociale invloed van meisjes
misten. In een onderzoek van de universiteit van Manchester onder 1500
tieners vertelden jongens dat ze normaliter met hun werk door de meisjes
geholpen werden. Bovendien vonden ze dat in een groep met alleen jongens
de leraar veel meer schreeuwde, omdat de jongens zich misdroegen. De meisjes
vonden het saaier zonder jongens, hoewel ze wel aangaven harder te werken,
omdat ze minder werden afgeleid ( Het Onderwijsblad , 2001). Omdat ook
uit een ander onderzoek van de universiteit van Cambridge bleek dat zowel
jongens als meisjes in gescheiden klassen beter presteerden, maar elkaar ook
misten, wil de Britse regering dat scholen een deel van de dag gescheiden
en een ander deel gemengd lesgeven. Jongens presteerden ook beter als ze
naast een meisje zaten en ook de meisjes voeren daar wel bij ( Opzij , 2005).
Wel moet bij deze onderzoeksresultaten worden bedacht dat het gescheiden,
streng gedisciplineerde Engelse schoolsysteem behoorlijk verschilt van het
Nederlandse. Younger en Warrington (2005) stellen echter dat het inrichten
van gescheiden klassen geen oplossing is. Klassen met alleen maar jongens
kunnen bijvoorbeeld zeer moeilijk te hanteren zijn. Ook kan zo’n groep een
machohouding van leraren in de hand werken, wat voor sommige jongens
averechts kan uitpakken. Bovendien willen zowel de jongens als de meisjes
niet voor alle lessen in gescheiden klassen zitten. In Nederland is men in
het algemeen tegen aparte jongens- en meisjesscholen. Gedragsdeskundige
Woltring (2007) ziet echter ook wel iets in het experimenteren bij bepaalde
359

360 Pedagogische adviezen voor speciale kinderen
vakken, bijvoorbeeld bij wiskunde, omdat jongens meestal een andere
manier van leren hebben dan meisjes. Jongens zijn vaak visueler ingesteld,
hebben een kortere spanningsboog en willen vaak meteen gaan toepassen.
Volledige scheiding heeft volgens Woltring te veel negatieve effecten op sociaal-emotioneel
gebied. Brutsaert (2007) bepleit een keuzemogelijkheid: voor
sommige jongens en meisjes kan het beter zijn om apart onderwijs te krijgen.
De belangrijkste conclusie uit het voorgaande is dat in het onderwijs de
verschillen tussen jongens en meisjes erkend en geaccepteerd moeten worden.
Anders doe je vooral de jongens tekort. Voor meisjes maakt de manier
van onderwijs geven allemaal niet zoveel uit. Zij passen zich in het algemeen
wel aan, maar voor jongens ‘maakt het net het verschil’ (Delfos, 2007).
Overigens is het bijzonder dat, hoewel meisjes het op school beter doen,
uiteindelijk vaak de jongens (mannen) hun baas worden. Dit wordt door
Pinker (2008) de sekseparadox genoemd. Relevant is wel hoe je succes defi -
nieert. Wanneer je dat defi nieert als veel geld verdienen, dan zijn mannen
in het voordeel. Vertaal je echter succes als geluk en tevredenheid, dan zijn
vrouwen in het voordeel. Zij worden in het algemeen meer gedreven door de
intrinsieke beloning van het werk en de inhoud van hun vak, minder door
een hoger salaris of de status. Goodhart (2006) stelt dat jongens relatief vaak
extreem goed, maar ook extreem slecht kunnen presteren. Volgens evolutiebioloog
Desmond Morris, een aanhanger van Goodhart, kan het genie alleen
tot bloei komen bij een extreem ‘mannelijke’ leefwijze: om te slagen op het
allerhoogste niveau moet je geobsedeerd zijn tot op de rand van het waanzinnige
en in staat zijn alle afl eiding en gezelschap te negeren. Dit laatste past in
het algemeen minder in het profi el van vrouwen.

Literatuur
Abikof, H., Klein, R., & Hechtman, L. (2004). Social functioning in children with
ADHD treated with long-term methylphenidate and multimodal psychosocial treatment.
Journal of the American Academy of Child and Adolescent Psychiatry, 43 820-849.
Abramson, L.Y., Seligman, M.E.P. & Teasdale, J.D. (1978). Learned helplessness in
humans: Critique and reformulations. In Journal of Abnormal Psychology, 87 49-74.
Achenbach, T.M. (1985). Assessment and taxonomy of child and adolescent psychopathology.
Beverly Hills, CA: Sage.
Acker, J. van (2004). Netwerken van solidariteit. Nederlands tijdschrift voor Jeugdzorg, 3
159-162.
Acker, J. van (2005). Probleemgedrag in de klas en agressie op school. Een praktische handleiding.
Antwerpen: De Boeck.
ADHD Research centrum (2007a). Onderzoek 2000, 2002, 2005, 2006 en 2007 naar
mogelijke invloed van voeding op het gedrag van kinderen met ADHD. www.adhdenvoeding.nl/nederlands-dieetonderzoek
.
ADHD Research Centrum (2007b). Algemene informatie. www.pelsser.nl
Ainsworth, M. D.S. (1983). Patterns of infant-mother attachment as related to maternal
care: their early history and their contributions to continuity. In D. Magnusson
& V.L. Allen (eds.), Human development, an interactional perspective (p. 295-322). New
York/London: Academic Press.
Ainsworth, M.D.S., Blehar, M.C., Waters, E., & Wall, S. (1978). Patterns of attachment.
Hillsdale, NJ: Lawrence Erlbaum.
Aken, M.A.G. van, Lieshout, C.F.M. van, Scholte, R.H.J. & Haselager, G.J.T. (2002).
Personality types in childhood and adolescence: main effects and person-relationship
transactions. In L. Pulkkinen & A. Caspi (eds.), Pathways to successful development:
personality over the life course (p. 129-156). Cambridge: Cambridge University
Press.
Alexander, J.F., Pugh, C.A., Parsons, B.V. & Sexton, T.L. (2000). Functional family therapy
. In D. Elliot (series ed.), Blueprints for violence prevention, book three , 2nd edition.
Golden, CO: Venture.
Algemene Rekenkamer (2007). Detentie, behandeling en nazorg voor criminele jeugdigen, 4
oktober. Den Haag: Sdu Uitgevers.
Allen, J.P., Marsh. P., McFarland, C., Boykin, K., McElhaney, K., & Land, D.J. (2002).
Attachment and autonomy as predictors of the development of social skills and
T. van Lieshout, Pedagogische adviezen voor speciale kinderen, DOI 10.1007/978-90-313-6891-4, © 2009 Bohn Stafleu van Loghum, Houten

362 Pedagogische adviezen voor speciale kinderen
delinquency during midadolescence. Journal of Counseling and Clinical Psychology, 70
56-66.
American Academy of Child and Adolescent Psychiatry (AACAP) (2003). Policy State-
ment: coercive interventions for reactive attachment disorder. Washington, DC: American
Academy of Child and Adolescent Psychiatry.
American Academy of Child and Adolescent Psychiatry Offi cial Action (AACAP)
(2006). Praktijkrichtlijn voor de diagnose en behandeling van kinderen en adolescenten
met reactieve hechtingsstoornis van de zuigelingenleeftijd en vroege kinderleeftijd.
Kind en Adolescent Review 3 255-284.
American Academy of Child and Adolescent Psychiatry Offi cial Action (AACAP)
(2007). Practice parameters for the assessment and treatment of children and adolescents
with anxiety disorders. Journal of the American Academy of Child and Adolescent
Psychiatry, 46 267-283.
American Psychiatric Association (APA) (1980). Diagnostic and statistical manual of
mental disorders, third edition, DSM-III. Washington DC: American Psychiatric Association.
American Psychiatric Association (APA) (1994). Diagnostic and statistical manual of mental
disorders, fourth edition, DSM-IV. Washington: American Psychiatric Association.
American Psychiatric Association (APA) (2000). Diagnostic and statistical manual of
mental disorders, fourth edition, Text Revision (DSM-IV-TR). Washington, DC: American
Psychiatric Association.
American Psychiatric Association (APA) (2002). Position statement: reactive attachment
disorder. Washington, DC: American Psychiatric Association.
American Psychiatric Association (2004). Practice guideline for the treatment of patients
with acute stress disorder and posttraumatic stress disorder . Arlington, VA: American
Psychiatric Association Practice Guidelines.
Anderson, J., Williams, S., McGee, R., & Silva, P. (1987). DSM III disorder in preadolescent
children: prevalence in a large sample from the general population. Archives of
General Psychiatry, 44 69-76.
Aos, S., Mayfi eld, J., & Miller, M. (2006). Evidence-based treatment of alcohol, drug and
mental health disorders: potential benefits, costs and fiscal impacts for Washington State.
Olympia: State Institute for Public Policy.
Arntz, A. (2006). Herstel is mogelijk! Borderline Bulletin. Verkregen via landelijke dag
psychische gezondheid 10 oktober 2006. Utrecht: Fonds Psychische Gezondheid.
Arntz, A., Genderen, H. van, & Wijts, P. (2006a). Persoonlijkheidsstoornissen. In W.
Vandereycken, C.A.L Hoogduin & P.M.G. Emmelkamp, Handboek psychopathologie.
Deel 2, Klinische praktijk (p. 443-477). Houten: Bohn Stafl eu van Loghum.
Arntz, A., & Kuipers, H. (1997). Cognitieve gedragstherapie voor borderline persoonlijkheidsstoornis.
Ongepubliceerd manuscript naar aanleiding van workshop ‘Cognitieve
theorie en therapie bij borderline persoonlijkheidsstoornissen’, 18 december
1997, Universiteit Gent.
Ashford, J.M., Lier, P.A.C., Timmermans, M.M., Cuijpers, P., & Koot, H. (2008). Prenatal
smoking and internalizing and externalizing problems in children studied
from childhood to late adolescence. Journal of the American Academy of Child and Adolescent
Psychiatry, 7 779-789.
Asperger, H. (1944). Die Autistischen Psychopathen im Kindesalter. Archiv für Psychiatrie
und Nervenkrankheiten, 117 76-136.

Literatuur
Asperger, H. (1944/997). Autistic psychopathy in childhood. In U. Frith (ed.), Autism
and Asperger Syndrome (p. 37-92). Cambridge: Cambridge University Press.
Attwood, T. (2001). Het syndroom van Asperger. Een gids voor ouders en hulpverleners.
Amsterdam: Harcourt Assessment BV.
Baard, M., Elst D. van der, & Leijenhorst, M. van (2006). Ongewild lastig in de puberteit
en adolescentie. Huizen: Pica.
Bachot, J., Duits, P., & Graauwmans, P. (1996). Het syndroom van de niet-verbale leer-
stoornissen. Balans Belang, 2-3 6-10.
Bachot, J., & Konig, C. (2001). Behandeling van het kind met NLD. Tijdschrift voor
Orthopedagogiek, kinderpsychiatrie en klinische kinderpsychologie, 2-3 78-89.
Bailey, A., Philips, W., & Rutter, M. (1996). Autism: towards an integration of clinical,
genetic, neuropsychological and neurobiological perspectives. Journal of Child Psy-
chology and Psychiatry, 1 89-126.
Baird, G., Simonoff, E., Pickles, A., Chandler, S., Loucas, T., Meldrum, D., & Charman,
T. (2006). Prevalence of disorders of the autism spectrum in a population cohort of
children in South Thames: the Special Needs and Autism Project (SNAP). The Lancet,
953 210-215.
Bakermans-Kranenburg, M. (2008) . Genen in ontwikkeling: voer voor pedagogen. Oratie
op 21 oktober. Leiden: Universiteit Leiden.
Bakker-van Zeil, G.C.M. (2004). Adoptie in beeld, DVD. Utrecht: Metropolisfi lm.
Bakker-van Zeil, G.C.M. (2007). Cursus hechtingsproblematiek. Utrecht: Vereniging O &
A, 8 en 15 mei.
Bal, S., Oost, P. van, & Bourdeaudhuij I. de (2000). De verwerking van trauma bij
kinderen en jongeren. In J.D. Bosch, H.A. Bosma, R.J. van der Gaag, A.J.J.M. Ruijssenaars
& A. Vyt (red.), Jaarboek Ontwikkelingspsychologie, orthopedagogiek en kinderpsychiatrie
4 2000-2001 (p. 208-237). Houten: Bohn Stafl eu Van Loghum.
Balans, folder over MCDD, korte uitleg over meervoudige complexe ontwikkelingsstoornissen
(2007). Bilthoven: Balans, landelijke vereniging voor ouders van kinderen
met leer-, ontwikkelings- en gedragsstoornissen.
Balans Belicht, MCDD, (2008). Bilthoven: Balans.
Bandura, A. (1977). Self effi cacy: toward a unifying theory of behavior change. Psychological
Review, 84 191-215.
Barkley, R.A. (1990). Attention-deficit hyperactivity disorder: a handbook for diagnosis and
treatment. New York: The Guilford Press.
Barkley, R.A. (1992) Adolescents with Attention Defi cit Hyperactivity Disorder:
mother-adolescent interactions, family beliefs and confl icts and maternalpsychopathology.
Journal of Abnormal Child Psychology, 3 263-288.
Barkley, R.A. (1997). Diagnose: ADHD . Lisse: Swets & Zeitlinger.
Barkley, R.A. (2007a). Bijpraten over ADHD, dl. 1. Interview door Arga Paternotte.
Balans Magazine, 6 14-17.
Barkley, R.A. (2007b). Bijpraten over ADHD, dl. 2. Over de aanpak van ADHD in rela-
tie met bijkomende stoornissen. Interview door Arga Paternotte . Balans Magazine,
7 19-21.
Barkley, R.A., DuPaul, G.J., & McMurray, M.B. (1991). Attention Defi cit Disorder with
and without hyperactivity: clinical response to three dose levels of methylphenidate.
Pediatrics, 87 519-531.
363

364 Pedagogische adviezen voor speciale kinderen
Baron-Cohen, S. (1989). The autistic child’s theory of mind: a case of specifi c develop-
mental delay. Journal of Child Psychology and Psychiatry, 30 285-297.
Baron-Cohen, S. (1995). Mindblindedness: an essay on autism and theory of mind. Cam-
bridge: MIT Press.
Baron-Cohen, S. (2002). Testosteron levels may cause autism. Research links social
skills to hormones in the womb. In R. McKie & K. Gold. The Observer, 19 May, News 7.
Baron-Cohen, S. (2003). The essential difference. Men, women and the extreme male brain.
London: Allen Lane, Penguin Books.
Baron-Cohen, S., Leslie, A.M., & Frith, U. (1985). Does the autistic child have a ‘theory
of mind’? Cognition, 21 37-46.
Baron-Cohen, S., Ring, H.A., Wheelwright, S., Bullmore, E.T., Brammer, M.J., Sim-
mons, A., & Williams, S.C. (1999). Social intelligence in the normal and autistic
brain: an fMRI study. European Journal of Neuroscience, 11 1891-1898.
Baron-Cohen, S., Wheelwright, S., Lawson, J., Griffi n, R., Ashwin, Billington, J., &
Chakrabarti, B. (2005). Empathizing and systemizing in autism spectrum conditions.
In F.R. Volkmar, R. Paul, A. Klin & Cohen, D. Handbook of autism and pervasive
developmental disorders, Volume I: Diagnosis, development. Neurobiology and behavior
(p. 628-639) . New York: Wiley.
Barrett, P.M. (2000). Treatment of childhood anxiety: developmental aspects. In Clinical
psychology review, 4 479-94.
Barrett, P.M., Dadds, M.R., Rapee, R.M., & Ryan, S. (1996). Family enhancement of
cognitive styles in anxious and aggressive children: the FEAR effect. Journal of
Abnormal Child Psychology, 24 187-203.
Bartels, M. (2003). Behavior problems, cognitions and hormones: a longitudinal-genetic
study in childhood. Amsterdam: Vrije Universiteit.
Bateman, A., & Fonagy, P. (2006). Mentalization-based treatment for borderline personality
disorder: a practical guide. Oxford: Oxford University Press.
Bateman, A., & Fonagy, P. (2008). 8-year follow-up of patients treated for borderline
personality disorder: Mentalization-Based Treatment versus treatment as usual.
American Journal of Psychiatry,165 631-638.
Beck, A. (2007). Redeneer die angst toch weg. De Volkskrant , sectie Kennis, 16 juni 7.
Auteur: M. Evenblij/CCGT (Centrum cognitieve therapie).
Beck, A.T. (1963). Thinking and depression: 1. Idiosyncratic content and cognitive dis-
tortions. Archives of General Psychiatry, 9 324-333.
Beck, A.T. (1996). Cognitive therapy and the emotional disorders. New York: International
University Press.
Beek, C. van de (2005). Prenatal sex hormones and gender related behavior in infants.
Proefschrift. Utrecht: Universiteit Utrecht, faculteit geneeskunde.
Beek, F. van (2003). Eigen Kracht Conferenties. De eerste ervaringen in Nederland. Voor-
hout: Wesp Jeugdzorg.
Beek, F. van, & Pagée, R. van (2001). Echt recht: samen herstellen. Pedagogiek in prak-
tijk, 1 29-31.
Beekmans, K. (2006). Bekennen is schande. De Volkskrant , 12 juli.
Begeer, S., Rieffe, C., Meerum Terwogt, M., & Stockmann, L. (2001). Handelen op
basis van Theory of Mind-kennis bij kinderen uit het autisme-spectrum. Kind en
Adolescent, 2 60-73.

Literatuur
Beidel, D.C., Silverman, W.K., & Hammond-Lawrence, K. (1996). Overanxious disor-
der: subsyndromal state or specifi c disorder? A comparison of clinic and community
samples. Journal of Clinical Child Psychology, 25 25-32.
Belsky, J., Bakermans-Kranenburg, M.J., & IJzendoorn, M.H. van (2007). For better
and for worse, differential susceptibility to environmental infl uences. Current directions
in psychological science, 6 300-304.
Berckelaer-Onnes, I.A. van (1993). Ondersteuning bij gezinnen met een autistisch
kind. In J.R.M. Geurts (red.), Pedagogische ondersteuning van gezinnen en hulpverlener
(p. 36-44). Assen: Van Gorcum.
Berckelaer-Onnes, I.A. van (1996). Ambulante behandeling van kinderen en jeugdigen
met een autistische stoornis. In F. Verheij & F. Verhulst (red.), Kinder- en Jeugdpsychiatrie
III. Behandeling en begeleiding (p. 204-211). Assen: Van Gorcum.
Berckelaer-Onnes, I.A. van (2003). Promoting early play. Autism, 7 415-423 .
Berckelaer-van Onnes, I.A. van (2004). Zestig jaar autisme. Nederlands Tijdschrift
Geneeskunde, 148 1024-1030.
Berckelaer-Onnes, I.A. van (2005). Autisme een leerprobleem? Van speciaal onderwijs naar
onderwijs speciaal. Symposium Universiteit Leiden.
Berckelaer-Onnes, I.A. van (2007). Ook op 29 juni bestaat Sinterklaas. Rede bij haar
afscheid als hoogleraar in de orthopedagogiek aan de Universiteit Leiden 29 juni .
Leiden: Universiteit Leiden.
Berckelaer-Onnes, I.A. van (2007b). Autisme: een leven lang. Balans Magazine, 6 8-11.
Berckelaar-Onnes, I.A., & Engeland, H. van (1992). Kinderen en autisme. Meppel: Boom.
Berckelaer-Onnes, I.A. van, & Kwakkel-Scheffer, J.J.C. (1998). Autisme en thuisbegeleiding.
Meppel: Boom.
Berckelaer-Onnes, I.A. van, & Lucangeli, D. (1999). From early infantile autism to an
autistic spectrum: an analysis of theoretical perspectives. In T.E. Scruggs & M.A.
Mastropieri (eds.), Advances in learning and behavioral disabilities , 14 217-244. Stanford/London:
JAI Press.
Berden, G.F.M.G. (1996). Aanpassingsstoornissen, posttraumatische stress-stoornissen,
en de acute stress-stoornis. In J.A.R. Sanders-Woudstra, F.C. Verhulst & H.F.J.
de Witte, Kinder- en Jeugdpsychiatrie , psychopathologie en behandeling I (p. 351-365).
Assen: Van Gorcum.
Berg, L. van den (2008). Ja, ik doe het straks – een leven met ADD. Soest: Boekscout.
Berkel, B. van, (2003). Hechtingsstoornissen. Kennisnet Leerlingzorg Archief. http://
leerlingzorgpo.kennisnet.nl/archief/bijdragen2003/hechtingsstoornissen.
Berkowitz, D.A. (1981). The borderline adolescent and the family. In M.R. Lansky
(ed.), Family therapy and major psychopathology (p. 183-201). New York: Grune & Stratton.
Berndsen, K. (2005 Waarom een neuropsychologisch onderzoek? Tilburg: TAN www.t-an.nl
www.nld.nu/diagnosticeren
Bernstein, G.A., Borchardt, C.M., & Perwien, A.R. (1997). Angststoornissen bij kinderen
en adolescenten. Een terugblik op de afgelopen tien jaar. In Literatuurselectie
kinderen en adolescenten 2 . Houten: Bohn Stafl eu Van Loghum.
Biddulph, S. (1999). Jongens, hoe voed je ze op? Rijswijk: Elmar.
Biederman, J., Faraone, S.V., & Keenan, K., e.a. (1992). Age-dependent decline of
symptoms of attention defi cit hyperactivity disorder: impact of remission defi nition
and symptom Type. American Journalof Psychiatry, 5 816-818.
365

366 Pedagogische adviezen voor speciale kinderen
Biederman, J., Faraone, S.V., & Spencer, T., e.a., (1993). Patterns of psychiatric comor-
bidity, cognition and psychological functioning in adults with attention defi cit
hyperactivity disorder. American Journal of Psychiatry, 150 1792-1798.
Biederman, J., Rosenbaum, J.F., Chaloff, J., & Kagan, J. (1995). Behavioral inhibition as
a risk factor for anxiety disorders. In J.S. March (ed.), Anxiety disorders in children and
adolescents. New York: The Guilford Press.
Biederman, J., Wilens, T., Mick, E., Faraone, S., Weber, W., Curtis, S., Thornell, A.,
Pfi ster, K., Jetton, J.G., & Soriano, J. (1997). Is ADHD a risk factor for psychoactive
substance use disorders? Findings from a four-year prospective follow-up study.
Journal of the American Academy of Child and Adolescent Psychiatry, 36 21-29.
Bijl, B., Beenker, L.G.M., & Baardewijk, Y. van (2005). Individuele trajectbegeleiding op
papier en in de praktijk. Een onderzoek naar de programmatheorie en de -uitvoering van
ITB Harde Kern en ITB CRIEM. In opdracht van het Wetenschappelijk Onderzoek- en
Documentatiecentrum van het Ministerie van Justitie Duivendrecht: PI Research.
Birmaher, B., Brent, D.A., & Benson, R.S. (1998). Summary of the practice parameters
for the assessment and treatment of children and adolescents with depressive disorders.
American Academy of Child and Adolescent Psychiatry. Journal of the American
Academy of Child and Adolescent Psychiatry, 37 1234-1238.
Birmaher, B., Ryan, N.D., Williamson, D.E., Brent, D.A., Kaufman, J., Dahl, R., &
Perel, J. (1996). Childhood and adolescent depression: a review of the past 10 years,
deel I. Journal of the American Academy of Child and Adolescent Psychiatry, 35 1427-1439.
Bisson, J.I., Ehiers, A., Matthews, R., Pilling, S., Richards, D., & Turner, S. (2007). Psychological
treatments for chronic post-traumatic stress disorder. Systematic review
and meta-analysis. British Journal of Psychiatry, 190 97-104.
Bjorkqvist, K., Osterman, K., & Kankianinen, A. (1992). The development of direct
and indirect aggressive strategies in males and females. In K. Bjorkqvist & P. Niemala
(eds.), Of mice and women: aspects of female aggression (p. 51-64). New York: Academic
Press.
Blanchard, E.B., Hickling, E.J., Malta, L.S., Freidenberg, B.M., Canna, M.A., Kuhn,
E., Sykes, M.A., & Galovski, T.E. (2004). One- and two year prospective follow-up
cognitive therapy or supportive psychotherapy. Behaviour Research & Therapy, 42
745-759.
Blijd-Hoogewys, E. (2008). The development of Theory-of-Mind and the Theory-of-Mind
storybooks. Lessons from a non-linear approach of developmental data in typically developing
children and children with PDD-NOS. Profschrift. Groningen: Rijksuniversiteit
Groningen.
Bodde, E., & Jong, W.de (2008). Persoonlijkheidsstoornissen. De antisociale persoonlijkheidsstoornis.
De borderline persoonlijkheidsstoornis. Castricum: Rec 4.5.
Bodden, D.H.M. (2007). Individual versus family cognitive behavioural therapy in children
with anxiety disorders: a clinical and economic evaluation. Maastricht: University Press
Maastricht.
Bodden, D.H.M. (2008). Ouders van angstige kinderen: laat ze maar thuis! Kind en
Adolescent, 2 116-119.
Boekaerts, M. (2002). Motivation to learn. In H. Walberg (ed.), Educational Practices
Series 10 Unesco Booklet with the International Academy of Education . Genève: Unesco
- International Bureau of Education.

Literatuur
Boendermaker, L. (1999). Justitiële behandelinrichtingen voor jongeren. Populatie en werk-
wijze. Leuven/Apeldoorn: Garant.
Boer, F. (1998). Angst en angststoornissen bij kinderen en jongeren. In J.D. Bosch,
H.A. Bosma, R.J. van der Gaag, A.J.J.M. Ruijssenaars & A. Vyt (red.), Jaarboek ontwik-
kelingspsychologie, orthopedagogiek en kinderpsychiatrie 3 1998-1999 (p. 99-122). Houten:
Bohn Stafl eu Van Loghum.
Boer, F. (2004). Tussen sip en depri. De Volkskrant , 19 juni.
Boer, F. (2005). Angst en angststoornissen als comorbiditeit bij kinderen en jeugdigen.
33 e congres van Nederlandse Vereniging voor Psychiatrie, 6, 7 en 8 april 2005 . Den
Haag: Nederlands Congrescentrum.
Boer, F. (2006). Vooral elkaar helpen helpt. De Volkskrant , 9 december.
Boer, F. (2007). Delinquent gedrag en drugsgebruik bij kinderen met ADHD. Waar
het echt om gaat in de MTA studie. Interview met Frits Boer, hoogleraar kinder-en
jeugdpsychiatrie. Balans Magazine 8 24-25.
Boer, M. de (2008). Culturele diversiteit in opvattingen over misdaad en straf onder vmboleerlingen.
Proefschrift. Universiteit Utrecht. Den Haag: Boom Juridische Uitgevers.
Bögels, S. (2006). Ouderschap en angst. Toename van psychopathologie bij kinderen.
NVO (Nederlandse Vereniging van pedagogen en onderwijskundigen) Bulletin 5/ 6 1-5.
Bögels, S. (2008). Behandeling van angststoornissen bij kinderen en adolescenten met cogni-
tief gedragstherapeutisch protocol. Denken + Doen = Durven . Houten: Bohn Stafl eu Van
Loghum.
Bolton, P., MacDonald, H., Pickles, A., Rios, P., Goode, S., Crowson, M., Bailey, A., &
Rutter, M. (1994). A case-control family history study of autism. Journal of Child Psy-
chology and Psychiatry, 35 877-900.
Boris, N.W., & Zeanah, C.H. In samenwerking met de Work Group on Quality Issues
onder voorzitterschap van W. Bernet & O.G. Bukstein (2005). Practice parameter for
the assessment and treatment of children and adolescents with reactive attachment
disorder of infancy and early childhood. Journal of the American Academy of Child and
Adolescent Psychiatry , 11 1206-1219. www.aacap.org
Bosscher, R.J. (1991). Runningtherapie bij depressie. Promotieonderzoek. Amsterdam:
VU Amsterdam.
Böszörményi-Nagy, I. (2000). Grondbeginselen van de contextuele benadering . Haarlem:
de Toorts.
Böszörményi-Nagy, I. & Krasner, B., (1994). Tussen geven en nemen. Haarlem: de Toorts.
Bouhalhoul, 2008, R. We moeten ’t tij zelf keren. De Volkskrant , 10 december.
Bouhalhoul, R., & Zwaard, J. van der (1996). Een kwestie van vertrouwen. Gespreksgroepen
met Marokkaanse ouders. Rotterdam: SBWR.
Bovee, E., & Drijfhout, S. (2005). Je kunt meer dan je denkt. Leuven/Voorburg: Acco.
Bowlby, J. (1944). Forty-four juvenile thieves. International Journal Psychoanalysis, 25
19-53
Bowlby, J. (1969/1973/1982). Attachment and loss: Vol. 1, 2 & 3. Attachment. New York:
Basic.
Bowlby, J. (1973). Attachment and loss Volume 1-Separation. Londen: The Hogarth Press
and the Institute of Psychoanalysis.
Bowlby, J. (1980). Loss, sadness and depression, Volume 3. London: Hogarth Press.
Bowlby, J. (1988a). Developmental psychiatry comes of age. American Journal of Psychiatry,
145 1-10
367

368 Pedagogische adviezen voor speciale kinderen
Bowlby, J. (1988b). A secure base: clinical applications of attachment theory. London: Rou-
tledge.
Braams, T. (2000). Stemmingsstoornissen bij kinderen en jongeren. Tijdschrift voor
Remedial Teaching, 2.
Braet, C., Cuyper, S. de, & Backer, V. de (1997). PAK AAN: een werkboek om je sombere
buien te verminderen. Ongepubliceerd manuscript.
Brakel, A. (2007). Extreme verlegenheid risicofactor voor angststoornissen . Proefschrift.
Maastricht: Universiteit Maastricht.
Brandenburg, S.M.J., & Verheij, F. (1996). Langdurige (dag)klinisch-psychiatrische
behandeling van kinderen met aan autisme verwante stoornissen. In R.J. van der
Gaag, L. Robbroeckx, G.A. Smid & F.C. Verhulst (red.), Aan autisme verwante stoornissen,
speciale uitgave van Kind en Adolescent , 2 .
Brennan, P.A., Grekin, E.R., & Mednick, S.A. (1999). Maternal smoking during pregnancy
and adult male criminal outcomes. Archives of General Psychiatry, 3 215-219.
Brent, D.A., e.a. (1997). A clinical psychotherapy trial for adolescent depression comparing
cognitive, family and supportive therapy. Archives of General Psychiatry, 54
877-885.
Brent, D.A., Perper, J.A., Moritz, G., Allman, C., & Friend, A. (1993). Psychiatric risk
factors for adolescent suicide: a case control study. Journal of the American Academy of
Child and Adolescent Psychiatry, 32 521-529.
Breuk, R. (2003). Voor behandeling heb je de ouders ook nodig. De Volkskrant , 16
december.
Breuk, R. (2006). Marokkaanse jeugd kan niet met vrijheid omgaan. De Volkskrant , 28
januari.
Breuk, R., Dam, A. van, Disse, C., & Doreleijers, T. (2005). Functionele gezinstherapie
in de behandeling van jeugdige forensisch psychiatrische patiënten. In C. de Ruiter
& M. Hildebrand (red.), Behandelingsstrategieën bij forensisch psychiatrische patiënten.
Houten: Bohn Stafl eu Van Loghum .
Brewin, C.R., Dalgleish, T., & Joseph, S. (1996). A dual representation theory of posttraumatic
stress disorder. Psychological Review 103 670-686.
Brink, G. van den (2004). Schets van een beschavingsoffensief. Amsterdam: University
Press.
Brink, W. van den (1989). Meting van DSM-III persoonlijkheidspathologie . Proefschrift.
Groningen: Rijksuniversiteit Groningen.
Brinkhuizen-de Jonge, W. (1993). Gebruiksaanwijzing voor ouders met een kind met PDD-
NOS . Ontwikkeld op de afdeling Kinderpsychiatrie van het Academisch Ziekenhuis
te Utrecht. Utrecht: Academisch ziekenhuis.
Broeck, N. van, & Braet, C. (1998). Zelfcontroletechnieken en cognitieve gedragstherapie.
In P.J.M. Prins & J.D. Bosch (red.), Methoden en technieken van gedragstherapie bij
kinderen en jeugdigen (p. 133-175) . Houten: Bohn Stafl eu Van Loghum .
Broekmans, S., & Jacobs, J. (2008). NLD: gewoon anders. Praktijkgids voor leerkrachten,
hulpverleners en ouders. Leuven: Acco.
Brom, D., Kleber, R., & Defares, P.B. (1989). Brief psychotherapy for posttraumatic
stress disorders. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 57 607-612.
Brons, C. (2003). Juf als fi lmster. Video als refl ectiemiddel. Jeugd in school en wereld. 4
38-41.

Literatuur
Bruin, E. de (2007). Chaos in mijn hoofd. Proefschrift. Rotterdam: Erasmus Universi-
teit.
Bruin, R. de, Noorloos, J., & Duurkoop, M. (2008). Studiereis dialectische gedragsthe-
rapie bij adolescenten. Kind en Adolescent Praktijk, 4 188-189.
Bruininks, A.C. (1997). Ze doen het niet expres . Amsterdam: SWP.
Bruinsma Y., Koegel, R.I., & Koegel, I.K. (2004). Joint attention and children with
autism: a review of the literature. Ment Retard Dev Disabil Res Rev, 10 169-175.
Brunnekreef, A. (2007). Als de aandacht niet in balans is. Balans Magazine, 4 20-24.
Brutsaert, H. (2007). Citaten in: ‘Terug naar de MMS?’. Didaktief 10 .
Buijssen, H., & Bos, M. (2002). Lesje geleerd? Een gids nazorg agressie-incidenten leerkrachten.
’s Gravenhage: Elsevier.
Buitelaar, J. (red.) (1993). Diagnostiek en behandeling van ADHD . Utrecht: Stichting
onderwijs en voorlichting.
Buitelaar, J. (2004). Behandeling ADHD in combinative met ODD/CD. Kansen met
nieuwe ADHD-medicatie? Balans Belang , oktober 18-19.
Buitelaar, J.K. (2000). Medicatie en gedragstherapie bij kinderen met aandachtstekort-hyperactiviteitsstoornis
(ADHD). The MTA Cooperative Group (1999). Maandblad
geestelijke Volksgezondheid, 55 565-571.
Buitelaar, J.K. (2002). Epidemiology of attention-defi cit/hyperactivity disorder: what
have we learned over the last decade? In S. Sandberg (ed.), Hyperactivity disorders
(p. 30-63). Cambridge: Cambridge University Press.
Buitelaar, J.K. (2006). Proefdieet zeker overwegen. Dieet vermindert ADHD. Commentaar
van hoogleraar Buitelaar op een eliminatiedieetonderzoek van het ADHD
Research Centrum in Eindhoven. In AD, Utrechts Nieuwsblad , 27 november.
Buitelaar, J.K. (2007). Psychiatrie. Behandeling tbs’ers. Dagblad De Pers, 23 januari .
Buitelaar, J. K. (2007a). Hersengymnastiek. Jan Buitelaar over neurofeedback en
andere vormen van hersentraining. Balans Magazine, 8 20-21.
Buitelaar, J.K. (2007b). Kritiek op pillen tegen ADHD, maar gooi ze nog niet weg.
Journalist Sander Becker citeert dr. J. Buitelaar. Trouw, 16 november .
Buitelaar, J.K., & Engeland, H. van (1996). Epidemiological approaches to hyperactivity.
In S. Sandberg (red.), Hyperactivity disorders of childhood (p. 26-68) . Cambridge:
Cambridge University Press.
Buitelaar, J.K, & Gaag, R.J. van der (1998). Diagnostic rules for children with PDD-
NOS and multiple complex developmental disorder. Journal of Child Psychology and
Psychiatry, 39 1096-1106.
Buitelaar, J.K, & Swinkels, S.H.N. (2006). Autismespectrumstoornissen. In: W. Vandereycken,
C.A.L. Hoogduin, & P.M.G. Emmelkamp, (2006). Handboek psychopathologie.
Deel 2, Klinische praktijk. (p. 503-522). Houten: Bohn Stafl eu Van Loghum.
Buitelaar, J.K., & Wetering, B.J.M. van de (red.) (1996). Syndroom van Gilles de la
Tourette. Een leidraad voor diagnostiek en behandeling. Assen: Van Gorcum.
Burcusa, S.L., Iacono, W.G., & McGue, M. (2003). Adolescent twins discordant for
major depressive disorder: shared familial liability to externalizing and other
internalizing disorders. Journal of Child Psychology and Psychiatry, 44 997-1005.
Burke, J.D., Lahey, B.B., Winters A., & Zera, M. (2003). Oppositioneel-opstandige en
antisociale gedragsstoornis: een overzicht over de laatste tien jaar, deel I. Kind en
Adolescent Review, 2 .
369

370 Pedagogische adviezen voor speciale kinderen
Burke, J.D., Loeber, R., & Birmaher,R. (2003). Oppositioneel-opstandige en antisociale
gedragsstoornis: een overzicht over de laatste tien jaar, deel II. Kind en Adolescent
Review, 3 259-302.
Cairns, R.B., & Cairns, B.D. (1991). Social cognition and social networks: a develop-
mental perspective. In D.J. Pepler & K.H. Rubin (eds.), The development and treatment
of childhood aggression (p. 249-278). Hillsdale, NJ: Erlbaum.
Camodeca, M., & Goossens, F.A. (2004). Pesten op school: recente ontwikkelingen
en theoretische invalshoeken. In A. Vyt, M.A.G. van Aken, J.D. Bosch, R.J. van der
Gaag & A.J.J.M. Ruijssenaars. Jaarboek 6 Ontwikkelingspsychologie, orthopedagogiek en
kinderpsychiatrie 2004-2005 (p. 82-98). Houten: Bohn Stafl eu Van Loghum.
Carlson, C.L., Pelham, W.E. jr., Milich, R., & Dixon, J. (1992). Single and combined
effects of methylphenidate and behavior therapy on the classroom performance
of children with attention-defi cit hyperactivity disorder. Journal of Abnormal Child
Psychology, 20 213-232.
Carr, A. (1999). The handbook of child and adolescent clinical psychology. London/New
York: Routledge.
Carr, A. (2000). What works with children and adolescents? A critical review of psychological
intervention with children, adolescents and their families. London: Routledge.
CBS (2003). Jeugd 2003, cijfers en feiten. Voorburg/ Heerlen: Centraal Bureau voor de
Statistiek.
Cheung, A.H., Emslie, G.J., & Mayes, T.L. (2005). Review of the effi cacy and safety of
antidepressants in youth depression. Journal of Child Psychology and Psychiatry, 46
735-754.
Choho, E. (2004). Moslim Unlimited, (over)leven in het wilde westen . Amsterdam: Van
Gennep.
Cicchetti, D., & Cohen, D. (1995). Perspectives on developmental psychopathology. In
D. Cicchetti & D. Cohen (eds.), Developmental psychopathology, Volume 1, Theory and
methods (p. 3-20). New York: John Wiley & Sons.
Clark, D.M., Salkovskis, P.M., Hackmann, A., Middleton, H., Anastasiades, P. & Gelder,
M. (1994). A comparison of cognitive therapy, applied relaxation and imipramine
in the treatment of panic disorder. British Journal of Psychiatry, 164 759-769.
Clarke, G.N., Hops, H., Lewinsohn, P.M., Andrews, J.A., Seeley, T.R., & Williams, J.
(1992). Cognitive behavioral group treatment of adolescent depression: prediction
of outcome. Behavioral therapy, 23 341-354.
Clarkin, J.F., Levy, K.N., Lenzenweger, M.F., & Kenberg, O.F. (2007). Evaluating three
treatments for borderline personality disorder: a multiwave study. The American
Journal of Psychiatry, 6 922-928.
Clifford, M.M. (1990). Students need challenge, not easy success. Educational leadership,
1 22-26.
Cloninger, C.R., Svrakic, D.M., & Pryzbeck, T.R. (1993). A psychobiological model of
temperament and character. Archives of general psychiatry, 50 975-990.
Cohen, D.J., Towbin, K.E., Mayes, L., & Volkmar, F. (1994). Developmental disorder.
In S. Friedman e.a. (eds.), Developmental follow-up: concepts, genres, domains and
methods. Z.pl.: Academic Press.
Cohen, P., Crawford, T.N., Johnson, J.G., & Kasen, S. (2005). The children in the community
study of developmental course of personality disorders. Journal of personality
disorders , 19 466-486.

Literatuur
College ter Beoordeling van Geneesmiddelen (CBG) (2006). Experts waarschuwen
voor ADHD medicijnen. Washington Post, 10 feb .
Compton, S.N., March, J.S., Brent, D., Albano, A.M., Weersing, R., & Curry, J. (2004).
Cognitive-behavioral psychotherapy for anxiety and depressive disorders in children
and adolescents: an evidence-based medicine review. Journal of the American
Academy of Child and Adolescent Psychiatry, 43 930-959.
Coyne, S.M., Nelson, D.A., Lawton, F., Haslam, S., Rooney, L., Titterington, L., Trainor,
H., Remnant, J., & Ogunlaja, L. (2008). The effects of viewing physical and
relational aggression in the media: evidence for a cross-over effect. Journal of Experimental
Social Psychology, 44 1551-1554.
Cozolino, L. (2002). The neuroscience of psychotherapy: building and rebuilding the human
brain. New York/London: W.W.Norton & Company.
Craig, W.M., & Pepler, D.J. (1997). Conduct and oppositional defi ant disorder. In C.A.
Essau & F. Petermann (eds.), Developmental psychopathology, epidemiology, diagnostics
and treatment, Amsterdam: Harwood Academic Publishers.
Creamer. M. (1995). A cognitive processing formulation of posttrauma-reactions. In
R.J. Kleber, C.R. Figley & B.P.R. Gersons (eds.), Beyond trauma: cultural and societal
dynamics (p. 55-74). New York: Plenum Press.
Creamer, M., Burgess, P., & Pattison, P. (1992). Reaction to trauma: a cognitive processing
model. Journal of Abnormal Psychology, 101 452-459.
Crick, N.R., & Dodge, K.A. (1994). A review and reformulation of social informationprocessing
mechanisms in children’s social adjustment. Psychological Bulletin, 115
74-101.
Crommen, S., & Danckaerts, M. (2005). Behandeling met atomoxetine van Belgische
kinderen met een aandachtstekortstoornis met hyperactiviteit: een prospectief,
open onderzoek. Tijdschrift voor Psychiatrie , 47 209-218.
Crone, E. (2008). Het puberende brein. Amsterdam: Bert Bakker.
Cuijpers, P. (2007). Dieper dan een dip. De Volkskrant , 6 januari.
Dadds, M.R., & Barrett, P.M. (2001). Psychological management of anxiety disorders
in childhood. Journal of Child Psychology and Psychiatry, 42 999-1012.
Dahl, A.A. (1993). The personality disorders: a critical review of family, twin and
adoption studies. Journal of personality disorders, 7 86-99.
Damassio, A. (1999). The feeling of what happens: body and emotions and the making of consciousness.
London: William Heinemann.
Dammen, R., Varst, L.P. van der, Bervoets, E., Dobbelaar, J., Bolhuis, V.J. van, & Luiten,
T. (2008). Quick scan veiligheidshuizen. Den Haag: COT Instituut voor Veiligheids- en
Crisismanagement, 11 juli .
Danckaerts, M.,(2001). NLD; een minder valide concept? Tijdschrift voor orthopedagogiek,
kinderpsychiatrie en klinische kinderpsychologie, 26 114-118.
Dawson, G., Estes, A., Munson, J., Schellenberg, G., Bernier, R., & Abbott, R. (2007).
Quantitative assessment of autism symptom-related traits in probands and
parents: Broader Phenotype Autism Symptom Scale. Journal of Autism and Developmental
Disorder, 37 523-536.
Dawson, G., & Osterling, J. (1997). Early interventions in autism: effectiveness and
common elements of current approaches. In M.J. Guralnick (ed.), The effectiveness
of early interventions: second generation research (p. 307-326). Baltimore: Paul H.
Brookes.
371

372 Pedagogische adviezen voor speciale kinderen
Deen, N. (2006). Een begeleidende school: ontwikkeling en perspectief. Apeldoorn: Maklu.
Degrieck, S. (2007). En dan en dan… Arnhem: Terra-Lannoo.
DeHart, G.B., Stoufe, L.A., & Cooper, R.G. (2004). Child development: its nature and
course (5th ed.), Boston: McGrawhill.
Delfos, M.F. (1996). Jongens, de zorgenkindjes van de toekomst . Psychologie 15 16-17.
Delfos, M.F. (2000a). Kinderen en gedragsproblemen. Angst, agressie, depressie en ADHD.
Een biopsychologisch model met richtlijnen voor diagnostiek en behandeling. Lisse: Swets
& Zeitlinger.
Delfos, M.F. (2000b). Luister je wel naar mij? Amsterdam: SWP.
Delfos, M.F. (2000c). Borderline, een wisselend beeld. Mobiel, 1 18-20.
Delfos, M.F. (2001a). We zijn uit de bocht gevlogen. Interview. KPC info, maart.
Delfos, M.F. (2001b). De ontmannelijking van de man. Opvoeden met de biologische
stroom méé in plaats van tegen de biologische stroom in. Pedagogiek, 1 8-13.
Delfos, M.F. (2001c). Een vreemde wereld. Over autisme, het syndroom van Asperger en PDD-
NOS. Amsterdam: SWP.
Delfos, M.F. (2002). Autisme: het socioschema als verklaringsmodel. Wetenschappelijk
Tijdschrift Autisme, 2 20-34.
Delfos, M.F. (2002a). Aangevreten zelfbeeld. Tijdschrift 0/25, juli .
Delfos, M. (2004). De schoonheid van het verschil. Waarom mannen en vrouwen verschillend
zijn en hetzelfde. Amsterdam: Assessment BV.
Delfos, M.F. (2005). Communiceren met pubers en adolescenten . Amsterdam: SWP.
Delfos, M.F. (2006a). Sekseverschillen in hechting. Congres hechting in Den Haag , 2
nov 2006.
Delfos, M.F. (2006b). Grenzen zijn leerzaam. Volkskrant magazine, 28 oktober 18-23.
Delfos, M.F. (2007). De ideale leerlinge. Didaktief, 10 4-5.
Delfos, M.F. (2008). Verschil mag er zijn . Waarom er mannen en vrouwen zijn. Amsterdam:
Bert Bakker.
Delfos, M.F. (2008a). Autisme in het onderwijs. Bij de Les, oktober 16-19.
Denys, D. (2009). Deep Brain Stimulation. Plaagstootjes tegen een al te dwangmatig
brein. De Volkskrant, 24 januari.
Derksen, J. (2007). Zijn we wel narcistisch genoeg? Nijmegen: Pen Tests Publisher.
De veilige school (nov. 1999). In opdracht van het ministerie van OCenW, te bestellen bij
het Algemeen Pedagogisch Studiecentrum te Utrecht. Uitgave pmvo .
Deveugele, M. (1998). Jongeren met ernstige gedragsstoornissen. Een behandelingsmodel.
Tijdschrift voor orthopedagogiek, kinderpsychiatrie en klinische kinderpsychologie ,
23 , 51-59.
Dewitte, I., & Brink, S. ten (2003). Help, ik wil liever dood… Doodswens bij kinderen.
Psychopraxis, 4 .
Didaktief & school (1997). Difi lippino, J.M., & Overholser, J.C. (2002). Depression, adult
attachment and recollections of parental caring during childhood. Journal of Ner-
vous and Mental Disease, 190 663-669.
Diekstra, R. (2001). Het man-zijn als risicofactor. Utrechts Nieuwsblad, 7 juli.
Dinklage, D. (2001). Asperger’s disorder and nonverbal learning disabilities: how are
these two disorders related to each other? www.nldontheweb.org/Dinklage_1.htm
Dishion, T.J, McCord, & J. Poulin, F. (1999). When interventions harm. Peer groups
and problem behavior. American Psychologist, 9 755-764.

Literatuur
Dodge, K.A. (1986). A social information processing model of social competence in
children. In M. Perlmutter (ed.), Minnesota symposia on child psychology. Hillsdale,
NJ: Erlbaum.
Dodge, K.A. (1991). The structure and function of reactive and proactive agression. In
D.J. Pepler & K.H. Rubin (eds.), The development and treatment of childhood aggression
(p. 201-218). Hillsdale, NJ: Erlbaum.
Dodge, K.A. (1993). Social-cognitive mechanisms in the development of conduct dis-
order and depression. Annual Review of Psychology, 44 559-584.
Dodge, K.A. (2006). Translational science in action: hostile attributional style and the
development of aggressive behavior problems. Development and psychopathology, 18
791-814.
Donker, A. (2004 ). Precursors and prevalence of young adult and adult delinquency. Proef-
schrift. Leiden: Universiteit Leiden.
Doorn, E.C. van (2000). ‘Een eigen praatpapier’, over gedragsbeïnvloeding bij autisti-
sche leerlingen. Tijdschrift voor Orthopedagogiek , februari.
Doorn, E.C. van, & Stavenga, A.M. (2001). Speciale onderwijsbehoeften van een nor-
maal begaafd kind met een autistische spectrumstoornis. Tijdschrift voor Orthopeda-
gogiek, 4 209-221.
Doreleijers, Th. A.H. (1998). Het netwerk sluit zich. Over samenwerking in de aanpak
van jeugdige delinquenten met stoornissen. In W. Koops & W. Slot, Van lastig tot
misdadig (p. 132-144). Houten: Bohn Stafl eu Van Loghum.
Doreleijers, Th. A.H. (2000). Oppositioneel-opstandige en antisociale gedragsstoor-
nissen en delinquent gedrag in de adolescentie. Tijdschrift voor Psychiatrie, 10 .
Doreleijers, Th. A.H. (2006). Antisociale jongere kent geen angst. NRC Handelsblad, 19
oktober.
Dorst, A. van, Wiefferink, K., Dusseldorp, E., Galindo Garre, F., Crone, M., & Paulus-
sen, Th. (2008). Preventie van pesten op basisscholen volgens de PRIMA methode.
Factsheet met de onderzoeksresultaten van TNO op www.tno.nl
Dow, S.P., Sonies, B.C., Scheib, D., Moss, S.E., & Leonard, H.L. (1995). Practical guidelines
for the assessment and treatment of selective mutism. Journal of the American
Academy of Child and Adolescent Psychiatry, 36 653-660.
Dreikurs, R., & Cassel, P. (2002). Orde houden zonder tranen. Leeuwarden: Eduforce.
Drexhage, H. (2008). Citaten in ‘Psychiatrie moet op de schop’. De Volkskrant , sectie
Kennis, 15 november.
Drost, J. (2008). Residentiële justitiële opvoeding en de houding van jongens ten
opzichte van sociale grenzen. Proefschrift 4 september 2008. Groningen: Rijksuniversiteit
Groningen.
DTB (2007). Omega-3 won’t cure depression: review. Drug and Therapeutics Bulletin,
February .
Duits, N. (2001). Sommige jonge criminelen worden nooit normaal. De Volkskrant, 31
mei .
Dullens, G. (2001). Veel vernieuwing binnen jeugdzorg, maar weinig coördinatie. Hoogleraar
Kinderbescherming Wim Slot maakt tussenbalans op na jaar hoogleraarschap .
Op www.minjust.nl april.
373

374 Pedagogische adviezen voor speciale kinderen
DuPaul, G.J., & Eckert, T.L. (1997). The effects of school-based interventions for atten-
tion defi cit hyperactivity disorder: a meta analysis. School Psychological Review, 38
5-27.
Durrant, M. (2001). Creatieve oplossingen bij gedragsproblemen op school. Leuven/ Apel-
doorn: Garant.
Dijk, G. van, Zuidgeest, M., Dijk, I. van, & Verheij, R. (2008). Huisartsenzorg in cijfers:
stijging behandeling ADHD bij kinderen. Huisarts en Wetenschap, 13 641.
Dijkshoorn, P., Pietersen, W., & Dikken, G. (2000). Kinderen met een contactstoornis:
een groepsbehandeling voor PDD-NOS kinderen en hun ouders. Amsterdam: Harcourt
Assessment BV.
D’Zurilla, T., & Goldfried, M. (1971). Problem solving and behavior modifi cation. Journal
of Abnormal psychology, 78 107-126.
Earls, F. (1994). Oppositional defi ant and conduct disorders. In M.Rutter, E. Taylor, L.
Hersov (red.), Child and adolescent psychiatry (p. 308-329). Oxford: Blackwell.
Easson, W.M. (1996). The management of the severely disturbed adolescent. Madison, CT:
International Universities Press.
Eenhoorn, A. E. (1998). Samen met Joep Loep sporen na speuren. Doetinchem: Graviant.
Eland, J. de, Roos, C., & Kleber, R. (2000). Protocol diagnostiek en opvang van kinderen
na acute traumatisering. In P. Prins & N. Pameijer (red.), Protocollen in de jeugdzorg
(p. 207-225). Lisse: Swets & Zeitlinger.
Eldering, L. (2004). De opvoeding van allochtone jeugdigen en culturele competentie
in de hulpverlening. In A. Vyt, M.A.G. van Aken, J.D. Bosch, R.J. van der Gaag &n
A.J.J.M. Ruijssenaars, Jaarboek Ontwikkelingspsychologie, orthopedagogiek en kinderpsychiatrie,
6, 2004-2005 (189-214).
Eley, T.C., Bolton, D., Oçonnor, T.G., Perrin, S., Smith, P., & Plomin, R. (2003). A twin
study of anxiety related behaviours in pre-school children. Journal of Child Psychology
and Psychiatry, 44 945-960.
Ellis, A., & Bernard, M.E. (1983). Rational emotive approaches to the problems of childhood.
New York: Plenum Press.
Emmelkamp, P.M.G. (2001). Angststoornissen en depressies. Psychologie magazine,
april 58-59.
Emmelkamp, P.M.G. (2006). Handboek psychopathologie. Deel 2, Klinische praktijk
(p. 503-522). Houten: Bohn Stafl eu Van Loghum.
Emmelkamp, P.M.G., & Balkom, A.J.L.M. van (2006). Behandeling van angststoornissen.
In W. Vandereycken, C.A.L. Hoogduin & P.M.G. Emmelkamp (red.). Handboek
psychopathologie. Deel 2, Klinische praktijk (p. 317-347). Houten: Bohn Stafl eu Van
Loghum.
Emmelkamp, P.M.G., Bouman, T., & Scholing, H.A. (red.) (1995). Angst, fobieën en
dwang, diagnose en behandeling. Houten: Bohn Stafl eu Van Loghum.
Emmelkamp, P.M.G., & Felten, M. (1985). The process of exposure in vivo: cognitive
and physiological changes during treatment of acrophobia. Behaviour Research and
Therapy, 23 219-223.
Emmelkamp, P.M.G., Hoogduin, C.A.L., & Hout, M.A. van der (2000). Angststoornissen.
In W. Vandereycken, C.A.L. Hoogduin & P.M.G. Emmelkamp (red.), Handboek
psychopathologie, deel 1, Basisbegrippen (p. 211-253). Houten: Bohn Stafl eu Van
Loghum.

Literatuur
Emmelkamp, P.M.G., & Oppen, P. van (2002). Obsessive-compulsive disorder. In M.
Hersen & L. Krug Porzelius (eds.), Diagnosis, conceptualization and treatment planning
for adults (p. 167-184) . MahWah (NJ): Lawrence Erlbaum.
Emmerik, A. van, & Berretty, E. (2007). Leven met een trauma. In Psychopraxis, 4 160-
164.
Enders, M.J. (2008). Aan de lijn van de hond. Volkskrant Magazine, 11 oktober 20-24.
Engeland, H. van (1996). Autisme en aan autisme verwante contactstoornissen. In
J.A.R. Sanders-Woudstra, F.C. Verhulst & H.F.J. de Witte (red.), Kinder- en Jeugdpsy-
chiatrie , psychopathologie en behandeling, I (p. 331-350). Assen: Van Gorcum.
Engeland, H. van (2000). Autisme en psychosen. In W. Vandereycken, C.A.L. Hoog-
duin & P.M.G. Emmelkamp (red.), Handboek psychopathologie, deel 1 Basisbegrippen
(p. 469-489). Houten: Bohn Stafl eu Van Loghum.
Engeland, H. van (2008). Citaten in ‘Psychiatrie moet op de schop’. De Volkskrant , sec-
tie Kennis, 15 november.
Epps, K. (1997). The use of secure accomodation for adolescent girls who engage in
severe and repetitive self-injurious behaviour. Clinical child psychology and psychiatry,
4 539-552.
Erez, A. (2007). Attachment, caring and prosocial behavior. Proefschrift. Universiteit Lei-
den, Faculteit Sociale Wetenschappen.
Erikson, E.H. (1971). Identiteit, jeugd en crisis. Utrecht: Het Spectrum.
Erve, M. van ’t., & Fiddelaers-Jaspers, R. (2008). Om alles wat er niet meer is. Kampen:
Averbode/Ten Have.
Etten, M.L. van, & Taylor, S. (1998). Comparative effi cacy of treatments for posttraumatic
stress disorder: a meta analysis. Clinical psychology & psychotherapy, 5 126-144.
Eijgendaal, M. (2008). Ouders leren weer bepalen wat er in huis gebeurt. Balans Magazine,
1 42-45.
Faraone, S.V., & Biederman, J. (1994). Is attention hyperactivity disorder familial? Harvard
Review of Psychiatry, 1 271-287.
Farrington, D.P. (1996). De ontwikkeling van crimineel en antisociaal gedrag vanaf
de kindertijd: de belangrijkste resultaten van de ‘Cambridge Study in Delinquent
Development’. In Literatuurselectie kinderen en adolescenten, 2 . Houten: Bohn Stafl eu
Van Loghum.
Farrington, D.P. (1997). Early prediction of violent and nonviolent youthful offending.
Journal on Criminal Policy and Research, 3 157-173.
FDA News (2007). FDA directs ADHD drug manufacturers to notify patients about
cardiovascular adverse events and psychiatric adverse events, 21 feb. www.fda.gov/
bbs/topics/NEWS/2007/NEW01568.html
Fekkes, M. (2005). Bullying among elementary school children. Proefschrift. Leiden: Universiteit
Leiden.
Ferdinand, R. (2007). ‘Zo’n jongen heeft helemaal niks’. Forensisch jeugdpsychiater
Robert Ferdinand pleit voor tijdig behandelen van jongeren met stoornissen als
ADHD. Balans Magazine, 9 16-17.
Ferdinand, R., Nijs, P.F. de, & Verhulst, F.C. (2005). Latent class analysis of anxiety
and depressive symptoms in referred adolescents. Journal of Affective Disorders, 88
299-306.
Ferwerda-van Zonneveld, R., Rommers, J., & Oosting, S. (2008). Zorgboerderijen voor
kinderen met autisme spectrum stoornissen. Wageningen: Animal Sciences Group.
375

376 Pedagogische adviezen voor speciale kinderen
Feuerstein, R. (1996). The mediated learning experience . Vierde Langeveld lezing, 2 mei
1996. Utrecht: ISOR.
Fiddelaers- Jaspers, R.J.M. (2007). Als een oester. Leerlingen en traumaverwerking.
Bij de les, 5 6-9.
Fiddelaers-Jaspers, R.J.M., & Noten, S. (2007). Dwalen door het land van rouw. De
zoektocht van een verlieservaring. Bij de les, 10 16-18.
Foa, E.B., & Kozak, M.J. (1986). Emotional processing of fear: exposure to corrective
information. Psychologic al Bulletin, 99 20-35.
Foa, E.B., & Meadows, E.A. (1997). Psychosocial treatments for posttraumatic stress
disorder: a critical review. Annual review of psychology, 48 449-480.
Foa, E.B., Zinbarg, R., & Rothbaum, B.O. (1992). Uncontrollability and unpredicta-
bility in post-traumatic stress disorder: an animal model. Psychological Bulletin, 112
218-238.
Fombonne, E. (2005). Epidemiology of autistic disorder and other pervasive develop-
mental disorders. Journal of Clinical Psychiatry, Suppl. 10 3-8.
Fonagy, P. (1999). Pathological attachments and therapeutic actions. Paper to the Develop-
mental and Psychoanalytic Discussion Group, American Psycho-analytic Association
meeting, 13 May 1999. Washington DC.
Fonagy, P., & Target, M. (1997). Attachment and refl ective function: their role in selforganization.
Development and Psychopathology, 9 679-700.
Fonagy, P., Target, M., Cottrell, D., Philips, J., & Kurtz, Z. (2002). What works for whom?
A critical review of treatments for children and adolescents. New York: The Guilford
Press.
Fontana, D. (1990). De effectieve klas . Nijkerk: Intro.
Fosse, de la, F. (1997). De dans om het kind. In D. Broos & K. van Dun (red.), Hou me
(niet) vast. Hulpverlening en hechtingsstoornissen. Leuven/Apeldoorn: Garant.
Fraley, R.C., & Spieker, S.J. (2003). Are infant attachment patterns continuously or
categorically distributed? A taxometric analysis of strange situation behavior. Developmental
Psychology, 39 387-404.
Frances, A., & First, M.B. (1999). Stemming en stoornis . Publieksuitgave van DSM-IV.
Amsterdam: Nieuwezijds.
Freed, J., & Parsons, L. (2005) . Ik denk in beelden, jij onderwijst in woorden. Talenten van
een AD(H)D kind ontwikkelen. Fontys OSO-reeks, nr. 19. Apeldoorn: Garant.
Freud, S. (1920). Jenseits des Lustprinzips. In Freud-Studienausgabe (Band 3, p. 213-272).
(1980). Frankfurt: Fisher Verlag.
Frith, U. (2005). Autisme: verklaringen van het raadsel. Berchem/Gent: Epo.
Frost, R. (1979). Poetry of Robert Frost: the collected poems, complete and unabridged .
Edward Connery Lathem (ed.), New York: Holt.
Fukkink, F., (2005). Effectonderzoek naar Video Interactie Begeleiding . Onderzoek van
het SCO-Kohnstamm Instituut, onderzoeksinstituut van de afdeling Pedagogiek
en Onderwijskunde van de Faculteit der Maatschappij- en Gedragswetenschappen
(FMG) van de Universiteit Amsterdam. Amsterdam: SCO-Kohnstamm Instituut.
Fukkink, F. (2007). Videofeedback in breedbeeld perspectief. Een meta analyse van effecten
van videofeedback in gezinsprogramma’s. Amsterdam: SCO-Kohnstamm instituut
van de faculteit der Maatschappij- en Gedragswetenschappen van de Universiteit
Amsterdam. SCO-rapport 767, project nr 40128. Amsterdam: SCO-Kohnstamm
Instituut.

Literatuur
Gaag, R.J. van der (1993). Multiplexe ontwikkelingsstoornissen, een exploratief
onderzoek naar ‘grensgevallen’ op het autismespectrum. Proefschrift, niet meer
beschikbaar.
Gaag, R.J. van der (1996). Cognitieve herstructurering. In F. Verheij & F.C. Verhulst
(red.), Kinder- en jeugdpsychiatrie III: Behandeling, en begeleiding. Assen: Van Gorcum.
Gaag, R.J. van der (1999). Pervasieve ontwikkelingsstoornissen. Een dubbeltje op zijn
kant… In A. Paternotte, Waarom doe je zo? Jongeren met leer- en gedragsstoornisen in de
puberteit. Bilthoven: Balans.
Gaag, R.J. van der (2000). Waarom zijn kinderen met NLD vaak zo angstig? Balans
Belang , januari.
Gaag, R.J. van der (2001). Hechtingsstoornissen: een onderscheiden klinische diagnose???
Ede: Congres ‘hechting’ in De Reehorst, 13 december.
Gaag, R.J. van der (2002). Vroeg oog voor autistisch kind. In Utrechts Nieuwsblad ,
14 sept.
Gaag, R.J. van der (2005). Multiple complex developmental disorders: een verkenning
aan de grenzen van het autismespectrum. In M.F. Delfos (red.), Asperger in
meervoud. Amsterdam: SWP.
Gaag, R.J. van der (2008). Denken over ADHD: de slinger schiet los. Kind en Adolescent,
3 180-181.
Gaag, R.J. van der (2008a). Geestesziekte is nog altijd taboe. De Volkskrant , sectie Kennis,
6 december.
Gaag, R.J. van der, & Berckelaer-Onnes, I.A. van (2000). Protocol autisme en aan
autisme verwante contactstoornissen. In P. Prins & N. Pameijer (red.), Protocollen in
de jeugdzorg, (p. 135-155). Lisse: Swets & Zeitlinger.
Gaag, R.J. van der, Buitelaar, J.K., Ban, E. van den, Bezemer, M., Njio, L., & Engeland,
H. van (1995). A controlled multivariate chart review of multiple complex developmental
disorder. Journal of the American Academy of Child and Adolescent Psychiatry, 34
1096-1106.
Gaag, R.J. van der, & Hulzen, A.J.M. van (1996). Een ambulante en kortdurende klinische
benadering. In R.J. van der Gaag, L. Robbroeckx, G.A. Smid & F.C. Verhulst
(red.), Aan autisme verwante stoornissen . Speciale uitgave van Kind en Adolescent, 2
100-109.
Gaag, R.J. van der, & Mulder, G.A.I.A. (1994). Cognitieve psychotherapie bij kinderen
met PDD-NOS in een residentiële setting. Kinder- en Jeugdpsychiatrie, 21 64-76.
Gaag, R.J. van der, & Paternotte A. (2001a). MCDD, PDD-NOS en toch anders. Balans
Belang , juli 34-36
Gaag, R.J. van der, & Paternotte A. (2001b).Ouders kijken mee achter de spiegel. Over
diagnostische aspecten van MCDD. Balans Belang, november 28-30.
Gadeyne, E., Onghena, P., & Ghesquière P. (2004). Recente tendensen in het onderzoek
naar psychosociale problemen bij kinderen met leerproblemen. In A. Vyt,
M.A.G. van Aken, J.D. Bosch, R.J. van der Gaag, A.J.J.M. Ruijssenaars (red.), Jaarboek
ontwikkelingspsychologie, orthopedagogiek en kinderpsychiatrie, 6. 2004-2005 (p. 230-
251). Houten: Bohn Stafl eu Van Loghum.
Gageldonk, A. van, Ketelaars, T., & Laar, M. van (2006). Probleemgebruik van drugs .
Wetenschappelijke bewijs voor werkzaamheid of effectiviteit van interventies in de
verslavingszorg. Utrecht: Trimbos-instituut.
Gardner, H. (2007). Soorten intelligentie. Amsterdam: Nieuwezijds.
377

378 Pedagogische adviezen voor speciale kinderen
Geel, V. van (1997). Lichaamstaal. Praktijkboek voor de leraar. Baarn: HB Uitgevers.
Geenen, G. (2007). Intergenerationele overdracht van gehechtheid bij Belgische moeders en
kinderen die in extreme armoede leven: een meervoudige gevalsstudie . Proefschrift. Leuven:
Katholieke Universiteit Leuven.
Gershon, J. (2002). A meta-analytic review of gender differences in ADHD. Journal of
Attention Disorders, 3 143-154.
Gersons, B.P.R. (2002). Stoere mannen. Over de visie van Ben Shephard in ‘de traumacultuur’.
De Volkskrant, 21 september.
Gersons, B.P.R., & Carlier, I.V.E. (1998). Behandelingsstrategieën bij posttraumatische
stressstoornissen. Houten: Bohn Stafl eu Van Loghum.
Geuze, E. (2006). The war within. Proefschrift. Utrecht: Onderzoekscentrum in organisatie
Militaire Geestelijke Gezondheidszorg (OC MGGZ).
Gezondheidsraad (2000). Diagnostiek en behandeling van ADHD . Publicatie nr. 2000/24.
Den Haag: Gezondheidsraad. Ook op internet www.GR.nl .
Gezondheidsraad (2006). Preventie en behandeling van de antisociale persoonlijkheidsstoornis
. Den Haag: Gezondheidsraad.
Gezondheidsraad (2008). Transcraniale magnetische stimulatie in de psychiatrie en de neurologie
(signalement) . Den Haag: Gezondheidsraad, publicatienr. 2008/21.
GGZ-richtlijnen (2008). Multisciplinaire richtlijn persoonlijkheidsstoornissen: borderline
persoonlijkheidsstoornis . Utrecht: Landelijke Stuurgroep Multidisciplinaire Richtlijnontwikkeling
in de GGZ en het Trimbos-instituut. Online op de website: www.
ggzrichtlijnen.nl
Ghesquière, P., & Munter, A. de (1998). Leerstoornissen, gedragsproblemen en sociaal
emotioneel welbevinden bij kinderen in het regulier en het speciaal lager onderwijs.
In J.D. Bosch, H.A. Bosma, R.J. van der Gaag, A.J.J.M. Ruijssenaars, & A.Vyt
(red.), Jaarboek ontwikkelingspsychologie, orthopedagogiek en kinderpsychiatrie 3, 1998-
1999 (p. 170-186). Houten: Bohn Stafl eu Van Loghum.
Giesen-Bloo, J. (2005). Leven met een borderline persoonlijkheidsstoornis. Van A tot ggZ.
Houten: Bohn Stafl eu Van Loghum.
Giesen-Bloo, J., Dyck, R. van, Spinhoven, Ph., Tilburg, W. van, Dirksen, C., Asselt, Th.
van, Kremers, I., Nadort, M., & Arntz, A. (2006). Outpatient psychotherapy for borderline
personality disorder: a randomized trial of Schema focused therapy versus
Transference focused therapy. Geaccepteerd door Archives of General Psychiatry.
Gillberg, C. (2006). Autism spectrum disorders. In C. Gillberg, R. Harrington & H.C.
Steinhausen (eds.), A clinician’s handbook of child and adolescent psychiatry. New York:
Cambridge University Press.
Gilissen, R. (2008). Physiological reactivity to fear in children . Proefschrift. Leiden: Universiteit
Leiden.
Glascoe, F.P. (1998). Collaborating with parents: using parent’s evaluation of developmental
status to detect and address developmental and behavioral problems. Nashville: Ellsworth
& VanderMeer.
Glind, G. van de, e.a. (2004). Protocol ADHD bij verslaving. Screening, diagnostiek en
behandeling voor de ambulante en klinische verslavingszorg. Utrecht: Trimbos-instituut.
Goei, S.L., & Bannink, F. (2005). Oplossingsgericht werken in RT. Vaardigheden voor
gesprekken met kinderen. Remediaal, 3 19-26.
Goldson, B. (2002). Vulnerable inside, children in secure and penal settings. London: The
children’s society.

Literatuur
Goleman, D. (1996). Emotionele intelligentie: emoties als sleutel tot succes. Amsterdam:
Contact.
Gooden, N., Ham, H. van der, & Polderman, N. (2006). Basisvertrouwen in de klas.
Basics, voor opvoeding en basisvertrouwen, 3 .
Goodhart, C. (2006). Geciteerd in ‘Man versus vrouw’. AD Magazine , 4 februari 12-15.
Goodman, S.H., & Kohlsdorf, B. (1994). The developmental psychopathology of
conduct problems: gender issues. In D.C. Fowles, P. Sutker & S.H. Goodman (eds.),
Progress in experimental personality and psychopathology research (p. 121-161). New York:
Springer.
Gordon, Th. (1976). Luisteren naar kinderen. Amsterdam: Elsevier.
Gouze, K. (1987). Attention and social problem solving as correlates of aggression in
preschool males. Journal of Abnormal Child Psychology, 15 181-197.
Gray, J.A. (1987). The psychology of fear and stress (2nd ed) . New York: McGraw Hill.
Green, J., & Goldwyn, R. (2002) Attachment disorganisation and psychopathology:
new fi ndings in attachment research and their potential implications for developmental
psychopathology in childhood. Journal of Child Psychology and Psychiatry, 43
835-846.
Greenberg, M.T. (1999). Attachment and psychopathology in childhood. In J. Cassidy
& P. Shaver (eds.), Handbook of Attachment (p. 469-496). New York: The Guilford
Press.
Greenberg, M.T., Kusché, C.A., & Gustafson, R. (1991). Het PAD leerplan. Utrecht:
FODOK & HMN/Seminarium voor Orthopedagogiek.
Greenberg, M.T., Kusché, C.A., & Mihalic, S.F. (1998). Blueprints for violence prevention,
book ten: promoting alternative thinking strategies (PATHS). Boulder, CO: Center for
the study and prevention of violence.
Greene, R.W. (2005). Het explosieve kind. Over het opvoeden en begrijpen van snel gefrustreerde
en chronisch inflexibele kinderen. (p. 230). Amsterdam: Nieuwezijds.
Greene, R.W. (2006). Oppositional defi ant disorder. In M. Hersen & I.C. Thomas
(red.), Comprehensive handbook of personality and psychopathology, vol.3 (p. 285-298).
New Jersey: John Wiley & Sons.
Greenspan, S.I., & Salmon, J. (1996). Kinderen met probleemgedrag . Utrecht: Het Spectrum.
Gregory, A.M., & Eley, T.C. (2008). Genetische invloeden op angst bij kinderen: wat
zijn we al te weten gekomen en welke richting gaan we uit? Kind en Adolescent
Review, 3 310-339.
Gresham, F.M., MacMillan, D.L., Bocian, K.M., Ward, S.L., & Forness, S.R. (1998).
Comorbidity of hyperactivity-impulsivity-inattention and conduct problems: risk
factors in social, affective and academic domains. Journal of Abnormal Child Psychology,
26 393-406.
Grinker, R.R. (2007). Autisme in de wereld. Amsterdam: Ambo.
Groot, F. (2008). Psychologische debriefi ng: wetenschappelijke stand van zaken en
alternatieven. Psychopraxis , 4 138-143.
Groot, R. de, & Paagman, C. (2000). Kinderen met leer- en gedragsproblemen. Amsterdam:
Boom.
Grootheest, D. van (2008). Obsession: the genetic and environmental architecture of
obsessive-compulsive symptoms. Proefschrift. Amsterdam: Vrije Universiteit.
379

380 Pedagogische adviezen voor speciale kinderen
Gunderson, J.G. (1984). Borderline personality disorder. Washington, DC: American Psy-
chiatric Press.
Gunning, W.B. (1996). Attention defi cit hyperactivity Disorder. In J.A.R. Sanders-
Woudstra, F.C. Verhulst & H.F.J. de Witte (red.), Kinder- en Jeugdpsychiatrie, psychopa-
thologie en behandeling, I (p. 203-223). Assen: Van Gorcum.
Gunning, W.B. (1998). Gedragstherapie en farmacotherapie. In P.J.M. Prins & J.D.
Bosch (red.), Methoden en technieken van gedragstherapie bij kinderen en jeugdigen
(p. 232-247). Houten: Bohn Stafl eu Van Loghum.
Gunning, W.B. (2003). Aandachtstekort- en hyperactiviteitsstoornissen (ADHD). In
F.C. Verhulst, F. Verheij & R.F. Ferdinand (red.), Kinder-en Jeugdpsychiatrie, psychopa-
thologie (p. 139-150). Assen: Van Gorcum.
Gunning, W.B., & Verhulst, F.C. (2000). Aandachts- en gedragsstoornissen. In W. Van-
dereycken, C.A.L. Hoogduin & P.M.G. Emmelkamp (red.), Handboek psychopatholo-
gie, deel 1 Basisbegrippen (p. 491-510) . Houten: Bohn Stafl eu Van Loghum.
Gunster, B. (2005). Ja maar wat als alles lukt. Utrecht: AW Bruna.
Gunter, H.L., Ghaziuddin, M., & Ellis, H.D. (2002). Asperger syndrome: tests of right
hemisphere functioning and interhemispheric communication. Cardiff: University of
Cardiff, school of psychology.
Haan, E. de, Hoogduin, C.A.L., Buitelaar, J., & Keysers, G. (1998). Behavior therapy
versus clomipramine in obsessive compulsive disorders in children and adolescents.
Journal of the American Academy of Child and Adolescent psychiatry, 37 1022-1029.
Haan, E. de, & Wit, C.A.M. de (2000). Angst- en stemmingsstoornissen. In W. Vandereycken,
C.A.L. Hoogduin & P.M.G. Emmelkamp (red.), Handboek psychopathologie,
deel 1 Basisbegrippen (p. 511-532) . Houten: Bohn Stafl eu Van Loghum.
Haartmans, J.J.A.M. (1985). Orthopedagogische behandelingscategorieën. Speciaal
Onderwijs, 3 .
Haartmans, J.J.A.M. (1987). Een orthopedagogisch werkmodel. Speciaal Onderwijs, 4 .
Haartmans, J.J.A.M. (1997). Pedagogische kwaliteitszorg in het onderwijs. TIAZ , 2 .
Haartmans, J.J.A.M. (1999). Sociaal emotionele remediale hulp in het onderwijs, kijken
handelingswijzers. Tijdschrift voor Remedial Teaching , 1 .
Haartmans, J.J.A.M. (2000). Autistische spectrumstoornissen. Tijdschrift voor Remedial
Teaching , 2 .
Haartmans, J.J.A.M.,Vandermeulen, J. (2007). Hoe hard is de diagnose NLD? www.
pobos.nl , bewerking 2007.
Hadioui, I. el (2008). Hoe de straat de school binnendringt. Overlastgevend gedrag van
Marokkaans-Nederlandse jongeren en de invloed ervan op de school. Utrecht: Algemeen
Pedagogisch Studiecentrum (APS).
Hagin, R. (z.j.). Folder van de Amerikaanse Tourette stichting over het pedagogischdidactisch
handelen bij kinderen met het Tourette Syndroom.
Hajzler, D.J., & Bernard, M.E. (1991). Review of rational-emotive education outcome
studies. School Psychology Quarterly, 6 27-49 .
Hale III, W.H., Wijsbroek, S.A.M., Engels, R., & Meeus, W. (2006). Gegeneraliseerde
angststoornis en de waarneming van ouders door adolescenten. Kind en Adolescent,
Tijdschrift voor pedagogiek, psychiatrie en psychologie, 2 100-111.
Hallowell, E.M., & Ratey, J.J. (1995). Driven to distraction: recognizing and coping with
attention deficit disorder from childhood through adulthood. New York: Touchstone.

Literatuur
Hallowell, E.M., & Ratey, J.J. (2005). Hulpgids ADHD de meest actuele en complete gids
voor een succesvol leven met ADHD. Amsterdam: Nieuwezijds.
Ham, H. van der (2007). Weerbaarheid & basisvertrouwen. Basics voor opvoeding en
basisvertrouwen, 2 1-2.
Hamerlynck, S.M.J.J., Doreleijers, T.A.H., Cohen-Kettenis, P.T., Vermeiren, R., &
Nauta-Jansen, L.M.C. (2006). Agressie en psychische stoornissen bij meisjes in justitiële
inrichtingen. Onderzoek naar de sociaaldemografische, psychiatrische en agressiegerelateerde
kenmerken van meisjes van 12 tot 18 jaar die in gesloten justitiële jeugdinrichtingen
zijn geplaatst. Amsterdam/Duivendrecht: VUMC/ de Bascule.
Hammond, D.C. (2005). Neurofeedback with anxiety and affective disorders. Child
and Adolescent Psychiatric Clinics of North america, 1 105-123.
Hamre, B.K., & Pianta, R.C. (2001). Early teacher-child relationships and the trajectory
of children’s school outcomes through eight grade. Child Development, 72 625-
638.
Handboek leerlingbegeleiding (juni 1996). Alphen a/d Rijn:Handboek leerlingbegeleiding
Samsom/H.D. Tjeenk Willink.
Handen, B.L., Feldman, H.M., Lurier, A., & Murray, P.J. (1999). Effi cacy of methylphenidate
among presschool children with developmental disabilities and ADHD.
Journal of the American Academy of Child & Adolescent Psychiatry, 38 805-812.
Hannesdottir, D.K., & Ollendick, T.H. (2008). De rol van emotieregulatie in de behan-
deling van kinderen met angststoornissen. Kind en Adolescent Review. 2 170-213.
Happé, F., & Frith, U. (2006). The weak coherence account: detailfocused cognitive
style in autism spectrum disorders. Journal of Autism and Developmental Disorders, 36
5-25.
Harrington, R. (2006). Affective disorders. In C. Gillberg, R. Harrington & H.C. Stein-
hausen (eds.), A clinician’s handbook of child and adolescent psychiatry (p. 110-143). Cam-
bridge: University Press.
Hart, J. van der (2001). Autistenbegeleider van het ACC expertisecentrum te Utrecht.
Lezing over de problematiek en de aanpak van de leerling met PDD-NOS op de
Martijnschool te Utrecht op 21 mei.
Hart, J. van der (2006). De succesfactor voor lesgeven aan kinderen met PDD. Naar je
eigen houding kijken. In Paternotte, A. (red.), Syndroom van Asperger (p. 20-21) . Bilthoven:
Balans Belicht.
Hart de Ruyter, Th. (1963). Over ontstaan en behandeling van zogenaamde ontwikkelingspsychopathie.
In Th. Hart de Ruyter, Capita selecta uit de kinder- en jeugdpsychiatrie
(p. 94). Deventer: Van Loghum Slaterus.
Hartmann, T. (1997). Attention deficit disorder: a different perception. Nevada City:
Underwood Books.
Hay, J. (2004). We lossen het samen wel op. Amsterdam: SWP.
Hebbrecht, M. (2007). Behandeldoel bij persoonlijkheidsstoornissen? Een reactie op
R. Verheul (2007). Psychopraxis, 5 186-187.
Heddes, B. (2006). Aandachttraining . Omgaan met stress, pijn, vermoeidheid, negatief
denken en piekeren. Lelystad: IJsselmeerziekenhuizen.
Heemstra, D. van, & Boer, F. (2008). Neurofeedback – gedragstherapie via drie elektrodes.
Kind en Adolescent Praktijk. 4 180-184.
Hellinckx, W., de Munter, A., & Grietens, H. (1991). Gedrags- en emotionele problemen bij
kinderen: dl 1. Leuven: Garant.
381

382 Pedagogische adviezen voor speciale kinderen
Hendren, R.L., & Mullen, D.J. (2006). Conduct disorder and oppositional defi ant dis-
order. In M.K. Dulcan & J.M. Wiener (red.), Essentials of child and adolescent psychia-
try (p. 357-387). Washington, DC: American Psychiatric Publishing.
Henggeler, S.W., & Lee, T. (2003). Multisystemictreatment of serious clinical pro-
blems. In A.E. Kadzin & J.R. Weisz (eds.), Evidence-based psychotherapies for children
and adolescents (p. 301-325). New York: The Guilford Press.
Henggeler, S.W., Shoenwald, S.K., Borduin, C.M., Rowland, M.D., & Cunningham,
P.B. (1998). Multi-systemic treatment of antisocial behavior in children and adolescents.
New York: The Guildford Press.
Herbert, M. e.a. (1993). Leven met pubers . Checklist depressiviteit bij pubers . Nijkerk:
Intro.
Hertlein, K.M., & Ricci, R.J. (2004). A systematic research synthesis of EMDR studies:
implementation of the platinum standard. Trauma Violence Abuse, 5 285-300.
Hewett, F.M. (1977). Emotionele stoornissen. Rotterdam: Lemniscaat.
Hill, J., Swales, M., & Byatt, M. (2006). Personality disorders. In C. Gillberg, R. Harrington
& H.C. Steinhausen (eds.), A clinician’s handbook of child and adolescent psychiatry,
(p. 339-363). Cambridge: University Press.
Hinshaw, S., Klein, R., & Abikof, H. (2002). Childhood attention defi cit hyperactivity
disorder: non-pharmacological and combination approaches. In P. Nathan & J. Gorman
(red.), A guide to treatments that work (p. 26-41). New York: Oxford University
Press.
Hipwell, A., & Loeber, R. (2007). Weten we welke interventies effectief zijn voor disruptieve
en delinquente meisjes? Kind en Adolescent review, 4 371-440.
Hiteq (2008). Kenmerkend vmbo. Vmbo-leerlingen onderscheiden zich van generatiegenoten.
Onderzoek. Te downloaden via www.hiteq.nl
Hodges, J., & Tizard, B. (1989). Social and family relationships of ex-institutional adolescents.
Journal of Child Psychology and Psychiatry, 30 77-79.
Hoksbergen, R.A.C., & Rijk, T.K. (2004). Effects of deprivation. An example: children
adopted from Romania. Utrecht University: Department Adoption non-genetic
parenthood.
Homminga, S., & Homminga, D. (2004). Peermediation. Wognum: Edumonde Mediation.
Hoogduin, C.A.L., & Emmelkamp P.M.G. (red.), Handboek psychopathologie deel 2, Klinische
praktijk ( p. 317-347 ). Houten: Bohn Stafl eu Van Loghum.
Hooijer, G. (2003). Meiden met ADHD. Biologische achtergronden. Studiemiddag op 22
mei. Utrecht: Sint Bonifatiuscollege.
Hooijer, G. (2004). ADD, een te vaak gemiste diagnose. Bij meisjes en bij jongens.
Interview met jeugdarts dr. Gosia Hooijer. Balans Belang , februari 7-9.
Hopman, A.M. (2008). Neurofeedback. Beoordeling van onderzoeken naar de effecten
van de behandeling met neurofeedback, 14 april.Diemen: College voor Zorgverzekeringen.www.cvz.nl/resources/Pakketadvies_2008_bijl4-16_neurofeedback_tcm28-25631.pdf
Horowitz, M.J. (1974). Stress response syndromes: character style and dynamic psychotherapy.
Archives of General Psychiatry, 31 768-780.
Horowitz, M.J. (1987). Stress response syndromes. Northvale, NJ: Jason Aronson.

Literatuur
Horst, G.J. ter (2005). Stressverwerking door het mannelijk en vrouwelijk brein: relevantie
voor de psychiatrie. Oratie door hoogleraar neurobiologie van psychiatrische stoornissen,
15 maart. Groningen: RUG
Horst, W. ter (1994). Het herstel van het gewone leven. Groningen: Wolters-Noordhoff.
Hout, W.J.P.J. van, Emmelkamp, P.M.G., & Scholing, A. (1994). The role of negative
selfstatement during exposure in vivo. Behaviour Modification, 18 389-410.
Howe, D. (1995). Adoption and attachment. Adoption & Fostering, 19 7-15.
Howlin, P. (1997). Prognosis in autism: do specialist treatments affect long-term outcome?
European Child and Adolescent Psychiatry, 6 55-72.
Howlin, P. e.a. (2007). The effectiveness of Picture Exchange Communication System
(PECS). Training for teachers of children with autism: a pragmatic, group randomised
controlled trial. Journal of Child Psychology Psychiatry, 5 473-481.
Howlin, P., Baron-Cohen, S., & Hadwin, J. (1999). Teaching children with autism to mindread:
a practical guide for teachers and parents. New York: John Wiley.
Howlin, P., Goode, S., Hutton, J., & Rutter, M. (2004). Adult outcome for children
with autism. Journal of Child Psychology and Psychiatry, 45 212-229.
Hughes, P., & Newman, M. (2006). Attachment and disorders of attachment. In C.
Gillberg, R. Harrington & H-C. Steinhausen. A clinician’s handbook of child and adolescent
psychiatry , (p. 573-598) . Cambridge University Press..
Huyser, C. (2005). Cognitieve gedragstherapie, eventueel naast sertraline, heeft de
voorkeur bij kinderen en adolescenten met een obsessieve-compulsieve stoornis.
Nederlands Tijdschrift voor Geneeskunde, 11 607.
INCA (Impact of Nutrition on Children with ADHD) studie, onderzoeksopzet (2007).
Te lezen op www.stichtingkindengedrag.nl onder ‘informatie INCA studie’ en op
www.adhdenvoeding.nl
Inspectie Jeugdzorg, inspectie Onderwijs, inspectie Gezondheidszorg, inspectie
Sanctietoepassing (2007). Veiligheid in justitiële jeugdinrichtingen: opdracht met risico’s.
Utrecht: Inspectie Jeugdzorg.
International Molecular Genetic Study of Autism Consortium (1998). A full-genome
screen for autism with evidence for linkage to a region on chromosome 7q. Human
Molecular Genetics, 7 571-578.
Jadad, A.R., Boyle, M., & Cunningham, C., e.a. (1999). Treatment of attention-deficit/
hyperactivity disorder. Rockville, MD: Agency for Healthcare Research and Quality.
Janoff-Bulman, R. (1988). Victims of violence. In S. Fisher & J. Reason (eds.), Handbook
of life stress, cognition and health. Londen: John Wiley & Sons.
Janoff-Bulman, R. (1989). Assumptive worlds and the stress of traumatic events:
applications of the schema construct. Social Cognition, 7 113-136.
Janssen, C., Luit, H. van, & Kroesbergen, E. (2001). Leren rekenen aan kinderen met
PDD(-NOS). Balans Belang, 71 12-15.
Janssens, J.M.A.M. (2001). Volgspot. Het onderhandelingshuishouden. Tijdschrift voor
Orthopedagogiek, 7/8 346.
Jarusiewicz, B. (2002). Effi cacy of neurofeedback for children in the autistic apectrum:
a pilot study. Journal of Neurotherapy , 4 39-49.
Jazayeri, S., Tehrani-Doost, M., Keshavarz, S.A., Hosseini, M., Djazayery, A., Amini,
H., Jalali, M., & Peet, M. (2008). Comparison of therapeutic effects of omega-3 fatty
acid eiosapentaenoic acid and fl uoxetine, separately and in combination, in major
depressive disorder. Australian and New Zealand Journal of Psychiatry, 3 192-198.
383

384 Pedagogische adviezen voor speciale kinderen
Jensen, P.S., Arnold, L.E., Swanson, J.M., Vitiello, B., Abikoff, H.B., Greenhill, L.L.,
Hechtman, L., Hinshaw, S.P., Pelham, W.E., Wells, K.C., Conners, C.K., Elliot, G.R.,
Epstein, J.N., Hoza, B., March, J.S., Molina, B.S.G, Newcorn, J.H., Severe, J.B.,
Wigal, T., Gibbons, R.D., & Hur, K., (2007). 3-year follow-up of the NIMH MTA
study. Journal of the American Academy of Child & Adolescent Psychiatry, 8 989-1002.
Jensen, P.S., Martin, D. & Cantwell, D.P. (1997). Comorbidity in ADHD: implications
for research, practice and DSM-V. Journal of the American Academy of Child and Adolescent
Psychiatry, 36 1065-1079.
Jeugd terecht, (2004). Jongereninrichting Teylingereind gebruikt methode Equip.
Jeugd terecht, 3 .
Johnson, D., & Myklebust, H. (1971). Learning disabilities: educational principles and prac-
tices . New York: Grune and Stratton.
Jolles, J. (2006a). Echt passend onderwijs. Met nieuwe kennis en inzichten uit de her-
senwetenschap. Interview door Arga Paternotte met prof.dr. J. Jolles. Balans Digi-
taal , augustus/september, 12-17.
Jolles, J. (2006b). Recente inzichten in hersenfuncties. Interview met prof. dr. J. Jolles.
Balans digitaal , oktober, 14-15.
Jolles, J. (2006c). Lijden pubers aan hun brein? Het gistende puberbrein . Debat tussen J. Jol-
les, M. Westenberg en M. Delfos , 20 nov. Utrecht: Volkskrant Kenniscafé.
Jolles, J. (2006d). Hersenen jongeren niet klaar voor nieuwe leren. Bij de les juni, 16-19.
Jolles, J. (2007). Over brein en leren. Bij de les, 2 42-45.
Jong, J.D. de (2007). Kapot moeilijk. Een etnografisch onderzoek naar opvallend delinquent
groepsgedrag van Marokkaanse jongens . Amsterdam: Aksant.
Jong, W.A. de (2007). Preventie en management van gedragsproblemen in de klas.
ADHD Actueel 3 .
Jongh, A. de, & Broeke, E. ten (2006). Handboek EMDR. Een geprotocolleerde behandelme-
thode voor de gevolgen van psychotrauma . Amsterdam: Harcourt Assessment BV.
Jordaan, F. (2007). Een paar minuten kan al genoeg zijn… Bij de les , juni, 12-16
Joseph, S., Williams, R., & Yule, W. (1997). Understanding post-traumatic stress: a psycho-
social perspective on PTSD and treatment. Londen: John Wiley & Sons.
Juffer, F. (2001) . Adoptie en gehechtheid. Congres ‘hechting’ in De Reehorst Ede, 13
december.
Juffer, F. (2008). Het blijft toch je familie. De Volkskrant, sectie Hart en Ziel, 6 decem-
ber.
Juffer, F., & IJzendoorn, & M.H. van (2007). Adoptees do not lack self-esteem: a meta-
analysis of studies on self-esteem of transracial, international and domestic adoptees.
Psychological Bulletin, 6 1067-1083.
Juffer, F., & Rosenboom, L.G. (1997). Infant-mother attachment of internationally
adopted children in the Netherlands. International Journal of Behavioral Development,
20 93-107
Junger-Tas, J. (1996). Jeugd en gezin 1. Preventie vanuit een justitieel perspectief. Den Haag:
Ministerie van Justitie-Directie Beleid.
Junger-Tas, J. (1998). Een justitieel preventiemodel. In W. Koops & W. Slot, Van lastig
tot misdadig (p. 165-186) . Houten: Bohn Stafl eu Van Loghum.
Junger-Tas, J., & Slot, W. (2001). Preventie van ernstig delinquent en gewelddadig
gedrag. In R. Loeber, N.W. Slot & J.A. Sergeant (red.), Ernstige en gewelddadige jeugddelinquentie.
Omvang, oorzaken en interventies. Houten: Bohn Stafl eu Van Loghum.

Literatuur
Junger-Tas, J., Steketee, M., & Moll, M. (2008). Achtergronden van jeugddelinquentie en
middelengebruik. Utrecht: Verwey-Jonker Instituut.
Jurgens, F. (2007). Het Marokkanendrama . Amsterdam: Meulenhoff.
Kagan, J. (1989). The concept of behavioural inhibition to the unfamiliar. In J.S.
Reznik, Perspectives on behavioral inhibition (p. 1-23). Chicago: University of Chicago
Press,.
Kahn, R. (2003). Uitspraak over gezegde op Amerikaanse scholen. Tv-programma
‘Zijn en azijn’. Nederland 3 , 16 november.
Kahn, R. (2006). Onze hersenen. Over de smalle grens tussen normaal en abnormaal.
Amsterdam: Balans.
Kahn, R. (2008). In de wachtkamer van de psychiater. Amsterdam: Balans.
Kaldenbach H. (2008). Respect! 99 tips voor het omgaan met jongeren in de straatcultuur.
Amsterdam: Prometheus.
Kalverboer, M., & Zijlstra, E. (2008). Asielzoekerskinderen zijn angstig en somber . Groningen:
Universiteit Groningen.
Kanfer, F.H. (1977). The many faces of self-control, or behavior modifi cation changes
its focus. In R.B. Stuart (ed.), Behavioral self-management. Strategies, techniques and
outcomes. New York: Brunner/Mazel.
Kanfer, F.H., & Gaelick, L. (1986). Self management methods. In F.H. Kanfer & A.P.
Goldstein (eds.), Helping people change. A textbook of methods. New York/Oxford: Pergamon
Press.
Kanner, L. (1944). Early infantile autism. Journal of Pediatrics, 25 211-217.
Kaplan, B.J., Crawford, S.G., Field, C.J., Simpson, J., & Steven, A. (2007). Vitamins,
minerals and mood. Psychological Bulletin, 5 747-760.
Kaplan, H.I., & Sadock, B.J. (eds.) (1995). Comprehensive textbook of psychiatry/VI. Volume
I . Baltimore: Williams & Williams.
Kay-Hall, S-E., & Geher, G. (2003). Behavioral and personality characteristics of children
with reactive attachment disorder. Journal of Psychology: Interdisciplinary-and-
Applied, 137 145-162.
Kazdin, A.E. (1987). Treatment of antisocial behavior in children: current status and
future directions. Psychological Bulletin, 102 187-203.
Kazdin, A.E. (1993). Treatment of conduct disorder: progress and directions in psychotherapy
research. Development and Psychopathology, 5 277-310.
Kazdin, A.E. (1995). Conduct disorders in childhood and adolescence (2nd ed.). Thousand
Oaks, CA: Sage.
Kazdin, A.E. (1997). Practioner review: psychosocial treatments for conduct disorder
in children. Journal for Child Psychology and Psychiatry, 38 161-178.
Kazdin, A.E. (2003). Problem-solving skills training and parent management training
for conduct disorder. In A.E. Kazdin & J.R. Weisz (eds.), Evidence-based psychotherapies
for children and adolescents (p. 241-263). New York: The Guilford Press.
Kazdin, A.E., & Wasser, G. (2000). Therapeutic changes in children, parents and
families resulting from treatment of children with conduct problems. Journal of the
American Academy of Child and Adolescent Psychiatry, 39 414-420.
Kazdin, A.E., & Weisz, J.R. (1998). Identifying and developing empirically supported
child and adolescent treatments. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 66 19-36.
Kelderman, H. (1998-1999). Cursus Nascholing sociaal-emotionele problemen/gedragsproblemen
. Tilburg: Hogeschool Katholieke Leergangen.
385

386 Pedagogische adviezen voor speciale kinderen
Kelsey, D.K., Summer, C.R., Casat, C.D., e.a. (2004). Once-daily atomoxetine tre-
atment for children with attention-defi cit/hyperactivity disorder, including an
assessment of evening and morning behavior: a double blind, placebo-controlled
trial. Pediatrics, 114 e1-e8.
Kendall, P.C. (1994). Treating anxiety disorders in children: results of a randomised
clinical trial. Journal of anxiety disorders, 5 167-185.
Kendall, P.C., & Braswell, L. (1993). Cognitive behavioral therapy for impulsive children.
New York: The Guilford Press.
Kendler, K.S. (1990). Toward a scientifi c psychiatric nosology. Archives of General Psychiatry,
47 969-973.
Kendler, K.S. (1996). Major depression and generalized anxiety disorder. Same genes
(partly), different environments-revisited. British Journal of Psychiatry (supplement),
30 68-75.
Kendler, K.S., Walters, E.E., Neale, M.C., Kessler, R.C., Heath, A.C., & Eaves, L.J.
(1995). The structure of the genetic and environmental risk factors for six major
psychiatric disorders in women: phobia, generalized anxiety disorder, panic disorder,
bulimia, major depression and alcoholism. Archives of General Psychiatry, 52
347-383.
Kernberg, O. (1975). Borderline conditions and pathological narcissism. New York: Aronson.
Kerkhof, M.P.N. (2006). Allochtone Antillianen. Tijdschrift 0/25, 1 19-20.
Kernberg, O. (2004). Aggressivity, narcissism and self-destructiveness in the psychotherapeutic
relationship. New Haven: Yale University Press.
Kim-Cohen, J., Moffi t, T.C., Caspi, A., & Taylor, A. (2004). Genetic and environmental
processes in young children’s resilience to socioeconomic deprivation. Child Development,
75 651-668.
Kimonis, E.R., & Frick, P.J. (2006). Conduct disorder. In R.T. Ammerman (red.), Comprehensive
handbook of personality and psychopathology (p. 299-315). Hoboken: John
Wiley & Sons.
Kinderen met ADD . Inforeeks. Bilthoven: Balans.
Klein Beernink, M. (2006). Support in Volendam, de kracht van de gemeenschap na een
ramp. Houten: Bohn Stafl eu Van Loghum.
Klein Velderman, M., Bakermans-Kranenburg, M.J., Juffer, F., & IJzendoorn, M.H.
van (2006). Effects of attachment-based interventions on maternal sensitivity and
infant attachment: differential susceptibility of highly reactive Infants. Journal of
Family Psychology, 20 266-274.
Klin, A., Volkmar, F.R., Sparrow, S.S., Cicchetti, D.V., & Rourke, B.P. (1995). Validity
and neuropsychological characterization of Asperger Syndrome: convergence with
non verbal learning disabilities syndrome. Journal of Child Psychology and Psychiatry,
36 1127-1140.
Kloet, R. van (2004). Op zoek naar de uitknop. Nieuwe pillen om het stress-systeem te
reguleren. De Volkskrant , 23 oktober.
Klomp, M. (1995). Residentiële behandeling van jongeren met agressief gedrag. Tijdschrift
voor Orthopedagogiek, 7/8 332-344.
Koegel, R.L., & Koegel, L.K. (2007). Pivotal response treatments for autism: communication,
social, and academic development. Baltimore: Brookes Publishing.

Literatuur
Koekkoek, B., & Wel, B. van (2008). VERS ter discussie. PsychoPraxis, forum, 94-98.
Kogel, K. de (2006). Oxytocine en de neurochemie van vertrouwen en verwaarlozing.
Justitiële verkenningen. Biologie en criminologie. Den Haag: WODC/Boom Juridische
Uitgevers.
Kohnstamm, R. (2005). Ouders in de maalstroom van de tijdgeest . Abel Herzberg lezing .
Amsterdam: de Rode Hoed.
Kok, J.F.W. (1984). Specifiek opvoeden in gezin, school, dagcentrum en internaat. Leuven/
Amersfoort: ACCO.
Kok, J.F.W. (1995). Specifiek opvoeden. Orthopedagogische theorie en praktijk. Utrecht: De
Tijdstroom.
Kolb, B., & Winshaw, I. (1996). Learning disabilities . In Fundamentals of human neuropsychology
(4th ed.). London: Worth publishers.
Kolb, L.C. (1987). A neuropsychological hypothesis explaining posttraumatic stress
disorder. American Journal of Psychiatry, 144 989-995.
Komen, M. (red.) (2006). Straatkwaad en jeugdcriminaliteit, naar een algemene of een
etnisch-specifieke aanpak? Apeldoorn/Antwerpen: Het Spinhuis.
Koning, L. (1984). Gedragsproblemen van A tot Z . Den Bosch: Malmberg.
Koning, L. (1998, 1999). Gedragsproblemen, wat doe je eraan? Praxis bulletin , september
1998 t/m december 1998 en februari t/m juni 1999 . Den Bosch: Malmberg.
Koning, L. (2001a). Agressie reductieplan. Lekkerkerk: Pravoo.
Koning, L. (2001b). ‘Dat deed ik niet’. Update. Lekkerkerk: Pravoo.
Koning, L. (2006). De nieuwe gedragsorthoteek. Handboek voor gedrag en gedragsproblemen .
Lekkerkerk: Pravoo.
Koomen, H.M.Y, & Thijs, J.T. (2004). Sociaal emotioneel functioneren en de leerkracht-leerlingrelatie.
In A. Vyt, M.A.G. van Aken, J.D.Bosch, R.J. van der Gaag, &
A.J.J.M. Ruijssenaars (red). Jaarboek ontwikkelingspsychologie, orthopedagogiek en kinderpsychiatrie
2004-2005 , (p. 62-78). Houten: Bohn Stafl eu Van Loghum.
Koops, W., & Slot, W. (1998). Van lastig tot misdadig. Houten: Bohn Stafl eu Van Loghum.
Koot, J.M. (1992). Agressie en temperamentstoornissen bij jongere kinderen. In F.C.
Verhulst & F. Verheij (red.), Kinder- en jeugdpsychiatrie: onderzoek en diagnostiek (p. 511-
521). Assen: Van Gorcum.
Koot, J.M. (1996). Reactieve hechtingsstoornis. In J.A.R. Sanders-Woudstra, F.C. Verhulst,
& H.F.J. de Witte (red.), Kinder- en Jeugdpsychiatrie, psychopathologie en behandeling
I (p. 245-260). Assen: Van Gorcum.
Kooij, S. (2006). Levenslang aan de Ritalin. Intermediair , 10 januari.
Kouwenhoven, M. (1983). Transactionele analyse, deel 1. Ermelo: Algemeen Nederlands
Analyse instituut voor TA.
Kouwenhoven, M. (1985). Transactionele analyse, deel 1. Ermelo: Algemeen Nederlands
Analyse instituut voor TA.
Kragten, J. (2005). Leven met een depressieve stoornis. Informatie voor cliënten en
direct betrokkenen. Psychopraxis, 1 .
Kreveld, M. van, & Vloten Poulie, M. van (1980). Samen anders. Amphi reeks. Den
Bosch: Malmberg.
Kruijt, M. (2001). Tot hier! En niet verder. Volkskrant Magazine , 28 juli 19-26.
Kutcher, S., Aman, M., Brooks, S.J., Buitelaar, J., Daalen, E. van, Fegert, J., Findling,
R.I., Fisman, S., Greenhill, L.L., Huss, M., Kusumakar, V., Pine, D., Taylor,
387

388 Pedagogische adviezen voor speciale kinderen
E., & Tyano, S. (2004). International consensus statement of attention-defi cit/
hyperactivity disorder (ADHD) and disruptive behavior disorders (BDBs): clinical
implications and treatment practice suggestions. European Neuropsychopharmacology,
14 11-28.
Kutscher, M.L. (2006). Kinderen in de syndroommix. De complete gids voor ouders, docenten
en andere professionals. Amsterdam: Nieuwezijds.
Laan, A.M. van der, & Blom, M. (2006). Jeugddelinquentie: risico’s en bescherming. Den
Haag: WODC.
Lachesis (2001). De gefeminiseerde school. Het Onderwijsblad, 12 16 juni.
Lahey, B.B., Loeber, R., Quay, H.C., Applegate, B., Shaffner, D., Waldman, I., Hart,
E.L., McBurnett, K., Frick, P.J., Jensen, P.S., Dulcan, M.K., Canino, G., & Bird, H.R.
(1998). Validity of DSM-IV subtypes of conduct disorder based on age of onset. Journal
of the American Academy of Child and Adolescent Psychiatry, 4 435-442.
Lahey, B.B., Waldman, I.D., & McBurnett, K. (1999). Annotation: the development of
antisocial behavior: An integrative causal model. Journal of child psychology and psychiatry,
40 669-682.
Lahuis, B. (2008). Neurobiological parameters in multiple complex developmental disorder, a
subtype of the pervasive developmental disorder, not otherwise specified ‘exploring the labyrinth
of the brain’. Proefschrift. Utrecht: Universiteit Utrecht.
Lahuis, B., & Serra, M. e.a. (2006). Autismespectrumstoornissen, inleiding, diagnostiek,
medicatie, protocollaire psychologische behandelvormen. www.kenniscentrumkjp.nl/professionals/thema’s
Lam, D.H., Jones, S.H., Hayward, P., & Bright, J.A. (eds.) (1999). Cognitive therapy for
bipolar disorder. A therapist’s guide to concepts, methods and practice. New York: John
Wiley.
Last, C.G., Perrin, S., Hersen, M., & Kazdin, A.E. (1996). A prospective study of childhood
anxiety disorders. Journal of the American Academy of Child and Adolescent Psychiatry,
35 1502-1510.
Lathuru, B. (1992). Emotionele problemen. In A.J.J.M. Ruijssenaars & J.H.M. Hamers
(red.), Praktijk, theorie en onderzoek. Leuven: Acco.
Laudenslager, M.L., Reits, M., & Harbeck, R. (1982). Suppressed immune response in
infant monkeys associated with maternal separation. Behavioral and Neural Biology
36 40-48.
Laughren, T., (2006). Sterkste waarschuwing medicatie tegen ADHD. http://voeding.
web-log.nl/voeding/2006/06/sterkste_waarsc.html, 19 juni .
Lazarus, R.S., & Folkman, S. (1984). Cognitive appraisal processes. In R.S. Lazarus & S.
Folkman (eds.), Stress appraisal and coping (p. 22-52). New York: Springer.
Le Fevere de Ten Hove, M., Callens, N., Geysen, T., & Maene, W. (2007). Survivalkit voor
leerkrachten. Oplossingsgericht werken op school. Antwerpen-Apeldoorn: Garant.
Legato, M. (2006). Why men never remember and women never forget. Houten: Unieboek.
Leichenring, F., & Leibing, E. (2003). The effectiveness of psychodynamic therapy and
cognitive behavior therapy in the treatment of personality disorders: a meta-analysis.
American Journal of Psychiatry, 160 1223-1232.
Levy, D. (1937). Primary affect hunger. American Journal Psychiatry, 94 643-652.
Liber, J. (2008). Sterker door littekens. Jonge brandwondenslachtoffers later gelukkiger
dan leeftijdgenoten. Mare, 27 17 april.

Literatuur
Licor lijsten , verschillende vraagstellingstypen. Lisse: Swets & Zeitlinger.
Liddle, H.A. (2002). Mulitdimensional family therapy for adolescent cannabis users.
Cannabis Youth Treatment (CYT) Series, Volume 5. Rockville: Center for substance
abuse treatment.
Lieshout, C.M.F. van, Hoeben, S.M., & Lier, P.A. van (1992). Planmatige gedragsbeïnvloe-
ding. Het hanteren van een deelhandelingsplan planmatige gedragsbeïnvloeding
als middel ter bevordering van de sociaal emotionele ontwikkeling van leerlingen
in het ZMOK-onderwijs. ’s-Hertogenbosch: KPC.
Likhtik, E., Popa, D., Apergis-Schoute, J., Fidacare, G.A., & Paré, D. (2008). Amygdala
intercalated neurons are required for expression of fear extinction. 9 juli 2008.
www.nature.com/nature/journal/vaop/ncurrent/abs/nature07167.html
Lindauer, R.J.L, Carlier, I.V.E., & Gersons, B.P.R. (2002). Neurobiologie van de post-
traumatische stressstoornis: een literatuuronderzoek. Tijdschrift voor Psychiatrie, 1
19-27.
Lindhout, I. (2008). Opvoedstijl en temperament beïnvloeden angststoornis. Proefschrift.
Amsterdam: Universiteit Amsterdam.
Linehan, M.M. (1987). Dialectical behavior therapy for borderline personality disor-
der. Theory and method. Bulletin of the Menninger Clinic, 51 261-276.
Linehan, M.M. (1993). Cognitive behavioral treatment of borderline personality disorder.
New York: Guilford Press. (Ned. vert. Borderline persoonlijkheidsstoornis. Handleiding
voor training en therapie. Lisse: Swets & Zeitlinger, 1996.)
Lipsey, M.W., & Derzon, J.H. (1998). Predictors of violent or serious delinquency in
adolescence and early adulthood: a synthesis of longitudinal research. In R. Loeber
& D.P. Farrington (red.), Serious and violent juvenile offenders: risk factors and successful
interventions. Thousand Oaks, CA: Sage.
Lipsey, M.W., & Wilson, D.B. (1998). Effective intervention for serious juvenile offenders:
a synthesis of research. In R. Loeber & D.P. Farrington (red.), Serious and violent
juvenile offender, risk factors and succesful interventions (p. 313-345). Newbury Park, CA:
Sage.
Lochman, J.E. (1992). Cognitive-behavioral intervention with aggressive boys: threeyear
follow-up and preventive effects. Journal of consulting and clinical psychology, 60
426-432.
Lochman, J.E., Barry, T.D., & Pardini, D.A. (2003). Anger control training for aggressive
youth. In A.E. Kazdin & J.R. Weisz (eds.), Evidence-based psychotherapies for children
and adolescents (p. 263-282). New York: The Guilford Press.
Loeber, R. (1982). The stability of antisocial and delinquent child behavior: a review.
Child Development, 53 1431-1446.
Loeber, R. (1991). Antisocial behavior: more enduring than changeable? Journal of the
American Academy of Child and Adolescent Psychiatry, 30 393-397.
Loeber, R. (1998). Ontwikkelingen en risicopatronen voor ernstige jeugddelinquentie
en hun relevantie voor interventies: nooit te vroeg en nooit te laat. In W. Koops &
W. Slot (red.), Van lastig tot misdadig (p. 15-32). Houten: Bohn Stafl eu Van Loghum.
Loeber, R. (2005). Prediction of violence and homicide in young men. Journal of consulting
and clinical psychology. 6 1074-1088.
Loeber, R., & Hay, D. (1997). Key issues in the development of aggression and violence
from childhood to early adulthood. Annual Review of Psychology, 48 371-410.
389

390 Pedagogische adviezen voor speciale kinderen
Loeber, R., & Hay, D.F. (2004). Key issues in the development of agression and vio-
lence from childhood to early adulthood. Annual Review of Psychology, 48 371-410.
Loeber R., Slot, N.W., & Sergeant, J.A. (red.) (2001). Ernstige en gewelddadige jeugddelin-
quentie. Omvang, oorzaken en interventies. Houten: Bohn Stafl eu Van Loghum.
Loeber, R., Wung, P., Keenan, K., Giroux, B., Stouthamer-Loeber, M., Kammen, W.B.
van, & Maughan, B. (1993). Developmental pathways in disruptive child behavior.
Development and psychopathology, 5 101-132.
Lonnee, H. van, & Trierum, A. (red.) (2000). Probleemwijzer: handleiding voor het signa-
leren en hanteren van problemen bij jongeren. Uitgave voor het voortgezet onderwijs.
Haarlem: De Toorts.
Lootens, H. (1998). Ouders speuren naar sporen. Een groepstraining voor ouders van hyperac-
tieve kinderen. Doetinchem: Graviant.
Lotter, V. (1978). Follow up studies. In M. Rutter & E. Schopler (red.), Autism: a reapp-
raisal of concepts and treatment. New York: Plenum Press.
Louwe, J.J. (2001). Over gebaande paden? De effectiviteit van een stimuleringspro-
gramma voor de sociaal emotionele ontwikkeling. Tijdschrift voor Orthopedagogiek, 5
233-250.
Lubar, J.F., Swartwood, M.O., Swartwood, J.N., & O’Donnell, P.H. (1995). Evaluation
of the effectiveness of EEG neurofeedback training for ADHD in a clinical setting
as measured by changes in T.O.V.A. scores, behavioral ratings and WISC-R performance.
Biofeedback and Self Regulation, 1 83-99.
Luman, M., & Wassenberg, R. (2008). Met een AD(H)D brein in de klas. Balans Magazine,
8 12-15.
Lustig, S.L., Weine, S.M., Saxe, G.N., & Beardslee, W.R. (2004). Testimonial psychotherapy
for adolescent refugees: a case series. Transcultural Psychiatry, 41 31-45.
Lyons-Ruth, K., & Melnick, S. (2004). Dose-response effect of mother-infant clinical
home visiting on aggressive behavior problems in kindergarten. Journal American
Acad. Adolescent Psychiatry, 6 699-707
Magnee, M. (2008). Do you see what I am saying? Studies on multisensory perception in
autism. Proefschrift. Utrecht: Universiteit Utrecht.
Main, M., (1991). Metacognitive knowledge, metacognitive monitoring and singular
(coherent) vs. (multiple) (incoherent) models of attachment: fi ndings and directions
for future research. In C.M. Parkes, J. Stevenson-Hinde & P. Marris (eds.), Attachment
across the life cycle (p. 127-159). London: Routledge.
Main, M., & Hesse, E. (1992). Disorganized/disoriented infant behavior in the Strange
Situation, lapses of monitoring of reasoning and discourse during the parent’s
Adult Attachment Interview and dissociative states. In M. Ammaniti & D. Stern
(red.), Attachment and Psychoanalysis (p. 86-140). Rome: Laterza & Figli.
Main, M., & Solomon, J. (1986). Discovery of a new insecure-disorganized-disoriented
attachment pattern. In T.B. Brazelton & M.W. Yogman (red.), Affective development
in infancy (p. 95-124). Norwood, NJ: Ablex.
Main, M., & Solomon, J. (1990). Procedures for identifying infants as Disorganized/
Disoriented during the Ainsworth strange situation. In M.T. Greenberg. D. Cicchetti
& E.M. Cummings (eds.), Attachment in the preschool years: theory, research and
intervention (p. 121-160). Chicago: University of Chicago Press.
Manen, T. van (2000). Agressief en oppositioneel gedrag bij kinderen: een protocol
voor diagnostiek en behandeling. In P. Prins & N. Pameijer (red.), Protocollen in de

Literatuur
jeugdzorg. Richtlijnen voor diagnostiek, indicatiestelling en interventie. Lisse: Swets &
Zeitlinger.
Manen, T. van (2001). Zelfcontrole. Een sociaal-cognitief interventieprogramma voor kinderen
met agressief en oppositioneel gedrag. Houten: Bohn Stafl eu Van Loghum.
Manen, T.G. van, Prins, P.J.M, & Emmelkamp, P.M.G. (2004). Reducing aggressive
behavior in boys with a social cognitive group treatment: results of a randomized
controled trial. Journal of the American Academy of Child and Adolescent Psychiatry, 12
1478-1487.
March, J., Silva, S., Petrycki, S., Curry, J., Wells, K., Fairbank, J., Burns, B., Domino,
M., McNully, S., Vitello, B., & Severe, J. Treatment for adolescents with depression
study (TADS). Fluoxetine, cognitive-behavioral therapy and their combination for
adolescents with depression. Journal of American Medical Association, 292 807-820.
Marcouch, A. (2007). Marokkaans gezin heeft te laag knuffelgehalte. Stadsblad
Utrecht , 14 februari 13.
Marmar, C.R. (1991). Brief dynamic psychotherapy of post-traumatic stress disorder.
Psychiatric Annals, 21 405-414.
Maslow, A.H. (1962). Toward a psychology of being. Princeton: Van Nostrand.
Masterton, J.F. (1985). Treatment of the borderline adolescent: a developmental approach.
New York: Brunner/Mazel.
Matorin, S., & Greenberg, L. (1992). Family therapy in the treatment of adolescents.
Hospital and Community Psychiatry, 43 625-629.
Mats, J., Ostlund, S., Fransson, G., Kadesjo, B., & Gillberg, C. (2007). Natuurlijke
behandeling bij kinderen met klinische diagnose ADHD. (Resultaten uit Zweeds
onderzoek naar het effect van een combinatie van omega-3 en omega-6 vetzuren op
ADHD symptomen). www.nieuwsbank.nl 8 november.
Matthys, W. (1996). Gedragsstoornissen: oppositioneel-opstandige en antisociale
gedragsstoornissen. In J.A.R. Sanders-Woudstra, F.C. Verhulst, & H.F.J. de Witte
(red.), Kinder- en Jeugdpsychiatrie, psychopathologie en behandeling, I (p. 181-202). Assen:
Van Gorcum.
Matthys, W. (1998). Groepstraining in sociale probleemoplossing voor kinderen met
oppositioneel-opstandige en antisociale gedragsstoornissen. In W. Koops & W. Slot,
Van lastig tot misdadig (p. 145-156) . Houten: Bohn Stafl eu Van Loghum.
Matthys, W. (1999). Oppositioneel-opstandige en antisociale gedragstoornissen in de
kinderleeftijd: pathogenese, diagnostiek en behandeling. Tijdschrift voor Psychiatrie,
41 529-538.
Matthys, W. (2001). De studie naar psychologische en biologische determinanten van agressief
gedrag bij kinderen. Oratie Universiteit Utrecht, faculteit Sociale wetenschappen, 7
mei.
Matthys, W. (2003). Oppositioneel-opstandige en antisociale gedragsstoornissen. In
F.C. Verhulst, F. Verheij & R. Ferdinand (red.), Kinder- en jeugdpsychiatrie, Psychopathologie
(p. 151-167). Assen: Van Gorcum.
Matthys, W. (2004a). Nog veel misverstanden over ODD en CD. Balans Belang, maart
18-20.
Matthys, W. (2004b).Veel veranderd in het denken over disruptieve stoornissen.
Balans Belang, oktober 16-17.
Matthys, W. (2005). Over agressie . 33e voorjaarscongres van de Nederlandse Vereniging
voor Psychiatrie, 6, 7 en 8 april. Den Haag: Nederlands Congrescentrum.
391

392 Pedagogische adviezen voor speciale kinderen
Matthys, W. (2008).Gedragsstoornis in DSM V. Kind en Adolescent Review, 3 357-360.
Matthys, W., Ban, E. van der, Spierings, C., & Veraar, P. (2006). Inleiding ODD/CD.
www.kenniscentrum-kjp.nl Aanklikken professionals, vervolgens thema’s, ten
slotte ODD/CD.
Matthys, W., Cuperus, J., & Engeland, H. van (1999). Defi cient social problem-solving
in boys with ODD/CD, with ADHD and with both disorders. Journal of the American
Academy of Child and Adolescent Psychiatry, 38 311-321.
McCann, D., Barrett, A., Cooper, A., Crumpler, D., Dalen, L., Grimshaw, K., Kitchin,
E., Lok, K., Porteous, L., Prince, E., Sonuga-Barke, E., Warner, J.O., & Stevenson, J.
(2007). Food additives and hyperactive behaviour in 3-year-old and 8/9-year-old
children in the community: a randomised, double-blinded, placebo-controlled
trial. www.thelancet.com. 5 september.
McFarlane, A.C. (1987). Posttraumatic phenomena in a longitudinal study of children
following a natural disaster. Journal of the American Academy of Child and Adolescent
Psychiatry, 26 764-769.
Meer, B. van der (2000). School en geweld. Assen: Koninklijke Van Gorcum.
Meer, B. van der (2002). Pesten op school. Assen: Koninklijke Van Gorcum.
Meere, J.J van der (2000). Attention defi cit hyperactivity disorder (ADHD): een toestandregulatie-defi
cit. In J.D. Bosch, H.A. Bosma, R.J. van der Gaag, A.J.J.M. Ruijssenaars
& A.Vyt (red.). Jaarboek ontwikkelingspsychologie, orthopedagogiek en kinderpsychiatrie
4, 2000- 2001 (p. 169-189). Houten: Bohn Stafl eu Van Loghum.
Meichenbaum, D. (1977). Cognitive-behavior modification. An integrative approach. New
York: Plenum Press.
Meichenbaum, D. (1988). Cognitive-behavioral modifi cation with ADHD. In L. Bloomingdale
& J. Sergeant (eds.), Attention-deficit disorder: criteria, cognition and intervention
(p. 127-140). New York: Pergamon.
Meijer, M., & Treffers, Ph.D.A. (1996). Borderline persoonlijkheidsstoornis en identiteitsstoornis
bij adolescenten. In J.A.R. Sanders-Woudstra, F.C. Verhulst & H.F.J. de
Witte (red.), Kinder- en Jeugdpsychiatrie, psychopathologie en behandeling, I (p. 419-433).
Assen: Van Gorcum.
Mesibov, G., Shea, V., & Schopler, E. (2004). The TEACHH approach to autism spectrum
disorders. New York: Plenum Press.
Metz, Q. (2008). Harmonie tussen de mens en het paard. AD, sectie diagnose , 29 november
4-5.
Michelson, D., Buitelaar, J.K., Danckaerts, M., Gillberg, C., Spencer, T.J., Zuddas,
A., Faries, D.E., Zhang, S., & Biederman, J. (2004). Relapse prevention in pediatric
patients with ADHD treated with atomoxetine: a randomized, double-blind, placebo-controlled
study. Journal of the American Academy of Child & Adolescent Psychiatry,
43 896-904.
Miller, A.L., Rathus, J.L., & Linehan, M.M. (2007). Dialectical behaviour therapy with
suicidal adolescents. New York: The Guilford Press.
Miller, A.L., Rathus, J.L., Linehan, M.M., Wetzler, S., & Leigh, E. (1997). Dialectical
behaviour therapy adapted for suicidal adolescents. Journal of practical psychiatry
and behavioural health, 3 78-86.
Minderaa, R. (2001). Waarom doet hij dat nou niet? Interview. Balans Belang , maart .
Minuchin, S. (1974). Familiesand family therapy. Cambridge: Harvard University Press.

Literatuur
Moeilijke mensen: Schemagerichte therapie bij borderline persoonlijkheidsstoornis.
www.moeilijkemensen.nl
Moffi t, T.E. (1993). Adolescence-limited and life-course-persistent antisocial beha-
vior: a developmental taxonomy. Psychological Review, 4, 674-701.
M o f fi t, T.E., & Caspi, A. (2007). Evidence from behavioral genetics for environmental
contributions to antisocial conduct. In J.E. Grusec & P.D. Hastings (red.). Handbook
of socializations: theory and research (p. 96-123). New York: The Guilford Press.
Moffi t, T.E., Caspi, A., Dickson, N., Silva, P., & Stanton, W. (1996). Childhood-onset
versus adolescent-onset antisocial conduct problems in males: natural history from
ages 3-18 years. Development and Psychopathology, 8 399-424.
Mol, H. (2000). Faalangst, hoe roep je dat op? Tijdschrift voor Leerlingbegeleiding , juni.
Mol, H. (2001). Overmeester de macht der gewoonte, deel 2. Tijdschrift voor Leerlingbegeleiding
, april.
Moleman, P., Bruijn, J.A., & Emmelkamp, P.M.G. (2006). Stemmingsstoornissen. In
W. Vandereycken, C.A.L Hoogduin, P.M.G Emmelkamp (red.). Handboek psychopathologie,
deel 2, Klinische praktijk (p. 281-316).
Molenaar-Klumper. (2001). NLD. Signaleren, diagnosticeren en behandelen in de onderwijssetting.
Amsterdam: Harcourt Assessment BV.
Molenbroek, J. van (2001). Gewoon druk of ADHD? Tijdschrift voor Leerlingbegeleiding,
4 8-10.
Molendijk, N.K., & Geurts, H.M. (2008). Het zelfconcept van kinderen met ADHD.
Kind en Adolescent , 3 162-171.
Molina, B.S.G., Flory, K., Hinshaw, S.P., Greiner, A.R., Arnold, E., Swanson, J.M.,
Hechtman, L., Jensen, P.S., Vitiello, B., Hoza, B., Pelham, W.E., Elliot, G.R., Wells,
K.C., Abikoff, H.B., Gibbons, R.D., Marcus, S., Conners, C.K., Epstein, J.N., Greenhill,
L.L., March, J.S., Newcorn, J.H., Severe, J.B., & Wigal, T. Delinquent behavior
and emerging substance use in the MTA at 36 months: prevalence, course and
treatment effects. Journal of the American Academy of Child & Adolescent Psychiatry, 8
1028-1040.
Montfoort, A.M., & Slot, N.W. (2008). Handboek Deltamethode gezinsvoogdij, versie 2.
Utrecht: Mogroep Jeugdzorg.
Moore, N.C. (2000). A review of EEG biofeedback treatment of anxiety disorders. Clinical
Electroencephalography, 1 1- 6.
Moorlag, H. (2001). Agressie: wat doe je ermee? KPC info , maart.
Mosholder, A.D., Gelperin, K., Hammad, T.A., Phelan, K., & Johann-Liang, R. (2009).
Hallucinations and other psychotic symptoms associated with the use of attentiondefi
cit/hyperactivity disorder drugs in children. Pediatrics, 123 611-616.
Mossevelde, E. van (1999). Pubers in de klas, hoe blijf je hen de baas? Leuven/Amersfoort:
ACCO.
MTA Cooperative Group: Abikoff, H.B., Conners, C.K., Greenhill, L.L., Hinshaw, S.P.,
Pelham, W.E., & Swanson, J.M. (1999). Multimodal treatment study of children
with ADHD, a 14 month randomized clinical trial of treatment strategies for attention-defi
cit/hyperactivity disorder. Archives of General Psychiatry , 12 1073-1086.
Mufson, L., Weissman, M.M., Moreau, D., & Garfi nkel, R. (1999). Effi cacy of interpersonal
psychotherapy for depressed adolescents. Archives of General Psychiatry, 56
573-579.
393

394 Pedagogische adviezen voor speciale kinderen
Mulders, M.A.H., Hansen, M.A.T., & Roosen C.J.A. (red.) (1996). Autisme: aanpassen en
veranderen. Handboek voor de ambulante praktijk. Assen: Van Gorcum.
Muller, T. (1995). Borderline, persoonlijkheidsstoornis . Nursing , oktober .
Mulligen, W., Gieles, & P. Nieuwenbroek, A. (2001). Tussen thuis en school. Over contextuele
leerlingbegeleiding. Leuven/Amersfoort: Acco.
Mulligen, W., & Nieuwenhuizen, A. (2007). De depressie komt van thuis mee. Bij de
les , oktober 62-64.
Multidisciplinaire Richtlijn ADHD (2007). Richtlijn voor de diagnostiek en behandeling
van ADHD bij kinderen en jeugdigen. Utrecht: Trimbos-instituut. www.
ggzrichtlijnen.nl
Multidisciplinaire Richtlijn Angststoornissen (2007). Utrecht: Trimbos-instituut.
www.ggzrichtlijnen.nl
Multidisciplinaire Richtlijn Depressie (2007). Utrecht: Trimbos-instituut. www.ggz-
richtlijnen.nl
Myles, B., Trautman, M.L., & Schelvan, R.L. (2006). Verborgen regels. Huizen: Pica.
Nabkasorn, C., Miyai, N., Sootmongkol, A., Junprasert, S., Yamamoto, H., Arita, M.,
& Miyaashita, K. (2005). Effects of physical exercise on depression, neuroendocrine
stress hormones and physiological fi tness in adolescent females with depressive
symptoms. The European Journal of Public Health, DOI: 10.1093/eurpub/cki159.
Nakash-Eiskovits, O., Dutra, L., & Western, D., (2002). Relationship between attachment
patterns and personality pathology in adolescents. Journal of the American
Academy of Child and Adolescent Psychiatry, 9 1111-1123.
Nas, C.N., Brugman, D. & Koops, W. (2006). De effecten van het interventieprogramma
EQUIP op de morele ontwikkeling, denkfouten en sociale vaardigheden
bij delinquente jongens. Kind en Adolescent, 2 112-127.
National Institute of Mental Health (NIMH). Multimodal treatment study of ADHD
follow-up (2004). 24 month outcomes of treatment strategies for attention-defi cit/
hyperactivity disorder. Pediatrics, 113 754-761.
Nauta, M. & Scholing, A. (2006). Dappere kat. Behandeling van kinderen en adolescenten
met angststoornissen. Groningen: Accare.
Neurofeedback.-informatie. www.neurofeedback.nl
NICE, National Institute for Health and Clinical Excellence (2005). Posttraumatic
stress disorder (PTSD): the management of PTSD in adults and children in primary
and secondary care. www.nice.org.uk
NICE, National Institute for Health and Clinical Excellence (2008). Attention defi cit
hyperactivity disorder: diagnosis and management of ADHD in children, young
people and adults. September. Clinical Guideline (CG), nr 72. www.nice.org.uk/
CG072fullguideline
Nicolai, N. J. (2001a). Hechting en psychopathologie: een literatuuroverzicht, Tijdschrift
voor Psychiatrie, 5 333-342.
Nicolai, N.J. (2001b). Hechting en psychopathologie: de refl ectieve functie, Tijdschrift
voor Psychiatrie, 10 705-713.
Nieuwenbroek, A. (1998). Faalangst en ouders. Kampen: Kok.
Nieuwenbroek, A. (2001a). Faalangst in de les. Tijdschrift voor Leerlingbegeleiding, 4 4-7.
Nieuwenbroek, A. (2001b). Erfelijke bibberknieën. Didaktief & school, 8 30-32.
Nieuwenbroek, A. (2003). Als straffen niet meer helpt. Orde. Van twaalf tot achttien.
Brochurereeks 1 (p. 17-19). Den Haag: Uitgeverij School BV.

Literatuur
Nieuwenbroek, A., & Ruigrok, J. (2004). Handboek faalangsttraining . Esch: Quirijn.
www.nji.nl (2008). Aanpak straatcoaches in Amsterdam Slotervaart werkt voor de
helft van de probleemjongeren. Nieuwsbrief Jeugd , 6 .
Nieuwenbroek, A., Ruigrok, J., & Vries, J.J. de (1997). Begeleiding van faalangstige
leerlingen. In N. Deen e.a. (red.), Handboek leerlingbegeleiding: praktische handleiding.
Alphen aan den Rijn: Samsom.
Nock, M.K. (2003). Progress review of the psychosocial treatment of child conduct
problems. Clinical Psychology: Science and Practice, 10 1-28.
Noens, I., & Berckelaer- Onnes, I.A. van (2004). Making sense in a fragmentary world:
communication in people with autism and learning disability. Autism, 8 197-218.
Noens, I. & Berckelaer-Onnes, I.A. van (2005). Captured by details: sense-making, language
and communication in autism. Journal of Communication Disorders, 38 123-141.
Nova-reportage (2001). Over het Don Bosco college in Volendam, waar een cameraploeg
een half jaar gefi lmd heeft na de ramp in de nieuwjaarsnacht van 2001. Uitzending
16 juni.
Oates, T. (2007). Rhetoric and reality. In K.Myers, D. Leonard, H. Taylor (eds.), Genderwatch:
Still watching… Stoke-on-Trent: Trentham.
O’Connor, T.G., & Zeanah, C.H. (2005). Hechtingsstoornissen: diagnose en behandelingsmogelijkheden.
Kind en Adolescent Review, 2 158-188.
Offord, D.R., Boyle, M.C., & Racine, Y.A. (1991). The epidemiology of antisocial behavior
in childhood and adolescence. In D.J. Pepler & K.H. Rubin (red.), The development
and treatment of childhood aggression (p. 31-54). Hillsdale: Lawrence Erlbaum.
OFSTED (Offi ce for Standards in Education) (2003). Boys’ underachievement in secondary
schools . London: Ofsted publications centre.
Olivier, J.E. (1994). De transgenerationele overdracht van kindermishandeling. In
Literatuurselectie Kinderen en Adolescenten, 1 (3). Houten: Bohn Stafl eu Van Loghum.
Ollendick, T.H., & Francis, G. (1988). Behavioral assessment and treatment of child-
hood phobias. Behaviour modification, 12 165-204.
Ollendick, T.H., & King, N.J. (1994a). Diagnosis, assessment and treatment of inter-
nalizing problems in children: the role of longitudinal data. Journal of Consulting
and Clinical Psychology, 62 918-927.
Ollendick, T.H., Mattis, S.G., & King, N.J. (1994b). Panic in children and adolescents:
a review. Journal of Child Psychology and Psychiatry, 35 113-134.
Ollendick, T. H., & Seligman, L.D. (2006). Anxiety disorders. In C. Gillberg, R. Har-
rington & H.C. Steinhausen (eds.), A clinician’s handbook of child and adolescent psychi-
atry (p. 144-188). Cambridge: University Press.
Olweus, D. (1991). Bully/ victim problems among schoolchildren: basic facts and
effects of a school-based intervention program. In D. Pepler & K.H. Rubin (eds.),
The development and treatment of childhood aggression (p. 411-448). Hillsdale, NJ: Erlbaum.
Onderwijsblad, Het (2001). Van jongensklassen worden vooral meisjes beter , 30 juni 11.
Onyut, L.P., Neuner, F., Schauer, E., Ertl, V., Odenwald, M., Schauer, M., & Elbert,
T. (2005). Narrative exposure therapy as a treatment for child war survivors with
posttraumatic stress disorder: two case reports and a pilot study in an African settlement.
BMC Psychiatry, 5 1-9.
Oord, S. van der, Lucassen, S., Emmerik, A. van, & Emmelkamp, P. (2008). Cognitief
gedragstherapeutische schrijftherapie bij kinderen met een posttraumatische
395

396 Pedagogische adviezen voor speciale kinderen
stressstoornis. Resultaten van een ongecontroleerde behandelstudie. Kind en Adoles-
cent Praktijk, 4 168-174.
Oosterlaan, J. (2003). Behavioral inhibition and the development of childhood anxi-
ety disorders. In W.K. Silverman & P.D.A. Treffers, Anxiety disorders in children and
adolescents (p. 45-71) . Cambridge: Cambridge University Press.
Oosterman, M. (2007) . Attachment to foster parents. Proefschrift. Vrije Universiteit
Amsterdam afdeling Orthopedagogiek. Amsterdam: Vrije Universiteit.
Oostrik, H., & Ruigrok, J. (2004). Als team op twee lijntjes komen, excuus omzetten
in actie. Tijdschrift voor Leerlingbegeleiding, 5 en 6.
Oostrik, H., Ruigrok, J., & Vroonhoven W. van (2005). De verbindende school. ’s Herto-
genbosch: KPC Groep.
Opzij (2005). Gescheiden onderwijs leidt tot betere resultaten. Opzij, 1 81.
Ornstein, R.E. (1993). Roots of the self. Unraveling the mystery of who we are. San Fran-
cisco: Harper.
Orobio de Castro, B. (2000). Social information processing and emotion in antisocial boys .
Amsterdam: Vrije Universiteit.
Orobio de Castro, B. (2007). Woede, wraak en leedvermaak. Op zoek naar de drijvende
krachten achter de ontwikkeling van gedragsproblemen. Kind en Adolescent, 2 62-79.
Orobio de Castro, B. (2008). Help of ik sla…! De Volkskrant , sectie Hart en Ziel, 20 sep-
tember 5.
Orobio de Castro, B., Brendgen, M., Boxtel, H. van, Vitaro, F., & Schaepers, L. (2007).
‘Accept me or else…’. Overestimation of own social competence in proactive aggression.
Journal of Abnormal Child Psychology, DOI.org/10.2007/S10802-006-9063-6.
Orobio de Castro, B., Merk, W., Koops, W., Veerman, J.W., & Bosch, J.D. (2005). Emotions
in social information processing and their relations with reactive and proactive
aggression in referred aggressive boys. Journal of Clinical Child and Adolescent Psychology,
34 105-116.
Orobio de Castro, B., Veerman, J.W., Koops, W., Bosch, J.D., & Monshouwer, H.J.
(2002). Hostile attribution of intent and aggressive behavior: a meta-analysis. Child
Development, 73 916-934.
Öry, F., Ruiter, C. de, & Stam, P. (2004). Ongenadige opvoeding kweekt meer narigheid.
De Volkskrant , 24 december.
Os, J. van (2008). Citaten in ‘Geen biomarkers, maar syndromen’. De Volkskrant , sectie
Kennis, 15 november.
Öst, L.G. (1986). Applied relaxation. Behaviour Reserch and Therapy, 25 397-409.
Öst, L.G. (1989). One session treatment for specifi c phobias. Behaviour Reserch and Therapy,
27 1-7.
Othmer, S. (2000). Rigt side training for social-emotional defi cits. California Biofeedback
Society Newsletter, winter .
Othmer, S., Othmer, S.F., & Kaiser, D.A. (1999). EEG biofeedback: an emerging model
for its global effi cacy. In J.R. Evans & A.Abarbanel (eds.), Introduction to quantative
EEG and neurofeedback (p. 243-310) . San Diego: Academic Press.
Oubré, A. (2002). EEG neurofeedback for treating psychiatric disorders. Psychiatric
Times, 2 .
Oude Egberink, A. (2001). ‘Zo’n echt mannetje’. Mannenhulpverleners over veroordeling
van mannelijkheid. M/V Zorg, voorheen Vrouw en Gezondheidszorg 10 16-17.

Literatuur
Ozgen, H. (2008). Morphological features in children with autism . Proefschrift. Utrecht:
Universiteit Utrecht, afd. geneeskunde.
Ozonoff, S. (1995). Executive functions in autism. In E. Schopter & G. Mesibov (eds.),
Learning and cognition in autism (p. 199-219). New York: Plenum Press.
PAD, (1987, 1996). Programma Alternatieve Denkstrategieën . Utrecht: Seminarium voor
Orthopedagogiek.
Pameijer, N. K. (2002). Handelingsgerichte diagnostiek bij kinderen: de rol van de
beschermende factoren. Psychopraxis, 1 14-20.
Pameijer, N. K., & Beukering, J.T.E. van (2006). Handelingsgerichte diagnostiek en
handelingsgericht werken: een werkkader voor de remedial teacher (1). Tijdschrift
voor Remedial Teaching, 9 14-19.
Pameijer, N.K., & Beukering, J.T.E. (2006). Handelingsgericht werken: een handreiking
voor de interne begeleider. Samen met leraar, ouders en kind aan de slag. Leuven: Acco.
Paris, J. (1994). Borderline personality disorder: a multidimensional approach. Washington,
DC: American Psychiatric Press.
Paris, J. (1996). Social factors in the personality disorders: a biopsychosocial approach to etio-
logy and treatment. New York: Cambridge University Press.
Paris, J. (1997). Antisocial and borderline personality disorders: two separate diagno-
ses or two aspects of the same psychopathology? Comprehensive psychiatry, 38 237-
242.
Parker, G., & Fletcher, K. (2008). Treating depression with the evidence based psycho-
therapie: a critique of the evidence. Acta Psychiatrica Scandinavica, 115 352-359.
Paternotte, A. (red.) (1998). Wacht even. Kinderen met ADHD/ADD thuis en op school.
Bilthoven: Balans.
Paternotte, A. (1999a). Waarom speelt hij niet? Het NLD-syndroom: problemen bij
signalering. Balans Belang , januari.
Paternotte, A. (1999b). Het komt niet vanzelf. Het NLD-syndroom: behandeling 2.
Balans Belang , juli.
Paternotte, A. (2001). PDD-NOS/ASS in het voortgezet onderwijs en ADHD in het
voortgezet onderwijs. Balans Belang, 73 25-28.
Paternotte, A. (2004). Kinderen met ADD. Praktische ondersteuning op school, thuis
en in de sociale omgeving. Balans Belang , maart 13-16
Paternotte, A. (2006a) (red). NLD . Bilthoven: Balans Publicaties, Balans Belicht.
Paternotte, A. (red.) (2006b). Syndroom van Asperger. Bilthoven: Balans Publicaties,
Balans Belicht.
Paternotte, A. (red.) (2006c). PDD-NOS. Bilthoven: Balans Publicaties, Balans Belicht.
Paternotte, A. (2008). De kloof overbruggen. Indrukken van het Europese congres
over kinder- en jeugdpsychiatrie. Balans Magazine, 9 28-31.
Paternotte, A., & Buitelaar, J. (2006). Het is ADHD. Houten: Bohn Stafl eu Van Loghum.
Paternotte, A., & Gaag, R.J. van der (2008). Balans belicht. MCDD. De meest recente
inzichten over MCDD. Bilthoven: Vereniging Balans.
Patterson, G. R. (1982). Coercive family process. Eugene, OR: Castalia.
Patterson, G. R. (2005). The next generation of PMTO models. Behavior Therapist, 28
25-32.
Patterson, G., R. Reid, J., & Dishion, T. (1992). Antisocial boys: a social interactional
approach. Eugene, OR: Castalia.
397

398 Pedagogische adviezen voor speciale kinderen
Pauw, P. (2000). Faalangst in het voortgezet onderwijs. Tijdschrift voor Remedial Tea-
ching , december.
Peeters, F., Vinken, R., & Wolfi s, M. (2005). Mindfulness based cognitive therapy for
depression. Een training voor terugvalpreventie . 33e Voorjaarscongres van de Neder-
landse Vereniging voor Pychiatrie 6, 7 en 8 april. Den Haag: Nederlands Congrescen-
trum.
Peeters, J. (1998). Moeilijke adolescenten . Leuven/Apeldoorn: Garant.
Pelham, W.E. (2007). Drugs for ADHD ‘not the answer’. BBC Panorama , 12 november.
Pelham, W.E., Carlson, W.L., & Sams, S.E. (1992). Separate and combined effects of
methylphenidate and behavior modifi cation on the classroom behavior and academic
performance of ADHD boys. Group effects and individual differences. Journal
of Consulting and Clinical Psychology, 60 259-283.
Pelham, W.E., Gnagy, E.M., Greiner, A., Hoza, B., Hinshaw, S.P., Swanson, J., Simpson,
S., Shapiro, C., Bukstein, O., & Baron-Mak, C. (2000). Behavioral versus behavioral
and pharmacological treatment in ADHD children attending a summer treatment
program. Journal of Abnormal Child Psychology, 28 507-525.
Pels, T., & Breuk, R. (2007). Je maakt de onmacht groter. De Volkskrant , 27 oktober.
Pels, T.V.M. (1998). Opvoedingsdiversiteit en preventiebeleid: hoe kan preventief
gezinsbeleid aansluiten bij de behoeften van opvoeders? In W. Koops & W. Slot
(red.), Van lastig tot misdadig (p. 187-200). Houten: Bohn Stafl eu Van Loghum.
Pelsser, L.M.J. (2003). De invloed van voeding op hyperactief gedrag bij kinderen met
ADHD. Kind en Adolescent , 1 4-16.
Pelsser, L.M.J., & Buitelaar, J.K. (2002). Gunstige invloed van een standaardeliminatiedieet
op gedrag van jonge kinderen met een aandachtstekort-hyperactiviteitsstoornis
(ADHD), een verkennend onderzoek. Nederlands Tijdschrift voor Geneeskunde,
146 2543-2547.
Pelsser, L.M.J., Frankema, K., Toorman, J., Savelkoul, H.F.J., Pereira, R.R., & Buitelaar,
J.K. (2008). A randomised controlled trial into the effects of food on ADHD.
European Child and Adolescent Psychiatry. DOI 10.1007/s00787-008-695-7. Published
online: 21 April 2008.
Pereira, R. (2005). Stuiterend door het leven. Wormer: Inmerc.
Pereira, R. (2007a). Behandelen met methylfenidaat (Ritalin, Concerta of Equasym
XL), met dexamfetamine en met atomoxetine. De deskundige dat ben je zelf. www.
balansdigitaal.nl/assetmanager.asp?aid = 1418
Pereira, R. (2007b). We puzzelen net zo lang tot we het goed hebben. Balans Magazine ,
juni/juli 19-22.
Perrin, S., Smith, P., & Yule, W. (2000). The assessment and treatment of post-traumatic
stress disorder in children and adolescents. Journal of Child Psychology and Psychiatry,
41 277-289.
Peterson, C., Maier, S., & Seligman, M.E.P. (1993). Learned helplessness: a theory for the
age of personal control. New York: Oxford University Press.
P fi ffner, L. J. (2003). Psychosocial Treatment for ADHD-inattentive type. ADHD
Report , 5 1-8.
P fi ffner, L.J., Mikami, A. Y., Huang-Pollock, C., Easterlin, B., Zalecki, C., & McBurnett,
K. (2007). A randomized, controlled trial of integrated home-school behavioral
treatment for ADHD, predominantly inattentive type. Journal of the American
Academy of Child & Adolescent Psychiatry, 8 1041-1050.

Literatuur
Piaget, J. (1936/1953). Origins of of intelligence in the child. London: Routledge & Kegan
Paul.
Pineda, J. (2006). Efficacy of neurofeedback training on autism spectrum disorders . Poster
presented at Cognitive Neuroscience Society, San Francisco CA, 8-11 april.
Pinker, S. (2008). De sekseparadox. Mannen, vrouwen en hun kansen op succes . Amster-
dam: Contact.
Pinto, D. (2004). Interculturele communicatie, conflicten en management (ICCM). Houten:
Bohn Stafl eu Van Loghum.
Plalsler, J. (2007). Jong en veelbelovend. Ontwikkeling van erkende gedragsinterventies voor
jeugdige delinquenten door de Raad voor de Kinderbescherming. Utrecht: Raad voor de
Kinderbescherming.
Ploeg, J.D. van der (2003). Gedragsproblemen. Rotterdam: Lemniscaat.
Ploeg, J.D. van der (2003a). Knelpunten in de jeugdzorg. Onderbelichte onderwerpen. Rotterdam:
Lemniscaat.
Ploeg, P. van der, (2006). Verwachten we niet te veel van de pedagogische remedie?
NVO bulletin , 2 8-11.
Polderman, N.(1998). Hechtingsstoornis, beginnen bij het begin. Tijdschrift voor Ortho-
pedagogiek, 10 .
Polderman, N. (2008). Het blijft toch je familie. De Volkskrant , sectie Hart en Ziel, 6
december 1.
Pollack, W. (1999). Echte jongens. Utrecht: Kosmos.
Pont, S. (2008). Hyperouders maken zwakke kinderen. De Volkskrant , 10 januari,
forumpagina 10 .
Popma, A. (2006). Neurobiological factors of antisocial behavior in delinquent male
adolescents. Proefschrift. Amsterdam: Vrije Universiteit.
Posey, D.J. (2004). D-cycloserine seems to improve social and communication skills in
autistic children. American Journal of Psychiatry, Reuters Health , november 17.
Poulie, M.F. (1994). Wat orthopedagogen en leerkrachten over motivatie mogen
weten. Enkele notities over motiverende en demotiverende effecten van feedback.
In W.H.J. van Bon, E.C.D.M. van Lieshout & J.T.A. Bakker. Gewoon, ongewoon, buitengewoon
(p. 298-311). Opstellen over leerproblemen. Rotterdam: Lemniscaat.
Prins, M. (2008). De deugd van tegenwoordig. Onderzoek naar jongeren en hun grenzen. Nijmegen:
Radboud Universiteit, mei .
Prins, P.J.M. (1995). Kleine mythologie van effectieve kinderpsychotherapie. Tijdschrift
voor Psychotherapie, 21 524-527.
Prins, P.J.M. (1998). Cognitie en emotionele stoornissen bij kinderen. In J.D. Bosch,
H. A. Bosma, R.J. van der Gaag, A.J.J.M. Ruijssenaars & A.Vyt (red.), Jaarboek Ontwikkelingspsychologie,
orthopedagogiek en kinderpsychiatrie, 3,1998-1999, 149-169.
Prins, P.J.M., & Bosch, J.D. (1998). Methoden en technieken van gedragstherapie bij kinderen
en jeugdigen. Houten: Bohn Stafl eu Van Loghum.
Prins, P.J.M., Brink, E. ten, Eenhoorn, A., & Lootens, H. (1999). ADHD: een multimodale
behandeling. Houten: Bohn Stafl eu Van Loghum.
Prins, P.J.M., & Manen, T.G. van (2005). Cognitive-behavioral treatment and aggression
in children and youth. In A. Freeman (ed.), International encyclopedia of cognitive
behavior therapy. New York: Kluwer Academie.
Prins, P.J.M., & Manen, T.G. van (2006). Agressie en gedragsstoornissen bij kinderen
en jeugdigen. In Vandereycken, W., Hoogduin, C.A.L., Emmelkamp, P.M.G. (2006).
399

400 Pedagogische adviezen voor speciale kinderen
Handboek psychopathologie, deel 2, Klinische praktijk. (p. 547-567). Houten: Bohn Staf-
leu Van Loghum.
Prins, P.J.M., & Pameijer, N. (red.) (2000). Protocollen in de jeugdzorg . Lisse: Swets &
Zeitlinger.
Prinsen, B. (red.) (2008). Kortgesloten? Een verkenning van goede en vlotte aansluiting tus-
sen de jeugdgezondheidszorg en de jeugdzorg. Utrecht: Nederlands Jeugdinstituut (NJi).
Prinzie, P. (2007). Waarom doet mijn kind zo moeilijk? Moeilijk gedrag begrijpen en efficiënt
straffen en belonen. Arnhem: Terra-Lannoo.
Quay, H.C. (1987). Patterns of delinquent behavior. In H.C. Quay (ed.), Handbook of
juvenile delinquency (p. 118-138). New York: Wiley.
Raaijmakers, M. (2008). Aggressive behavior in preschool children. Neuropsychological cor-
relates, costs of service use and preventive efforts . Proefschrift. Utrecht: Universiteit
Utrecht, afdeling geneeskunde.
Rabiner, R. (2008). How strong is the research support for neurofeedback treatment
of children with ADHD? January 25th. www. sharpbrains.com/blog/2008 / 01 / 25/how-
strong-is-the-research-support-for-neurofeedback-treatment-with-adhd
Raggi, R.L., & Chronis, A.M. (2006). Interventions to address the academic impair-
ment of children and adolescents with ADHD. Clinical Child and Family Psychology
Review, 2 85-111.
Raine, A., Lencz, T., Bihrle, S., LaCasse, L., & Colletti, P. (2000). Reduced prefrontal
gray matter volume and reduced autonomic activity in antisocial personality disorder.
Archives of General Psychiatry, 2 119-127.
Rapee, R.M. (1997). Potential role of child rearing practices in the development of
anxiety and depression. Clinical Psychology Review, 17 47-67.
Rapee, R.M., Abbott, M.J., & Lyneham, H.J. (2006). Bibliotherapy for children with
anxiety disorders using written material for parents: a randomised controlled trial.
Journal of Consulting and Clinical Psychology, 3 436-444.
Rapoport, J.L., & Swedo, S. (2002). Obsessive-compulsive disorder. In M. Rutter & E.
Taylor, Child and adolescent psychiatry (4th edition). Oxford: Blackwell Publishing.
Rapoport, J.L., Swedo, S., & Leonard, H. (1994). Obsessive-compulsive disorder. In M.
Rutter, E. Taylor, & L. Hersov (eds.), Child and adolescent psychiatry – Modern approa-
ches (3rd ed.) (p. 441-454). Oxford: Blackwell Scientifi c Publications.
Recept voor faalangst (2000). Tijdschrift voor Leerlingbegeleiding, 3.
Reichart, C.G. (2000). Stemmingsstoornissen. In F.C. Verhulst & F. Verheij (red.),
Adolescentenpsychiatrie (p. 22-44). Assen: Van Gorcum.
Reinherz, H.Z., Paradis, A.D., Giaconia, R.M., Stashwick, C.K., & Fitzmaurice, G.
(2003). Childhood and adolescent predictors of major depression in the transition
to adulthood. American Journal of Psychiatry, 160 2141-2147.
Rensen, B. (2007). Aanpak van allochtonen. Presentatie: congres Doe ’s normaal’,
Utrecht, 8 maart.
Richardson, A.J., & Montgomery, P., (2005). The Oxford-Durham Study: a randomized
controlled trial of dietary supplementation with fatty acids in children with
developmental coordination disorder, Pediatrics, 5 1360-1366. Published online May
2, 2005.
Richters, M.M., & Volkmar, F. (1994). Reactive attachment disorder of infancy or early
childhood. Journal American Academy Child and Adolescent Psychiatry, 33 328-332.
Rieffe, C., & Novin, S. (2006). Emotionele ontwikkeling & cultuur. NVO, 2 6-7.

Literatuur
Rigter, J. (2002, derde oplage 2006). Ontwikkelingspsychopathologie bij kinderen en jeug-
digen. Bussum: Coutinho.
Riksen-Walraven, J.M.A. (2002). Wie het kleine niet eert… over de grote invloed van vroege
sociale ervaringen. Inaugurele rede . Nijmegen: Katholieke Universiteit.
Rinne, T. (2002). The neuro-endocrine scars of sustained childhood abuse in adult female
patients with borderline personality disorder. Noordwijkerhout: Druno Druk.
Rinsley, D.B. (1980). Diagnosis and treatment of borderline and narcissistic adoles-
cent. Bulletin of the Menninger Clinic, 44 147-170.
Roberts, T., Edgar, J.C, Zarnow, D.M., & Levy, S.E. (2008). Brain’s magnetic fi elds
reveal language delays in autism. The Children’s Hospital of Philadelphia, Decembre
1, PR Newswire-US Newswire op www.chop.edu/consumer/index.jsp. Zoek onder
‘brain response patterns show delays in autism’.
Robinson, G., & Maines, B. (2003). Een schreeuw om hulp. De No Blameaanpak bij pesten.
Mechelen: Bakermat.
Rogeness, G., Javors, M., & Pliszka, S. (1992). Neurochemistry and child and adolescent
psychiatry. Journal of the Academy of Child and Adolescent Psychiatry, 31 765-781.
Rosenstein, D.S, & Horowitz, H.A. (1996). Adolescent attachment and psychopathogy.
Journal of Counseling and Clinical Psychology, 2 244-253.
Rotter, J.B. (1966). Generalized expectancies for internal versus external control of
reinforcement. Psychological monographs, 1 300-303.
Rourke, B.P. (1989). Nonverbal learning disabilities: the syndrome and the model. New
York: The Guilford Press.
Rourke, B.P. (ed.) (1995). Syndrome of nonverbal learning disabilities: neurodevelopmental
manifestations. New York: The Guilford Press.
Rourke, B.P. (2008). What are the relations among NLD, Asperger’s Syndrome (AS)
and High Functioning Autism (HFA)? www.nld-bprourke.ca?BPRA41.html. Questions
and answers, question nr. 41.
Rourke, B.P., & Fuerst, D.R. (1991). Non verbal learning disabilities and psychosocial func-
tioning – a neuropsychological perspective . New York: The Guilford Press.
Rourke, B.P., Young, G.C., & Leenaars, A.A. (1989). A childhood learning disability
that predisposes those affl icted to adolescent and adult depression and suicide risk.
Journal of Learning Disabilities, 22 169-175.
Rubia, K., Overmeyer, S., Taylor, E., Bramer, M., Williams, S.C., Simmons, A., Andrew,
C., & Bullmore, E.T. (2000). Functional frontalisation with age: mapping neurodevelopmental
trajectories with FMRI (Functional Magnetic Resonance Imaging).
Neuroscience Biobehavioral Rev., 1 13-19.
Ruigrok, J. (2006). De No Blame Methode, een aanpak tegen pesten. http://leerling-
zorgvo.kennisnet.nl/archief/bijdragen2006/no_blame
Ruiter, C. de (2007). Ik heb niets beters te doen. Oratie bij aanvaarding van het ambt
van bijzonder hoogleraar forensische psychologie, 28 september. Maastricht: Universiteit
Maastricht, faculteit psychologie.
Rushton, A., Treseder, J., & Quinton, D. (1995). An eight-year prospective study of
older boys in permanent substitute families: a research note. Journal of Child Psychology
and Psychiatry, 36 687-696.
Rutter, M. (1985). The treatment of autistic children. Journal of Child Psychology and
Psychiatry, 26 512-532.
401

402 Pedagogische adviezen voor speciale kinderen
Rutter, M. (1991). Nature, nurture and psychopathology: a new look at an old topic.
Development and psychopathology, 3 125-136.
Rutter, M.L. (1997). Nature-nurture integration: the example of antisocial behavior.
American psychologist , 4 390-398.
Rutter, M. (2003). Commentary: nature-nurture interplay in emotional disorders.
Journal of Child Psychology and Psychiatry, 44 934-944.
Rutter, M., Bailey, A., Bolton, P., & Le Couteur, A. (1994). Autism and known medical
conditions: myth and substance. Journal of Child Psychology & Psychiatry, 35 311-322.
Rutter, M.L., Kreppner, J.M., & O’Connor, T. (2001). Specifi city and heterogenity in
children’s responses to profound institutional privation. British Journal of Psychiatry,
179 97-103.
Rygaard, N.P. (2007). Hechtingsstoornissen. Praktijkgericht therapiehandboek voor
ernstige hechtingsstoornissen bij kinderen. Amsterdam: SWP.
Rijk, K. (2008). Coping with the effects of deprivation. Ernstige problemen bij Roemeense
adoptiekinderen. Proefschrift. Utrecht: Universiteit Utrecht.
Saigh, P.A., Yule, W., & Inamdar, S.C. (1996). Imaginal fl ooding of traumatised child-
ren and adolescents. Journal of School Psychology, 2 163-183.
Sande, H. van de (2007). Jongeren willen stoer doen voor elkaar. Algemeen Dagblad/
Utrechts Nieuwsblad , 15 december.
Sanders-Woudstra, J.A.R., Verhulst, F.C., & Witte, H.F.J. de (red.) (1996). Kinder- en
jeugdpsychiatrie, psychopathologie en behandeling, I . Assen: Van Gorcum.
Santangelo, S.I., & Tsatsanis, K. (2005). What is known about autism: genes, brain
and behavior. American Journal of Pharmacogenomics, 5 71-92.
Sar, A.M. van der, & M. Goudswaard (2001). Werken aan een positief sociaal-emotioneel
klimaat. Taakspel. Rotterdam: Centrum Educatieve Dienstverlening/PI Rotterdam.
Schachter, H.M., Pham, B., King, J., e.a. (2001). How effi cacious and safe is short-acting
methylphenidate for the treatment of attention-defi cit disorder in children and adolescents?
A meta-analysis. CMAJ: Canadian Medical Association Journal, 165 1475-1488.
Schachter, H.M., Kourad, K., Merali, Z., Lumb, A., Tran, K., & Miguelez, M. (2005).
Effects of omega-3 fatty acids on mental health. Review. Evid Rep Technol Assess
(Summ.), 116 1-11.
Schaeffer, C.M., & Borduin, C.M. (2006). Langdurige follow-up na een aselecte klinische
trial met mutisystemische therapie voor gewelddadige zwaar criminele jongeren.
In Gezinstherapie wereldwijd, 4 423-444.
Schnabel, P. (2006). Zo gek nog niet. Algemeen Dagblad/Utrechts Nieuwsblad, themabijlage
Diagnose. 6 mei .
Scholing, A. & Nauta, M. (2006). Behandelingsprotocol voor angstige kinderen en
hun ouders. In P. Prins & N. Pameijer (red.), Protocollen in de jeugdzorg. Richtlijnen
voor diagnostiek, indicatiestelling en interventie. Amsterdam: Harcourt Assessment BV.
Schoots, H., Spee, I., & Fiddelaers-Jaspers, R. (eindred.) (2000). Als een ramp de school
treft . ’-Hertogenbosch: KPC Groep.
Schwartz, I.S., e.a. (1008). The Picture Exchange Communication System: communicative
outcomes for young children with disabilities. Topics in Early Childhood
Special Education, 3 144-159.
SCO-Kohnstamminstituut voor onderzoek van opvoeding en onderwijs (2006). Effectonderzoek
naar Video Interactie Begeleiding. In opdracht van Utrecht: Stichting Kinderopvang
Nederland (SKON) en Korein.

Literatuur
Scott, S. (2006). Conduct disorder. In C. Gillberg & R. Harrington & H.C. Steinhausen
(eds.), A clinician’s handbook of child and adolescent psychiatry (p. 522-556). Cambridge:
University Press.
Segal, Z.V., Williams, J.M.G., & Teasdale, J.D. (2002). Mindfulness-based cognitive the-
rapy for depression. New York: The Guilford Press.
Seidler, G.H., & Wagner, F.E. (2006). Comparing the effi cacy of EMDR and trauma-
focused cognitive-behavioral therapy in the treatment of PTSD: a meta-analytic
study. Psychological Medicine, 11 1515-1522.
Seligman, M.E.P. (1984). Helplessness: on depression, development and death (12th ed.).
New York: Freeman.
Selman, R.L., & Byrne, D.F. (1974). A structural developmental analysis of levels of
role taking in middle childhood. Child Development, 45 803-806.
Sergeant, J.A. (1995) . Eunethydis. European approaches to hyperkinetic disorder. Zürich:
Triumpi & Partner.
Serlier-Van den Bergh, A.M.H.L. (1999). Nonverbaal leerprobleem. NRC Handelsblad ,
5 juni.
Serlier-van den Bergh, A.M.H.L. (2002). Development and validation of the Dutch NLD
scales. Waalre: Praktijk Kinderneuropsychologie.
Serlier-van den Bergh, A.M.H.L. (2006). NLD Schalen voor 6-12 jaar en voorschoolse schalen
. Houten: Bohn Stafl eu Van Loghum.
Serlier-van den Bergh, A.M.H.L., Smeets, J.C., Wiel, M.C.W.M. van de, & Vugt, H. van
der (1997). Diagnosticering van het NLD syndroom bij verstandelijk gehandicapte
kinderen. Bruikbaarheid van de experimentele non verbale leerstoornissen schaal.
In H.M. Pijnenburg, C.M. van Rijswijk, A.J.J.M. Ruijssenaars & J.W. Veerman (red.),
Pedologisch Jaarboek 1997 (p. 41-56). Delft: Eburon.
Shalev, A. (2008). De anatomische les. Publiekslezing 27 november. Amsterdam: AMC,
Universiteit van Amsterdam, de Volkskrant.
Shapiro, F. (1989). Effi cacy of the eye movement desensitization procedure in the tre-
atment of traumatic memories. Journal of Traumatic Stress, 2 199-223.
Shapiro, F. (1995, 2001). Eye movement desensitization and reprocessing. Basic principals,
protocols and procedures. New York: The Guilford Press.
Shaw, P. (2007). Brain matures a few years late in ADHD, but follows normal pattern.
www.nimh.nih.gov/science-news/2007. Press release, November 12.
Sherborne, V. (2006). Developmental movement for children. London: Worth Publishing
Ltd.
Shortt, A.I., Barrett, P.M., & Fox, T.L. (2001). Evaluating the FRIENDS program: a
cognitive-behavioral group treatment for anxious children and their parents. Jour-
nal of Clinical Child Psychology, 30 525-535.
Siever, L.J., & Davis, K.L. (1991). A psychobiological perspective on the personality dis-
orders. American Journal of Psychiatry, 148 1647-1658.
Silberg, J.L., Pickles, A., Rutter, M., Hewitt, J., Simonoff, E., Maes, H., Carbonneau,
R., Murrell, I., Foley, D., & Eaves, I. (1999). The infl uence of genetic factors and life
stress on depression among adolescent girls. Archives of General Psychiatry, 56 225-
232.
Silberg, J.L., Rutter, M., Neale, M., & Eaves, L. (2001). Genetic and environmental
infl uences on the temporal association between earlier anxiety and later depression
in girls, Biological Psychiatry, 49 1040-1049.
403

404 Pedagogische adviezen voor speciale kinderen
Silverman, W.K., & Berman, S.I. (2001). Psychosocial interventions for anxiety disor-
ders in children, status and future directions. In W.K. Silverman & P.D.A. Treffers.
Anxiety disorders in children and adolescents (p. 313-334). Cambridge: Cambridge University
Press.
Simpson, R.L. (1999). Early intervention with children with autism: the search for
best practices. Journal of the Association for Persons with Severe Handicaps, 3 218-221.
Sinn, N., & Bryan, J. (2007). Effect of supplementation with polysaturated fatty
acids and micronutrients on ADHD-related problems withh attention and behaviour.
(Australisch onderzoek naar invloed omega-3 visolie en omega-6 teunisbloemolie
op kinderen met ADHD). Journal of Developmental & Behavioral Pediatrics,
2 82-91.
Sitskoorn, M. (2006). Het maakbare brein. Amsterdam: Bert Bakker.
Skre, L., Onstad, S., Torgersen, J., Lygren, S., & Kringlen, E. (1993). A twin study of
DSM-III anxiety disorders. Acta Psychiatrica Scandinavica, 88 85-92 .
Smeets, K., & Wiel, M. van de (1995). Implicaties voor de schoolpraktijk bij een neuropsychologisch
syndroom, een kind met non-verbal learning disabilities (NLD) in de
klas. Speciaal Onderwijs, 9 302-308.
Smeets, K., & Wiel, M. van de (1996). Non-verbal learning disabilities, implicaties voor
behandeling bij het neuropsychologisch syndroom NLD. Tijdschrift voor Remedial
Teaching, 3 23-26.
Smis, W., (1997). Affectieverwaarlozing. Studieavonden op 17 en 24 april in St. Niklaas,
België.
Smoller, J.W., Yamaki, I.H., Fagerness, J.A., Biederman, J., Racette, S., Laird, N.M.,
Kagan, J., Snidman, N., Faraone, S.V., Hirshfeld-Becker, D., Tsuang, M.T., Slaugenhaupt,
S.A., Rosenbaum, J.F., & Sklar, P.B. (2005). The corticotropin-releasing
hormone gene and behavioral inhibition in children at risk for panic disorder. Biological
Psychiatry, 57 1485-1492.
Smyke, A.T., Dumitrescu, A., & Zeanah, C.H. (2002). Disturbances of attachment in
young children: I. The continuum of caretaking casualty. Journal of the American Academy
of Child and Adolescent Psychiatry, 41 972-982.
Sociaal Cultureel Planbureau (2005). Jeugd in Nederland, enkele cijfers. Factsheet ten
behoeve van de conferentie Operatie Jong 2005 ‘Op weg naar meer samenhang in
het jeugdbeleid’. Den Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau.
Sonuga-Barke, E.J.S. (2003). The dual pathway model of ADHD: an elaboration of
neurodevelopmental characteristics. Neuroscience and Biobehavioral Reviews, 7 593-
604 .
Spaccarelli, S. (1994). Stress, appraisal and coping in child sexual abuse: a theoretical
and empirical review. Psychological Bulletin , 116 340-362.
Spaccarelli, S., & Fuchs, C. (1997). Variability in symptom expression among sexually
abused girls: developing multivariate models. Journal of Clinical Child Psychology, 26
24-35.
Spek, V. (2007). Internet based cognitive behaviour therapy for subthreshold depression
in people over 50 years old. Proefschrift. Tilburg: Universiteit Tilburg.
Spence, S.H. (1994). Cognitive therapy with children and adolescents: from theory to
practice. Journal of Child Psychology and Psychiatry, 35 1191-1228.
Spiering, H. (1999). Moeilijk af te richten. Onderzoek naar biologische oorzaken van
criminaliteit mag weer. NRC Handelsblad , 18 september.

Literatuur
Spitz, R.A.(1950). Psychiatric therapy in infancy. American Journal of Orthopsychiatry, 20
623-633.
Stallard, P. (2006). Post-traumatic stress disorder. In C. Gillberg, R. Harrington & H.C.
Steinhausen, A clinician’s handbook of child and adolescent psychiatry, (p. 221-245). Cam-
bridge: University Press.
Stams, G.J.J.M., Juffer, F., & IJzendoorn, M.H. van (2001). Maternal sensitivity, infant
attachment and temperament predict adjustment in middle childhood: the case of
adopted children and their biologically unrelated parents . Developmental Psychology,
38 806-821.
Stark, K., & Kendall, P.C. (1996). Taking action. A workbook for overcoming depression.
Ardmore, PA: Workbook Publishing.
Stark, K., & Kendall, P.C. (1996). Treating depressed children. Therapist manual for taking
action . Ardmore, PA: Workbook Publishing.
Steerneman, P. (2004). Sociaal onvaardige en sociaal onrijpe kinderen. Leuven/Apeldoorn:
Garant.
Stegge, H., Meerum Terwogt, M., & Bijstra, J. (1998). Emoties als aangrijpingspunt
voor de diagnostiek van psychische stoornissen. In W. Koops & W. Slot (red.), Van
lastig tot misdadig (p. 67-80) . Houten: Bohn Stafl eu Van Loghum.
Sterk, A., & Swaens, S. (2004). Leven met een piekerstoornis. Houten: Bohn Stafl eu Van
Loghum.
Sterkenburg, P.S. (2008). Intervening in stress, attachment and challenging behaviour.
Effects in children with multiple disabilities . Proefschrift. Amsterdam: Vrije Universiteit,
afdeling orthopedagogiek.
Stevens, L. (1997). Overdenken en doen: een pedagogische bijdrage aan adaptief onderwijs.
Veghel: Faces Reclame & Communicatie.
Stevens, L. (2004). Zin in leren. Apeldoorn: Garant.
Stevens, L. (2005). Zin in school. Tijdschrift 12-18 , januari 14 en 15.
Stewart, S.E., Geller, D.A., Jenike, M., Pauls, D., Shaw, D., Mullin, B., & Faraone, S.V.
(2004). Longterm outcome of pediatric obsessive-compulsive disorder: a meta-analysis
and qualitative review of the literature. Acta Psychiatrica Scandinavica, 110 4-13.
Stibane, K.W.U.F. (1996). Agressieregulatiestoornissen. In J.A.R. Sanders-Woudstra,
F.C. Verhulst & H.F.J. de Witte (red.), Kinder- en jeugdpsychiatrie, psychopathologie en
behandeling, I (p. 224-233) . Assen: Van Gorcum.
Stichting Pharmaceutisch Weekblad. Explosieve groei ADHD-middelen zet door.
Pharmaceutisch Weekblad, 29 / 30.
Stor, P., & Mispelblom Beijer, I. (2006). Onveilig gehecht of een hechtingsstoornis. Het
onderkennen van hechtingsproblematiek bij mensen met een verstandelijke beperking.
Utrecht: LKNG/ Lemma.
Strauss, C.C., & Last, C.G. (1993). Social and simple phobias in children. Journal of
anxiety disorders, 7 141-152.
Stuivenberg, S.W. (2003). Kinderen met een verstandelijke beperking en een hechtingsstoornis.
Scriptie Universiteit Groningen.
Sukhodolsky, D.G., Kassinove, H., & Gorman, B.S. (2004). Cognitive-behavioral therapy
for anger in children and adolescents: a meta analysis. Aggression and violent
behavior, 9 247-269.
Swaab, H. (2003). Als ontwikkelingstaken stagneren. Groei en ontwikkeling bevorderen
met inzicht uit neuropsychologisch onderzoek. Balans Belang , april 2-4.
405

406 Pedagogische adviezen voor speciale kinderen
Swanson, J.M., Elliot, G.R., Greenhill, L.L., Wigal, T., Arnold, L.E., Vitiello, B., Hecht-
man, L., Epstein, J.N., Pelham, W.E., Abikoff, H.B., Newcorn, J.H., Molina, B.S.G.,
Hinshaw, S.P., Wells, K.C., Hoza, B., Jensen, P.S., Gibbons, R.D., Hur, K., Stehli, A.,
Davies, M., March, J.S., Conners, C.K., Caron, M., & Volkow, N.D. (2007). Effects of
stimulant medication on growth rates across 3 years in the MTA follow up. Journal
of the American Academy of Child and Adolescent Psychiatry, 8 1015-1027.
Sybrandy, M., Olff, M., Reitsma, J.B., Carlier, I.V.E., & Gersons, B.P.R. (2006). Emotional
or educational debriefi ng after psychological trauma. British Journal of Psychiatry,
189 150-155.
Sybrandy, M., Olff, M., Reitsma, J.B., Carlier, I.V.E., Vries, M.H. de, & Gersons,
B.P.R. (2007). Treatment of acute posttraumatic stress disorder with brief
cognitive behavioral therapy: a randomized controlled trial. American Journal of
Psychiatry, 1 82-90.
Target, M., & Fonagy, P. (1996). The psychological treatment of child and adolescent
psychiatric disorders. In A. Roth & P. Fonagy (eds.) 1996, What works for whom. A critical
review of psychotherapy research, 263-320. London: The Guilford Press.
Tavecchio, L. (2003). Jongens hebben mannelijke rolmodellen nodig. Het Onderwijsblad,
6 34-36.
Tavecchio, L. (2006). De rol van gehechtheid en temperament bij de acceptatie door
leeftijdgenoten bij kinderen in de kleuterleeftijd. Kind en Adolescent Review, 1 114-116.
Tavecchio, L. (2007). Geciteerd in artikel: ‘Veilig gehecht’. In Gezond nu, 3 44-47.
Tavecchio, L. (2007a). Geciteerd in ‘De t-factor’. Didaktief, 10 .
Taylor, E., (1998). Clinical foundations of hyperactivity research. Behavioural Brain
Research, 94 11-24.
Taylor, E. (2006). Hyperkinetic disorders. In C.Gillberg, R. Harrington &
H.C.Steinhausen. Child and adolescent psychiatry. Cambridge: University Press.
Taylor, E., Chadwick, O., Heptinstall, E., & Dunckaerts, M. (1996). Hyperactivity and
conduct problems as risk factors for adolescent development. Journal of the American
Academy of Child and Adolescent Psychiatry, 35 1213-1226.
Terr, L.C. (1991). Childhood traumas: an outline and overview. American Journal of Psychiatry,
148 10-20.
Thapar, A., & McGuffi n, P. (1996). Genetic infl uences on life events in childhood. Psychological
Medicine, 26 813-820.
Thompson, S. (1998). Stress, anxiety, panic and phobias. Secondary to NLD. Internet: www.
nldline.com.
Thoomes-Vreugdenhil, A. (1999). Relationeel gestoorde jongeren. Een onderscheid in
verwaarlozingsproblematiek en een behandelingsvoorstel. Houten: Bohn Stafl eu Van
Loghum.
Thoomes-Vreugdenhil, A. (2000). Differentiatietherapie en fasetherapie: behandelwijze
voor verwaarlozingsproblematiek. Kinder- en Jeugdpsychotherapie, 3 21-38.
Thoomes-Vreugdenhil, A. (red.), Giltaij, H., Hulzen, B. van, Schaeffer-van Leeuwen,
K., & Waal, J. de (2006). Behandeling van hechtingsproblemen. Houten: Bohn Stafl eu
Van Loghum.
Timmerman, K. (1995). Kinderen met aandachts- en werkhoudingsproblemen. Leuven:
Acco.
Timmerman, K., & Schoot, D. van der (2000). Kinderen met ruimtelijk-visuele problemen.
Een beren-aanpak. Leuven/Amersfoort: Acco.

Literatuur
Timmers, M. (2005). Gezinnen aan het elastiek. Groepsgewijze aanpak bij verstoorde
ouder-kindrelatie. Zorg en Welzijn , 30 november 22-23.
Tizard, B., & Hodges, J. (1978). The effect of early institutional rearing on the develop-
ment of eight-year-old children. Journal of Child Psychology and Psychiatry, 19 99-118.
Tizard, B., & Rees, J. (1975). The effect of early institutional rearing on the behaviour
problems and affectional relationships of four-year-old children. Journal of Child
Psychology and Psychiatry, 27 61-73.
Tolan, P.H. (1998). Voorspellers van gewelddadig gedrag bij jongeren. In W. Koops &
W. Slot (red.), Van lastig tot misdadig (p. 52-64) . Houten: Bohn Stafl eu Van Loghum.
Torgersen, S. (1993). Relationship between adult and childhood anxiety disorders:
genetic hypothesis. In C.G. Last (ed.), Anxiety across the lifespan – a developmental per-
spective (p. 113-127). New York: Springer.
Torgersen, S. (1994). Genetics in borderline conditions. Acta Psychiatric Scandinavica
(Suppl. 379) , 89 19-25.
Treffers, P.D.A. (2000). Angststoornissen. In F.C. Verhulst & F. Verheij (red.), Adolescen-
tenpsychiatrie (p. 45-67). Assen: Van Gorcum.
Treffers, P.D.A (2006). Medicatie bij angststoornissen. Op internet: www.kenniscen-
trum-kjp.nl . Thema: angst, medicatie.
Treffers, P.D.A., & Siebelink, B.M. (2006). Angststoornissen. Depressie. Op internet:
www.kenniscentrum-kjp.nl. Thema: angst, inleiding; depressie, inleiding.
Tremblay, R. (1998). De ontwikkeling en preventie en fysieke agressie. In W. Koops &
W. Slot (red.), Van lastig tot misdadig (p. 33-51) . Houten: Bohn Stafl eu Van Loghum.
True, W.R., Rice, J., Eisen, S.A., Heath, A.C., Goldberg, J., Lyons, M.J., & Novak, J.
(1993). A twin study of genetic and environmental contributions to liability for
posttraumatic stress symptoms. Archives of General Psychiatry, 50 257-264 .
Tsuang, M.T., Faraone, S., & Green, R.R. (1994). Genetic epidemiology of mood disorders.
In D.F. Papolos & M. Lachman (eds.), Genetic disorders in affective disorders.
Overview of basic methods, current directions and critical research issues (p. 3-27). New
York: John Wiley.
Utens, E.M.W.J. (2007). Het VRIENDENprogramma tegen angst en depressie bij kinderen
en jongeren. Psychopraxis, 5 192-197.
Utens, E. M.W.J., & Ferdinand, R. (2003). Vriendenprogramma, een behandeling en preventieprogramma
voor angst en depressie. Rotterdam: afdeling kinder- en jeugdpsychiatrie
van Erasmus Medisch Centrum-Sophia.
VA/DoD clinical practice guideline for the management of post-traumatic stress (2004) ,
Washington, DC: Department of Veteran Affairs & Department of Defense.
Vanderbroucke, M. (2008). On the neural basis of atypical visual perception in Autism
Spectrum Disorder. Proefschrift. Utrecht: Universiteit Utrecht.
Vandereycken, W., & Deth, R. van (2006). Psychiaters te koop? De invloed van de farmaceutische
industrie. Apeldoorn: Cyclus-Garant.
Vandereycken, W., Hoogduin, C.A.L., & Emmelkamp, P.M.G. (red.) (2000). Handboek
psychopathologie, deel 1, Basisbegrippen. Houten: Bohn Stafl eu Van Loghum.
Vandereycken, W., Hoogduin, C.A.L. & Emmelkamp, P.M.G. (red.) (2006). Handboek
psychopathologie, deel 2. Klinische praktijk. Houten: Bohn Stafl eu Van Loghum.
Van Etten, M.L., & Taylor, S. (1998). Comparative effi cacy of treatments for posttraumatic
stress disorders: a meta-analysis. Clinical Psychology and Psychotherapy, 5
126-144.
407

408 Pedagogische adviezen voor speciale kinderen
Vaughn, S., Zaragoza, N., Hogan, A., & Walker, J. (1993). A four-year longitudinal
investigation of the social skills and behavior problems of students with learning
disabilities. Journal of Learning Disabilities, 26 404-412.
Veen-Mulders, C.A.J.M. van der, Hoofdakker, B.J. van den, & Warners, S. van (2003).
Sociale- vaardigheidstraining: aangepaste methode voor kinderen met ontwikkelingsstoornissen.
Voor kinderen van 9-12 jaar, ouders en leerkrachten. Groningen: Universitair
Centrum voor Kinder- en Jeugdpsychiatrie, Accare.
Veenstra, R., Lindenberg, S., Zijlstra, B.J.H., Winter, A.F. de, Verhulst, F.C., & Ormel,
J. (2007). The dyadic nature of bullying and victimization. Child Development, 78
1843-1854
Veerman, J.W., Brink, L.T. ten, & Kloosterman, M.V. (1998). Patronen van antisociaal
gedrag, leeftijdspecifi eke manifestaties en sekseverschillen bij voor hulpverlening
aangemelde jeugdigen. In W. Koops & W. Slot (red.), Van lastig tot misdadig (p. 81-96) .
Houten: Bohn Stafl eu Van Loghum.
Ven, J.P. van de (2001). Bang. Volkskrant Magazine , 20 oktober.
Verheij, F., & Loon, H. van (1993). Aan autisme verwante stoornissen: een ontwikkelingspsychopathologische
benadering als model voor hulp op maat. Tijdschrift voor
Psychiatrie, 9 577-589.
Verheugt, J.E., Pleiter, M.G., Smeets, J., & Zeevalking, J. (2005). Mentaliseren in de kindertherapie.
Leidraad voor de praktijk. Assen: Van Gorcum.
Verheul, R. (2007). Behandeldoel: genezen of leren omgaan met problemen? Psychopraxis,
4 142-149.
Verheul, R., Bosch, W.M.C. van den, Koeter, M.W.J., Ridder, M.A.J. de, Stijnen, T., &
Brink, W. van den (2003). Dialectical behaviour therapy for women with borderline
personality disorder: 12 month, randomised clinical trial in the Netherlands. British
Journalof Psychiatry, 182 135-140.
Verheul, R., Brink, W. van den, & Velden, K. van der (2000). Persoonlijkheidsstoornissen.
In W. Vandereycken, C.A.L. Hoogduin & P.M.G. Emmelkamp (red.), Handboek
psychopathologie, deel 1, Basisbegrippen (p. 407-449). Houten: Bohn Stafl eu Van
Loghum.
Verhulst, F.C. (1985). Mental health in Dutch children. An epidemiological study. Meppel:
Kris Repro.
Verhulst, F.C. (1994). Gedragsstoornissen. In F.C. Verhulst (red.), Inleiding in de kinderen
jeugdpsychiatrie. Assen: Van Gorcum.
Verhulst, F.C. (1996a). Angststoornissen. In J.A.R. Sanders-Woudstra, F.C. Verhulst
& H.F.J. de Witte (red.), Kinder- en Jeugdpsychiatrie, psychopathologie en behandeling,
I (p. 261-282). Assen: Van Gorcum.
Verhulst, F.C. (1996b). Taal- en spraakstoornissen. In J.A.R. Sanders-Woudstra, F.C.
Verhulst, H.F.J. de Witte (red.), Kinder- en Jeugdpsychiatrie, psychopathologie en behandeling,
I (p. 164-180). Assen: Van Gorcum.
Verhulst, F.C. (1999). Kinder- en jeugdpsychiatrie. In A. de Jong, W. v.d. Brink & J.
Ormel (red.). Handboek psychiatrische epidemiologie (p. 379-398). Lochem: De Tijdstroom.
Verhulst, F.C. (2006). Leerboek Kinder- en Jeugdpsychiatrie . Assen: Van Gorcum.
Verhulst, F.C. (2008). Kinderleven is steeds ingewikkelder. De Volkskrant , 11 september.
Verhulst, F.C., & Verheij, F. (2000). Adolescentenpsychiatrie. Assen: Van Gorcum.

Literatuur
Verhulst, F.C. & Versluis-den Bieman, H.J.M. (1989). Buitenlandse adoptiekinderen:
vaardigheden en probleemgedrag. Assen: Van Gorcum.
Verkes, R.J. (2008). Psychopathie. Onderzoek naar afwijkingen in hersenen van crimi-
nelen moet geschikte therapieën opleveren. De Volkskrant , 31 mei.
Vermeiren, R. (2007). Helden en hufters werken in feite hetzelfde. De Volkskrant , 27
oktober.
Vermeulen, P. (2001). Beter vroeg dan laat en beter laat dan nooit. De onderkenning van
autisme bij normaal tot hoogbegaafde personen. Berchem: Epo.
Vermeulen, P., & Degrieck, S. (2006). Mijn kind heeft autisme. Tielt: Lannoo.
Viding, E., Blair, J.R., Moffi t, T.E., & Plomin, R. (2005). Evidence for substantial gene-
tic risk for psychopathy in 7-years aids. Journal of Child Psychology and Psychiatry 46
592-597.
Visser, A. (2007). Koninginnen en krengen. Bij de les, maart, en Onderwijsblad, 6 16-19.
Vlugt, H. van der (1999). Leren zien door te praten. Het NLD-syndroom: behandeling.
Balans Belang , mei.
Volker, D. (2006). Good nutrition is key to alleviating depression. Nutrition & Dietetics,
63 213-226.
de Volkskrant (2001a). Begeleiding boefjes faalt op alle fronten. 15 juni.
de Volkskrant (2005). Iedereen kan opvoeden. Voorpagina. 20 april.
Völlm, I., Richardson, P., Stirling, J., Elliot, R., Dolan, M., Chaudhry, I., Del Ben, C.,
Mc Kie, S., Anderson, I., & Deakin, B. (2004). Neurobiological substrates of antisocial
and borderline personality disorder: preliminary results of a functional fMRI
study. Criminal Behaviour and Mental Health, 1 39-54.
Voorwinden, R. (2001 januari). Er komen Volendam grappen in omloop. Onderwijsblad,
2 .
Vreeswijk, M. van, & Broersen J. (2006). Schemagerichte therapie in groepen. Cognitieve
groepspsychotherapie bij persoonlijkheidsproblemen. Houten: Bohn Stafl eu Van Loghum.
Vreugdenhil, C. (2003). Criminele jongens zijn vaak gestoord. De Volkskrant , 4 december.
Vries, J. de (2001). Faalangst bij leerproblemen. www.orthoconsult.nl
Vugt, P. van, & Verhelst, M. (2005/2006). Borderline: de leerling die doolt, splijt en
snijdt. Remediaal , 1 14-21.
Vygotsky, M.M. (1978). Interaction between learning and development. In Mind in
Society (trans. M. Cole). Cambridge, MA: Harvard University Press.
Waal, J. de (2006). Gehechtheid en neurobiologie. In A. Thoomes-Vreugdenhil (red.),
Behandeling van hechtingsproblemen. Houten: Bohn Stafl eu Van Loghum.
Wals, M. (2004). Children of bipolar parents. Proefschrift. Groningen: Universiteit Gro-
ningen.
Wasserman, G.A., & Miller, L.S. (1998). The prevention of serious and violent juvenile
offending. In R. Loeber & D.P. Farrington (red.), Serious and violent juvenile offenders:
risk factors and succesful interventions (p. 197-248). Thousand Oaks, CA: Sage.
Watson, T. S., & Gresham, F.M. (1998). Handbook of child behavior therapy. New York:
Plenum Press.
Webster-Stratton, C. (1991). Annotation: Strategies for helping families with conduct-
disordered children. Journal of child psychology and psychiatry, 32 1047-1062.
Webster-Stratton, C. (2007). Pittige jaren. Praktische gids bij het opvoeden van jonge kinde-
ren. Houten: Bohn Stafl eu Van Loghum.
409

410 Pedagogische adviezen voor speciale kinderen
Weisz, J.R. (2004). Psychotherapy for children and adolescents: evidence-based treatments
and case examples. Cambridge, UK: Cambridge University Press.
Weisz, J.R., Weiss, B., Han, S.S., Granger, D.A., & Morton, T. (1995). Effects of psy-
chotherapy with children and adolescents revisited: a meta-analysis of treatment
outcome studies. Psychological Bulletin, 117 450-468.
Werd, M. van de, & Kouwenhoven, M. (1997). Tijd als je beste vriend . Amstelveen:
KPMG MCC.
Werdmölder, H. (2005). Marokkaanse lieverdjes. Bilthoven: Balans.
Werdmölder, H., & Gemert, F. van (2007). Citaten in: L. Fiori, Marokkaanse jongens;
een succesvolle aanpak op school. Bij de les , april 11-15.
Wernicke, J.F., & Kratochvil, C.J. (2002). Safety profi le of atomoxetine in the treatment
of children and adolescents with ADHD. Journal of Clinical Psychology Suppl.
12 , 63 50-55.
West, T.G. (1997). In the mind’s eye . New York: Prometheus Books.
Westen, W.H.G. (1991). Cognitive-behavioral interventions in the psychoanalytical
approach of borderline personality disorder. Clinical Psychology Review, 11 211-230.
Weijers, I. (2001). Hardere aanpak criminele jongeren heeft geen zin. Eigen omgeving
en slachtoffer moeten actief bij oplossing van problemen worden betrokken . De
Volkskrant , 26 juni.
Weijers, I. (2008). Jeugdcriminaliteit wordt schromelijk overdreven. De Volkskrant ,
sectie het Betoog, 1.
Whittington, C.J., Kendall, T., Fonagy, P., Cortrell, D., Cotgrove, A., & Boddington, E.,
(2004). Selective serotonin reuptake inhibitors in childhood depression: systematic
review of published versus unpublished data. The Lancet, 9418 1341-1345.
Wiel, N. van de, Hoppe, A., & Matthys, W. (2003). Minder boos en opstandig . Deel I
& Deel II. Samenvattingen, opdrachten en formulieren. Utrecht: Universitair
Medisch Centrum Utrecht, afdeling kinder- en jeugdpsychiatrie.
Wiersema, H., Gemert, T. van, & Ringrose, J. (2005). ERT, Emotieregulatietraining bij
adolescenten . 33e Voorjaarsconferentie van de Nederlandse Vereniging voor Psychiatrie
6, 7, 8 april . Den Haag: Nederlands Congres Centrum.
Wilde, E.J. de (2006). Durf jij het? De Volkskrant , 12 augustus.
Williamson, S.E., Harpur, T.J., & Hare, R.D. (1991). Abnormal processing of affective
words by psychopaths. Psychology 3 260-273.
Willink, H. (2000). Ik kan het. Amersfoort: CPS.
Wing, L. (1981). Asperger’s Syndrome: a clinical account. Psychological Medicine, 1 115-
129.
Wing, L. (1996). The autistic spectrum. Londen: Constance.
Wing, L., & Attwood, A. (1987). Syndromes of autism and atypical development. In
D.J. Cohen & A.M. Donnellan (eds.), Handbook of autism and developmental disorders
(p. 3-19). New york: Wiley & Sons.
Winter, M. de (2000). Beter maatschappelijk opvoeden: hoofdlijnen van een eigentijdse
participatiepedagogiek. Oratie Universiteit Utrecht. Assen: Van Gorcum.
Winter, M. de (2003). Hard jeugdstrafrecht is eigenlijk slap. De Volkskrant , 7 maart.
Winter, M. de (2006). Rotjochies moeten thuis harder worden aangepakt. De Volkskrant
, 31 mei.
Winter, M. de (2007). Citaten uit ‘Omdat ik het zeg’, tv-uitzending van de RVU, 7 okt.
Winter, M. de (2008). Citaten uit ‘Opvang Duitse criminele jongeren’, Nova, 5 maart.

Literatuur
Winter, M. de (2008a). Help of ik sla…! De Volkskrant , sectie Hart en Ziel, 20 septem-
ber, 5.
Wiseman, R. (2003). Queenbees and wannabees. Helping your daughters survive cliques, gos-
sip, boyfriends and other realities of adolescence . New York: Crown Publishing Group.
Wissink, I.B., Dekovic, M., & Meijer, A.M.(2008). Opvoeding, vriendschapsrelaties
en het functioneren van adolescenten uit verschillende etnische groepen. Kind en
Adolescent, 3 147-161.
Wit, C. de (2001). Depressie bij jongeren. Stille meisjes, agressieve jongens. M/V Zorg, 3.
Wit, C.A.M. de (2000). Depressie bij kinderen en adolescenten. Theorie en onderzoek, diag-
nostiek en behandeling. Houten: Bohn Stafl eu Van Loghum.
Wit, C.A.M. de, Goudena, P.P., & Prins, P.J.M. (1994). Gedragsstoornissen in ontwik-
kelingspsychopathologisch perspectief. Gedragstherapie, 3 .
Witte, H.F.J. de (1996a). Stemmingsstoornissen. In J.A.R. Sanders-Woudstra, F.C. Ver-
hulst & H.F.J. de Witte (red.), Kinder- en jeugdpsychiatrie, psychopathologie en behande-
ling I (p. 496-530). Assen: Van Gorcum.
Witte, H.F.J. de (1996b). Dwangverschijnselen en de obsessief-compulsieve stoornis.
In J.A.R. Sanders-Woudstra, F.C. Verhulst & H.F.J. de Witte (red.), Kinder- en Jeugd-
psychiatrie, psychopathologie en behandeling, I, (p. 283-304). Assen: Van Gorcum.
Wolf, K. van der, e.a. (2003). In het hoofd van de meester. Gedragsproblemen in de onderwijs-
praktijk in ecologisch perspectief. Baarn: Agiel.
Wolf, K. van der (2005). Ontzorgen en ontkokeren. Conferentie Utrecht ‘Samenwer-
king in zorg’, 15 dec 2005 en 18 mei 2006.
Wolf, K. van der (2006). Gedragsproblemen? Met de schooljeugd gaat het prima.
Trouw, de Verdieping , onderwijs, 5 november.
Wolff, J.C., & Ollendick, T.H. (2007). De comorbiditeit van antisociale en oppositio-
nele gedragsproblemen en depressie tijdens de kinderjaren en adolescentie. Kind en
Adolescent Review, 3 261-304.
Wolters, W.H.G. (1999). Partnerdoding. Dubbel verlies voor kinderen. Afscheidsrede.
Verkorte weergave in: De psycholoog , november, 502-509. Integrale tekst: Partnerdo-
ding . Amsterdam: Ambo.
Woltring, L. (1988a). Jongens tussen branie en verlegenheid. Seksespecifiek werken met jon-
gens. Culemborg: Lemma.
Woltring, L. (1988b). Dat maak ik zelf wel uit!? Werken met jongens: ontwerp voor een sekse-
specifieke pedagogiek. Bussum: Coutinho.
Woltring, L. (2007). Geciteerd in ‘Terug naar de MMS?’. Didaktief, 10 17.
Woltring, L., & Tavecchio, L. (2003).Geciteerd in ‘Oorlog aan de jongens’. De Volks-
krant , 11 maart.
Wood, J.J., Piacentini, J.C., Southam-Gerow, M., Chu, B.C., & Sigman, M. (2006).
Family cognitive behavioural therapy for child anxiety disorders. American Academy
of Child and Adolescent Psychiatry, 45 314-321.
Wulp, D. van der (2006). Oplossingsgerichte Korte Counseling: leerling op zoek naar
eigen oplossing. Bij de les, nov. 10-13.
Wijnen-Lunenburg, P., Beek, P. van, Bijl, B., Gramsburg, P., & Slot, W. (2008). Familie
aan zet. Uitkomsten van Eigen-Kracht-Conferenties in de jeugdbescherming met betrekking
tot veiligheid, sociale cohesie en regie . Duivendrecht/Voorhout: PI Research, VU
Amsterdam, WESP Jeugdzorg.
411

412 Pedagogische adviezen voor speciale kinderen
Wijnroks, L., Janssen, C., Epskamp, S., Kloosterman, D., Mispelblom Beyer, I., Post,
T., Stor, P., & Storsbergen, H. (2006) Onveilig gehecht of een hechtingsstoornis. Utrecht:
Lemma.
Yehuda, R. (1997). Sensitization of the hypothalamic-pituitary-adrenal axis in post-
traumatic stress disorder. In R. Yehuda & A.C. Mc Farlane (red.), Psychobiology of
posttraumatic stress disorder. Annals of the New York Academy of Sciences, 821 (p. 57-75).
New York: New York Academy of Sciences.
Yehuda, R., & McFarlane, A.C. (1995). Confl ict between current knowledge about
post-traumatic stress disorder and its original conceptual basis. American Journal of
Psychiatry, 152 1705-1713.
Yeomans, F., Clarkin, J.F., & Kernberg, O.F. (2002). A primer for Transference-Focused
Psychotherapy for borderline personality disorder. Northvale: Jason Aronson.
Ykema, F. (2002). Het Rots & Water-perspectief. Een psychofysieke training voor jongens .
Amsterdam: SWP.
Ykema, F. (2007). Geciteerd in ‘De t-factor’. Didaktief, 10 4-7.
Yonkers, K.A., Warshaw, M.G., & Massion, A.O. (1996). Phenomenology and course of
generalised anxiety disorder. British Journal of Psychiatry, 168 308-313.
Young, J.E. (2003). Young Schema Questionnaires: Informal Clinical Scoring Instructions .
www.schematherapy.com
Young, J.E., & Brown, G. (2003). Young Schema Questionnaire (YSQ-L2). www.schematherapy.com.
Young, J.E., & Pijnaker, H. (1999). Cognitieve therapie voor persoonlijkheidsstoornissen.
Een schemagerichte benadering. Houten: Bohn Stafl eu Van Loghum.
Younger, M., & Warrington, M. (2005). Raising boys’ achievement . DfES Research
Report. London: DfES (Department for Education and Skills).
Yule, W., Perrin, S., & Smith, P. (1999). Post-traumatic stress reactions in children and
adolescents. In W. Yule (ed.), Post-traumatic stress disorders: concepts and therapy (p. 25-
50). New York: John Wiley & Sons.
IJzendoorn, M.H. van (1994). Gehechtheid van ouders en kinderen. Houten: Bohn Stafl eu
Van Loghum.
IJzendoorn, M.H. van (2001). Gehechtheid bij jonge kinderen: erfelijkheid of opvoeding?
Congres ‘hechting’, De Reehorst, Ede, 13 december.
IJzendoorn, M.H. van (2008). Opvoeding over de grens. Amsterdam: Boom Academic.
IJzendoorn, M.H. van (2008a). Opvoeding over de grens. Gehechtheid, trauma en veerkracht.
Amsterdam: Boom Academic.
IJzendoorn, M.H. van, & Juffer, F. (2006). The Emanuel Miller Memorial Lecture:
Adoption as intervention. Meta-analytic evidence for massive catch-up and plasticity
in physical, socio-emotional and cognitive development. Journal of Child Psychology
and Psychiatry, 12 1228-1245.
IJzendoorn, M.H. van, Juffer, F., Bakermans-Kranenburg, M., & Bokhorst, C. (2003).
Hechting tussen genen en omgeving. Leidse pedagogen toonaangevend in onderzoek
naar gehechtheid aan opvoeders. Leidraad, Magazine van de Universiteit Leiden ,
januari. Leiden: Leids Universitair Fonds.
IJzendoorn, M.H. van, Juffer, F., & Duyvesteyn, M.G., (1995). Breaking the intergenerational
cycle of insecure attachment: a review of the effects of attachment-based
interventions on maternal sensitivity and infant security. Journal of Child Psychology
and Psychiatry, 36 225-248.

Literatuur
IJzendoorn, M.H. van, Schuengel, C., & Bakermans-Kranenburg, M.J. (1999). Disor-
ganized attachment in early childhood. Meta analysis of precursors, concomitants
and sequelae. Development and Psychopathology, 11 225-249.
Zeanah, C.H., & Emde, R.N. (1994). Attachment disorders in infancy and childhood.
In M. Rutter, E. Taylor & M. Hersov (eds.), Child and adolescent psychiatry: Modern
approaches (p. 490-504). Oxford: Blackwell.
Zeanah, C.H., Scheeringa, M.S., Boris, N.W., Heller, S.S., Smyke, A.T., & Trapani, J.
(2004). Reactive attachment disorder in maltreated toddlers. Child Abuse Negl, 28
877-888.
Zeanah, C.H., Smyke, A.T., & Dumitrescu, A. (2002). Disturbances of attachment in
young children: II. Indiscriminate behaviour and institutional care. Journal of the
American Academy of Child and Adolescent Psychiatry, 41 983-989.
Zeanah, C.H., Smyke, A.T., Koga, S., & Carlson, E. (2003). Attachment in institutionalized
and non-institutionalized Romanian children. Paper presented to the biennial
meeting of the Society for Research in Child Development, Tampa, Florida,
April.
Zeijl, E. e.a. (2003). Rapportage Jeugd 2002. Den Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau.
SCP publicaties 2002/16.
Zeijl, E., Crone, M., Wiefferink, K., Keuzenkamp, S. & Reijneveld, M. (2005). Kinderen
in Nederland. Den Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau.
Zimbardo, P.G. (1985). Psychology and life (11th ed.) (p. 275). Glenview, Ill.: Scott Foresman.
Zweep, A., & Kerseboom, R. (2005). Ik ben een kei. Groepstraining waarin kinderen faalangst
de baas worden. Houten: Bohn Stafl eu Van Loghum.
413

Meer informatie over de verschillende
probleemgebieden
Deel I, hoofdstuk 2 Theorie over behandeling
Websites
www.jellejolles.nl Artikelen en interviews over hersenen, leren en onderwijs.
www.hersenenenleren.nl met o.a. het rapport van Jelle Jolles: Leer het brein
kennen .
Boeken:
1. Ploeg, J.D. van der (2005). Behandeling van gedragsproblemen. Initiatieven
en inzichten. Rotterdam: Lemniscaat
Deel I, hoofdstuk 3 Algemeen pedagogisch vakmanschap
Organisaties
POBOS BV
Staat voor: P rofessionalisering O ndersteuning en B egeleiding van O nderwijsgevenden
en S cholen.
directeur: drs. J.J.A.M. Haartmans
Halewijnstraat 4, 6166 KJ Geleen
Tel: (046) 42 31 786
www.pobos.nl
e-mail: joshaartmans@pobos.nl
Dit instituut verzorgt nascholing voor schoolteams over de Pedagogische
Kijk- en Handelingswijzer, pedagogisch leerlingvolgsysteem en afzonderlijke
thema’s (ADHD, PDD-NOS, NLD, gedragsproblemen, emotionele problemen,
enz.)
Drie onderwijsstudiecentra
Algemeen Pedagogisch Studiecentrum ( aps )
Utrecht
T. van Lieshout, Pedagogische adviezen voor speciale kinderen, DOI 10.1007/978-90-313-6891-4, © 2009 Bohn Stafleu van Loghum, Houten

416 Pedagogische adviezen voor speciale kinderen
Tel: (030) 28 56 600
www.aps.nl
Katholiek Pedagogisch Studiecentrum (KPC onderwijs)
’s-Hertogenbosch
Tel: (073) 62 47 247
www.kpcgroep.nl
Christelijk Pedagogisch Studiecentrum (CPS)
Amersfoort
Tel: (033) 45 34 343
www.cps.nl
Websites
Regionale Opleidingscentra (ROC)
Steunpunt opleiding en handicap
Voor iedereen met een functiebeperking die een mbo-opleiding wil gaan
doen.
www.roc.nl Klik op ‘Opleiding en Handicap’
Opvolger Onderwijstelefoon:
Voor leerkrachten en leerlingen: www.pestweb.nl tel. 0800-282 82 80
Voor ouders: www.50tien.nl tel. 0800-50 10
Opvoedings- en ondersteuningsprogramma’s
www.triplep-nederland.nl
www.opvoedenenzo.nl
www.positiefopvoeden.nl
www.nji.nl zoeken op ‘pittige jaren’
www.pmto.nl
Voor ouders van jonge kinderen met ernstige gedragsproblemen
Deel II Algemeen
Websites
www.aacap.org
Website van the American Academy of Child and Adolescent Psychiatry.
Toonaangevende, Amerikaanse beroepsorganisatie gericht op behandeling
en verbetering van de kwaliteit van leven voor kinderen en adolescenten en
hun families; met informatie over verschillende stoornissen. Vul te zoeken
stoornis in onder ‘search for’.
www.balansdigitaal.nl
Informatie over Balans: de oudervereniging voor kinderen met leer-, ontwikkelings-
en gedragsstoornissen. Veel informatie over stoornissen en behandeling
in de serie ‘Balans Belicht’.
Balans, (ouder)vereniging voor leer-, ontwikkelings- en gedragsproblemen
Bilthoven

Meer informatie over de verschillende probleemgebieden
Advies en informatietelefoon: 0900-2020065
Hier is uitgebreid informatiemateriaal aanwezig over verschillende stoornissen
en de behandeling daarvan, zoals: AD(H)D, PDD-NOS, MCDD, ODD/CD,
NLD, dyslexie en dyscalculie.
www.behavioradvisor.com
Amerikaanse website met veel tips voor het onderwijs aan kinderen met
gedragsproblemen.
www.ccgt.nl
Gespecialiseerd in therapie voor psychische klachten. De laatste 30 jaar wordt
CGT als best werkende psychotherapie gezien voor tal van psychische klachten,
met name: angst, depressie, trauma’s, burn-out, fobieën, eetstoornissen
en zelfs persoonlijkheidsstoornissen.
www.geestelijke-gezondheid.nl
Bron van informatie over psychische problemen.
www.ggzdrenthe.nl
Omgaan met psychische problemen, o.a. angsten, depressie, stemmingsstoornissen,
extreme verlegenheid en verwardheid. Zeer veel goede informatie
hierover op de bekroonde site van de Riagg Drenthe.
www.ggzrichtlijnen.nl
Website onder verantwoordelijkheid van de landelijke stuurgroep Multidisciplinaire
Richtlijnontwikkeling in de GGZ en het Trimbos-instituut. Met
richtlijnen voor verschillende stoornissen bij jongeren.
www.impulsdigitaal.nl
Vereniging Impuls: landelijke patiëntenvereniging voor volwassenen met
ADHD, ADD en/of PDD-NOS. Deze vereniging werkt samen met Balans,
heeft hetzelfde adres en telefoonnummer (zie hiervoor).
www.kenniscentrum-kjp.nl
Uitgebreide informatie van het kenniscentrum kinder- en jeugdpsychiatrie,
sinds 2002 gevestigd in Groningen. Het centrum is een samenwerkingsverband
van academische en niet-academische kinder- en jeugdpsychiaters en
informeert over allerlei gedragsstoornissen.
www.kindertelefoon.nl
Onderdeel van Bureau Jeugdzorg. Hier kunnen kinderen en jongeren in vertrouwen
praten en informatie, hulp en advies krijgen van getrainde vrijwilligers.
www.korrelatie.nl
Verleent hulp bij psychische en sociale problemen.
Tel: 0900-1450.
417

418 Pedagogische adviezen voor speciale kinderen
www.labyrint-in-perspectief.nl
Zelfhulporganisatie voor en door familieleden en direct betrokkenen van
psychiatrische patiënten. Telefonische hulplijn: 0900-254 68 03
www.neurofeedback.nl
Website van Neurofeedback Instituut Nederland, voor training, therapie en
onderzoek. Dit instituut werkt samen met het Catharina Ziekenhuis in Eindhoven
en met het Ikazia Ziekenhuis van Rotterdam.
www.nimh.nih.gov. Klik op: science-news. National Institute of Mental
Health.
Wetenschappelijke organisatie gericht op onderzoek; voor beter begrip,
behandeling en preventie van geestelijke stoornissen en bevordering van
de geestelijke gezondheid. Doel is het verminderen van de last van geestelijke
ziekten en gedragsstoornissen door onderzoek naar geest, hersenen en
gedrag.
www.nji.nl
Website van het Nederlands Jeugd instituut: expertisecentrum over jeugd
en opvoeding voor en met professionals in de jeugdsector. Het NJI beheert
een databank met effectieve jeugdinterventies en beschrijvingen van ondersteunings-,
preventie-, behandel- en sanctieprogramma’s rond verschillende
stoornissen.
NJi
Utrecht.
Tel.: (030) 230 65 64
www.nvvp.net
Nederlandse Vereniging voor Psychiatrie. Bevat onder andere informatie over
hun congressen.
www.orthopedagogiek.com
Hierin staat uitgebreide informatie over verschillende stoornissen en de
begeleiding ervan, verzameld door een orthopedagoog en een psycholoog.
www.pestweb.nl
Veel informatie over pesten en mogelijke hulp. Kinderen, ouders en leerkrachten
kunnen er advies krijgen via chatten en mailen.
www.psychiatrienet.nl
Een onafhankelijke website met een door psychiaters samengestelde selectie
van belangrijke websites.
www.psychischegezondheid.nl/psychowijzer
Informatie en advies over allerlei psychische stoornissen.
Informatie- & advieslijn: 0900-903 90 39

Meer informatie over de verschillende probleemgebieden
www.question-zone.nl
Jongerenplatform van de Stichting Korrelatie, waar jongeren van 12 tot 23
jaar laagdrempelige, professionele hulp kunnen krijgen via chat, mail of telefoon.
www.spreekuurthuis.nl
Goede informatie over ziekte en gezondheid door artsen, psychologen, psychiaters
en andere specialisten.
www.schoolenpsychiatrie.nl
Informatie over expertiseontwikkeling in het onderwijs op het gebied van
allerlei psychische en gedragsstoornissen.
www.teletrust.nl/aloe.htm
Hulplijn voor multiculturele gezinnen.
Tel: 070-3622629
www.trails.nl
Tracking Adolescents’ Individual Lives Survey. Een langlopend project,
gestart in 2001 met een verwachte afronding in 2015, uitgevoerd door de
Rijksuniversiteit Groningen en de Erasmus universiteit Rotterdam. Projectleider
is dr. A.F. de Winter. Het doel is de ontwikkeling van de geestelijke
gezondheid en het sociale gedrag van de kindertijd tot de volwassenheid in
beeld te brengen.
www.trimbos.nl
Website met informatie over allerlei psychische stoornissen en behandelingsmogelijkheden.
Klik op: psychische stoornissen/informatie voor professionals.
www.zogeknogniet.nl
Jongerensite met informatie over problemen als depressie, pesten en eetproblemen.
Organisaties
SOS Sensoor
www.sensoor.nl
Voor vertrouwelijk gesprekken, dag en nacht. Men kan ook mailen en chatten.
Tel: 0900-0767
Deel II, hoofdstuk 4 Angst
Organisaties
Stichting fobieclub Nederland
Driebergen
Tel: 0900-200 87 11
419

420 Pedagogische adviezen voor speciale kinderen
Theatergroep Werktuig Productie ‘Angst’ voor leerlingen van 12-15 jaar
De Kempenaerstraat 11B
1051 CJ Amsterdam
Tel: (020) 585 93 20
Websites
www.adfstichting.nl Patiëntenvereniging voor mensen met angst- en dwangklachten.
Men organiseert trainingen voor jongeren van 13 tot 17 jaar.
Boeken
Fournier, E.P., & Meijers, J.J. (red.) (1981). Sociale angst bij kinderen: problemen in
de omgang met leeftijdgenoten. Orthovisies, 12. Groningen: Wolters-Noordhoff.
Minnen, A. van (2008). Angstregulatie en de behandeling van angststoornissen.
Psychopraxis, 1, 11-15.
Schroo, I., & Ausum, J. (1993). Het mes in je stress . Amersfoort: Academische
uitgeverij Amersfoort.
Westerveld, H.J. (2000). Kinderen en adolescenten met ontwikkelingsstoornissen:
angststoornissen, stemmingsstoornissen, gedragsstoornissen, een gestoord realiteits
besef en contactstoornissen . Maarssen: Elsevier Gezondheidszorg.
Deel II, hoofdstuk 5
Faalangst
Websites
www.123test.nl/tests/studie/faalangst
Een test om eventuele faalangst te meten. Er wordt onderscheid gemaakt tussen
faalangst en sociale angst.
www.durfjij.net
Project om faalangst binnen het basisonderwijs op te sporen en mogelijk te
reduceren.
www.faalangst.nl
www.ggdgezondheidsinfo.nl
Informatie over faalangst.
www.orthoconsult.nl
Website van Ard Nieuwenbroek, faalangstdeskundige.
Boeken
Langedijk, P. (2004). Faalangst. Naar meer zelfvertrouwen en assertiviteit . Boek
met praktische oefeningen, ook voor volwassenen met faalangst. Deventer:
Ankh-Hermes.
Nieuwenbroek, A., & Vries, J. de (1991). Omgaan met faalangst. ’s-Hertogenbosch:
KPC.

Meer informatie over de verschillende probleemgebieden
Nieuwenbroek, A., Ruigrok, J., & Vries, J. de (1996). Faalangst op school. Houten:
Schoolpers.
Nieuwenbroek, A. & Ruigrok, J. (2004). Succes met faalangst. Overwin je faalangst.
Boek met praktische oefeningen, ook voor volwassenen met faalangst.
Kampen: Ten Have.
Deel II, hoofdstuk 6
Posttraumatische stressstoornissen (PTSS)
Websites
www.achterderegenboog.nl
Verliesverwerking voor kinderen en jongeren: voor hen die van dichtbij te
maken hebben gehad met het overlijden van een dierbare.
Utrecht
Tel: (030) 236 82 82
Advieslijn: 0900-233 41 41
www.crisisnet.nl
Instituut voor psychotrauma. Biedt praktische ondersteuning op wetenschappelijke
basis. Biedt opvang, therapie, opleiding, onderzoek, advies en
voorlichting. Sinds januari 2008 werkt dit instituut samen met Stichting
Centrum ’45.
www.emdr.nl
Uitleg over Eye Movement Desensitization and Reprocessing: een therapie
voor mensen die last blijven houden van de gevolgen van een schokkende
ervaring.
www.in-de-wolken.nl
Informatie over omgaan met verlies.
www.kpcgroep.nl/calamiteiten
Achtergrondinformatie en voorbeeldlessen voor scholen wanneer deze
getroffen worden door een ramp.
www.psychotraumacentrum.nl
Dit traumacentrum van het Universitair Medisch Centrum Utrecht, locatie
Wilhelmina Kinderziekenhuis (WKZ), is gespecialiseerd in hulp aan kinderen
van 0 tot 18 jaar.
www.rouwwinkelatalanta.nl
Voor rouwbegeleiding aan kinderen, jongeren en volwassenen.
www.slachtofferhulp.nl
Hulp na misdrijf of verkeersongeval. Biedt praktische hulp, geeft juridische
adviezen en emotionele steun.
421

422 Pedagogische adviezen voor speciale kinderen
Organisaties
Landelijke Stichting Rouwbegeleiding
Utrecht.
Informatie- en advieslijn (030) 276 15 00
www.verliesverwerken.nl
Boeken
Debacker, H. (1995). Een kind in rouw. Baarn: Gooi en Sticht.
Deel II, hoofdstuk 7
Depressieve gevoelens
Websites
www.depri-en-dan.nl
Voor meiden die leven in twee culturen: in groepsessies onder begeleiding
van een professional kunnen ze chatten over depressieve gevoelens.
www.gripopjedip.nl
Internetcursus voor jongeren, ontwikkeld door het Trimbos-instituut in
samenwerking met andere instanties op het gebied van geestelijke gezondheid.
www.hulpmix.nl
Website specifi ek gericht op multiculturele jongeren.
www.pratenonline.nl
Voor jongeren tussen 12 en 22 jaar die meer willen weten over zich down en
depressief voelen. Hulpverleners van pratenonline werken op basis van principes
en uitgangspunten van de oplossingsgerichte therapie.
www.psychischegezondheid.nl/depressiecentrum
Informatie van het kenniscentrum depressie. Tel: 0900-903 90 39.
www.stichtingpandora.nl
Website voor lotgenotencontacten.
www.trimbos.nl
Website van het Trimbos-instituut, met informatie over geestelijke gezondheid
en verslaving. Klik op: psychische stoornissen -> algemene informatie.
Daar staat veel informatie over depressie.
www.zwaarweer.nl
Website voor jongeren met voorlichting over depressie. Hier wordt met name
ingegaan op het verschil tussen een ‘dipje’ en een echte depressie.

Meer informatie over de verschillende probleemgebieden
Boeken
Cuypers, P., & Buyssen, H. (2000). Ik zie het weer zitten, omgaan met depressiviteit
. Werkboek bij Teleac-cursus die 30 november 2000 is gestart. Hilversum:
Teleac/not Stichting. ISBN 90 65 334 424
Deel II, hoofdstuk 8 Hechtingsstoornissen
Organisaties
Basic Trust
Landelijke organisatie voor zelfstandig gevestigde hulpverleners die allen
specialist zijn op het gebied van opvoeding, hechting (basisvertrouwen) en
adoptie.
Haarlem
Tel: (023) 542 52 30
E-mail: info@basictrust.com
Website: www.basictrust.com
De Cirkel
Landelijke vereniging voor ouders en familieleden van een kind met een
hechtingsprobleem of hechtingsstoornis.
Tel: (077) 477 12 93 (lotgenotencontact)
Website: www.hechtingsstoornis.info
De Knoop
Deze landelijke vereniging verschaft informatie over kinderen met een hechtingsstoornis
c.q. Geen-bodem-syndroom.
Emmeloord
Tel: (0527) 61 45 04
E-mail: info@deknoop.org
Website: www.deknoop.org
Landelijke Oudervereniging Gezinsproblematiek Adoptie (LOGA)
Doelstelling: het helpen van ouders die door hun problematische adoptiekinderen
in moeilijkheden zijn geraakt en het bevorderen van het zoeken naar
een oplossing voor de adoptieproblematiek.
Website: www.loga.info
Stichting Adoptievoorzieningen
Deze nieuwe organisatie is ontstaan na de fusie van Bureau Voorlichting
Interlandelijke Adoptie (VIA) en de Stichting Werkverband Adoptie Nazorg
(WAN). Er is een adoptieconsultatieteam die hulpverleners ondersteunt.
De Stichting Adoptievoorzieningen bestaat uit de afdelingen:
VIA (Voorlichting en informatie over adoptie)
VIB (Video-interactiebegeleiding bij adoptie)
WAN (Wegwijzer adoptienazorg)
423

424 Pedagogische adviezen voor speciale kinderen
Utrecht
Tel: (030) 232 16 40/(030) 233 03 40
Website: www.adoptie.nl
Informatie over verschillende hulpverleningsmethodieken.Klik eerst op
‘informatie voor hulpverleners’ en dan ‘hulpverleningsmethodieken’.
Websites
www.attachmentdisorder.net
www.hechtingsstoornis.com
www.hechtingsstoornis.nl
Boeken
Egmond, G. van (2001). Bodemloos bestaan, problemen met adoptiekinderen .
Baarn: Ambo.
Boek van een ervaringsdeskundige, een adoptiemoeder.
Deel II, hoofdstuk 9 Aandachttekortstoornissen met en zonder
hyperactiviteit (AD(H)D)
Websites
www.adhd.nl Zeer uitgebreide site.
www.hello.to/hersenstorm
Een goede site met veel informatie over comorbide stoornissen bij ADHD.
www.adhd.startpagina.nl
Op deze website worden allerlei aan ADHD gerelateerde regelingen en voorzieningen
vermeld.
ADD
www.levente.nl
Website van ervaringsdeskundige Karin Windt met veel lezenswaardige
informatie over ADD.
www.sadd.nl
Website van Stichting ADD Nederland.
Boeken
Lieshout, T. van (2002). Druk, druk, druk . Praktische tips voor de opvoeding
van kinderen met ADHD. Utrecht: Samenwerkingsverband Utrecht. 53 p.
Te bestellen door overmaking van € 8,50, inclusief administratie- en verzendkosten
op rek. nr. 2732145 ten name van de heer A.P. van der Kamp te
Utrecht onder vermelding van ‘boekje ADHD’. Vermeld naam en adres waar
het boekje heengestuurd kan worden.

Meer informatie over de verschillende probleemgebieden
Deel II, hoofdstuk 10 Oppositioneel opstandige gedragsstoornis
(Oppositional Defi ant Disorder, ODD)
Websites
www.meerdanvoetbal.nl
De stichting is opgericht door de KNVB, de Eredivisie en de Eerste Divisie.
Missie is om voetbal, met zijn grote invloed op de maatschappij, in te zetten
voor een betere samenleving. Gezondheid, sportiviteit, respect en sociale
integratie zijn kernthema’s.
Boeken
Muskens, A.E. (1998). Probleemgedrag: oppositioneel-opstandig gedrag en antisociaal
gedrag . Doctoraalscriptie. Utrecht: Universiteit Utrecht.
Deel II, hoofdstuk 11 Antisociale agressieve gedragsstoornissen
(Conduct Disorders, CD)
Websites
www.echt-recht.nl
Informatie over alternatieve manieren om vergrijpen recht te zetten, met respect
voor de gevolgen voor het slachtoffer, zijn omgeving en de dader.
www.jeugdzorgenreclassering.nl
Website van Leger des Heils Jeugdzorg en de Reclassering. De organisatie
richt zich op kinderen, jongeren en volwassenen die met justitie in aanraking
zijn gekomen of dreigen te komen. Onder de knop ‘professionals’ veel informatie,
met name over MTFC (Multidimensional Treatment Foster Care).
www.zinloosgeweld.nl
Onder andere veel adressen van (zelf)hulporganisaties.
Boeken
Lauwereyssen, M., & Ruigrok, J. (2000). Geweld rond je kind . Kampen: Kok.
Matthys, W. (1992). Antisociale gedragsstoornissen. In F. Verhulst & F. Verhey
(red.), Kinder-en Jeugdpsychiatrie: onderzoek en diagnostiek (p. 522-534). Assen/
Maastricht: Van Gorcum.
Ruigrok, J., & Hoorens Maas, R. (1999). Naar een geweldloze school. Houten:
Educatieve Partners Nederland, Praktijkboeken voor geïntegreerde leerlingbegeleiding.
Deel II, hoofdstuk 12 Autismespectrumstoornissen (ASS)
Organisaties
Nederlandse Vereniging voor Autisme (NVA)
Bilthoven.
425

426 Pedagogische adviezen voor speciale kinderen
Tel: (030) 229 98 00
Advieslijn: 0900 288 47 63
www.autisme-nva.nl
Websites
www.autest.nl
Stichting die zich bezighoudt met het aanbieden van kwalitatief hoogwaardige
testdiensten (op het gebied van software) door mensen met autisme, die
hiervoor bij uitstek toegerust zijn. Zo speelt deze organisatie in op hun sterke
kant, namelijk het kunnen systematiseren, waardoor ze hun talent voor bijvoorbeeld
systeembeheer en het testen van software kunnen inzetten.
www.autisme.nl
Zeer veel informatie over de stoornis en de hulpverlening, bestemd voor
ouders en hulpverleners. Ook een uitgebreide lijst met publicaties, video’s,
dvd’s, enz.
www.autismecentraal.com
Kennis- en ondersteuningscentrum te Gent. Het centrum werkt aan een positieve
beeldvorming rond autisme.
www.autismeteam.nl
Informatie over de SARR Polikliniek Expertisecentrum Autisme ZHZ in Rotterdam.
www.autsider.nl
Autsider.nl is een grote online community met informatie over autisme en
aanverwante stoornissen. Ook is er informatie te vinden over contacten met
lotgenoten voor kinderen met stoornissen in het autistisch spectrum. De site
is gericht op hoger functionerende kinderen met autisme, o.a. kinderen met
het syndroom van Asperger.
www.centrumautisme.nl
Centrum dat zich richt op het verzorgingsgebied Zuid-Holland Noord, Midden-Holland,
Delft/Westland en Zoetermeer. Het centrum werkt samen met
diverse universiteiten.
www.kcan.nl
Kenniscentrum Autisme Nederland (KAN). Het heeft een sociale kaart van
voorzieningen in Nederland voor mensen met autisme.
Doorwerth
www.landelijknetwerkautisme.nl
Informatie over autisme en onderwijs.
www.leokannerhuis.nl
Centrum voor autisme.
Houtsniplaan 1a

Meer informatie over de verschillende probleemgebieden
6865 XZ Doorwerth
Tel: (026) 333 30 37
www.mcdd.info
Website over MCDD.
www.projectkairo.org
Project Kennisontwikkeling autismebehandeling en integratie regulier
onderwijs, ontwikkeld door het dr. Leo Kannerhuis, voor ondersteuning bij
het succesvol doorlopen van een middelbare beroepsopleiding (mbo).
www.zorgboeren.nl. Informatie over de organisatie rond zorgboerderijen en
agrarische bedrijven, waar jongeren en volwassenen met een zorg- en hulpvraag
een dagbesteding, sociale activering, arbeidstraining of een werkplek
geboden kan worden met intensieve begeleiding, veelal bekostigd uit een
Persoonsgebonden budget.
Boeken
Aan autisme verwante stoornissen, ook wel pervasieve ontwikkelingsstoornissen
genoemd (1996) Met artikelen van onder anderen R.J. van der Gaag,
F.C. Verhulst en R.B. Minderaa. Kind en Adolescent, themanummer 17 .
Boeken geschreven door ervaringsdeskundigen:
Haddon, M. (2003). Het wonderbaarlijke voorval met de hond in de nacht . Amsterdam:
Contact.
Roman geschreven door een autistische jongen.
Wieken, G. (2003). De dinoman en het muziekmeisje. Leven met autistische kinderen
. Amsterdam: Nieuwezijds.
Een moeder beschrijft haar ervaringen met twee autistische kinderen.
Programma’s
Voorlichtingsprogramma ‘ASS het zo zit…’ ontwikkeld door Johan van der
Hart en Wilfred Woutersen van Auris Dienstverlening Driebergen. Contact
met trainers: cursus3bergen@auris.nl
Deel II, hoofdstuk 13 Non-verbale leerstoornis (Nonverbal Learning
Disability NLD)
Websites
www.kennisnet.nl
Zoeken op ‘NLD’.
www.knp-praktijk.nl
Stichting Kinderneuropsychologie (KNP) te Waalre is een onafhankelijke
organisatie voor wetenschappelijk onderzoek en ontwikkeling op het gebied
427

428 Pedagogische adviezen voor speciale kinderen
van kinderneuropsychologie. Doel is het vergroten van kennis rond de kinderneuropsychologische
leerstoornis, NLD.
www.NLDA.org
Website van de Amerikaanse NLD-vereniging.
www.nld.be
Website van de Vlaamse NLD-vereniging.
www.nld-bprourke.ca
Website van de grondlegger van het begrip NLD, Byron Rourke, waarin hij
allerlei vragen met betrekking tot NLD beantwoordt.
www.nldinfo.nl
Stichting Speciale Zorg voor kinderen met NLD. NLD forum index.
www.nldline.com
Amerikaanse site met Engelstalige artikelen over NLD, ook over volwassenen
met NLD.
www.nldontheweb.org
Engelstalige website met informatie over kenmerken van NLD.
Boeken
Baert, K. en Vanderbeck, G. (2006). Als je kind NLD heeft. Arnhem: Terra-Lannoo.
Dumont, J.J. (1994). Leerstoornissen . Rotterdam: Lemniscaat.
Dijk, A. van (2002). Kinderen met NLD. Praktische gids voor ouders en leerkrachten.
Amsterdam: Harcourt Assessment BV.
Thompson, S. (1997). The source for Nonverbal Learning Disorders. East Moline:
LinguiSystems Inc.
Deel II, hoofdstuk 14 Borderline persoonlijkheidsstoornis (BPS)
Organisaties
Landelijke stichting zelfbeschadiging voor en door mensen die zichzelf
beschadigen.
Telefonische hulplijn (030) 231 14 73
Websites
www.borderline.startpagina.nl
Website met verwijzingen naar persoonlijke sites van ervaringsdeskundigen,
behandelcentra en contact met lotgenoten.

Meer informatie over de verschillende probleemgebieden
www.hello.to/hersenstorm
Informatie op een ADHD-site over de comorbide stoornis ‘borderline’. Op
deze site staat ook zeer veel informatie over andere stoornissen die vaak
samen met ADHD voorkomen.
www.moeilijkemensen.nl
Informatie over persoonlijkheidsstoornissen. Voor cliënten en professionals.
www.schematherapy.com
Een integratieve therapie voor persoonlijkheidsstoornissen, met elementen
van cognitieve therapie, gedragstherapie en gestalttherapie.
www.stichtingborderline.nl
Stichting borderline, voor en door mensen met borderline.
Utrecht
Tel: (030) 276 70 72
www.triade-borderline.nl
Sociale kaart met informatie en hulp bij borderline.
429