Download PDF (391KB) - Springer
Download PDF (391KB) - Springer
Download PDF (391KB) - Springer
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
Dankwoord<br />
Tot slot wil ik hier mijn dank uitspreken. Allereerst aan Ruud van Doorn, die<br />
mij in eerste instantie stimuleerde om mijn gedachten over de aanpak van<br />
gedragsproblemen op papier te zetten. Vervolgens aan Nico Rosenbaum, die<br />
mij inspireerde om mijn verzameling A4’tjes tot een boek te bundelen. Martine<br />
Delfos en Rutger Jan van der Gaag ben ik erkentelijk voor het grondig en<br />
kritisch doornemen en becommentariëren van de eerste druk van dit boek.<br />
Ook ben ik dank verschuldigd aan Jos Haartmans voor zijn toestemming om<br />
het kader waarmee hij gedragsproblemen en de aanpak daarvan beschrijft<br />
te gebruiken om daar verder op te kunnen bouwen. Roel de Groot en Jos de<br />
Vries dank ik voor hun suggesties ter verbetering van dit boek.<br />
Voor de tweede, totaal herziene druk ben ik zeer veel dank verschuldigd aan<br />
Ron van Deth, die alle hoofdstukken van feedback heeft voorzien en erin<br />
geslaagd is om mijn vaak breedvoerige teksten zodanig in te korten dat er<br />
met behoud van kwaliteit een handzaam boek overbleef. Ook dank ik Ina<br />
van Berckelaer-Onnes, die het hoofdstuk autismespectrumstoornissen van<br />
kritisch commentaar heeft voorzien, en Jan Buitelaar voor het doornemen<br />
van het hoofdstuk over ADHD. Ten slotte zou dit werk niet tot stand hebben<br />
kunnen komen zonder de mensen van uitgeverij Bohn Stafl eu van Loghum.<br />
En last but not least mijn man, Bram van der Kamp, die mij gedurende de<br />
voorbereiding van drie jaar voor de eerste druk en twee jaar voor de herziening<br />
steeds gesteund heeft met dit grote project.<br />
Trix van Lieshout<br />
T. van Lieshout, Pedagogische adviezen voor speciale kinderen, DOI 10.1007/978-90-313-6891-4, © 2009 Bohn Stafleu van Loghum, Houten
Bijlage 1 Originele modellen van<br />
J.J.M. Haartmans<br />
Hierna volgen twee publicaties van Jos Haartmans, kinder- en jeugdpsycholoog<br />
in Geleen, daar ik mij op twee belangrijke punten op zijn werk heb<br />
gebaseerd.<br />
De eerste publicatie is zijn originele Top-40 van pedagogisch vakmanschap,<br />
verschenen in tiaz (1997) 2 .<br />
Verder heb ik me bij het opstellen van de kolommen ‘probleem en benadering’<br />
in deel ii laten inspireren door zijn artikel ‘De POBOS Kijk- en Handelingswijzer’,<br />
eerder verschenen in het Tijdschrift voor Remedial Teaching (1999) 1 .<br />
Pedagogisch kwaliteitszorg in het onderwijs<br />
Over leerlingzorgsysteem, leerlingvolgsysteem, preventie vroegtijdig<br />
school verlaten en pedagogisch vakmanschap<br />
www.pobos.nl<br />
Samenvatting<br />
Pedagogische kwaliteitszorg vereist van een school het gebruik van een pedagogisch<br />
leerlingvolgsysteem, als hulpmiddel bij het in kaart brengen van<br />
pedagogische (sociaal-emotionele) problemen en het opstellen van pedagogische<br />
handelingsplannen. Een pedagogische grondhouding en het speciaal<br />
pedagogisch handelen van docenten zijn vereist voor het werken met leerlingen<br />
met problemen in de sociaal-emotionele ontwikkeling. Een school die<br />
zorgverbredend en preventief ten aanzien van vroegtijdig schoolverlaten wil<br />
werken, dient een hoogwaardig leerlingzorgsysteem te hebben.<br />
T. van Lieshout, Pedagogische adviezen voor speciale kinderen, DOI 10.1007/978-90-313-6891-4, © 2009 Bohn Stafleu van Loghum, Houten
344 Pedagogische adviezen voor speciale kinderen<br />
Kernbegrippen in dit artikel zijn ‘pedagogische grondhouding’, ‘gedragsproblemen<br />
en emotionele problemen’ en ‘Pedagogische Kijk- en Handelingswijzers’.<br />
Pedagogisch vakmanschap<br />
Een docent is meer dan een kennisoverdrager. Tenminste, dat wordt in de<br />
meeste lerarenopleidingen tegen de studenten gezegd. Studenten wordt dan<br />
verteld dat ze een pedagogische grondhouding of ‘attitude’ moeten hebben<br />
of zich moeten aanleren. Afhankelijk van het pedagogisch kaliber van die<br />
opleiding wordt diepgang gegeven aan het begrip ‘pedagogische grondhouding’,<br />
bijvoorbeeld door aan te geven dat een docent ‘empathisch moet kunnen<br />
reageren’ of ‘door de leerling te blijven zien achter het vervelende gedrag’<br />
of ‘door te differentiëren’.<br />
Hieronder staat een Top-40 van pedagogisch vakmanschap. Haartmans<br />
benadrukt dat alle kenmerken uit de Top-40 even belangrijk zijn.<br />
Top-40 Pedagogisch vakmanschap<br />
1 Duidelijk en consequent zijn.<br />
2 Gevoel voor humor hebben.<br />
3 Vriendelijk zijn.<br />
4 Niet bang zijn om fouten toe te geven.<br />
5 Leerlingen niet overvragen.<br />
6 Geen lesboer zijn.<br />
7 Vastberaden zijn, maar geen ‘generaal’.<br />
8 Het goede belonen en complimenten maken.<br />
9 Zinvol bestraffen en aangeven waarom.<br />
10 Iets hebben voor leerlingen die sneller klaar zijn.<br />
11 Zorgen voor een aantrekkelijke klas.<br />
12 Geen voorkeursbehandelingen geven: eerlijk verdelen.<br />
13 Interessante lessen geven.<br />
14 Eigen lessen (laten) bekijken.<br />
15 Schoolwelbevinden meten.<br />
16 Een klassenvergadering houden.<br />
17 Leerlingen niet klassikaal voor schut zetten.<br />
18 Niet (te snel) uit het lokaal sturen.<br />
19 De schoolregels kennen, toepassen en controleren op naleving.<br />
20 Goed luisteren; niet zelf alsmaar het woord hebben.<br />
21 De klas inlopen; niet voortdurend achter die lessenaar zitten.<br />
22 Enthousiasme en tevredenheid uitstralen.<br />
23 De namen van de leerlingen kennen en noemen.<br />
24 De leerlingen als persoon nooit afkeuren, maar wel hun gedrag als dat<br />
nodig is.<br />
25 De pester bestraffen in plaats van de zondebok in bescherming nemen.
Bijlage 1 Originele modellen van J.J.M. Haartmans<br />
26 Aan beloften houden.<br />
27 Tegen een grapje kunnen.<br />
28 Groepsactiviteiten organiseren.<br />
29 Tijd voor de leerling hebben.<br />
30 Zelf het goede voorbeeld geven: op tijd zijn en netjes gekleed zijn.<br />
31 Nooit een schoolprobleem met een collega bespreken over de hoofden van<br />
de leerlingen.<br />
32 Nooit op leerlingen afreageren.<br />
33 Gelegenheid tot opnieuw proberen geven.<br />
34 Bemoedigen.<br />
35 Iets opnieuw uitleggen.<br />
36 Leesbaar schrijven op het bord (inclusief het huiswerk).<br />
37 Niet wantrouwend zijn.<br />
38 Het dossier van de zorgleerling kennen.<br />
39 Rechtstreeks contact met de ouders opnemen bij een duidelijk probleem.<br />
40 Op huisbezoek gaan als dat bevorderlijk is voor de samenwerking.<br />
Bron: TIAZ, 1997 nr. 2, p. 108<br />
Het begrip Pedagogische Kijk- en Handelingswijzer is in 1985 door Haartmans<br />
geïntroduceerd en in de loop der jaren bewerkt tot het Pedagogisch<br />
Leerlingvolgsysteem: een concept van gestandaardiseerde gedragsobservatieschalen.<br />
Deze Pedagogische Kijk- en Handelingswijzer wordt tijdens<br />
teamgerichte nascholing als hulpmiddel geïntroduceerd bij het opstellen van<br />
handelingsplannen en een implementatiemethodiek ( POBOS , 1996-2001).<br />
POBOS Pedagogische Kijk- en Handelingswijzer<br />
Een kijkwijzer is een beschrijving van gedragssignalen die horen bij een<br />
bepaald gedragspatroon. Om de koppeling naar het handelen te kunnen<br />
maken, is daarnaast een handelingswijzer geplaatst.<br />
Het is de bedoeling dat de docent nadenkt over de handelingsrichtlijnen en<br />
zich afvraagt welke voor hem/haar het meest geschikt en uitvoerbaar zijn.<br />
Deze Pedagogische Kijk- en Handelingswijzer is bedoeld als een richtinggevend<br />
kader bij het geven van sociaal-emotionele remediale hulp. De Pedagogische<br />
Kijk- en Handelingswijzer wordt hier niet compleet weergegeven,<br />
omdat het cursusmateriaal betreft. Maar de beschrijving geeft wel een indruk<br />
van de extra sociaal-emotionele hulp die in feite alle docenten zouden moeten<br />
kunnen geven. Deze hulp, de concretisering en de effecten ervan dienen<br />
in een handelingsplan geregistreerd te worden.<br />
345
346 Pedagogische adviezen voor speciale kinderen<br />
Kijkwijzer<br />
onveiligheid/ongeborgenheid<br />
De leerling:<br />
Is angstig.<br />
Voelt zich snel bedreigd.<br />
Zoekt bescherming.<br />
Is affectief ingeklemd.<br />
Ontvlucht de realiteit.<br />
Vermijdt nieuwe situaties.<br />
Handelt dwangmatig.<br />
Heeft vaak een zondebokpositie.<br />
Wordt vaak bedreigd/geïntimideerd<br />
Kijkwijzer<br />
depressiviteit<br />
De leerling:<br />
Is weinig levenslustig.<br />
Is regelmatig depressief.<br />
Toont weinig eigen initiatief.<br />
Geeft snel op.<br />
Denkt negatief over zichzelf.<br />
Ziet er ongelukkig uit.<br />
Is affectief moeilijk bereikbaar.<br />
Heeft vaak een zondebokpositie.<br />
Handelingswijzer<br />
affectie: veiligheid, geborgenheid, acceptatie<br />
De docent:<br />
Maakt oogcontact.<br />
Neemt in bescherming.<br />
Zorgt voor een veilige sfeer.<br />
Geeft positieve bevestiging.<br />
Geeft de leerling een eigen plaats.<br />
Accepteert en beoordeelt het gedrag en niet de persoon.<br />
Benut informele situaties.<br />
Schenkt vertrouwen.<br />
Hanteert regels en structureert.<br />
Handelingswijzer<br />
heropbouw van relaties<br />
De docent:<br />
Toont interesse.<br />
Stimuleert en enthousiasmeert.<br />
Wijst op goede dingen.<br />
Spreekt positieve verwachtingen uit.<br />
Gebruikt humor.<br />
Geeft het gevoel dat hij klaarstaat.<br />
Ondersteunt d.m.v. begeleidingsgesprekken<br />
(‘mentale push-up’).<br />
Is alert op pesters.
Bijlage 1 Originele modellen van J.J.M. Haartmans<br />
Kijkwijzer<br />
teruggetrokkenheid/ sociaal isolement<br />
De leerling:<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
is vaak alleen.<br />
is sociaal geïsoleerd.<br />
vermijdt sociale situaties.<br />
is (sociaal) angstig.<br />
wordt verworpen door anderen.<br />
is timide en verlegen.<br />
durft niets nieuws te doen.<br />
heeft vaak een zondebokpositie.<br />
Handelingwijzer<br />
socialisering: afbouw van het sociaal isolement<br />
De docent:<br />
stimuleert en organiseert relatiebevorderende activiteiten.<br />
attendeert op het belang van sociale relaties en situaties.<br />
<br />
<br />
betrekt de groep.<br />
spreekt positieve verwachtingen uit.<br />
zorgt voor een veilige sfeer.<br />
<br />
is alert op pesten.<br />
347
348 Pedagogische adviezen voor speciale kinderen<br />
Kijkwijzer<br />
pervasieve ontwikkelingsstoornissen<br />
De leerling:<br />
Handelingswijzer<br />
vergroten van het sociale ‘begrijpen’<br />
De docent:<br />
Begrijpt weinig van de sociale wereld om zich heen. Weet dat het (koppig) gedrag een uiting van onver-<br />
<br />
Stemt onvoldoende op de ander af.<br />
<br />
mogen is.<br />
Voert de druk niet op.<br />
Reageert weinig op de sociale omgeving. Laat deelnemen aan een speciale sociale-vaardig-<br />
Kan zich niet of weinig in andermans gevoelens ver-<br />
plaatsen.<br />
Kan wel gedrag naspelen, maar blijft vaak moeite<br />
houden met functioneel toepassen.<br />
Is vaak gestoord in de verbale en non-verbale com-<br />
municatie.<br />
Is angstig omdat hij/zij meegesleept wordt door<br />
bepaalde prikkels (angstige, koppige, chaotische<br />
reactie).<br />
Kan fantasie en werkelijkheid moeilijk uit elkaar houden.<br />
<br />
<br />
Is sterk gefi xeerd op dingen (bijv. wieltjes, knopjes),<br />
vertoont beperkte interesses, is star/rigide.<br />
Is vaak druk en rusteloos.<br />
heidstraining (maar verwacht geen wonderen).<br />
Legt expliciet uit wat een ander voelt, bedoelt en<br />
leert hem hoe hij dan het best kan reageren.<br />
Corrigeert ongewenst gedrag door snel en duidelijk<br />
ingrijpen.<br />
Leert vaste handelingen door veel herhaling en legt<br />
hem steeds expliciet uit hoe hij overkomt en hoe hij<br />
beter kan reageren.<br />
Structureert situaties.<br />
Voorkomt confrontatie met een onbekende/sociaal<br />
drukke situatie.<br />
Brengt niet onverwachts grote veranderingen in programma,<br />
klas en werkwijze aan.<br />
Kondigt kleine veranderingen ruim van tevoren en<br />
duidelijk aan.<br />
Gebruikt visuele ondersteuning bij dagprogramma’s.<br />
<br />
<br />
Let op zijn taalgebruik (zegt bijvoorbeeld niet: ‘doe<br />
niet zo gek’, gebruikt zo weinig mogelijk fi guurlijke<br />
taal).<br />
Probeert die aandacht voorzichtig, geleidelijk te<br />
verplaatsen en houdt rekening met zijn geringe fl exibiliteit.<br />
Begrijpt dat dat voortkomt uit deze problematiek.
Bijlage 1 Originele modellen van J.J.M. Haartmans<br />
Kijkwijzer<br />
faalangst/ontmoediging en demotivatie<br />
De leerling:<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
Is faalangstig.<br />
Heeft weinig zelfvertrouwen.<br />
Denkt negatief over zichzelf.<br />
Is ontmoedigd.<br />
Handelingswijzer<br />
bemoediging en remotivatie<br />
De docent:<br />
<br />
Spreekt positieve verwachtingen uit.<br />
Sluit aan bij de mogelijkheden en geeft opdrachten op<br />
niveau.<br />
<br />
Benadrukt de goede dingen.<br />
Biedt herkansingen en/of geeft proefwerktraining.<br />
Geeft taken die motiverend zijn.<br />
Organiseert/geeft een faalangstreductietraining.<br />
Is op zoek naar eigen mogelijkheden. Organiseert doe- en hobbydagen.<br />
Kijkwijzer<br />
agressie/grensverlegging<br />
De leerling:<br />
<br />
Heeft een negatieve instelling.<br />
Spreekt tegen, drijft vaak de eigen zin door. <br />
<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
Is koppig, wordt snel driftig bij een verbod.<br />
Is (instrumenteel) agressief.<br />
Eist aandacht op.<br />
Houdt zich moeilijk aan regels.<br />
Wordt gemeden door andere leerlingen.<br />
Handelingswijzer<br />
gedragsstructuur<br />
De docent:<br />
Structureert sterk vooraf.<br />
Bespreekt en evalueert het gedrag regelmatig.<br />
Geeft duidelijk grenzen aan.<br />
Hanteert een gedragskaart om dit zelfbepalende gedrag te<br />
veranderen.<br />
Bestraft zinvol (dus niet ‘pennen’), confronteert met gevolgen<br />
van daden.<br />
Keurt negatief gedrag af, maar niet de persoon.<br />
<br />
<br />
<br />
Neemt zwakkeren in bescherming.<br />
Toont overwicht en spiegelt.<br />
Hanteert consequent regels.<br />
Biedt oefeningen in sociale vaardigheden/werkt volgens een<br />
programma ‘Sociale Vaardigheden’.<br />
Gaat een ‘stoeicontact’ aan (bijvoorbeeld in de gymles, op<br />
kamp, krachtspel, judo) om zijn energie in positieve banen<br />
te leiden.<br />
349
350 Pedagogische adviezen voor speciale kinderen<br />
Kijkwijzer<br />
gebrekkig normbesef<br />
De leerling:<br />
Voelt zich niet schuldig na een vergrijp.<br />
Liegt.<br />
Gaat om met probleemjongeren.<br />
Loopt weg/spijbelt.<br />
Steelt.<br />
Vernielt.<br />
Vloekt/gebruikt obscene taal.<br />
Gebruikt drugs/alcohol.<br />
Neemt verboden spullen mee naar school.<br />
Kijkwijzer<br />
taalstructuurzwakte<br />
De leerling:<br />
Is overbeweeglijk.<br />
Is onrustig.<br />
Heeft concentratieproblemen.<br />
Heeft moeite met het overzien van situaties.<br />
Heeft een gebrek aan analyserend vermogen.<br />
Heeft moeite met huiswerk maken en studievaardigheden.<br />
Handelingswijzer<br />
normbesef/gewetensfunctie vergroten<br />
De docent:<br />
Hanteert duidelijke regels.<br />
Spreekt meteen aan en neemt contact op met thuis.<br />
Werkt met een gedragskaart en koppelt beloning en straf<br />
hieraan.<br />
Tracht vanuit een vertrouwensrelatie preventief te<br />
werken.<br />
Organiseert preventieprojecten.<br />
Spiegelt.<br />
Evalueert regelmatig.<br />
Bestraft zinvol.<br />
Handelingswijzer<br />
taak- en aanpakstructuur<br />
De docent:<br />
Tracht overbodige prikkels zoveel mogelijk weg te nemen.<br />
Geeft een prikkelarme plaats in de klas.<br />
Zorgt voor rust, orde en regelmaat.<br />
Hanteert consequent regels en vaste afspraken.<br />
Verdeelt de leerstof in kleine stappen.<br />
Houdt de instructie enkelvoudig en eenvoudig.<br />
Geeft veel feedback.<br />
Laat handelingen verwoorden en controleert op begrip en<br />
overzicht.<br />
Geeft gerichte huiswerkhulp en controleert de agenda.
Bijlage 1 Originele modellen van J.J.M. Haartmans<br />
Kijkwijzer<br />
aandachttekort/hyperactiviteit<br />
De leerling:<br />
Heeft grote concentratieproblemen.<br />
Is impulsief in denken en doen.<br />
Friemelt/speelt met spullen.<br />
Heeft duidelijk moeite met het onderdrukken<br />
van prikkels.<br />
Is onhandig.<br />
Is overbeweeglijk.<br />
Vertoont motorische onrust.<br />
Handelingswijzer<br />
structuur, ordening, regelmaat en prikkelreductie<br />
De docent:<br />
Structureert alle situaties sterk voor (incl. huiswerk).<br />
Geeft duidelijke, concrete, korte en enkelvoudige<br />
instructies.<br />
Deelt een opdracht op in kleine deeltaakjes.<br />
Geeft één opdracht tegelijk.<br />
Geeft een rustige plaats in de klas.<br />
Bereidt voor op vrije situaties.<br />
Legt uit wat er misgegaan is.<br />
Geeft complimenten voor goede sociale interactie.<br />
Tracht niet boos te worden, maar legt uit welk gedrag voor<br />
het foutieve gedrag in de plaats moet komen.<br />
Ondersteunt d.m.v. schema’s, plaatjes, richtwoordjes en<br />
instructiebandjes.<br />
Bouwt motorische activiteiten in en geeft aan wanneer<br />
motorische onrust niet is toegestaan.<br />
351
Bijlage 2 Verschillen in gedrag tussen<br />
jongens en meisjes<br />
Aanhangsel bij de inleiding<br />
Een van de redenen waarom er in het Speciaal Onderwijs meer jongens dan<br />
meisjes zitten, is dat jongens zich vaak nadrukkelijker uiten en daardoor<br />
vaak meer last veroorzaken.<br />
Jongens en meisjes (mannen en vrouwen) verschillen niet alleen in biologisch,<br />
maar ook in psychologisch opzicht van elkaar: jongens bekijken de<br />
wereld meer vanuit zichzelf, nemen zichzelf als maat en kijken dan hoe iets<br />
in elkaar zit. Ook zijn ze onderzoekender en meer gericht op status. Meisjes<br />
zijn eerder geneigd bij allerlei activiteiten het perspectief van de ander<br />
te betrekken en na te gaan wat er in een ander omgaat. Bij baby’s zie je dat<br />
het jongetje al meer op voorwerpen gericht is en het meisje meer op gezichten.<br />
Baron-Cohen (2003) stelt zelfs dat ‘vrouwelijke’ hersenen overwegend<br />
geprogrammeerd zijn voor empathie en ‘mannelijke’ hersenen overwegend<br />
voor het begrijpen en bouwen van systemen. Vrouwen die extreem hoog<br />
op de empathieschaal scoren, vallen niet speciaal op, maar de vrouwen die<br />
over een extreem mannelijk brein beschikken wél. Dat is de groep waarin<br />
Baron-Cohen gespecialiseerd is: de autisten. De taalvaardigheid van meisjes<br />
ontwikkelt zich sneller. Ze blijven die voorsprong houden en uiten zich door<br />
veel te praten en hardop te denken. Jongens en mannen zijn veel zuiniger<br />
met woorden. Dit verschil kan wel eens voor irritatie zorgen; terwijl het juist<br />
belangrijk is om de specifi eke verschillende eigenschappen van mannen<br />
(hun actiegerichtheid en weerbaarheid) en vrouwen (hun inlevingsvermogen<br />
en gerichtheid op samenwerking) niet weg te willen poetsen, maar juist te<br />
erkennen en meer tot hun recht te laten komen. Naast de verschillen zijn er<br />
ook veel overeenkomsten tussen mannen en vrouwen. Ze kunnen veel dingen<br />
even goed, maar dat betekent nog niet dat ze voor hetzelfde kiezen. Er is niet<br />
zozeer verschil in gedragsmogelijkheden als wel in ‘voorkeursgedrag’. Zo<br />
zal in het algemeen een jongen minder geneigd zijn voor zorg te kiezen en<br />
een meisje minder voor bètavakken, terwijl ze dat allebei best zouden kunnen.<br />
Door dit alles te beseffen, kan er beter begrip tussen de seksen ontstaan<br />
(Delfos, 2004, 2008).<br />
T. van Lieshout, Pedagogische adviezen voor speciale kinderen, DOI 10.1007/978-90-313-6891-4, © 2009 Bohn Stafleu van Loghum, Houten
354 Pedagogische adviezen voor speciale kinderen<br />
Er is bij tegenvallers ook een groot verschil in reactie tussen meisjes en jongens.<br />
Een meisje zal eerder geneigd zijn een aanval te voorkomen door aardig<br />
te doen, erover te praten of de slachtofferrol te kiezen en meer internaliserend<br />
gedrag vertonen, zoals verdriet of depressie. Een jongen daarentegen zal eerder<br />
(hyper)actief worden, naar buiten gericht (externaliserend) en agressief<br />
reageren. Voor dit ‘jongensgedrag’ moeten we meer begrip opbrengen; dus<br />
niet te snel zo’n gezonde reactie op een ongezonde situatie problematisch of<br />
een stoornis noemen. Tegenwoordig lijken vrouwelijke waarden, zeker in de<br />
hulpverlening en het onderwijs, te veel tot norm verheven te worden (Oude<br />
Egberink, 2001). Het gevaar is dat jongens die te weinig fysieke en emotionele<br />
ruimte krijgen om zichzelf te zijn buiten de boot vallen en hun mannelijke<br />
identiteit niet langer zoeken in maatschappelijk succes, maar in minder<br />
gewenst gedrag (Woltring & Tavecchio, 2003). Ook Delfos (2001b) spreekt in<br />
dit verband van het gevaar van de ‘ontmannelijking’. Dit risico is mogelijk<br />
nog groter, omdat er in het (basis)onderwijs zoveel meer vrouwelijke leerkrachten<br />
werken, die deze heftige, agressieve gedragsuitingen van zichzelf<br />
meestal niet hebben of kennen. Anderzijds kunnen vrouwelijke leerkrachten<br />
agressie beter reguleren dan hun mannelijke collega’s, die vaak meer competitiegericht<br />
zijn. Al met al zou het goed zijn als er (vooral) in het basisonderwijs<br />
meer mannelijke rolmodellen komen (Tavecchio, 2003, 2007a). Dit geldt zeker<br />
voor die jongens die een afwezige of probleemvader hebben (Biddulph, 1999).<br />
Die zouden zich zo beter kunnen identifi ceren; dat zou een goede invulling<br />
aan hun mannelijkheid en mannelijke energie kunnen geven. Ook voor meisjes<br />
zou het heilzaam zijn als er meer mannen in het (basis)onderwijs zouden<br />
werken. Meisjes kunnen dan beter gestopt worden in het typisch doorgeslagen<br />
meidengedrag, zoals roddelen, stoken en samenzweren. Zoals Lachesis<br />
(2001) het gekscherend omschrijft: ‘Ik ben bang dat algehele vermutsing op de<br />
loer ligt. Dat er te veel begrip ontstaat voor gedoe, gestook en gesnotter. Het<br />
stoere petje dreigt in de verdrukking te raken. Een onbegrepen fenomeen in<br />
een woud vol amorf zo-voel-ik-me-nu-eenmaal-getut.’<br />
Delfos (2001b) stelt dat er ook een evolutionaire noodzaak is voor de kenmerkende<br />
verschillen tussen jongens en meisjes (mannen en vrouwen). De vrouw<br />
kan een ander wezen op de wereld zetten en dat vereist dat zij zich kan verplaatsen<br />
in een ander, bijvoorbeeld om te weten of de baby honger heeft en<br />
wanneer zij moet voeden. Zij zal in tijden van gevaar veiligheid zoeken, voor<br />
‘nest’ en naasten zorgen en praten met vertrouwde mensen. De man, die ‘het<br />
nest’ moet beschermen, moet vooral in tijden van gevaar agressief kunnen<br />
zijn en laten zien ‘wie de sterkste is’. Daarvoor moet je je niet te veel in anderen<br />
verplaatsen, anders kun je niet effectief daadkrachtig zijn. Daarom zou,<br />
volgens Delfos, een gebrek aan inlevingsvermogen voor een man evolutionair<br />
gezien noodzakelijk zijn. Overigens zijn mannen weer beter in het signaleren<br />
van gevaar en agressie. Ook dit is een vorm van empathisch vermogen, maar<br />
dan op een ander deel van het empathisch spectrum dan bij vrouwen (Delfos,<br />
2001c).<br />
Belangrijk is dat we dit verschil tussen jongens en meisjes accepteren en<br />
meer gaan waarderen. Hun verschillende kwaliteiten en zwakheden moeten
Bijlage 2 Verschillen in gedrag tussen jongens en meisjes<br />
gerespecteerd worden. We moeten niet de fout maken het ene alleen maar als<br />
goed te zien en het andere als slecht. Beide kwaliteiten – zich kunnen inleven,<br />
verzorgen, én daadkracht, agressie – zijn waardevolle zaken .<br />
Het gaat hier over de ‘gemiddelde’ man en vrouw, jongen en meisje, maar<br />
er zijn natuurlijk grote afwijkingen van deze gemiddelden. Iedere kwaliteit<br />
heeft vaak ook een negatieve kant. Meisjes en vrouwen kunnen zich beter<br />
inleven en daardoor anderen ook beter bespelen en manipuleren, en verfi jnder<br />
liegen en bedriegen. Jongens en mannen zijn meer rigide, waardoor ze<br />
zich langduriger kunnen concentreren. Ook zijn ze in het algemeen directer,<br />
‘recht voor zijn raap’ en daadkrachtiger.<br />
Oorzaken voor het veel agressievere jongensgedrag, dat al vanaf vierjarige<br />
leeftijd optreedt, liggen op drie vlakken:<br />
1 Verschil in taalontwikkeling. Met de taalontwikkeling neemt in het algemeen<br />
zowel bij jongens als bij meisjes het probleemgedrag af. Ze leren zich<br />
beter uiten, waardoor fysieke agressie niet meer nodig is. Bij jongens ontwikkelen<br />
de taalvaardigheden zich doorgaans later, met als gevolg dat zij<br />
langer blijven steken in fysieke agressie.<br />
2 Biologische factoren. Hoge concentraties van het mannelijk geslachtshormoon<br />
testosteron, lage concentraties van het stresshormoon cortisol en de<br />
neurotransmitter serotonine hangen samen met meer agressief, antisociaal<br />
gedrag.<br />
3 Manier van omgaan met elkaar. Jongens gebruiken in de omgang fysieke<br />
kracht, willen confl icten uitvechten, bepalen wie de leiding heeft en zijn<br />
ingesteld op competitie. Meisjes hebben veel meer behoefte aan saamhorigheid,<br />
aan uitpraten en onderhandelen, wat escalatie kan voorkomen<br />
(Prinzie, 2007).<br />
Jongens hebben meer last van – deels – biologisch bepaalde kwetsbare<br />
persoonlijkheidskenmerken. Bij hen is empathie minder ontwikkeld en<br />
impulsiviteit juist meer. Daarom zitten er in de jeugdinstellingen en jeugdgevangenissen<br />
veel meer jongens dan meisjes. Ook bij meisjes stijgt de<br />
criminaliteit, al heeft dat waarschijnlijk te maken met omgevingsfactoren.<br />
Tegenwoordig worden meisjes minder beschermd opgevoed, met minder<br />
ondersteuning en supervisie. Daardoor gaan meisjes met een reeds aanwezige<br />
genetische kwetsbaarheid voor afwijkend gedrag zich eerder crimineel<br />
gedragen (Vermeiren, 2007).<br />
Daarnaast komt er steeds meer aandacht voor ‘ meidenvenijn’ . Meisjes die net<br />
zo hard pesten als jongens, maar strijden met hun tong en niet zozeer met<br />
hun vuisten. Hun pestgedrag is minder zichtbaar, het gaat stiekemer, met<br />
een blik of met briefjes. Dit ondergrondse venijn wordt vaak onderschat, terwijl<br />
de effecten zeer schadelijk kunnen zijn. Het populairste meisje, dat aantrekkelijk<br />
en sociaal intelligent is, laat anderen voor zich lopen en weet ook<br />
volwassenen in te pakken. Omdat iedereen bij haar in de gunst wil komen,<br />
kan zij zich ontwikkelen tot de zogenoemde Queen Bee (bijenkoningin). Voor<br />
355
356 Pedagogische adviezen voor speciale kinderen<br />
haar en haar hofhouding (de Wannabees) draait alles om macht. De hofhouding<br />
heeft er alles voor over om bij de Queen Bee te horen en bestaat uit:<br />
De trouwe adjudant/hofnar/aangever, die niets is zonder de Queen Bee en<br />
alles doet om haar positie te behouden.<br />
De bankier, die de informatie beheert waarmee ze anderen kan manipuleren.<br />
Ze lijkt onschuldig, maar is een rasintrigante die zelf buiten schot<br />
blijft.<br />
Het slachtoffer, de zondebok, de katalysator van frustraties. Zij zit in een<br />
isolement en zwijgt over de intimidaties, omdat ze ‘liever geschopt wordt<br />
dan eruit geschopt’.<br />
De omstanders, die zich regelmatig schamen voor het gedrag van de groep,<br />
maar niets durven te zeggen uit angst dat zij het volgende slachtoffer zullen<br />
zijn.<br />
De drijver, die zich moeiteloos door alle groepjes heen lijkt te bewegen. Ze<br />
heeft vriendinnen in verschillende groepen, maar behoort niet tot één kliek.<br />
Ze heeft voldoende zelfvertrouwen, zodat ze niet van een groep afhankelijk<br />
is. Ze is aardig voor iedereen, maar heeft geen macht (Wiseman, 2003).<br />
In Nederland wordt deze vorm van meidenintimidatie onder de aandacht<br />
gebracht in het project ‘Koninginnen en krengen’ (Visser, 2007). Op de basisschool<br />
doet het verschijnsel zich al voor vanaf groep 5; hier wordt vaak direct<br />
ingegrepen. In de onderbouw van het voortgezet onderwijs speelt het ook,<br />
maar daar wordt meestal minder aandacht besteed aan het groepsgebeuren.<br />
Juist omdat meisjes de directe confrontatie vaak niet aandurven uit angst om<br />
de relatie te verspelen, hebben ze deze alternatieve, indirecte agressie ontwikkeld.<br />
Hun relationele gerichtheid, die een kracht is, kan ook een zwakte<br />
zijn: het maakt meisjes kwetsbaar, ze zijn (te) afhankelijk van het oordeel<br />
van anderen. Hun voornaamste (onzichtbare) wapens zijn: samenklitten<br />
tegen anderen, manipuleren, geruchten verspreiden, zichtbaar over anderen<br />
fl uisteren, roddelen, negeren, belachelijk maken, rollen met de ogen, vuile<br />
blikken, fl uisteren, handelen in geheimen, bijnamen geven, vriendjes afpikken,<br />
reputatie schaden, uitsluiting en digitaal pesten (bijvoorbeeld op MSN).<br />
Aandacht van een jongen is statusverhogend, zodat deze meisjes – soms<br />
terwijl ze er helemaal nog niet aan toe zijn – met zo’n jongen over hun eigen<br />
grenzen heen gaan. Liever een fout vriendje dan geen vriendje. Behalve status<br />
biedt die jongen bescherming tegen meidenintimidatie. De ultieme Queenbee-bom<br />
is dan ook om haar uit te maken voor slet, waardoor dat meisje vervolgens<br />
nog eens extra het risico loopt om door andere jongens als zodanig<br />
benaderd te worden. De rollen in meidengroepen kunnen snel wisselen; zelfs<br />
de koningin is haar positie niet zeker. Voor de aanpak zijn er verschillende<br />
mogelijkheden (Visser, 2007). Het is belangrijk:<br />
Dit fenomeen heel serieus te nemen en de collega’s op school zich hiervan<br />
goed bewust te maken.<br />
Te laten merken dat je meidenintimidatie niet accepteert.<br />
Hun ‘wapens’ als ongewenst te benoemen, zoals het roddelen of het<br />
gebruik van scheldwoorden zoals slet, bitch, hoer of pot. Dit kan eventueel<br />
in de schoolregels opgenomen worden.
Bijlage 2 Verschillen in gedrag tussen jongens en meisjes<br />
Afspraken binnen het pestprotocol te maken, samen met de meiden uit de<br />
klas, over roddelen, buitensluiten, belachelijk maken, enzovoort.<br />
Binnen de mentorlessen als vast onderdeel te spreken over onderwerpen<br />
als ‘meidenintimidatie’ en ‘vriendschappen sluiten/verbreken’.<br />
Klachten rondom meidenintimidatie als mentor, vertrouwenspersoon en<br />
schoolleiding altijd serieus te nemen en niet af te doen met ‘typisch meidengedrag’.<br />
De ouders erbij te betrekken door een brief te sturen. Hierin moet staan dat<br />
je als school vooral voor iedereen een veilige en prettige sfeer wilt, waarna<br />
gezamenlijk afspraken gemaakt kunnen worden.<br />
Daarnaast is het belangrijk om de meiden te helpen zich anders (positiever) te<br />
gaan gedragen door:<br />
Contacten en vriendschappen tussen meisjes onderling te stimuleren door<br />
in de klas groepsopdrachten te geven en die groepen wisselend samen te<br />
stellen.<br />
Gezamenlijke, ook buitenschoolse, activiteiten te ondernemen waarbij de<br />
leerlingen elkaar beter leren kennen.<br />
Binnen of buiten het lesprogramma zelfverdedigings- en weerbaarheidslessen<br />
op te nemen.<br />
Het sociale talent van de meiden positief in te zetten en ze aan te stellen als<br />
leerlingbemiddelaars, brugklasmentoren of vertrouwensleerlingen.<br />
Zie verder over de aanpak van pesten: het vijfsporenbeleid in deel I, hoofdstuk<br />
3, Algemeen pedagogisch vakmanschap, vaardigheden, nr. 32 en verder.<br />
Jongeren, en met name jongens, willen stoer doen naar elkaar. Zo draait het<br />
bij mannen volgens sociaal-psycholoog Hans van de Sande (2007) vooral om<br />
status. Vijftig procent van hun gedrag bestaat uit imponeren. Jonge jongens<br />
doen dat bijvoorbeeld door vroegtijdig vuurwerk af te steken en als ze wat<br />
ouder zijn door te pronken met hun auto, huis of vrouw(en).<br />
Jongens en meisjes gaan heel verschillend om met emoties. Bij gevaar hebben<br />
jongens en mannen de neiging te handelen door te vechten of te vluchten;<br />
meisjes en vrouwen hebben meer de neiging anderen in te schakelen<br />
voor hulp en te gaan praten met vertrouwde mensen. Meisjes en vrouwen<br />
willen praten, jongens en mannen willen een lichamelijke activiteit ondernemen;<br />
natuurlijk weer in het algemeen gesproken.<br />
Jongens moeten in de opvoeding leren hun agressieve impulsen in banen<br />
te leiden en hun inlevingsvermogen te vergroten. Meisjes moeten leren om<br />
al hun goede gesprekken meer om te zetten in daden. Voor jongens van 9<br />
tot 18 jaar is een psycho-fysiek trainingsprogramma ontwikkeld, Rots en<br />
Water genaamd, voor juist deze geïntegreerde ontwikkeling van gevoelens,<br />
gedachten en handelingen. Door fysieke oefeningen, momenten voor zelfrefl<br />
ectie en kringgesprekken werken ze aan zelfrefl ectie, zelfbeheersing en<br />
zelfvertrouwen. Concreet komen elementen als leren ‘gronden’, centreren,<br />
ademhalingsoefeningen, leren aanvoelen van grenzen, respecteren, stellen en<br />
verdedigen aan de orde. Hierbij worden de jongens zich er steeds bewust van<br />
gemaakt dat zij een keuze hebben tussen een harde ‘rotsopstelling’, waarbij<br />
ze weloverwogen nee leren zeggen, of een zachte ‘wateropstelling’, wat staat<br />
357
358 Pedagogische adviezen voor speciale kinderen<br />
voor communicatie en de bereidheid ergens in mee te gaan, of een mengeling<br />
daarvan. Voor meisjes is een andere ‘bouwsteen’ toegevoegd: zij moeten leren<br />
vanuit een versterkt zelfvertrouwen om sneller in actie te komen en niet in<br />
hun schulp te kruipen als er iets gebeurt (Ykema, 2002). Het Panel Jeugdzorg<br />
heeft op 25 januari 2007 deze methode erkend en in theorie effectief bevonden.<br />
De sterke kanten van jongens, namelijk actiegerichtheid, leidersmentaliteit en<br />
assertiviteit moeten we combineren met het vergroten van hun inlevingsvermogen,<br />
zodat deze kwaliteiten niet verworden tot pure agressie. Meisjes daarentegen moeten<br />
hun assertiviteit veelal vergroten, naast het handhaven van hun goede inlevingsvermogen.<br />
Daarom heeft een jongen zijn moeder, of een moederfi guur, nodig om zijn<br />
gevoelens te helpen herkennen en deze onder woorden te brengen; het meisje<br />
heeft juist haar vader, of een vaderfi guur, nodig om assertiever te worden<br />
en de leiding op zich te nemen. Een meisje moet leren haar ideeën ook ten<br />
uitvoer te brengen en niet alleen maar te blijven praten, te manipuleren en<br />
theatraal te doen (Delfos, 2001b).<br />
Bij jongens ontwikkelt de verbinding tussen de linker- en rechterhersenhelft<br />
zich veel langzamer dan bij meisjes (Woltring, 1988a, 1988b). Ook hebben<br />
jongens bij de geboorte negen keer meer testosteronhormoon dan meisjes.<br />
Als ze vier jaar zijn, verdubbelt hun testosteron, wat aanzet tot actie en<br />
mede hun identiteit bepaalt (Tavecchio, 2007a). Testosteron remt de ontwikkeling<br />
van de linkerhersenhelft – waar onder andere de taalontwikkeling zit<br />
– tijdens de zwangerschap en in de eerste maanden daarna. Dat kan verklaren<br />
waarom meisjes eerder praten en hun ervaringen gemakkelijker onder woorden<br />
kunnen brengen. Jongens moeten leren hun ervaringen te verwoorden.<br />
Voor allochtone jongens, die zich verbaal vaak moeilijk kunnen handhaven,<br />
ligt de zaak nog gecompliceerder. Woltring (1988a, 1988b) stelt daarom ook<br />
dat het studiehuis voor meisjes geschikter is, vanwege het voortdurend praten,<br />
communiceren, onderhandelen en samenwerken: de sterke kanten van<br />
meisjes. Die manier van leren brengt jongens in een achterstandspositie. Zij<br />
zijn juist meer gericht op concurrentie en activiteit (Ykema, 2007), terwijl<br />
in school vooral stilgezeten moet worden. Als docent kun je veel problemen<br />
voorkomen en hun prestaties verbeteren door even in het begin van de les<br />
tegemoet te komen aan de behoefte bij jongens tot bewegen.<br />
Delfos (2004) stelt dat jongens het in het algemeen altijd al slechter doen<br />
in alle vormen van onderwijs. Dat bleek al uit onderzoek in de jaren dertig<br />
van de vorige eeuw. Meisjes zijn over het algemeen braaf, vinden het belangrijk<br />
om aardig gevonden te worden, gewaardeerd te worden en zijn altijd<br />
wel bereid hun best te doen. Ook zijn meisjes minder gevoelig voor de vorm<br />
waarin het onderwijs wordt aangeboden. Jongens daarentegen hebben veel<br />
minder de neiging zich aan te passen en moeten juist veel meer geprikkeld en<br />
uitgedaagd worden. Ze zijn altijd bezig met rangorde en hebben een drang<br />
tot scoren. Het steeds weer moeten functioneren in nieuwe groepen zorgt<br />
bij hen voor veel onrust, omdat ze steeds opnieuw moeten uitvechten wie<br />
de baas is. Jongens zijn ook afhankelijker van heldere, rechtvaardige regels.<br />
Ze zijn vaak veel moeilijker te motiveren om te werken voor ‘later’. Ook het
Bijlage 2 Verschillen in gedrag tussen jongens en meisjes<br />
onderwijs ‘leuker’ maken werkt niet, want tegen bijvoorbeeld hun actieve,<br />
prikkelende, virtuele spelletjeswereld kan een school met zijn oubollige<br />
gedoe nooit op. Belangrijk voor jongens is het dan vooral om structuur te<br />
bieden door onder andere duidelijke grenzen te stellen, korte, duidelijke<br />
opdrachten te geven met welomschreven doelen, een aanbod van gevarieerde<br />
activiteiten, hun prestaties te waarderen en rechtvaardige, reële verwachtingen<br />
van hen te hebben. Daarnaast moet er ook ruimte zijn voor hun behoefte<br />
aan actie en exploratie. Er zijn zelfs onderzoekers op het terrein van ontwikkelingsproblemen<br />
bij kinderen en jeugdigen, zoals Robert Laufer, die<br />
het ‘mannelijk geslacht’ opgenomen hebben in hun lijst van risicofactoren<br />
(Diekstra, 2001).<br />
Bij de uitkomst dat jongens in het algemeen slechter presteren dan meisjes<br />
is wel de kanttekening geplaatst dat daarbij meer factoren dan alleen het<br />
geslacht meespelen. Zo kan gedacht worden aan: bepaalde leervoorkeuren<br />
bij jongens, groepsgedrag binnen scholen, meettechnieken, het leerplan,<br />
leerkrachtstijlen, verwachtingen van leraren, rolmodellen en de wijze waarop<br />
leraren straffen en belonen (Oates, 2007; Ofsted, 2003).<br />
Overigens is het zowel voor jongens als meisjes beter om op school in gemengde<br />
groepen te zitten. In Engeland is geëxperimenteerd met aparte lessen voor<br />
jongens en meisjes. Dit werd voornamelijk gedaan om aan de achterblijvende<br />
resultaten van jongens, met name bij taal, tegemoet te komen. Het resultaat<br />
was dat de kloof tussen beide seksen op taalgebied bleef bestaan. Weliswaar<br />
presteerden allen beter, maar de meisjes profi teerden er meer van. Zonder<br />
de voortdurende seksuele spanning bleken beide seksen zich beter te ontplooien.<br />
Daarnaast bleek ook dat de jongens de sociale invloed van meisjes<br />
misten. In een onderzoek van de universiteit van Manchester onder 1500<br />
tieners vertelden jongens dat ze normaliter met hun werk door de meisjes<br />
geholpen werden. Bovendien vonden ze dat in een groep met alleen jongens<br />
de leraar veel meer schreeuwde, omdat de jongens zich misdroegen. De meisjes<br />
vonden het saaier zonder jongens, hoewel ze wel aangaven harder te werken,<br />
omdat ze minder werden afgeleid ( Het Onderwijsblad , 2001). Omdat ook<br />
uit een ander onderzoek van de universiteit van Cambridge bleek dat zowel<br />
jongens als meisjes in gescheiden klassen beter presteerden, maar elkaar ook<br />
misten, wil de Britse regering dat scholen een deel van de dag gescheiden<br />
en een ander deel gemengd lesgeven. Jongens presteerden ook beter als ze<br />
naast een meisje zaten en ook de meisjes voeren daar wel bij ( Opzij , 2005).<br />
Wel moet bij deze onderzoeksresultaten worden bedacht dat het gescheiden,<br />
streng gedisciplineerde Engelse schoolsysteem behoorlijk verschilt van het<br />
Nederlandse. Younger en Warrington (2005) stellen echter dat het inrichten<br />
van gescheiden klassen geen oplossing is. Klassen met alleen maar jongens<br />
kunnen bijvoorbeeld zeer moeilijk te hanteren zijn. Ook kan zo’n groep een<br />
machohouding van leraren in de hand werken, wat voor sommige jongens<br />
averechts kan uitpakken. Bovendien willen zowel de jongens als de meisjes<br />
niet voor alle lessen in gescheiden klassen zitten. In Nederland is men in<br />
het algemeen tegen aparte jongens- en meisjesscholen. Gedragsdeskundige<br />
Woltring (2007) ziet echter ook wel iets in het experimenteren bij bepaalde<br />
359
360 Pedagogische adviezen voor speciale kinderen<br />
vakken, bijvoorbeeld bij wiskunde, omdat jongens meestal een andere<br />
manier van leren hebben dan meisjes. Jongens zijn vaak visueler ingesteld,<br />
hebben een kortere spanningsboog en willen vaak meteen gaan toepassen.<br />
Volledige scheiding heeft volgens Woltring te veel negatieve effecten op sociaal-emotioneel<br />
gebied. Brutsaert (2007) bepleit een keuzemogelijkheid: voor<br />
sommige jongens en meisjes kan het beter zijn om apart onderwijs te krijgen.<br />
De belangrijkste conclusie uit het voorgaande is dat in het onderwijs de<br />
verschillen tussen jongens en meisjes erkend en geaccepteerd moeten worden.<br />
Anders doe je vooral de jongens tekort. Voor meisjes maakt de manier<br />
van onderwijs geven allemaal niet zoveel uit. Zij passen zich in het algemeen<br />
wel aan, maar voor jongens ‘maakt het net het verschil’ (Delfos, 2007).<br />
Overigens is het bijzonder dat, hoewel meisjes het op school beter doen,<br />
uiteindelijk vaak de jongens (mannen) hun baas worden. Dit wordt door<br />
Pinker (2008) de sekseparadox genoemd. Relevant is wel hoe je succes defi -<br />
nieert. Wanneer je dat defi nieert als veel geld verdienen, dan zijn mannen<br />
in het voordeel. Vertaal je echter succes als geluk en tevredenheid, dan zijn<br />
vrouwen in het voordeel. Zij worden in het algemeen meer gedreven door de<br />
intrinsieke beloning van het werk en de inhoud van hun vak, minder door<br />
een hoger salaris of de status. Goodhart (2006) stelt dat jongens relatief vaak<br />
extreem goed, maar ook extreem slecht kunnen presteren. Volgens evolutiebioloog<br />
Desmond Morris, een aanhanger van Goodhart, kan het genie alleen<br />
tot bloei komen bij een extreem ‘mannelijke’ leefwijze: om te slagen op het<br />
allerhoogste niveau moet je geobsedeerd zijn tot op de rand van het waanzinnige<br />
en in staat zijn alle afl eiding en gezelschap te negeren. Dit laatste past in<br />
het algemeen minder in het profi el van vrouwen.
Literatuur<br />
Abikof, H., Klein, R., & Hechtman, L. (2004). Social functioning in children with<br />
ADHD treated with long-term methylphenidate and multimodal psychosocial treatment.<br />
Journal of the American Academy of Child and Adolescent Psychiatry, 43 820-849.<br />
Abramson, L.Y., Seligman, M.E.P. & Teasdale, J.D. (1978). Learned helplessness in<br />
humans: Critique and reformulations. In Journal of Abnormal Psychology, 87 49-74.<br />
Achenbach, T.M. (1985). Assessment and taxonomy of child and adolescent psychopathology.<br />
Beverly Hills, CA: Sage.<br />
Acker, J. van (2004). Netwerken van solidariteit. Nederlands tijdschrift voor Jeugdzorg, 3<br />
159-162.<br />
Acker, J. van (2005). Probleemgedrag in de klas en agressie op school. Een praktische handleiding.<br />
Antwerpen: De Boeck.<br />
ADHD Research centrum (2007a). Onderzoek 2000, 2002, 2005, 2006 en 2007 naar<br />
mogelijke invloed van voeding op het gedrag van kinderen met ADHD. www.adhdenvoeding.nl/nederlands-dieetonderzoek<br />
.<br />
ADHD Research Centrum (2007b). Algemene informatie. www.pelsser.nl<br />
Ainsworth, M. D.S. (1983). Patterns of infant-mother attachment as related to maternal<br />
care: their early history and their contributions to continuity. In D. Magnusson<br />
& V.L. Allen (eds.), Human development, an interactional perspective (p. 295-322). New<br />
York/London: Academic Press.<br />
Ainsworth, M.D.S., Blehar, M.C., Waters, E., & Wall, S. (1978). Patterns of attachment.<br />
Hillsdale, NJ: Lawrence Erlbaum.<br />
Aken, M.A.G. van, Lieshout, C.F.M. van, Scholte, R.H.J. & Haselager, G.J.T. (2002).<br />
Personality types in childhood and adolescence: main effects and person-relationship<br />
transactions. In L. Pulkkinen & A. Caspi (eds.), Pathways to successful development:<br />
personality over the life course (p. 129-156). Cambridge: Cambridge University<br />
Press.<br />
Alexander, J.F., Pugh, C.A., Parsons, B.V. & Sexton, T.L. (2000). Functional family therapy<br />
. In D. Elliot (series ed.), Blueprints for violence prevention, book three , 2nd edition.<br />
Golden, CO: Venture.<br />
Algemene Rekenkamer (2007). Detentie, behandeling en nazorg voor criminele jeugdigen, 4<br />
oktober. Den Haag: Sdu Uitgevers.<br />
Allen, J.P., Marsh. P., McFarland, C., Boykin, K., McElhaney, K., & Land, D.J. (2002).<br />
Attachment and autonomy as predictors of the development of social skills and<br />
T. van Lieshout, Pedagogische adviezen voor speciale kinderen, DOI 10.1007/978-90-313-6891-4, © 2009 Bohn Stafleu van Loghum, Houten
362 Pedagogische adviezen voor speciale kinderen<br />
delinquency during midadolescence. Journal of Counseling and Clinical Psychology, 70<br />
56-66.<br />
American Academy of Child and Adolescent Psychiatry (AACAP) (2003). Policy State-<br />
ment: coercive interventions for reactive attachment disorder. Washington, DC: American<br />
Academy of Child and Adolescent Psychiatry.<br />
American Academy of Child and Adolescent Psychiatry Offi cial Action (AACAP)<br />
(2006). Praktijkrichtlijn voor de diagnose en behandeling van kinderen en adolescenten<br />
met reactieve hechtingsstoornis van de zuigelingenleeftijd en vroege kinderleeftijd.<br />
Kind en Adolescent Review 3 255-284.<br />
American Academy of Child and Adolescent Psychiatry Offi cial Action (AACAP)<br />
(2007). Practice parameters for the assessment and treatment of children and adolescents<br />
with anxiety disorders. Journal of the American Academy of Child and Adolescent<br />
Psychiatry, 46 267-283.<br />
American Psychiatric Association (APA) (1980). Diagnostic and statistical manual of<br />
mental disorders, third edition, DSM-III. Washington DC: American Psychiatric Association.<br />
American Psychiatric Association (APA) (1994). Diagnostic and statistical manual of mental<br />
disorders, fourth edition, DSM-IV. Washington: American Psychiatric Association.<br />
American Psychiatric Association (APA) (2000). Diagnostic and statistical manual of<br />
mental disorders, fourth edition, Text Revision (DSM-IV-TR). Washington, DC: American<br />
Psychiatric Association.<br />
American Psychiatric Association (APA) (2002). Position statement: reactive attachment<br />
disorder. Washington, DC: American Psychiatric Association.<br />
American Psychiatric Association (2004). Practice guideline for the treatment of patients<br />
with acute stress disorder and posttraumatic stress disorder . Arlington, VA: American<br />
Psychiatric Association Practice Guidelines.<br />
Anderson, J., Williams, S., McGee, R., & Silva, P. (1987). DSM III disorder in preadolescent<br />
children: prevalence in a large sample from the general population. Archives of<br />
General Psychiatry, 44 69-76.<br />
Aos, S., Mayfi eld, J., & Miller, M. (2006). Evidence-based treatment of alcohol, drug and<br />
mental health disorders: potential benefits, costs and fiscal impacts for Washington State.<br />
Olympia: State Institute for Public Policy.<br />
Arntz, A. (2006). Herstel is mogelijk! Borderline Bulletin. Verkregen via landelijke dag<br />
psychische gezondheid 10 oktober 2006. Utrecht: Fonds Psychische Gezondheid.<br />
Arntz, A., Genderen, H. van, & Wijts, P. (2006a). Persoonlijkheidsstoornissen. In W.<br />
Vandereycken, C.A.L Hoogduin & P.M.G. Emmelkamp, Handboek psychopathologie.<br />
Deel 2, Klinische praktijk (p. 443-477). Houten: Bohn Stafl eu van Loghum.<br />
Arntz, A., & Kuipers, H. (1997). Cognitieve gedragstherapie voor borderline persoonlijkheidsstoornis.<br />
Ongepubliceerd manuscript naar aanleiding van workshop ‘Cognitieve<br />
theorie en therapie bij borderline persoonlijkheidsstoornissen’, 18 december<br />
1997, Universiteit Gent.<br />
Ashford, J.M., Lier, P.A.C., Timmermans, M.M., Cuijpers, P., & Koot, H. (2008). Prenatal<br />
smoking and internalizing and externalizing problems in children studied<br />
from childhood to late adolescence. Journal of the American Academy of Child and Adolescent<br />
Psychiatry, 7 779-789.<br />
Asperger, H. (1944). Die Autistischen Psychopathen im Kindesalter. Archiv für Psychiatrie<br />
und Nervenkrankheiten, 117 76-136.
Literatuur<br />
Asperger, H. (1944/997). Autistic psychopathy in childhood. In U. Frith (ed.), Autism<br />
and Asperger Syndrome (p. 37-92). Cambridge: Cambridge University Press.<br />
Attwood, T. (2001). Het syndroom van Asperger. Een gids voor ouders en hulpverleners.<br />
Amsterdam: Harcourt Assessment BV.<br />
Baard, M., Elst D. van der, & Leijenhorst, M. van (2006). Ongewild lastig in de puberteit<br />
en adolescentie. Huizen: Pica.<br />
Bachot, J., Duits, P., & Graauwmans, P. (1996). Het syndroom van de niet-verbale leer-<br />
stoornissen. Balans Belang, 2-3 6-10.<br />
Bachot, J., & Konig, C. (2001). Behandeling van het kind met NLD. Tijdschrift voor<br />
Orthopedagogiek, kinderpsychiatrie en klinische kinderpsychologie, 2-3 78-89.<br />
Bailey, A., Philips, W., & Rutter, M. (1996). Autism: towards an integration of clinical,<br />
genetic, neuropsychological and neurobiological perspectives. Journal of Child Psy-<br />
chology and Psychiatry, 1 89-126.<br />
Baird, G., Simonoff, E., Pickles, A., Chandler, S., Loucas, T., Meldrum, D., & Charman,<br />
T. (2006). Prevalence of disorders of the autism spectrum in a population cohort of<br />
children in South Thames: the Special Needs and Autism Project (SNAP). The Lancet,<br />
953 210-215.<br />
Bakermans-Kranenburg, M. (2008) . Genen in ontwikkeling: voer voor pedagogen. Oratie<br />
op 21 oktober. Leiden: Universiteit Leiden.<br />
Bakker-van Zeil, G.C.M. (2004). Adoptie in beeld, DVD. Utrecht: Metropolisfi lm.<br />
Bakker-van Zeil, G.C.M. (2007). Cursus hechtingsproblematiek. Utrecht: Vereniging O &<br />
A, 8 en 15 mei.<br />
Bal, S., Oost, P. van, & Bourdeaudhuij I. de (2000). De verwerking van trauma bij<br />
kinderen en jongeren. In J.D. Bosch, H.A. Bosma, R.J. van der Gaag, A.J.J.M. Ruijssenaars<br />
& A. Vyt (red.), Jaarboek Ontwikkelingspsychologie, orthopedagogiek en kinderpsychiatrie<br />
4 2000-2001 (p. 208-237). Houten: Bohn Stafl eu Van Loghum.<br />
Balans, folder over MCDD, korte uitleg over meervoudige complexe ontwikkelingsstoornissen<br />
(2007). Bilthoven: Balans, landelijke vereniging voor ouders van kinderen<br />
met leer-, ontwikkelings- en gedragsstoornissen.<br />
Balans Belicht, MCDD, (2008). Bilthoven: Balans.<br />
Bandura, A. (1977). Self effi cacy: toward a unifying theory of behavior change. Psychological<br />
Review, 84 191-215.<br />
Barkley, R.A. (1990). Attention-deficit hyperactivity disorder: a handbook for diagnosis and<br />
treatment. New York: The Guilford Press.<br />
Barkley, R.A. (1992) Adolescents with Attention Defi cit Hyperactivity Disorder:<br />
mother-adolescent interactions, family beliefs and confl icts and maternalpsychopathology.<br />
Journal of Abnormal Child Psychology, 3 263-288.<br />
Barkley, R.A. (1997). Diagnose: ADHD . Lisse: Swets & Zeitlinger.<br />
Barkley, R.A. (2007a). Bijpraten over ADHD, dl. 1. Interview door Arga Paternotte.<br />
Balans Magazine, 6 14-17.<br />
Barkley, R.A. (2007b). Bijpraten over ADHD, dl. 2. Over de aanpak van ADHD in rela-<br />
tie met bijkomende stoornissen. Interview door Arga Paternotte . Balans Magazine,<br />
7 19-21.<br />
Barkley, R.A., DuPaul, G.J., & McMurray, M.B. (1991). Attention Defi cit Disorder with<br />
and without hyperactivity: clinical response to three dose levels of methylphenidate.<br />
Pediatrics, 87 519-531.<br />
363
364 Pedagogische adviezen voor speciale kinderen<br />
Baron-Cohen, S. (1989). The autistic child’s theory of mind: a case of specifi c develop-<br />
mental delay. Journal of Child Psychology and Psychiatry, 30 285-297.<br />
Baron-Cohen, S. (1995). Mindblindedness: an essay on autism and theory of mind. Cam-<br />
bridge: MIT Press.<br />
Baron-Cohen, S. (2002). Testosteron levels may cause autism. Research links social<br />
skills to hormones in the womb. In R. McKie & K. Gold. The Observer, 19 May, News 7.<br />
Baron-Cohen, S. (2003). The essential difference. Men, women and the extreme male brain.<br />
London: Allen Lane, Penguin Books.<br />
Baron-Cohen, S., Leslie, A.M., & Frith, U. (1985). Does the autistic child have a ‘theory<br />
of mind’? Cognition, 21 37-46.<br />
Baron-Cohen, S., Ring, H.A., Wheelwright, S., Bullmore, E.T., Brammer, M.J., Sim-<br />
mons, A., & Williams, S.C. (1999). Social intelligence in the normal and autistic<br />
brain: an fMRI study. European Journal of Neuroscience, 11 1891-1898.<br />
Baron-Cohen, S., Wheelwright, S., Lawson, J., Griffi n, R., Ashwin, Billington, J., &<br />
Chakrabarti, B. (2005). Empathizing and systemizing in autism spectrum conditions.<br />
In F.R. Volkmar, R. Paul, A. Klin & Cohen, D. Handbook of autism and pervasive<br />
developmental disorders, Volume I: Diagnosis, development. Neurobiology and behavior<br />
(p. 628-639) . New York: Wiley.<br />
Barrett, P.M. (2000). Treatment of childhood anxiety: developmental aspects. In Clinical<br />
psychology review, 4 479-94.<br />
Barrett, P.M., Dadds, M.R., Rapee, R.M., & Ryan, S. (1996). Family enhancement of<br />
cognitive styles in anxious and aggressive children: the FEAR effect. Journal of<br />
Abnormal Child Psychology, 24 187-203.<br />
Bartels, M. (2003). Behavior problems, cognitions and hormones: a longitudinal-genetic<br />
study in childhood. Amsterdam: Vrije Universiteit.<br />
Bateman, A., & Fonagy, P. (2006). Mentalization-based treatment for borderline personality<br />
disorder: a practical guide. Oxford: Oxford University Press.<br />
Bateman, A., & Fonagy, P. (2008). 8-year follow-up of patients treated for borderline<br />
personality disorder: Mentalization-Based Treatment versus treatment as usual.<br />
American Journal of Psychiatry,165 631-638.<br />
Beck, A. (2007). Redeneer die angst toch weg. De Volkskrant , sectie Kennis, 16 juni 7.<br />
Auteur: M. Evenblij/CCGT (Centrum cognitieve therapie).<br />
Beck, A.T. (1963). Thinking and depression: 1. Idiosyncratic content and cognitive dis-<br />
tortions. Archives of General Psychiatry, 9 324-333.<br />
Beck, A.T. (1996). Cognitive therapy and the emotional disorders. New York: International<br />
University Press.<br />
Beek, C. van de (2005). Prenatal sex hormones and gender related behavior in infants.<br />
Proefschrift. Utrecht: Universiteit Utrecht, faculteit geneeskunde.<br />
Beek, F. van (2003). Eigen Kracht Conferenties. De eerste ervaringen in Nederland. Voor-<br />
hout: Wesp Jeugdzorg.<br />
Beek, F. van, & Pagée, R. van (2001). Echt recht: samen herstellen. Pedagogiek in prak-<br />
tijk, 1 29-31.<br />
Beekmans, K. (2006). Bekennen is schande. De Volkskrant , 12 juli.<br />
Begeer, S., Rieffe, C., Meerum Terwogt, M., & Stockmann, L. (2001). Handelen op<br />
basis van Theory of Mind-kennis bij kinderen uit het autisme-spectrum. Kind en<br />
Adolescent, 2 60-73.
Literatuur<br />
Beidel, D.C., Silverman, W.K., & Hammond-Lawrence, K. (1996). Overanxious disor-<br />
der: subsyndromal state or specifi c disorder? A comparison of clinic and community<br />
samples. Journal of Clinical Child Psychology, 25 25-32.<br />
Belsky, J., Bakermans-Kranenburg, M.J., & IJzendoorn, M.H. van (2007). For better<br />
and for worse, differential susceptibility to environmental infl uences. Current directions<br />
in psychological science, 6 300-304.<br />
Berckelaer-Onnes, I.A. van (1993). Ondersteuning bij gezinnen met een autistisch<br />
kind. In J.R.M. Geurts (red.), Pedagogische ondersteuning van gezinnen en hulpverlener<br />
(p. 36-44). Assen: Van Gorcum.<br />
Berckelaer-Onnes, I.A. van (1996). Ambulante behandeling van kinderen en jeugdigen<br />
met een autistische stoornis. In F. Verheij & F. Verhulst (red.), Kinder- en Jeugdpsychiatrie<br />
III. Behandeling en begeleiding (p. 204-211). Assen: Van Gorcum.<br />
Berckelaer-Onnes, I.A. van (2003). Promoting early play. Autism, 7 415-423 .<br />
Berckelaer-van Onnes, I.A. van (2004). Zestig jaar autisme. Nederlands Tijdschrift<br />
Geneeskunde, 148 1024-1030.<br />
Berckelaer-Onnes, I.A. van (2005). Autisme een leerprobleem? Van speciaal onderwijs naar<br />
onderwijs speciaal. Symposium Universiteit Leiden.<br />
Berckelaer-Onnes, I.A. van (2007). Ook op 29 juni bestaat Sinterklaas. Rede bij haar<br />
afscheid als hoogleraar in de orthopedagogiek aan de Universiteit Leiden 29 juni .<br />
Leiden: Universiteit Leiden.<br />
Berckelaer-Onnes, I.A. van (2007b). Autisme: een leven lang. Balans Magazine, 6 8-11.<br />
Berckelaar-Onnes, I.A., & Engeland, H. van (1992). Kinderen en autisme. Meppel: Boom.<br />
Berckelaer-Onnes, I.A. van, & Kwakkel-Scheffer, J.J.C. (1998). Autisme en thuisbegeleiding.<br />
Meppel: Boom.<br />
Berckelaer-Onnes, I.A. van, & Lucangeli, D. (1999). From early infantile autism to an<br />
autistic spectrum: an analysis of theoretical perspectives. In T.E. Scruggs & M.A.<br />
Mastropieri (eds.), Advances in learning and behavioral disabilities , 14 217-244. Stanford/London:<br />
JAI Press.<br />
Berden, G.F.M.G. (1996). Aanpassingsstoornissen, posttraumatische stress-stoornissen,<br />
en de acute stress-stoornis. In J.A.R. Sanders-Woudstra, F.C. Verhulst & H.F.J.<br />
de Witte, Kinder- en Jeugdpsychiatrie , psychopathologie en behandeling I (p. 351-365).<br />
Assen: Van Gorcum.<br />
Berg, L. van den (2008). Ja, ik doe het straks – een leven met ADD. Soest: Boekscout.<br />
Berkel, B. van, (2003). Hechtingsstoornissen. Kennisnet Leerlingzorg Archief. http://<br />
leerlingzorgpo.kennisnet.nl/archief/bijdragen2003/hechtingsstoornissen.<br />
Berkowitz, D.A. (1981). The borderline adolescent and the family. In M.R. Lansky<br />
(ed.), Family therapy and major psychopathology (p. 183-201). New York: Grune & Stratton.<br />
Berndsen, K. (2005 Waarom een neuropsychologisch onderzoek? Tilburg: TAN www.t-an.nl<br />
www.nld.nu/diagnosticeren<br />
Bernstein, G.A., Borchardt, C.M., & Perwien, A.R. (1997). Angststoornissen bij kinderen<br />
en adolescenten. Een terugblik op de afgelopen tien jaar. In Literatuurselectie<br />
kinderen en adolescenten 2 . Houten: Bohn Stafl eu Van Loghum.<br />
Biddulph, S. (1999). Jongens, hoe voed je ze op? Rijswijk: Elmar.<br />
Biederman, J., Faraone, S.V., & Keenan, K., e.a. (1992). Age-dependent decline of<br />
symptoms of attention defi cit hyperactivity disorder: impact of remission defi nition<br />
and symptom Type. American Journalof Psychiatry, 5 816-818.<br />
365
366 Pedagogische adviezen voor speciale kinderen<br />
Biederman, J., Faraone, S.V., & Spencer, T., e.a., (1993). Patterns of psychiatric comor-<br />
bidity, cognition and psychological functioning in adults with attention defi cit<br />
hyperactivity disorder. American Journal of Psychiatry, 150 1792-1798.<br />
Biederman, J., Rosenbaum, J.F., Chaloff, J., & Kagan, J. (1995). Behavioral inhibition as<br />
a risk factor for anxiety disorders. In J.S. March (ed.), Anxiety disorders in children and<br />
adolescents. New York: The Guilford Press.<br />
Biederman, J., Wilens, T., Mick, E., Faraone, S., Weber, W., Curtis, S., Thornell, A.,<br />
Pfi ster, K., Jetton, J.G., & Soriano, J. (1997). Is ADHD a risk factor for psychoactive<br />
substance use disorders? Findings from a four-year prospective follow-up study.<br />
Journal of the American Academy of Child and Adolescent Psychiatry, 36 21-29.<br />
Bijl, B., Beenker, L.G.M., & Baardewijk, Y. van (2005). Individuele trajectbegeleiding op<br />
papier en in de praktijk. Een onderzoek naar de programmatheorie en de -uitvoering van<br />
ITB Harde Kern en ITB CRIEM. In opdracht van het Wetenschappelijk Onderzoek- en<br />
Documentatiecentrum van het Ministerie van Justitie Duivendrecht: PI Research.<br />
Birmaher, B., Brent, D.A., & Benson, R.S. (1998). Summary of the practice parameters<br />
for the assessment and treatment of children and adolescents with depressive disorders.<br />
American Academy of Child and Adolescent Psychiatry. Journal of the American<br />
Academy of Child and Adolescent Psychiatry, 37 1234-1238.<br />
Birmaher, B., Ryan, N.D., Williamson, D.E., Brent, D.A., Kaufman, J., Dahl, R., &<br />
Perel, J. (1996). Childhood and adolescent depression: a review of the past 10 years,<br />
deel I. Journal of the American Academy of Child and Adolescent Psychiatry, 35 1427-1439.<br />
Bisson, J.I., Ehiers, A., Matthews, R., Pilling, S., Richards, D., & Turner, S. (2007). Psychological<br />
treatments for chronic post-traumatic stress disorder. Systematic review<br />
and meta-analysis. British Journal of Psychiatry, 190 97-104.<br />
Bjorkqvist, K., Osterman, K., & Kankianinen, A. (1992). The development of direct<br />
and indirect aggressive strategies in males and females. In K. Bjorkqvist & P. Niemala<br />
(eds.), Of mice and women: aspects of female aggression (p. 51-64). New York: Academic<br />
Press.<br />
Blanchard, E.B., Hickling, E.J., Malta, L.S., Freidenberg, B.M., Canna, M.A., Kuhn,<br />
E., Sykes, M.A., & Galovski, T.E. (2004). One- and two year prospective follow-up<br />
cognitive therapy or supportive psychotherapy. Behaviour Research & Therapy, 42<br />
745-759.<br />
Blijd-Hoogewys, E. (2008). The development of Theory-of-Mind and the Theory-of-Mind<br />
storybooks. Lessons from a non-linear approach of developmental data in typically developing<br />
children and children with PDD-NOS. Profschrift. Groningen: Rijksuniversiteit<br />
Groningen.<br />
Bodde, E., & Jong, W.de (2008). Persoonlijkheidsstoornissen. De antisociale persoonlijkheidsstoornis.<br />
De borderline persoonlijkheidsstoornis. Castricum: Rec 4.5.<br />
Bodden, D.H.M. (2007). Individual versus family cognitive behavioural therapy in children<br />
with anxiety disorders: a clinical and economic evaluation. Maastricht: University Press<br />
Maastricht.<br />
Bodden, D.H.M. (2008). Ouders van angstige kinderen: laat ze maar thuis! Kind en<br />
Adolescent, 2 116-119.<br />
Boekaerts, M. (2002). Motivation to learn. In H. Walberg (ed.), Educational Practices<br />
Series 10 Unesco Booklet with the International Academy of Education . Genève: Unesco<br />
- International Bureau of Education.
Literatuur<br />
Boendermaker, L. (1999). Justitiële behandelinrichtingen voor jongeren. Populatie en werk-<br />
wijze. Leuven/Apeldoorn: Garant.<br />
Boer, F. (1998). Angst en angststoornissen bij kinderen en jongeren. In J.D. Bosch,<br />
H.A. Bosma, R.J. van der Gaag, A.J.J.M. Ruijssenaars & A. Vyt (red.), Jaarboek ontwik-<br />
kelingspsychologie, orthopedagogiek en kinderpsychiatrie 3 1998-1999 (p. 99-122). Houten:<br />
Bohn Stafl eu Van Loghum.<br />
Boer, F. (2004). Tussen sip en depri. De Volkskrant , 19 juni.<br />
Boer, F. (2005). Angst en angststoornissen als comorbiditeit bij kinderen en jeugdigen.<br />
33 e congres van Nederlandse Vereniging voor Psychiatrie, 6, 7 en 8 april 2005 . Den<br />
Haag: Nederlands Congrescentrum.<br />
Boer, F. (2006). Vooral elkaar helpen helpt. De Volkskrant , 9 december.<br />
Boer, F. (2007). Delinquent gedrag en drugsgebruik bij kinderen met ADHD. Waar<br />
het echt om gaat in de MTA studie. Interview met Frits Boer, hoogleraar kinder-en<br />
jeugdpsychiatrie. Balans Magazine 8 24-25.<br />
Boer, M. de (2008). Culturele diversiteit in opvattingen over misdaad en straf onder vmboleerlingen.<br />
Proefschrift. Universiteit Utrecht. Den Haag: Boom Juridische Uitgevers.<br />
Bögels, S. (2006). Ouderschap en angst. Toename van psychopathologie bij kinderen.<br />
NVO (Nederlandse Vereniging van pedagogen en onderwijskundigen) Bulletin 5/ 6 1-5.<br />
Bögels, S. (2008). Behandeling van angststoornissen bij kinderen en adolescenten met cogni-<br />
tief gedragstherapeutisch protocol. Denken + Doen = Durven . Houten: Bohn Stafl eu Van<br />
Loghum.<br />
Bolton, P., MacDonald, H., Pickles, A., Rios, P., Goode, S., Crowson, M., Bailey, A., &<br />
Rutter, M. (1994). A case-control family history study of autism. Journal of Child Psy-<br />
chology and Psychiatry, 35 877-900.<br />
Boris, N.W., & Zeanah, C.H. In samenwerking met de Work Group on Quality Issues<br />
onder voorzitterschap van W. Bernet & O.G. Bukstein (2005). Practice parameter for<br />
the assessment and treatment of children and adolescents with reactive attachment<br />
disorder of infancy and early childhood. Journal of the American Academy of Child and<br />
Adolescent Psychiatry , 11 1206-1219. www.aacap.org<br />
Bosscher, R.J. (1991). Runningtherapie bij depressie. Promotieonderzoek. Amsterdam:<br />
VU Amsterdam.<br />
Böszörményi-Nagy, I. (2000). Grondbeginselen van de contextuele benadering . Haarlem:<br />
de Toorts.<br />
Böszörményi-Nagy, I. & Krasner, B., (1994). Tussen geven en nemen. Haarlem: de Toorts.<br />
Bouhalhoul, 2008, R. We moeten ’t tij zelf keren. De Volkskrant , 10 december.<br />
Bouhalhoul, R., & Zwaard, J. van der (1996). Een kwestie van vertrouwen. Gespreksgroepen<br />
met Marokkaanse ouders. Rotterdam: SBWR.<br />
Bovee, E., & Drijfhout, S. (2005). Je kunt meer dan je denkt. Leuven/Voorburg: Acco.<br />
Bowlby, J. (1944). Forty-four juvenile thieves. International Journal Psychoanalysis, 25<br />
19-53<br />
Bowlby, J. (1969/1973/1982). Attachment and loss: Vol. 1, 2 & 3. Attachment. New York:<br />
Basic.<br />
Bowlby, J. (1973). Attachment and loss Volume 1-Separation. Londen: The Hogarth Press<br />
and the Institute of Psychoanalysis.<br />
Bowlby, J. (1980). Loss, sadness and depression, Volume 3. London: Hogarth Press.<br />
Bowlby, J. (1988a). Developmental psychiatry comes of age. American Journal of Psychiatry,<br />
145 1-10<br />
367
368 Pedagogische adviezen voor speciale kinderen<br />
Bowlby, J. (1988b). A secure base: clinical applications of attachment theory. London: Rou-<br />
tledge.<br />
Braams, T. (2000). Stemmingsstoornissen bij kinderen en jongeren. Tijdschrift voor<br />
Remedial Teaching, 2.<br />
Braet, C., Cuyper, S. de, & Backer, V. de (1997). PAK AAN: een werkboek om je sombere<br />
buien te verminderen. Ongepubliceerd manuscript.<br />
Brakel, A. (2007). Extreme verlegenheid risicofactor voor angststoornissen . Proefschrift.<br />
Maastricht: Universiteit Maastricht.<br />
Brandenburg, S.M.J., & Verheij, F. (1996). Langdurige (dag)klinisch-psychiatrische<br />
behandeling van kinderen met aan autisme verwante stoornissen. In R.J. van der<br />
Gaag, L. Robbroeckx, G.A. Smid & F.C. Verhulst (red.), Aan autisme verwante stoornissen,<br />
speciale uitgave van Kind en Adolescent , 2 .<br />
Brennan, P.A., Grekin, E.R., & Mednick, S.A. (1999). Maternal smoking during pregnancy<br />
and adult male criminal outcomes. Archives of General Psychiatry, 3 215-219.<br />
Brent, D.A., e.a. (1997). A clinical psychotherapy trial for adolescent depression comparing<br />
cognitive, family and supportive therapy. Archives of General Psychiatry, 54<br />
877-885.<br />
Brent, D.A., Perper, J.A., Moritz, G., Allman, C., & Friend, A. (1993). Psychiatric risk<br />
factors for adolescent suicide: a case control study. Journal of the American Academy of<br />
Child and Adolescent Psychiatry, 32 521-529.<br />
Breuk, R. (2003). Voor behandeling heb je de ouders ook nodig. De Volkskrant , 16<br />
december.<br />
Breuk, R. (2006). Marokkaanse jeugd kan niet met vrijheid omgaan. De Volkskrant , 28<br />
januari.<br />
Breuk, R., Dam, A. van, Disse, C., & Doreleijers, T. (2005). Functionele gezinstherapie<br />
in de behandeling van jeugdige forensisch psychiatrische patiënten. In C. de Ruiter<br />
& M. Hildebrand (red.), Behandelingsstrategieën bij forensisch psychiatrische patiënten.<br />
Houten: Bohn Stafl eu Van Loghum .<br />
Brewin, C.R., Dalgleish, T., & Joseph, S. (1996). A dual representation theory of posttraumatic<br />
stress disorder. Psychological Review 103 670-686.<br />
Brink, G. van den (2004). Schets van een beschavingsoffensief. Amsterdam: University<br />
Press.<br />
Brink, W. van den (1989). Meting van DSM-III persoonlijkheidspathologie . Proefschrift.<br />
Groningen: Rijksuniversiteit Groningen.<br />
Brinkhuizen-de Jonge, W. (1993). Gebruiksaanwijzing voor ouders met een kind met PDD-<br />
NOS . Ontwikkeld op de afdeling Kinderpsychiatrie van het Academisch Ziekenhuis<br />
te Utrecht. Utrecht: Academisch ziekenhuis.<br />
Broeck, N. van, & Braet, C. (1998). Zelfcontroletechnieken en cognitieve gedragstherapie.<br />
In P.J.M. Prins & J.D. Bosch (red.), Methoden en technieken van gedragstherapie bij<br />
kinderen en jeugdigen (p. 133-175) . Houten: Bohn Stafl eu Van Loghum .<br />
Broekmans, S., & Jacobs, J. (2008). NLD: gewoon anders. Praktijkgids voor leerkrachten,<br />
hulpverleners en ouders. Leuven: Acco.<br />
Brom, D., Kleber, R., & Defares, P.B. (1989). Brief psychotherapy for posttraumatic<br />
stress disorders. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 57 607-612.<br />
Brons, C. (2003). Juf als fi lmster. Video als refl ectiemiddel. Jeugd in school en wereld. 4<br />
38-41.
Literatuur<br />
Bruin, E. de (2007). Chaos in mijn hoofd. Proefschrift. Rotterdam: Erasmus Universi-<br />
teit.<br />
Bruin, R. de, Noorloos, J., & Duurkoop, M. (2008). Studiereis dialectische gedragsthe-<br />
rapie bij adolescenten. Kind en Adolescent Praktijk, 4 188-189.<br />
Bruininks, A.C. (1997). Ze doen het niet expres . Amsterdam: SWP.<br />
Bruinsma Y., Koegel, R.I., & Koegel, I.K. (2004). Joint attention and children with<br />
autism: a review of the literature. Ment Retard Dev Disabil Res Rev, 10 169-175.<br />
Brunnekreef, A. (2007). Als de aandacht niet in balans is. Balans Magazine, 4 20-24.<br />
Brutsaert, H. (2007). Citaten in: ‘Terug naar de MMS?’. Didaktief 10 .<br />
Buijssen, H., & Bos, M. (2002). Lesje geleerd? Een gids nazorg agressie-incidenten leerkrachten.<br />
’s Gravenhage: Elsevier.<br />
Buitelaar, J. (red.) (1993). Diagnostiek en behandeling van ADHD . Utrecht: Stichting<br />
onderwijs en voorlichting.<br />
Buitelaar, J. (2004). Behandeling ADHD in combinative met ODD/CD. Kansen met<br />
nieuwe ADHD-medicatie? Balans Belang , oktober 18-19.<br />
Buitelaar, J.K. (2000). Medicatie en gedragstherapie bij kinderen met aandachtstekort-hyperactiviteitsstoornis<br />
(ADHD). The MTA Cooperative Group (1999). Maandblad<br />
geestelijke Volksgezondheid, 55 565-571.<br />
Buitelaar, J.K. (2002). Epidemiology of attention-defi cit/hyperactivity disorder: what<br />
have we learned over the last decade? In S. Sandberg (ed.), Hyperactivity disorders<br />
(p. 30-63). Cambridge: Cambridge University Press.<br />
Buitelaar, J.K. (2006). Proefdieet zeker overwegen. Dieet vermindert ADHD. Commentaar<br />
van hoogleraar Buitelaar op een eliminatiedieetonderzoek van het ADHD<br />
Research Centrum in Eindhoven. In AD, Utrechts Nieuwsblad , 27 november.<br />
Buitelaar, J.K. (2007). Psychiatrie. Behandeling tbs’ers. Dagblad De Pers, 23 januari .<br />
Buitelaar, J. K. (2007a). Hersengymnastiek. Jan Buitelaar over neurofeedback en<br />
andere vormen van hersentraining. Balans Magazine, 8 20-21.<br />
Buitelaar, J.K. (2007b). Kritiek op pillen tegen ADHD, maar gooi ze nog niet weg.<br />
Journalist Sander Becker citeert dr. J. Buitelaar. Trouw, 16 november .<br />
Buitelaar, J.K., & Engeland, H. van (1996). Epidemiological approaches to hyperactivity.<br />
In S. Sandberg (red.), Hyperactivity disorders of childhood (p. 26-68) . Cambridge:<br />
Cambridge University Press.<br />
Buitelaar, J.K, & Gaag, R.J. van der (1998). Diagnostic rules for children with PDD-<br />
NOS and multiple complex developmental disorder. Journal of Child Psychology and<br />
Psychiatry, 39 1096-1106.<br />
Buitelaar, J.K, & Swinkels, S.H.N. (2006). Autismespectrumstoornissen. In: W. Vandereycken,<br />
C.A.L. Hoogduin, & P.M.G. Emmelkamp, (2006). Handboek psychopathologie.<br />
Deel 2, Klinische praktijk. (p. 503-522). Houten: Bohn Stafl eu Van Loghum.<br />
Buitelaar, J.K., & Wetering, B.J.M. van de (red.) (1996). Syndroom van Gilles de la<br />
Tourette. Een leidraad voor diagnostiek en behandeling. Assen: Van Gorcum.<br />
Burcusa, S.L., Iacono, W.G., & McGue, M. (2003). Adolescent twins discordant for<br />
major depressive disorder: shared familial liability to externalizing and other<br />
internalizing disorders. Journal of Child Psychology and Psychiatry, 44 997-1005.<br />
Burke, J.D., Lahey, B.B., Winters A., & Zera, M. (2003). Oppositioneel-opstandige en<br />
antisociale gedragsstoornis: een overzicht over de laatste tien jaar, deel I. Kind en<br />
Adolescent Review, 2 .<br />
369
370 Pedagogische adviezen voor speciale kinderen<br />
Burke, J.D., Loeber, R., & Birmaher,R. (2003). Oppositioneel-opstandige en antisociale<br />
gedragsstoornis: een overzicht over de laatste tien jaar, deel II. Kind en Adolescent<br />
Review, 3 259-302.<br />
Cairns, R.B., & Cairns, B.D. (1991). Social cognition and social networks: a develop-<br />
mental perspective. In D.J. Pepler & K.H. Rubin (eds.), The development and treatment<br />
of childhood aggression (p. 249-278). Hillsdale, NJ: Erlbaum.<br />
Camodeca, M., & Goossens, F.A. (2004). Pesten op school: recente ontwikkelingen<br />
en theoretische invalshoeken. In A. Vyt, M.A.G. van Aken, J.D. Bosch, R.J. van der<br />
Gaag & A.J.J.M. Ruijssenaars. Jaarboek 6 Ontwikkelingspsychologie, orthopedagogiek en<br />
kinderpsychiatrie 2004-2005 (p. 82-98). Houten: Bohn Stafl eu Van Loghum.<br />
Carlson, C.L., Pelham, W.E. jr., Milich, R., & Dixon, J. (1992). Single and combined<br />
effects of methylphenidate and behavior therapy on the classroom performance<br />
of children with attention-defi cit hyperactivity disorder. Journal of Abnormal Child<br />
Psychology, 20 213-232.<br />
Carr, A. (1999). The handbook of child and adolescent clinical psychology. London/New<br />
York: Routledge.<br />
Carr, A. (2000). What works with children and adolescents? A critical review of psychological<br />
intervention with children, adolescents and their families. London: Routledge.<br />
CBS (2003). Jeugd 2003, cijfers en feiten. Voorburg/ Heerlen: Centraal Bureau voor de<br />
Statistiek.<br />
Cheung, A.H., Emslie, G.J., & Mayes, T.L. (2005). Review of the effi cacy and safety of<br />
antidepressants in youth depression. Journal of Child Psychology and Psychiatry, 46<br />
735-754.<br />
Choho, E. (2004). Moslim Unlimited, (over)leven in het wilde westen . Amsterdam: Van<br />
Gennep.<br />
Cicchetti, D., & Cohen, D. (1995). Perspectives on developmental psychopathology. In<br />
D. Cicchetti & D. Cohen (eds.), Developmental psychopathology, Volume 1, Theory and<br />
methods (p. 3-20). New York: John Wiley & Sons.<br />
Clark, D.M., Salkovskis, P.M., Hackmann, A., Middleton, H., Anastasiades, P. & Gelder,<br />
M. (1994). A comparison of cognitive therapy, applied relaxation and imipramine<br />
in the treatment of panic disorder. British Journal of Psychiatry, 164 759-769.<br />
Clarke, G.N., Hops, H., Lewinsohn, P.M., Andrews, J.A., Seeley, T.R., & Williams, J.<br />
(1992). Cognitive behavioral group treatment of adolescent depression: prediction<br />
of outcome. Behavioral therapy, 23 341-354.<br />
Clarkin, J.F., Levy, K.N., Lenzenweger, M.F., & Kenberg, O.F. (2007). Evaluating three<br />
treatments for borderline personality disorder: a multiwave study. The American<br />
Journal of Psychiatry, 6 922-928.<br />
Clifford, M.M. (1990). Students need challenge, not easy success. Educational leadership,<br />
1 22-26.<br />
Cloninger, C.R., Svrakic, D.M., & Pryzbeck, T.R. (1993). A psychobiological model of<br />
temperament and character. Archives of general psychiatry, 50 975-990.<br />
Cohen, D.J., Towbin, K.E., Mayes, L., & Volkmar, F. (1994). Developmental disorder.<br />
In S. Friedman e.a. (eds.), Developmental follow-up: concepts, genres, domains and<br />
methods. Z.pl.: Academic Press.<br />
Cohen, P., Crawford, T.N., Johnson, J.G., & Kasen, S. (2005). The children in the community<br />
study of developmental course of personality disorders. Journal of personality<br />
disorders , 19 466-486.
Literatuur<br />
College ter Beoordeling van Geneesmiddelen (CBG) (2006). Experts waarschuwen<br />
voor ADHD medicijnen. Washington Post, 10 feb .<br />
Compton, S.N., March, J.S., Brent, D., Albano, A.M., Weersing, R., & Curry, J. (2004).<br />
Cognitive-behavioral psychotherapy for anxiety and depressive disorders in children<br />
and adolescents: an evidence-based medicine review. Journal of the American<br />
Academy of Child and Adolescent Psychiatry, 43 930-959.<br />
Coyne, S.M., Nelson, D.A., Lawton, F., Haslam, S., Rooney, L., Titterington, L., Trainor,<br />
H., Remnant, J., & Ogunlaja, L. (2008). The effects of viewing physical and<br />
relational aggression in the media: evidence for a cross-over effect. Journal of Experimental<br />
Social Psychology, 44 1551-1554.<br />
Cozolino, L. (2002). The neuroscience of psychotherapy: building and rebuilding the human<br />
brain. New York/London: W.W.Norton & Company.<br />
Craig, W.M., & Pepler, D.J. (1997). Conduct and oppositional defi ant disorder. In C.A.<br />
Essau & F. Petermann (eds.), Developmental psychopathology, epidemiology, diagnostics<br />
and treatment, Amsterdam: Harwood Academic Publishers.<br />
Creamer. M. (1995). A cognitive processing formulation of posttrauma-reactions. In<br />
R.J. Kleber, C.R. Figley & B.P.R. Gersons (eds.), Beyond trauma: cultural and societal<br />
dynamics (p. 55-74). New York: Plenum Press.<br />
Creamer, M., Burgess, P., & Pattison, P. (1992). Reaction to trauma: a cognitive processing<br />
model. Journal of Abnormal Psychology, 101 452-459.<br />
Crick, N.R., & Dodge, K.A. (1994). A review and reformulation of social informationprocessing<br />
mechanisms in children’s social adjustment. Psychological Bulletin, 115<br />
74-101.<br />
Crommen, S., & Danckaerts, M. (2005). Behandeling met atomoxetine van Belgische<br />
kinderen met een aandachtstekortstoornis met hyperactiviteit: een prospectief,<br />
open onderzoek. Tijdschrift voor Psychiatrie , 47 209-218.<br />
Crone, E. (2008). Het puberende brein. Amsterdam: Bert Bakker.<br />
Cuijpers, P. (2007). Dieper dan een dip. De Volkskrant , 6 januari.<br />
Dadds, M.R., & Barrett, P.M. (2001). Psychological management of anxiety disorders<br />
in childhood. Journal of Child Psychology and Psychiatry, 42 999-1012.<br />
Dahl, A.A. (1993). The personality disorders: a critical review of family, twin and<br />
adoption studies. Journal of personality disorders, 7 86-99.<br />
Damassio, A. (1999). The feeling of what happens: body and emotions and the making of consciousness.<br />
London: William Heinemann.<br />
Dammen, R., Varst, L.P. van der, Bervoets, E., Dobbelaar, J., Bolhuis, V.J. van, & Luiten,<br />
T. (2008). Quick scan veiligheidshuizen. Den Haag: COT Instituut voor Veiligheids- en<br />
Crisismanagement, 11 juli .<br />
Danckaerts, M.,(2001). NLD; een minder valide concept? Tijdschrift voor orthopedagogiek,<br />
kinderpsychiatrie en klinische kinderpsychologie, 26 114-118.<br />
Dawson, G., Estes, A., Munson, J., Schellenberg, G., Bernier, R., & Abbott, R. (2007).<br />
Quantitative assessment of autism symptom-related traits in probands and<br />
parents: Broader Phenotype Autism Symptom Scale. Journal of Autism and Developmental<br />
Disorder, 37 523-536.<br />
Dawson, G., & Osterling, J. (1997). Early interventions in autism: effectiveness and<br />
common elements of current approaches. In M.J. Guralnick (ed.), The effectiveness<br />
of early interventions: second generation research (p. 307-326). Baltimore: Paul H.<br />
Brookes.<br />
371
372 Pedagogische adviezen voor speciale kinderen<br />
Deen, N. (2006). Een begeleidende school: ontwikkeling en perspectief. Apeldoorn: Maklu.<br />
Degrieck, S. (2007). En dan en dan… Arnhem: Terra-Lannoo.<br />
DeHart, G.B., Stoufe, L.A., & Cooper, R.G. (2004). Child development: its nature and<br />
course (5th ed.), Boston: McGrawhill.<br />
Delfos, M.F. (1996). Jongens, de zorgenkindjes van de toekomst . Psychologie 15 16-17.<br />
Delfos, M.F. (2000a). Kinderen en gedragsproblemen. Angst, agressie, depressie en ADHD.<br />
Een biopsychologisch model met richtlijnen voor diagnostiek en behandeling. Lisse: Swets<br />
& Zeitlinger.<br />
Delfos, M.F. (2000b). Luister je wel naar mij? Amsterdam: SWP.<br />
Delfos, M.F. (2000c). Borderline, een wisselend beeld. Mobiel, 1 18-20.<br />
Delfos, M.F. (2001a). We zijn uit de bocht gevlogen. Interview. KPC info, maart.<br />
Delfos, M.F. (2001b). De ontmannelijking van de man. Opvoeden met de biologische<br />
stroom méé in plaats van tegen de biologische stroom in. Pedagogiek, 1 8-13.<br />
Delfos, M.F. (2001c). Een vreemde wereld. Over autisme, het syndroom van Asperger en PDD-<br />
NOS. Amsterdam: SWP.<br />
Delfos, M.F. (2002). Autisme: het socioschema als verklaringsmodel. Wetenschappelijk<br />
Tijdschrift Autisme, 2 20-34.<br />
Delfos, M.F. (2002a). Aangevreten zelfbeeld. Tijdschrift 0/25, juli .<br />
Delfos, M. (2004). De schoonheid van het verschil. Waarom mannen en vrouwen verschillend<br />
zijn en hetzelfde. Amsterdam: Assessment BV.<br />
Delfos, M.F. (2005). Communiceren met pubers en adolescenten . Amsterdam: SWP.<br />
Delfos, M.F. (2006a). Sekseverschillen in hechting. Congres hechting in Den Haag , 2<br />
nov 2006.<br />
Delfos, M.F. (2006b). Grenzen zijn leerzaam. Volkskrant magazine, 28 oktober 18-23.<br />
Delfos, M.F. (2007). De ideale leerlinge. Didaktief, 10 4-5.<br />
Delfos, M.F. (2008). Verschil mag er zijn . Waarom er mannen en vrouwen zijn. Amsterdam:<br />
Bert Bakker.<br />
Delfos, M.F. (2008a). Autisme in het onderwijs. Bij de Les, oktober 16-19.<br />
Denys, D. (2009). Deep Brain Stimulation. Plaagstootjes tegen een al te dwangmatig<br />
brein. De Volkskrant, 24 januari.<br />
Derksen, J. (2007). Zijn we wel narcistisch genoeg? Nijmegen: Pen Tests Publisher.<br />
De veilige school (nov. 1999). In opdracht van het ministerie van OCenW, te bestellen bij<br />
het Algemeen Pedagogisch Studiecentrum te Utrecht. Uitgave pmvo .<br />
Deveugele, M. (1998). Jongeren met ernstige gedragsstoornissen. Een behandelingsmodel.<br />
Tijdschrift voor orthopedagogiek, kinderpsychiatrie en klinische kinderpsychologie ,<br />
23 , 51-59.<br />
Dewitte, I., & Brink, S. ten (2003). Help, ik wil liever dood… Doodswens bij kinderen.<br />
Psychopraxis, 4 .<br />
Didaktief & school (1997). Difi lippino, J.M., & Overholser, J.C. (2002). Depression, adult<br />
attachment and recollections of parental caring during childhood. Journal of Ner-<br />
vous and Mental Disease, 190 663-669.<br />
Diekstra, R. (2001). Het man-zijn als risicofactor. Utrechts Nieuwsblad, 7 juli.<br />
Dinklage, D. (2001). Asperger’s disorder and nonverbal learning disabilities: how are<br />
these two disorders related to each other? www.nldontheweb.org/Dinklage_1.htm<br />
Dishion, T.J, McCord, & J. Poulin, F. (1999). When interventions harm. Peer groups<br />
and problem behavior. American Psychologist, 9 755-764.
Literatuur<br />
Dodge, K.A. (1986). A social information processing model of social competence in<br />
children. In M. Perlmutter (ed.), Minnesota symposia on child psychology. Hillsdale,<br />
NJ: Erlbaum.<br />
Dodge, K.A. (1991). The structure and function of reactive and proactive agression. In<br />
D.J. Pepler & K.H. Rubin (eds.), The development and treatment of childhood aggression<br />
(p. 201-218). Hillsdale, NJ: Erlbaum.<br />
Dodge, K.A. (1993). Social-cognitive mechanisms in the development of conduct dis-<br />
order and depression. Annual Review of Psychology, 44 559-584.<br />
Dodge, K.A. (2006). Translational science in action: hostile attributional style and the<br />
development of aggressive behavior problems. Development and psychopathology, 18<br />
791-814.<br />
Donker, A. (2004 ). Precursors and prevalence of young adult and adult delinquency. Proef-<br />
schrift. Leiden: Universiteit Leiden.<br />
Doorn, E.C. van (2000). ‘Een eigen praatpapier’, over gedragsbeïnvloeding bij autisti-<br />
sche leerlingen. Tijdschrift voor Orthopedagogiek , februari.<br />
Doorn, E.C. van, & Stavenga, A.M. (2001). Speciale onderwijsbehoeften van een nor-<br />
maal begaafd kind met een autistische spectrumstoornis. Tijdschrift voor Orthopeda-<br />
gogiek, 4 209-221.<br />
Doreleijers, Th. A.H. (1998). Het netwerk sluit zich. Over samenwerking in de aanpak<br />
van jeugdige delinquenten met stoornissen. In W. Koops & W. Slot, Van lastig tot<br />
misdadig (p. 132-144). Houten: Bohn Stafl eu Van Loghum.<br />
Doreleijers, Th. A.H. (2000). Oppositioneel-opstandige en antisociale gedragsstoor-<br />
nissen en delinquent gedrag in de adolescentie. Tijdschrift voor Psychiatrie, 10 .<br />
Doreleijers, Th. A.H. (2006). Antisociale jongere kent geen angst. NRC Handelsblad, 19<br />
oktober.<br />
Dorst, A. van, Wiefferink, K., Dusseldorp, E., Galindo Garre, F., Crone, M., & Paulus-<br />
sen, Th. (2008). Preventie van pesten op basisscholen volgens de PRIMA methode.<br />
Factsheet met de onderzoeksresultaten van TNO op www.tno.nl<br />
Dow, S.P., Sonies, B.C., Scheib, D., Moss, S.E., & Leonard, H.L. (1995). Practical guidelines<br />
for the assessment and treatment of selective mutism. Journal of the American<br />
Academy of Child and Adolescent Psychiatry, 36 653-660.<br />
Dreikurs, R., & Cassel, P. (2002). Orde houden zonder tranen. Leeuwarden: Eduforce.<br />
Drexhage, H. (2008). Citaten in ‘Psychiatrie moet op de schop’. De Volkskrant , sectie<br />
Kennis, 15 november.<br />
Drost, J. (2008). Residentiële justitiële opvoeding en de houding van jongens ten<br />
opzichte van sociale grenzen. Proefschrift 4 september 2008. Groningen: Rijksuniversiteit<br />
Groningen.<br />
DTB (2007). Omega-3 won’t cure depression: review. Drug and Therapeutics Bulletin,<br />
February .<br />
Duits, N. (2001). Sommige jonge criminelen worden nooit normaal. De Volkskrant, 31<br />
mei .<br />
Dullens, G. (2001). Veel vernieuwing binnen jeugdzorg, maar weinig coördinatie. Hoogleraar<br />
Kinderbescherming Wim Slot maakt tussenbalans op na jaar hoogleraarschap .<br />
Op www.minjust.nl april.<br />
373
374 Pedagogische adviezen voor speciale kinderen<br />
DuPaul, G.J., & Eckert, T.L. (1997). The effects of school-based interventions for atten-<br />
tion defi cit hyperactivity disorder: a meta analysis. School Psychological Review, 38<br />
5-27.<br />
Durrant, M. (2001). Creatieve oplossingen bij gedragsproblemen op school. Leuven/ Apel-<br />
doorn: Garant.<br />
Dijk, G. van, Zuidgeest, M., Dijk, I. van, & Verheij, R. (2008). Huisartsenzorg in cijfers:<br />
stijging behandeling ADHD bij kinderen. Huisarts en Wetenschap, 13 641.<br />
Dijkshoorn, P., Pietersen, W., & Dikken, G. (2000). Kinderen met een contactstoornis:<br />
een groepsbehandeling voor PDD-NOS kinderen en hun ouders. Amsterdam: Harcourt<br />
Assessment BV.<br />
D’Zurilla, T., & Goldfried, M. (1971). Problem solving and behavior modifi cation. Journal<br />
of Abnormal psychology, 78 107-126.<br />
Earls, F. (1994). Oppositional defi ant and conduct disorders. In M.Rutter, E. Taylor, L.<br />
Hersov (red.), Child and adolescent psychiatry (p. 308-329). Oxford: Blackwell.<br />
Easson, W.M. (1996). The management of the severely disturbed adolescent. Madison, CT:<br />
International Universities Press.<br />
Eenhoorn, A. E. (1998). Samen met Joep Loep sporen na speuren. Doetinchem: Graviant.<br />
Eland, J. de, Roos, C., & Kleber, R. (2000). Protocol diagnostiek en opvang van kinderen<br />
na acute traumatisering. In P. Prins & N. Pameijer (red.), Protocollen in de jeugdzorg<br />
(p. 207-225). Lisse: Swets & Zeitlinger.<br />
Eldering, L. (2004). De opvoeding van allochtone jeugdigen en culturele competentie<br />
in de hulpverlening. In A. Vyt, M.A.G. van Aken, J.D. Bosch, R.J. van der Gaag &n<br />
A.J.J.M. Ruijssenaars, Jaarboek Ontwikkelingspsychologie, orthopedagogiek en kinderpsychiatrie,<br />
6, 2004-2005 (189-214).<br />
Eley, T.C., Bolton, D., Oçonnor, T.G., Perrin, S., Smith, P., & Plomin, R. (2003). A twin<br />
study of anxiety related behaviours in pre-school children. Journal of Child Psychology<br />
and Psychiatry, 44 945-960.<br />
Ellis, A., & Bernard, M.E. (1983). Rational emotive approaches to the problems of childhood.<br />
New York: Plenum Press.<br />
Emmelkamp, P.M.G. (2001). Angststoornissen en depressies. Psychologie magazine,<br />
april 58-59.<br />
Emmelkamp, P.M.G. (2006). Handboek psychopathologie. Deel 2, Klinische praktijk<br />
(p. 503-522). Houten: Bohn Stafl eu Van Loghum.<br />
Emmelkamp, P.M.G., & Balkom, A.J.L.M. van (2006). Behandeling van angststoornissen.<br />
In W. Vandereycken, C.A.L. Hoogduin & P.M.G. Emmelkamp (red.). Handboek<br />
psychopathologie. Deel 2, Klinische praktijk (p. 317-347). Houten: Bohn Stafl eu Van<br />
Loghum.<br />
Emmelkamp, P.M.G., Bouman, T., & Scholing, H.A. (red.) (1995). Angst, fobieën en<br />
dwang, diagnose en behandeling. Houten: Bohn Stafl eu Van Loghum.<br />
Emmelkamp, P.M.G., & Felten, M. (1985). The process of exposure in vivo: cognitive<br />
and physiological changes during treatment of acrophobia. Behaviour Research and<br />
Therapy, 23 219-223.<br />
Emmelkamp, P.M.G., Hoogduin, C.A.L., & Hout, M.A. van der (2000). Angststoornissen.<br />
In W. Vandereycken, C.A.L. Hoogduin & P.M.G. Emmelkamp (red.), Handboek<br />
psychopathologie, deel 1, Basisbegrippen (p. 211-253). Houten: Bohn Stafl eu Van<br />
Loghum.
Literatuur<br />
Emmelkamp, P.M.G., & Oppen, P. van (2002). Obsessive-compulsive disorder. In M.<br />
Hersen & L. Krug Porzelius (eds.), Diagnosis, conceptualization and treatment planning<br />
for adults (p. 167-184) . MahWah (NJ): Lawrence Erlbaum.<br />
Emmerik, A. van, & Berretty, E. (2007). Leven met een trauma. In Psychopraxis, 4 160-<br />
164.<br />
Enders, M.J. (2008). Aan de lijn van de hond. Volkskrant Magazine, 11 oktober 20-24.<br />
Engeland, H. van (1996). Autisme en aan autisme verwante contactstoornissen. In<br />
J.A.R. Sanders-Woudstra, F.C. Verhulst & H.F.J. de Witte (red.), Kinder- en Jeugdpsy-<br />
chiatrie , psychopathologie en behandeling, I (p. 331-350). Assen: Van Gorcum.<br />
Engeland, H. van (2000). Autisme en psychosen. In W. Vandereycken, C.A.L. Hoog-<br />
duin & P.M.G. Emmelkamp (red.), Handboek psychopathologie, deel 1 Basisbegrippen<br />
(p. 469-489). Houten: Bohn Stafl eu Van Loghum.<br />
Engeland, H. van (2008). Citaten in ‘Psychiatrie moet op de schop’. De Volkskrant , sec-<br />
tie Kennis, 15 november.<br />
Epps, K. (1997). The use of secure accomodation for adolescent girls who engage in<br />
severe and repetitive self-injurious behaviour. Clinical child psychology and psychiatry,<br />
4 539-552.<br />
Erez, A. (2007). Attachment, caring and prosocial behavior. Proefschrift. Universiteit Lei-<br />
den, Faculteit Sociale Wetenschappen.<br />
Erikson, E.H. (1971). Identiteit, jeugd en crisis. Utrecht: Het Spectrum.<br />
Erve, M. van ’t., & Fiddelaers-Jaspers, R. (2008). Om alles wat er niet meer is. Kampen:<br />
Averbode/Ten Have.<br />
Etten, M.L. van, & Taylor, S. (1998). Comparative effi cacy of treatments for posttraumatic<br />
stress disorder: a meta analysis. Clinical psychology & psychotherapy, 5 126-144.<br />
Eijgendaal, M. (2008). Ouders leren weer bepalen wat er in huis gebeurt. Balans Magazine,<br />
1 42-45.<br />
Faraone, S.V., & Biederman, J. (1994). Is attention hyperactivity disorder familial? Harvard<br />
Review of Psychiatry, 1 271-287.<br />
Farrington, D.P. (1996). De ontwikkeling van crimineel en antisociaal gedrag vanaf<br />
de kindertijd: de belangrijkste resultaten van de ‘Cambridge Study in Delinquent<br />
Development’. In Literatuurselectie kinderen en adolescenten, 2 . Houten: Bohn Stafl eu<br />
Van Loghum.<br />
Farrington, D.P. (1997). Early prediction of violent and nonviolent youthful offending.<br />
Journal on Criminal Policy and Research, 3 157-173.<br />
FDA News (2007). FDA directs ADHD drug manufacturers to notify patients about<br />
cardiovascular adverse events and psychiatric adverse events, 21 feb. www.fda.gov/<br />
bbs/topics/NEWS/2007/NEW01568.html<br />
Fekkes, M. (2005). Bullying among elementary school children. Proefschrift. Leiden: Universiteit<br />
Leiden.<br />
Ferdinand, R. (2007). ‘Zo’n jongen heeft helemaal niks’. Forensisch jeugdpsychiater<br />
Robert Ferdinand pleit voor tijdig behandelen van jongeren met stoornissen als<br />
ADHD. Balans Magazine, 9 16-17.<br />
Ferdinand, R., Nijs, P.F. de, & Verhulst, F.C. (2005). Latent class analysis of anxiety<br />
and depressive symptoms in referred adolescents. Journal of Affective Disorders, 88<br />
299-306.<br />
Ferwerda-van Zonneveld, R., Rommers, J., & Oosting, S. (2008). Zorgboerderijen voor<br />
kinderen met autisme spectrum stoornissen. Wageningen: Animal Sciences Group.<br />
375
376 Pedagogische adviezen voor speciale kinderen<br />
Feuerstein, R. (1996). The mediated learning experience . Vierde Langeveld lezing, 2 mei<br />
1996. Utrecht: ISOR.<br />
Fiddelaers- Jaspers, R.J.M. (2007). Als een oester. Leerlingen en traumaverwerking.<br />
Bij de les, 5 6-9.<br />
Fiddelaers-Jaspers, R.J.M., & Noten, S. (2007). Dwalen door het land van rouw. De<br />
zoektocht van een verlieservaring. Bij de les, 10 16-18.<br />
Foa, E.B., & Kozak, M.J. (1986). Emotional processing of fear: exposure to corrective<br />
information. Psychologic al Bulletin, 99 20-35.<br />
Foa, E.B., & Meadows, E.A. (1997). Psychosocial treatments for posttraumatic stress<br />
disorder: a critical review. Annual review of psychology, 48 449-480.<br />
Foa, E.B., Zinbarg, R., & Rothbaum, B.O. (1992). Uncontrollability and unpredicta-<br />
bility in post-traumatic stress disorder: an animal model. Psychological Bulletin, 112<br />
218-238.<br />
Fombonne, E. (2005). Epidemiology of autistic disorder and other pervasive develop-<br />
mental disorders. Journal of Clinical Psychiatry, Suppl. 10 3-8.<br />
Fonagy, P. (1999). Pathological attachments and therapeutic actions. Paper to the Develop-<br />
mental and Psychoanalytic Discussion Group, American Psycho-analytic Association<br />
meeting, 13 May 1999. Washington DC.<br />
Fonagy, P., & Target, M. (1997). Attachment and refl ective function: their role in selforganization.<br />
Development and Psychopathology, 9 679-700.<br />
Fonagy, P., Target, M., Cottrell, D., Philips, J., & Kurtz, Z. (2002). What works for whom?<br />
A critical review of treatments for children and adolescents. New York: The Guilford<br />
Press.<br />
Fontana, D. (1990). De effectieve klas . Nijkerk: Intro.<br />
Fosse, de la, F. (1997). De dans om het kind. In D. Broos & K. van Dun (red.), Hou me<br />
(niet) vast. Hulpverlening en hechtingsstoornissen. Leuven/Apeldoorn: Garant.<br />
Fraley, R.C., & Spieker, S.J. (2003). Are infant attachment patterns continuously or<br />
categorically distributed? A taxometric analysis of strange situation behavior. Developmental<br />
Psychology, 39 387-404.<br />
Frances, A., & First, M.B. (1999). Stemming en stoornis . Publieksuitgave van DSM-IV.<br />
Amsterdam: Nieuwezijds.<br />
Freed, J., & Parsons, L. (2005) . Ik denk in beelden, jij onderwijst in woorden. Talenten van<br />
een AD(H)D kind ontwikkelen. Fontys OSO-reeks, nr. 19. Apeldoorn: Garant.<br />
Freud, S. (1920). Jenseits des Lustprinzips. In Freud-Studienausgabe (Band 3, p. 213-272).<br />
(1980). Frankfurt: Fisher Verlag.<br />
Frith, U. (2005). Autisme: verklaringen van het raadsel. Berchem/Gent: Epo.<br />
Frost, R. (1979). Poetry of Robert Frost: the collected poems, complete and unabridged .<br />
Edward Connery Lathem (ed.), New York: Holt.<br />
Fukkink, F., (2005). Effectonderzoek naar Video Interactie Begeleiding . Onderzoek van<br />
het SCO-Kohnstamm Instituut, onderzoeksinstituut van de afdeling Pedagogiek<br />
en Onderwijskunde van de Faculteit der Maatschappij- en Gedragswetenschappen<br />
(FMG) van de Universiteit Amsterdam. Amsterdam: SCO-Kohnstamm Instituut.<br />
Fukkink, F. (2007). Videofeedback in breedbeeld perspectief. Een meta analyse van effecten<br />
van videofeedback in gezinsprogramma’s. Amsterdam: SCO-Kohnstamm instituut<br />
van de faculteit der Maatschappij- en Gedragswetenschappen van de Universiteit<br />
Amsterdam. SCO-rapport 767, project nr 40128. Amsterdam: SCO-Kohnstamm<br />
Instituut.
Literatuur<br />
Gaag, R.J. van der (1993). Multiplexe ontwikkelingsstoornissen, een exploratief<br />
onderzoek naar ‘grensgevallen’ op het autismespectrum. Proefschrift, niet meer<br />
beschikbaar.<br />
Gaag, R.J. van der (1996). Cognitieve herstructurering. In F. Verheij & F.C. Verhulst<br />
(red.), Kinder- en jeugdpsychiatrie III: Behandeling, en begeleiding. Assen: Van Gorcum.<br />
Gaag, R.J. van der (1999). Pervasieve ontwikkelingsstoornissen. Een dubbeltje op zijn<br />
kant… In A. Paternotte, Waarom doe je zo? Jongeren met leer- en gedragsstoornisen in de<br />
puberteit. Bilthoven: Balans.<br />
Gaag, R.J. van der (2000). Waarom zijn kinderen met NLD vaak zo angstig? Balans<br />
Belang , januari.<br />
Gaag, R.J. van der (2001). Hechtingsstoornissen: een onderscheiden klinische diagnose???<br />
Ede: Congres ‘hechting’ in De Reehorst, 13 december.<br />
Gaag, R.J. van der (2002). Vroeg oog voor autistisch kind. In Utrechts Nieuwsblad ,<br />
14 sept.<br />
Gaag, R.J. van der (2005). Multiple complex developmental disorders: een verkenning<br />
aan de grenzen van het autismespectrum. In M.F. Delfos (red.), Asperger in<br />
meervoud. Amsterdam: SWP.<br />
Gaag, R.J. van der (2008). Denken over ADHD: de slinger schiet los. Kind en Adolescent,<br />
3 180-181.<br />
Gaag, R.J. van der (2008a). Geestesziekte is nog altijd taboe. De Volkskrant , sectie Kennis,<br />
6 december.<br />
Gaag, R.J. van der, & Berckelaer-Onnes, I.A. van (2000). Protocol autisme en aan<br />
autisme verwante contactstoornissen. In P. Prins & N. Pameijer (red.), Protocollen in<br />
de jeugdzorg, (p. 135-155). Lisse: Swets & Zeitlinger.<br />
Gaag, R.J. van der, Buitelaar, J.K., Ban, E. van den, Bezemer, M., Njio, L., & Engeland,<br />
H. van (1995). A controlled multivariate chart review of multiple complex developmental<br />
disorder. Journal of the American Academy of Child and Adolescent Psychiatry, 34<br />
1096-1106.<br />
Gaag, R.J. van der, & Hulzen, A.J.M. van (1996). Een ambulante en kortdurende klinische<br />
benadering. In R.J. van der Gaag, L. Robbroeckx, G.A. Smid & F.C. Verhulst<br />
(red.), Aan autisme verwante stoornissen . Speciale uitgave van Kind en Adolescent, 2<br />
100-109.<br />
Gaag, R.J. van der, & Mulder, G.A.I.A. (1994). Cognitieve psychotherapie bij kinderen<br />
met PDD-NOS in een residentiële setting. Kinder- en Jeugdpsychiatrie, 21 64-76.<br />
Gaag, R.J. van der, & Paternotte A. (2001a). MCDD, PDD-NOS en toch anders. Balans<br />
Belang , juli 34-36<br />
Gaag, R.J. van der, & Paternotte A. (2001b).Ouders kijken mee achter de spiegel. Over<br />
diagnostische aspecten van MCDD. Balans Belang, november 28-30.<br />
Gadeyne, E., Onghena, P., & Ghesquière P. (2004). Recente tendensen in het onderzoek<br />
naar psychosociale problemen bij kinderen met leerproblemen. In A. Vyt,<br />
M.A.G. van Aken, J.D. Bosch, R.J. van der Gaag, A.J.J.M. Ruijssenaars (red.), Jaarboek<br />
ontwikkelingspsychologie, orthopedagogiek en kinderpsychiatrie, 6. 2004-2005 (p. 230-<br />
251). Houten: Bohn Stafl eu Van Loghum.<br />
Gageldonk, A. van, Ketelaars, T., & Laar, M. van (2006). Probleemgebruik van drugs .<br />
Wetenschappelijke bewijs voor werkzaamheid of effectiviteit van interventies in de<br />
verslavingszorg. Utrecht: Trimbos-instituut.<br />
Gardner, H. (2007). Soorten intelligentie. Amsterdam: Nieuwezijds.<br />
377
378 Pedagogische adviezen voor speciale kinderen<br />
Geel, V. van (1997). Lichaamstaal. Praktijkboek voor de leraar. Baarn: HB Uitgevers.<br />
Geenen, G. (2007). Intergenerationele overdracht van gehechtheid bij Belgische moeders en<br />
kinderen die in extreme armoede leven: een meervoudige gevalsstudie . Proefschrift. Leuven:<br />
Katholieke Universiteit Leuven.<br />
Gershon, J. (2002). A meta-analytic review of gender differences in ADHD. Journal of<br />
Attention Disorders, 3 143-154.<br />
Gersons, B.P.R. (2002). Stoere mannen. Over de visie van Ben Shephard in ‘de traumacultuur’.<br />
De Volkskrant, 21 september.<br />
Gersons, B.P.R., & Carlier, I.V.E. (1998). Behandelingsstrategieën bij posttraumatische<br />
stressstoornissen. Houten: Bohn Stafl eu Van Loghum.<br />
Geuze, E. (2006). The war within. Proefschrift. Utrecht: Onderzoekscentrum in organisatie<br />
Militaire Geestelijke Gezondheidszorg (OC MGGZ).<br />
Gezondheidsraad (2000). Diagnostiek en behandeling van ADHD . Publicatie nr. 2000/24.<br />
Den Haag: Gezondheidsraad. Ook op internet www.GR.nl .<br />
Gezondheidsraad (2006). Preventie en behandeling van de antisociale persoonlijkheidsstoornis<br />
. Den Haag: Gezondheidsraad.<br />
Gezondheidsraad (2008). Transcraniale magnetische stimulatie in de psychiatrie en de neurologie<br />
(signalement) . Den Haag: Gezondheidsraad, publicatienr. 2008/21.<br />
GGZ-richtlijnen (2008). Multisciplinaire richtlijn persoonlijkheidsstoornissen: borderline<br />
persoonlijkheidsstoornis . Utrecht: Landelijke Stuurgroep Multidisciplinaire Richtlijnontwikkeling<br />
in de GGZ en het Trimbos-instituut. Online op de website: www.<br />
ggzrichtlijnen.nl<br />
Ghesquière, P., & Munter, A. de (1998). Leerstoornissen, gedragsproblemen en sociaal<br />
emotioneel welbevinden bij kinderen in het regulier en het speciaal lager onderwijs.<br />
In J.D. Bosch, H.A. Bosma, R.J. van der Gaag, A.J.J.M. Ruijssenaars, & A.Vyt<br />
(red.), Jaarboek ontwikkelingspsychologie, orthopedagogiek en kinderpsychiatrie 3, 1998-<br />
1999 (p. 170-186). Houten: Bohn Stafl eu Van Loghum.<br />
Giesen-Bloo, J. (2005). Leven met een borderline persoonlijkheidsstoornis. Van A tot ggZ.<br />
Houten: Bohn Stafl eu Van Loghum.<br />
Giesen-Bloo, J., Dyck, R. van, Spinhoven, Ph., Tilburg, W. van, Dirksen, C., Asselt, Th.<br />
van, Kremers, I., Nadort, M., & Arntz, A. (2006). Outpatient psychotherapy for borderline<br />
personality disorder: a randomized trial of Schema focused therapy versus<br />
Transference focused therapy. Geaccepteerd door Archives of General Psychiatry.<br />
Gillberg, C. (2006). Autism spectrum disorders. In C. Gillberg, R. Harrington & H.C.<br />
Steinhausen (eds.), A clinician’s handbook of child and adolescent psychiatry. New York:<br />
Cambridge University Press.<br />
Gilissen, R. (2008). Physiological reactivity to fear in children . Proefschrift. Leiden: Universiteit<br />
Leiden.<br />
Glascoe, F.P. (1998). Collaborating with parents: using parent’s evaluation of developmental<br />
status to detect and address developmental and behavioral problems. Nashville: Ellsworth<br />
& VanderMeer.<br />
Glind, G. van de, e.a. (2004). Protocol ADHD bij verslaving. Screening, diagnostiek en<br />
behandeling voor de ambulante en klinische verslavingszorg. Utrecht: Trimbos-instituut.<br />
Goei, S.L., & Bannink, F. (2005). Oplossingsgericht werken in RT. Vaardigheden voor<br />
gesprekken met kinderen. Remediaal, 3 19-26.<br />
Goldson, B. (2002). Vulnerable inside, children in secure and penal settings. London: The<br />
children’s society.
Literatuur<br />
Goleman, D. (1996). Emotionele intelligentie: emoties als sleutel tot succes. Amsterdam:<br />
Contact.<br />
Gooden, N., Ham, H. van der, & Polderman, N. (2006). Basisvertrouwen in de klas.<br />
Basics, voor opvoeding en basisvertrouwen, 3 .<br />
Goodhart, C. (2006). Geciteerd in ‘Man versus vrouw’. AD Magazine , 4 februari 12-15.<br />
Goodman, S.H., & Kohlsdorf, B. (1994). The developmental psychopathology of<br />
conduct problems: gender issues. In D.C. Fowles, P. Sutker & S.H. Goodman (eds.),<br />
Progress in experimental personality and psychopathology research (p. 121-161). New York:<br />
<strong>Springer</strong>.<br />
Gordon, Th. (1976). Luisteren naar kinderen. Amsterdam: Elsevier.<br />
Gouze, K. (1987). Attention and social problem solving as correlates of aggression in<br />
preschool males. Journal of Abnormal Child Psychology, 15 181-197.<br />
Gray, J.A. (1987). The psychology of fear and stress (2nd ed) . New York: McGraw Hill.<br />
Green, J., & Goldwyn, R. (2002) Attachment disorganisation and psychopathology:<br />
new fi ndings in attachment research and their potential implications for developmental<br />
psychopathology in childhood. Journal of Child Psychology and Psychiatry, 43<br />
835-846.<br />
Greenberg, M.T. (1999). Attachment and psychopathology in childhood. In J. Cassidy<br />
& P. Shaver (eds.), Handbook of Attachment (p. 469-496). New York: The Guilford<br />
Press.<br />
Greenberg, M.T., Kusché, C.A., & Gustafson, R. (1991). Het PAD leerplan. Utrecht:<br />
FODOK & HMN/Seminarium voor Orthopedagogiek.<br />
Greenberg, M.T., Kusché, C.A., & Mihalic, S.F. (1998). Blueprints for violence prevention,<br />
book ten: promoting alternative thinking strategies (PATHS). Boulder, CO: Center for<br />
the study and prevention of violence.<br />
Greene, R.W. (2005). Het explosieve kind. Over het opvoeden en begrijpen van snel gefrustreerde<br />
en chronisch inflexibele kinderen. (p. 230). Amsterdam: Nieuwezijds.<br />
Greene, R.W. (2006). Oppositional defi ant disorder. In M. Hersen & I.C. Thomas<br />
(red.), Comprehensive handbook of personality and psychopathology, vol.3 (p. 285-298).<br />
New Jersey: John Wiley & Sons.<br />
Greenspan, S.I., & Salmon, J. (1996). Kinderen met probleemgedrag . Utrecht: Het Spectrum.<br />
Gregory, A.M., & Eley, T.C. (2008). Genetische invloeden op angst bij kinderen: wat<br />
zijn we al te weten gekomen en welke richting gaan we uit? Kind en Adolescent<br />
Review, 3 310-339.<br />
Gresham, F.M., MacMillan, D.L., Bocian, K.M., Ward, S.L., & Forness, S.R. (1998).<br />
Comorbidity of hyperactivity-impulsivity-inattention and conduct problems: risk<br />
factors in social, affective and academic domains. Journal of Abnormal Child Psychology,<br />
26 393-406.<br />
Grinker, R.R. (2007). Autisme in de wereld. Amsterdam: Ambo.<br />
Groot, F. (2008). Psychologische debriefi ng: wetenschappelijke stand van zaken en<br />
alternatieven. Psychopraxis , 4 138-143.<br />
Groot, R. de, & Paagman, C. (2000). Kinderen met leer- en gedragsproblemen. Amsterdam:<br />
Boom.<br />
Grootheest, D. van (2008). Obsession: the genetic and environmental architecture of<br />
obsessive-compulsive symptoms. Proefschrift. Amsterdam: Vrije Universiteit.<br />
379
380 Pedagogische adviezen voor speciale kinderen<br />
Gunderson, J.G. (1984). Borderline personality disorder. Washington, DC: American Psy-<br />
chiatric Press.<br />
Gunning, W.B. (1996). Attention defi cit hyperactivity Disorder. In J.A.R. Sanders-<br />
Woudstra, F.C. Verhulst & H.F.J. de Witte (red.), Kinder- en Jeugdpsychiatrie, psychopa-<br />
thologie en behandeling, I (p. 203-223). Assen: Van Gorcum.<br />
Gunning, W.B. (1998). Gedragstherapie en farmacotherapie. In P.J.M. Prins & J.D.<br />
Bosch (red.), Methoden en technieken van gedragstherapie bij kinderen en jeugdigen<br />
(p. 232-247). Houten: Bohn Stafl eu Van Loghum.<br />
Gunning, W.B. (2003). Aandachtstekort- en hyperactiviteitsstoornissen (ADHD). In<br />
F.C. Verhulst, F. Verheij & R.F. Ferdinand (red.), Kinder-en Jeugdpsychiatrie, psychopa-<br />
thologie (p. 139-150). Assen: Van Gorcum.<br />
Gunning, W.B., & Verhulst, F.C. (2000). Aandachts- en gedragsstoornissen. In W. Van-<br />
dereycken, C.A.L. Hoogduin & P.M.G. Emmelkamp (red.), Handboek psychopatholo-<br />
gie, deel 1 Basisbegrippen (p. 491-510) . Houten: Bohn Stafl eu Van Loghum.<br />
Gunster, B. (2005). Ja maar wat als alles lukt. Utrecht: AW Bruna.<br />
Gunter, H.L., Ghaziuddin, M., & Ellis, H.D. (2002). Asperger syndrome: tests of right<br />
hemisphere functioning and interhemispheric communication. Cardiff: University of<br />
Cardiff, school of psychology.<br />
Haan, E. de, Hoogduin, C.A.L., Buitelaar, J., & Keysers, G. (1998). Behavior therapy<br />
versus clomipramine in obsessive compulsive disorders in children and adolescents.<br />
Journal of the American Academy of Child and Adolescent psychiatry, 37 1022-1029.<br />
Haan, E. de, & Wit, C.A.M. de (2000). Angst- en stemmingsstoornissen. In W. Vandereycken,<br />
C.A.L. Hoogduin & P.M.G. Emmelkamp (red.), Handboek psychopathologie,<br />
deel 1 Basisbegrippen (p. 511-532) . Houten: Bohn Stafl eu Van Loghum.<br />
Haartmans, J.J.A.M. (1985). Orthopedagogische behandelingscategorieën. Speciaal<br />
Onderwijs, 3 .<br />
Haartmans, J.J.A.M. (1987). Een orthopedagogisch werkmodel. Speciaal Onderwijs, 4 .<br />
Haartmans, J.J.A.M. (1997). Pedagogische kwaliteitszorg in het onderwijs. TIAZ , 2 .<br />
Haartmans, J.J.A.M. (1999). Sociaal emotionele remediale hulp in het onderwijs, kijken<br />
handelingswijzers. Tijdschrift voor Remedial Teaching , 1 .<br />
Haartmans, J.J.A.M. (2000). Autistische spectrumstoornissen. Tijdschrift voor Remedial<br />
Teaching , 2 .<br />
Haartmans, J.J.A.M.,Vandermeulen, J. (2007). Hoe hard is de diagnose NLD? www.<br />
pobos.nl , bewerking 2007.<br />
Hadioui, I. el (2008). Hoe de straat de school binnendringt. Overlastgevend gedrag van<br />
Marokkaans-Nederlandse jongeren en de invloed ervan op de school. Utrecht: Algemeen<br />
Pedagogisch Studiecentrum (APS).<br />
Hagin, R. (z.j.). Folder van de Amerikaanse Tourette stichting over het pedagogischdidactisch<br />
handelen bij kinderen met het Tourette Syndroom.<br />
Hajzler, D.J., & Bernard, M.E. (1991). Review of rational-emotive education outcome<br />
studies. School Psychology Quarterly, 6 27-49 .<br />
Hale III, W.H., Wijsbroek, S.A.M., Engels, R., & Meeus, W. (2006). Gegeneraliseerde<br />
angststoornis en de waarneming van ouders door adolescenten. Kind en Adolescent,<br />
Tijdschrift voor pedagogiek, psychiatrie en psychologie, 2 100-111.<br />
Hallowell, E.M., & Ratey, J.J. (1995). Driven to distraction: recognizing and coping with<br />
attention deficit disorder from childhood through adulthood. New York: Touchstone.
Literatuur<br />
Hallowell, E.M., & Ratey, J.J. (2005). Hulpgids ADHD de meest actuele en complete gids<br />
voor een succesvol leven met ADHD. Amsterdam: Nieuwezijds.<br />
Ham, H. van der (2007). Weerbaarheid & basisvertrouwen. Basics voor opvoeding en<br />
basisvertrouwen, 2 1-2.<br />
Hamerlynck, S.M.J.J., Doreleijers, T.A.H., Cohen-Kettenis, P.T., Vermeiren, R., &<br />
Nauta-Jansen, L.M.C. (2006). Agressie en psychische stoornissen bij meisjes in justitiële<br />
inrichtingen. Onderzoek naar de sociaaldemografische, psychiatrische en agressiegerelateerde<br />
kenmerken van meisjes van 12 tot 18 jaar die in gesloten justitiële jeugdinrichtingen<br />
zijn geplaatst. Amsterdam/Duivendrecht: VUMC/ de Bascule.<br />
Hammond, D.C. (2005). Neurofeedback with anxiety and affective disorders. Child<br />
and Adolescent Psychiatric Clinics of North america, 1 105-123.<br />
Hamre, B.K., & Pianta, R.C. (2001). Early teacher-child relationships and the trajectory<br />
of children’s school outcomes through eight grade. Child Development, 72 625-<br />
638.<br />
Handboek leerlingbegeleiding (juni 1996). Alphen a/d Rijn:Handboek leerlingbegeleiding<br />
Samsom/H.D. Tjeenk Willink.<br />
Handen, B.L., Feldman, H.M., Lurier, A., & Murray, P.J. (1999). Effi cacy of methylphenidate<br />
among presschool children with developmental disabilities and ADHD.<br />
Journal of the American Academy of Child & Adolescent Psychiatry, 38 805-812.<br />
Hannesdottir, D.K., & Ollendick, T.H. (2008). De rol van emotieregulatie in de behan-<br />
deling van kinderen met angststoornissen. Kind en Adolescent Review. 2 170-213.<br />
Happé, F., & Frith, U. (2006). The weak coherence account: detailfocused cognitive<br />
style in autism spectrum disorders. Journal of Autism and Developmental Disorders, 36<br />
5-25.<br />
Harrington, R. (2006). Affective disorders. In C. Gillberg, R. Harrington & H.C. Stein-<br />
hausen (eds.), A clinician’s handbook of child and adolescent psychiatry (p. 110-143). Cam-<br />
bridge: University Press.<br />
Hart, J. van der (2001). Autistenbegeleider van het ACC expertisecentrum te Utrecht.<br />
Lezing over de problematiek en de aanpak van de leerling met PDD-NOS op de<br />
Martijnschool te Utrecht op 21 mei.<br />
Hart, J. van der (2006). De succesfactor voor lesgeven aan kinderen met PDD. Naar je<br />
eigen houding kijken. In Paternotte, A. (red.), Syndroom van Asperger (p. 20-21) . Bilthoven:<br />
Balans Belicht.<br />
Hart de Ruyter, Th. (1963). Over ontstaan en behandeling van zogenaamde ontwikkelingspsychopathie.<br />
In Th. Hart de Ruyter, Capita selecta uit de kinder- en jeugdpsychiatrie<br />
(p. 94). Deventer: Van Loghum Slaterus.<br />
Hartmann, T. (1997). Attention deficit disorder: a different perception. Nevada City:<br />
Underwood Books.<br />
Hay, J. (2004). We lossen het samen wel op. Amsterdam: SWP.<br />
Hebbrecht, M. (2007). Behandeldoel bij persoonlijkheidsstoornissen? Een reactie op<br />
R. Verheul (2007). Psychopraxis, 5 186-187.<br />
Heddes, B. (2006). Aandachttraining . Omgaan met stress, pijn, vermoeidheid, negatief<br />
denken en piekeren. Lelystad: IJsselmeerziekenhuizen.<br />
Heemstra, D. van, & Boer, F. (2008). Neurofeedback – gedragstherapie via drie elektrodes.<br />
Kind en Adolescent Praktijk. 4 180-184.<br />
Hellinckx, W., de Munter, A., & Grietens, H. (1991). Gedrags- en emotionele problemen bij<br />
kinderen: dl 1. Leuven: Garant.<br />
381
382 Pedagogische adviezen voor speciale kinderen<br />
Hendren, R.L., & Mullen, D.J. (2006). Conduct disorder and oppositional defi ant dis-<br />
order. In M.K. Dulcan & J.M. Wiener (red.), Essentials of child and adolescent psychia-<br />
try (p. 357-387). Washington, DC: American Psychiatric Publishing.<br />
Henggeler, S.W., & Lee, T. (2003). Multisystemictreatment of serious clinical pro-<br />
blems. In A.E. Kadzin & J.R. Weisz (eds.), Evidence-based psychotherapies for children<br />
and adolescents (p. 301-325). New York: The Guilford Press.<br />
Henggeler, S.W., Shoenwald, S.K., Borduin, C.M., Rowland, M.D., & Cunningham,<br />
P.B. (1998). Multi-systemic treatment of antisocial behavior in children and adolescents.<br />
New York: The Guildford Press.<br />
Herbert, M. e.a. (1993). Leven met pubers . Checklist depressiviteit bij pubers . Nijkerk:<br />
Intro.<br />
Hertlein, K.M., & Ricci, R.J. (2004). A systematic research synthesis of EMDR studies:<br />
implementation of the platinum standard. Trauma Violence Abuse, 5 285-300.<br />
Hewett, F.M. (1977). Emotionele stoornissen. Rotterdam: Lemniscaat.<br />
Hill, J., Swales, M., & Byatt, M. (2006). Personality disorders. In C. Gillberg, R. Harrington<br />
& H.C. Steinhausen (eds.), A clinician’s handbook of child and adolescent psychiatry,<br />
(p. 339-363). Cambridge: University Press.<br />
Hinshaw, S., Klein, R., & Abikof, H. (2002). Childhood attention defi cit hyperactivity<br />
disorder: non-pharmacological and combination approaches. In P. Nathan & J. Gorman<br />
(red.), A guide to treatments that work (p. 26-41). New York: Oxford University<br />
Press.<br />
Hipwell, A., & Loeber, R. (2007). Weten we welke interventies effectief zijn voor disruptieve<br />
en delinquente meisjes? Kind en Adolescent review, 4 371-440.<br />
Hiteq (2008). Kenmerkend vmbo. Vmbo-leerlingen onderscheiden zich van generatiegenoten.<br />
Onderzoek. Te downloaden via www.hiteq.nl<br />
Hodges, J., & Tizard, B. (1989). Social and family relationships of ex-institutional adolescents.<br />
Journal of Child Psychology and Psychiatry, 30 77-79.<br />
Hoksbergen, R.A.C., & Rijk, T.K. (2004). Effects of deprivation. An example: children<br />
adopted from Romania. Utrecht University: Department Adoption non-genetic<br />
parenthood.<br />
Homminga, S., & Homminga, D. (2004). Peermediation. Wognum: Edumonde Mediation.<br />
Hoogduin, C.A.L., & Emmelkamp P.M.G. (red.), Handboek psychopathologie deel 2, Klinische<br />
praktijk ( p. 317-347 ). Houten: Bohn Stafl eu Van Loghum.<br />
Hooijer, G. (2003). Meiden met ADHD. Biologische achtergronden. Studiemiddag op 22<br />
mei. Utrecht: Sint Bonifatiuscollege.<br />
Hooijer, G. (2004). ADD, een te vaak gemiste diagnose. Bij meisjes en bij jongens.<br />
Interview met jeugdarts dr. Gosia Hooijer. Balans Belang , februari 7-9.<br />
Hopman, A.M. (2008). Neurofeedback. Beoordeling van onderzoeken naar de effecten<br />
van de behandeling met neurofeedback, 14 april.Diemen: College voor Zorgverzekeringen.www.cvz.nl/resources/Pakketadvies_2008_bijl4-16_neurofeedback_tcm28-25631.pdf<br />
Horowitz, M.J. (1974). Stress response syndromes: character style and dynamic psychotherapy.<br />
Archives of General Psychiatry, 31 768-780.<br />
Horowitz, M.J. (1987). Stress response syndromes. Northvale, NJ: Jason Aronson.
Literatuur<br />
Horst, G.J. ter (2005). Stressverwerking door het mannelijk en vrouwelijk brein: relevantie<br />
voor de psychiatrie. Oratie door hoogleraar neurobiologie van psychiatrische stoornissen,<br />
15 maart. Groningen: RUG<br />
Horst, W. ter (1994). Het herstel van het gewone leven. Groningen: Wolters-Noordhoff.<br />
Hout, W.J.P.J. van, Emmelkamp, P.M.G., & Scholing, A. (1994). The role of negative<br />
selfstatement during exposure in vivo. Behaviour Modification, 18 389-410.<br />
Howe, D. (1995). Adoption and attachment. Adoption & Fostering, 19 7-15.<br />
Howlin, P. (1997). Prognosis in autism: do specialist treatments affect long-term outcome?<br />
European Child and Adolescent Psychiatry, 6 55-72.<br />
Howlin, P. e.a. (2007). The effectiveness of Picture Exchange Communication System<br />
(PECS). Training for teachers of children with autism: a pragmatic, group randomised<br />
controlled trial. Journal of Child Psychology Psychiatry, 5 473-481.<br />
Howlin, P., Baron-Cohen, S., & Hadwin, J. (1999). Teaching children with autism to mindread:<br />
a practical guide for teachers and parents. New York: John Wiley.<br />
Howlin, P., Goode, S., Hutton, J., & Rutter, M. (2004). Adult outcome for children<br />
with autism. Journal of Child Psychology and Psychiatry, 45 212-229.<br />
Hughes, P., & Newman, M. (2006). Attachment and disorders of attachment. In C.<br />
Gillberg, R. Harrington & H-C. Steinhausen. A clinician’s handbook of child and adolescent<br />
psychiatry , (p. 573-598) . Cambridge University Press..<br />
Huyser, C. (2005). Cognitieve gedragstherapie, eventueel naast sertraline, heeft de<br />
voorkeur bij kinderen en adolescenten met een obsessieve-compulsieve stoornis.<br />
Nederlands Tijdschrift voor Geneeskunde, 11 607.<br />
INCA (Impact of Nutrition on Children with ADHD) studie, onderzoeksopzet (2007).<br />
Te lezen op www.stichtingkindengedrag.nl onder ‘informatie INCA studie’ en op<br />
www.adhdenvoeding.nl<br />
Inspectie Jeugdzorg, inspectie Onderwijs, inspectie Gezondheidszorg, inspectie<br />
Sanctietoepassing (2007). Veiligheid in justitiële jeugdinrichtingen: opdracht met risico’s.<br />
Utrecht: Inspectie Jeugdzorg.<br />
International Molecular Genetic Study of Autism Consortium (1998). A full-genome<br />
screen for autism with evidence for linkage to a region on chromosome 7q. Human<br />
Molecular Genetics, 7 571-578.<br />
Jadad, A.R., Boyle, M., & Cunningham, C., e.a. (1999). Treatment of attention-deficit/<br />
hyperactivity disorder. Rockville, MD: Agency for Healthcare Research and Quality.<br />
Janoff-Bulman, R. (1988). Victims of violence. In S. Fisher & J. Reason (eds.), Handbook<br />
of life stress, cognition and health. Londen: John Wiley & Sons.<br />
Janoff-Bulman, R. (1989). Assumptive worlds and the stress of traumatic events:<br />
applications of the schema construct. Social Cognition, 7 113-136.<br />
Janssen, C., Luit, H. van, & Kroesbergen, E. (2001). Leren rekenen aan kinderen met<br />
PDD(-NOS). Balans Belang, 71 12-15.<br />
Janssens, J.M.A.M. (2001). Volgspot. Het onderhandelingshuishouden. Tijdschrift voor<br />
Orthopedagogiek, 7/8 346.<br />
Jarusiewicz, B. (2002). Effi cacy of neurofeedback for children in the autistic apectrum:<br />
a pilot study. Journal of Neurotherapy , 4 39-49.<br />
Jazayeri, S., Tehrani-Doost, M., Keshavarz, S.A., Hosseini, M., Djazayery, A., Amini,<br />
H., Jalali, M., & Peet, M. (2008). Comparison of therapeutic effects of omega-3 fatty<br />
acid eiosapentaenoic acid and fl uoxetine, separately and in combination, in major<br />
depressive disorder. Australian and New Zealand Journal of Psychiatry, 3 192-198.<br />
383
384 Pedagogische adviezen voor speciale kinderen<br />
Jensen, P.S., Arnold, L.E., Swanson, J.M., Vitiello, B., Abikoff, H.B., Greenhill, L.L.,<br />
Hechtman, L., Hinshaw, S.P., Pelham, W.E., Wells, K.C., Conners, C.K., Elliot, G.R.,<br />
Epstein, J.N., Hoza, B., March, J.S., Molina, B.S.G, Newcorn, J.H., Severe, J.B.,<br />
Wigal, T., Gibbons, R.D., & Hur, K., (2007). 3-year follow-up of the NIMH MTA<br />
study. Journal of the American Academy of Child & Adolescent Psychiatry, 8 989-1002.<br />
Jensen, P.S., Martin, D. & Cantwell, D.P. (1997). Comorbidity in ADHD: implications<br />
for research, practice and DSM-V. Journal of the American Academy of Child and Adolescent<br />
Psychiatry, 36 1065-1079.<br />
Jeugd terecht, (2004). Jongereninrichting Teylingereind gebruikt methode Equip.<br />
Jeugd terecht, 3 .<br />
Johnson, D., & Myklebust, H. (1971). Learning disabilities: educational principles and prac-<br />
tices . New York: Grune and Stratton.<br />
Jolles, J. (2006a). Echt passend onderwijs. Met nieuwe kennis en inzichten uit de her-<br />
senwetenschap. Interview door Arga Paternotte met prof.dr. J. Jolles. Balans Digi-<br />
taal , augustus/september, 12-17.<br />
Jolles, J. (2006b). Recente inzichten in hersenfuncties. Interview met prof. dr. J. Jolles.<br />
Balans digitaal , oktober, 14-15.<br />
Jolles, J. (2006c). Lijden pubers aan hun brein? Het gistende puberbrein . Debat tussen J. Jol-<br />
les, M. Westenberg en M. Delfos , 20 nov. Utrecht: Volkskrant Kenniscafé.<br />
Jolles, J. (2006d). Hersenen jongeren niet klaar voor nieuwe leren. Bij de les juni, 16-19.<br />
Jolles, J. (2007). Over brein en leren. Bij de les, 2 42-45.<br />
Jong, J.D. de (2007). Kapot moeilijk. Een etnografisch onderzoek naar opvallend delinquent<br />
groepsgedrag van Marokkaanse jongens . Amsterdam: Aksant.<br />
Jong, W.A. de (2007). Preventie en management van gedragsproblemen in de klas.<br />
ADHD Actueel 3 .<br />
Jongh, A. de, & Broeke, E. ten (2006). Handboek EMDR. Een geprotocolleerde behandelme-<br />
thode voor de gevolgen van psychotrauma . Amsterdam: Harcourt Assessment BV.<br />
Jordaan, F. (2007). Een paar minuten kan al genoeg zijn… Bij de les , juni, 12-16<br />
Joseph, S., Williams, R., & Yule, W. (1997). Understanding post-traumatic stress: a psycho-<br />
social perspective on PTSD and treatment. Londen: John Wiley & Sons.<br />
Juffer, F. (2001) . Adoptie en gehechtheid. Congres ‘hechting’ in De Reehorst Ede, 13<br />
december.<br />
Juffer, F. (2008). Het blijft toch je familie. De Volkskrant, sectie Hart en Ziel, 6 decem-<br />
ber.<br />
Juffer, F., & IJzendoorn, & M.H. van (2007). Adoptees do not lack self-esteem: a meta-<br />
analysis of studies on self-esteem of transracial, international and domestic adoptees.<br />
Psychological Bulletin, 6 1067-1083.<br />
Juffer, F., & Rosenboom, L.G. (1997). Infant-mother attachment of internationally<br />
adopted children in the Netherlands. International Journal of Behavioral Development,<br />
20 93-107<br />
Junger-Tas, J. (1996). Jeugd en gezin 1. Preventie vanuit een justitieel perspectief. Den Haag:<br />
Ministerie van Justitie-Directie Beleid.<br />
Junger-Tas, J. (1998). Een justitieel preventiemodel. In W. Koops & W. Slot, Van lastig<br />
tot misdadig (p. 165-186) . Houten: Bohn Stafl eu Van Loghum.<br />
Junger-Tas, J., & Slot, W. (2001). Preventie van ernstig delinquent en gewelddadig<br />
gedrag. In R. Loeber, N.W. Slot & J.A. Sergeant (red.), Ernstige en gewelddadige jeugddelinquentie.<br />
Omvang, oorzaken en interventies. Houten: Bohn Stafl eu Van Loghum.
Literatuur<br />
Junger-Tas, J., Steketee, M., & Moll, M. (2008). Achtergronden van jeugddelinquentie en<br />
middelengebruik. Utrecht: Verwey-Jonker Instituut.<br />
Jurgens, F. (2007). Het Marokkanendrama . Amsterdam: Meulenhoff.<br />
Kagan, J. (1989). The concept of behavioural inhibition to the unfamiliar. In J.S.<br />
Reznik, Perspectives on behavioral inhibition (p. 1-23). Chicago: University of Chicago<br />
Press,.<br />
Kahn, R. (2003). Uitspraak over gezegde op Amerikaanse scholen. Tv-programma<br />
‘Zijn en azijn’. Nederland 3 , 16 november.<br />
Kahn, R. (2006). Onze hersenen. Over de smalle grens tussen normaal en abnormaal.<br />
Amsterdam: Balans.<br />
Kahn, R. (2008). In de wachtkamer van de psychiater. Amsterdam: Balans.<br />
Kaldenbach H. (2008). Respect! 99 tips voor het omgaan met jongeren in de straatcultuur.<br />
Amsterdam: Prometheus.<br />
Kalverboer, M., & Zijlstra, E. (2008). Asielzoekerskinderen zijn angstig en somber . Groningen:<br />
Universiteit Groningen.<br />
Kanfer, F.H. (1977). The many faces of self-control, or behavior modifi cation changes<br />
its focus. In R.B. Stuart (ed.), Behavioral self-management. Strategies, techniques and<br />
outcomes. New York: Brunner/Mazel.<br />
Kanfer, F.H., & Gaelick, L. (1986). Self management methods. In F.H. Kanfer & A.P.<br />
Goldstein (eds.), Helping people change. A textbook of methods. New York/Oxford: Pergamon<br />
Press.<br />
Kanner, L. (1944). Early infantile autism. Journal of Pediatrics, 25 211-217.<br />
Kaplan, B.J., Crawford, S.G., Field, C.J., Simpson, J., & Steven, A. (2007). Vitamins,<br />
minerals and mood. Psychological Bulletin, 5 747-760.<br />
Kaplan, H.I., & Sadock, B.J. (eds.) (1995). Comprehensive textbook of psychiatry/VI. Volume<br />
I . Baltimore: Williams & Williams.<br />
Kay-Hall, S-E., & Geher, G. (2003). Behavioral and personality characteristics of children<br />
with reactive attachment disorder. Journal of Psychology: Interdisciplinary-and-<br />
Applied, 137 145-162.<br />
Kazdin, A.E. (1987). Treatment of antisocial behavior in children: current status and<br />
future directions. Psychological Bulletin, 102 187-203.<br />
Kazdin, A.E. (1993). Treatment of conduct disorder: progress and directions in psychotherapy<br />
research. Development and Psychopathology, 5 277-310.<br />
Kazdin, A.E. (1995). Conduct disorders in childhood and adolescence (2nd ed.). Thousand<br />
Oaks, CA: Sage.<br />
Kazdin, A.E. (1997). Practioner review: psychosocial treatments for conduct disorder<br />
in children. Journal for Child Psychology and Psychiatry, 38 161-178.<br />
Kazdin, A.E. (2003). Problem-solving skills training and parent management training<br />
for conduct disorder. In A.E. Kazdin & J.R. Weisz (eds.), Evidence-based psychotherapies<br />
for children and adolescents (p. 241-263). New York: The Guilford Press.<br />
Kazdin, A.E., & Wasser, G. (2000). Therapeutic changes in children, parents and<br />
families resulting from treatment of children with conduct problems. Journal of the<br />
American Academy of Child and Adolescent Psychiatry, 39 414-420.<br />
Kazdin, A.E., & Weisz, J.R. (1998). Identifying and developing empirically supported<br />
child and adolescent treatments. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 66 19-36.<br />
Kelderman, H. (1998-1999). Cursus Nascholing sociaal-emotionele problemen/gedragsproblemen<br />
. Tilburg: Hogeschool Katholieke Leergangen.<br />
385
386 Pedagogische adviezen voor speciale kinderen<br />
Kelsey, D.K., Summer, C.R., Casat, C.D., e.a. (2004). Once-daily atomoxetine tre-<br />
atment for children with attention-defi cit/hyperactivity disorder, including an<br />
assessment of evening and morning behavior: a double blind, placebo-controlled<br />
trial. Pediatrics, 114 e1-e8.<br />
Kendall, P.C. (1994). Treating anxiety disorders in children: results of a randomised<br />
clinical trial. Journal of anxiety disorders, 5 167-185.<br />
Kendall, P.C., & Braswell, L. (1993). Cognitive behavioral therapy for impulsive children.<br />
New York: The Guilford Press.<br />
Kendler, K.S. (1990). Toward a scientifi c psychiatric nosology. Archives of General Psychiatry,<br />
47 969-973.<br />
Kendler, K.S. (1996). Major depression and generalized anxiety disorder. Same genes<br />
(partly), different environments-revisited. British Journal of Psychiatry (supplement),<br />
30 68-75.<br />
Kendler, K.S., Walters, E.E., Neale, M.C., Kessler, R.C., Heath, A.C., & Eaves, L.J.<br />
(1995). The structure of the genetic and environmental risk factors for six major<br />
psychiatric disorders in women: phobia, generalized anxiety disorder, panic disorder,<br />
bulimia, major depression and alcoholism. Archives of General Psychiatry, 52<br />
347-383.<br />
Kernberg, O. (1975). Borderline conditions and pathological narcissism. New York: Aronson.<br />
Kerkhof, M.P.N. (2006). Allochtone Antillianen. Tijdschrift 0/25, 1 19-20.<br />
Kernberg, O. (2004). Aggressivity, narcissism and self-destructiveness in the psychotherapeutic<br />
relationship. New Haven: Yale University Press.<br />
Kim-Cohen, J., Moffi t, T.C., Caspi, A., & Taylor, A. (2004). Genetic and environmental<br />
processes in young children’s resilience to socioeconomic deprivation. Child Development,<br />
75 651-668.<br />
Kimonis, E.R., & Frick, P.J. (2006). Conduct disorder. In R.T. Ammerman (red.), Comprehensive<br />
handbook of personality and psychopathology (p. 299-315). Hoboken: John<br />
Wiley & Sons.<br />
Kinderen met ADD . Inforeeks. Bilthoven: Balans.<br />
Klein Beernink, M. (2006). Support in Volendam, de kracht van de gemeenschap na een<br />
ramp. Houten: Bohn Stafl eu Van Loghum.<br />
Klein Velderman, M., Bakermans-Kranenburg, M.J., Juffer, F., & IJzendoorn, M.H.<br />
van (2006). Effects of attachment-based interventions on maternal sensitivity and<br />
infant attachment: differential susceptibility of highly reactive Infants. Journal of<br />
Family Psychology, 20 266-274.<br />
Klin, A., Volkmar, F.R., Sparrow, S.S., Cicchetti, D.V., & Rourke, B.P. (1995). Validity<br />
and neuropsychological characterization of Asperger Syndrome: convergence with<br />
non verbal learning disabilities syndrome. Journal of Child Psychology and Psychiatry,<br />
36 1127-1140.<br />
Kloet, R. van (2004). Op zoek naar de uitknop. Nieuwe pillen om het stress-systeem te<br />
reguleren. De Volkskrant , 23 oktober.<br />
Klomp, M. (1995). Residentiële behandeling van jongeren met agressief gedrag. Tijdschrift<br />
voor Orthopedagogiek, 7/8 332-344.<br />
Koegel, R.L., & Koegel, L.K. (2007). Pivotal response treatments for autism: communication,<br />
social, and academic development. Baltimore: Brookes Publishing.
Literatuur<br />
Koekkoek, B., & Wel, B. van (2008). VERS ter discussie. PsychoPraxis, forum, 94-98.<br />
Kogel, K. de (2006). Oxytocine en de neurochemie van vertrouwen en verwaarlozing.<br />
Justitiële verkenningen. Biologie en criminologie. Den Haag: WODC/Boom Juridische<br />
Uitgevers.<br />
Kohnstamm, R. (2005). Ouders in de maalstroom van de tijdgeest . Abel Herzberg lezing .<br />
Amsterdam: de Rode Hoed.<br />
Kok, J.F.W. (1984). Specifiek opvoeden in gezin, school, dagcentrum en internaat. Leuven/<br />
Amersfoort: ACCO.<br />
Kok, J.F.W. (1995). Specifiek opvoeden. Orthopedagogische theorie en praktijk. Utrecht: De<br />
Tijdstroom.<br />
Kolb, B., & Winshaw, I. (1996). Learning disabilities . In Fundamentals of human neuropsychology<br />
(4th ed.). London: Worth publishers.<br />
Kolb, L.C. (1987). A neuropsychological hypothesis explaining posttraumatic stress<br />
disorder. American Journal of Psychiatry, 144 989-995.<br />
Komen, M. (red.) (2006). Straatkwaad en jeugdcriminaliteit, naar een algemene of een<br />
etnisch-specifieke aanpak? Apeldoorn/Antwerpen: Het Spinhuis.<br />
Koning, L. (1984). Gedragsproblemen van A tot Z . Den Bosch: Malmberg.<br />
Koning, L. (1998, 1999). Gedragsproblemen, wat doe je eraan? Praxis bulletin , september<br />
1998 t/m december 1998 en februari t/m juni 1999 . Den Bosch: Malmberg.<br />
Koning, L. (2001a). Agressie reductieplan. Lekkerkerk: Pravoo.<br />
Koning, L. (2001b). ‘Dat deed ik niet’. Update. Lekkerkerk: Pravoo.<br />
Koning, L. (2006). De nieuwe gedragsorthoteek. Handboek voor gedrag en gedragsproblemen .<br />
Lekkerkerk: Pravoo.<br />
Koomen, H.M.Y, & Thijs, J.T. (2004). Sociaal emotioneel functioneren en de leerkracht-leerlingrelatie.<br />
In A. Vyt, M.A.G. van Aken, J.D.Bosch, R.J. van der Gaag, &<br />
A.J.J.M. Ruijssenaars (red). Jaarboek ontwikkelingspsychologie, orthopedagogiek en kinderpsychiatrie<br />
2004-2005 , (p. 62-78). Houten: Bohn Stafl eu Van Loghum.<br />
Koops, W., & Slot, W. (1998). Van lastig tot misdadig. Houten: Bohn Stafl eu Van Loghum.<br />
Koot, J.M. (1992). Agressie en temperamentstoornissen bij jongere kinderen. In F.C.<br />
Verhulst & F. Verheij (red.), Kinder- en jeugdpsychiatrie: onderzoek en diagnostiek (p. 511-<br />
521). Assen: Van Gorcum.<br />
Koot, J.M. (1996). Reactieve hechtingsstoornis. In J.A.R. Sanders-Woudstra, F.C. Verhulst,<br />
& H.F.J. de Witte (red.), Kinder- en Jeugdpsychiatrie, psychopathologie en behandeling<br />
I (p. 245-260). Assen: Van Gorcum.<br />
Kooij, S. (2006). Levenslang aan de Ritalin. Intermediair , 10 januari.<br />
Kouwenhoven, M. (1983). Transactionele analyse, deel 1. Ermelo: Algemeen Nederlands<br />
Analyse instituut voor TA.<br />
Kouwenhoven, M. (1985). Transactionele analyse, deel 1. Ermelo: Algemeen Nederlands<br />
Analyse instituut voor TA.<br />
Kragten, J. (2005). Leven met een depressieve stoornis. Informatie voor cliënten en<br />
direct betrokkenen. Psychopraxis, 1 .<br />
Kreveld, M. van, & Vloten Poulie, M. van (1980). Samen anders. Amphi reeks. Den<br />
Bosch: Malmberg.<br />
Kruijt, M. (2001). Tot hier! En niet verder. Volkskrant Magazine , 28 juli 19-26.<br />
Kutcher, S., Aman, M., Brooks, S.J., Buitelaar, J., Daalen, E. van, Fegert, J., Findling,<br />
R.I., Fisman, S., Greenhill, L.L., Huss, M., Kusumakar, V., Pine, D., Taylor,<br />
387
388 Pedagogische adviezen voor speciale kinderen<br />
E., & Tyano, S. (2004). International consensus statement of attention-defi cit/<br />
hyperactivity disorder (ADHD) and disruptive behavior disorders (BDBs): clinical<br />
implications and treatment practice suggestions. European Neuropsychopharmacology,<br />
14 11-28.<br />
Kutscher, M.L. (2006). Kinderen in de syndroommix. De complete gids voor ouders, docenten<br />
en andere professionals. Amsterdam: Nieuwezijds.<br />
Laan, A.M. van der, & Blom, M. (2006). Jeugddelinquentie: risico’s en bescherming. Den<br />
Haag: WODC.<br />
Lachesis (2001). De gefeminiseerde school. Het Onderwijsblad, 12 16 juni.<br />
Lahey, B.B., Loeber, R., Quay, H.C., Applegate, B., Shaffner, D., Waldman, I., Hart,<br />
E.L., McBurnett, K., Frick, P.J., Jensen, P.S., Dulcan, M.K., Canino, G., & Bird, H.R.<br />
(1998). Validity of DSM-IV subtypes of conduct disorder based on age of onset. Journal<br />
of the American Academy of Child and Adolescent Psychiatry, 4 435-442.<br />
Lahey, B.B., Waldman, I.D., & McBurnett, K. (1999). Annotation: the development of<br />
antisocial behavior: An integrative causal model. Journal of child psychology and psychiatry,<br />
40 669-682.<br />
Lahuis, B. (2008). Neurobiological parameters in multiple complex developmental disorder, a<br />
subtype of the pervasive developmental disorder, not otherwise specified ‘exploring the labyrinth<br />
of the brain’. Proefschrift. Utrecht: Universiteit Utrecht.<br />
Lahuis, B., & Serra, M. e.a. (2006). Autismespectrumstoornissen, inleiding, diagnostiek,<br />
medicatie, protocollaire psychologische behandelvormen. www.kenniscentrumkjp.nl/professionals/thema’s<br />
Lam, D.H., Jones, S.H., Hayward, P., & Bright, J.A. (eds.) (1999). Cognitive therapy for<br />
bipolar disorder. A therapist’s guide to concepts, methods and practice. New York: John<br />
Wiley.<br />
Last, C.G., Perrin, S., Hersen, M., & Kazdin, A.E. (1996). A prospective study of childhood<br />
anxiety disorders. Journal of the American Academy of Child and Adolescent Psychiatry,<br />
35 1502-1510.<br />
Lathuru, B. (1992). Emotionele problemen. In A.J.J.M. Ruijssenaars & J.H.M. Hamers<br />
(red.), Praktijk, theorie en onderzoek. Leuven: Acco.<br />
Laudenslager, M.L., Reits, M., & Harbeck, R. (1982). Suppressed immune response in<br />
infant monkeys associated with maternal separation. Behavioral and Neural Biology<br />
36 40-48.<br />
Laughren, T., (2006). Sterkste waarschuwing medicatie tegen ADHD. http://voeding.<br />
web-log.nl/voeding/2006/06/sterkste_waarsc.html, 19 juni .<br />
Lazarus, R.S., & Folkman, S. (1984). Cognitive appraisal processes. In R.S. Lazarus & S.<br />
Folkman (eds.), Stress appraisal and coping (p. 22-52). New York: <strong>Springer</strong>.<br />
Le Fevere de Ten Hove, M., Callens, N., Geysen, T., & Maene, W. (2007). Survivalkit voor<br />
leerkrachten. Oplossingsgericht werken op school. Antwerpen-Apeldoorn: Garant.<br />
Legato, M. (2006). Why men never remember and women never forget. Houten: Unieboek.<br />
Leichenring, F., & Leibing, E. (2003). The effectiveness of psychodynamic therapy and<br />
cognitive behavior therapy in the treatment of personality disorders: a meta-analysis.<br />
American Journal of Psychiatry, 160 1223-1232.<br />
Levy, D. (1937). Primary affect hunger. American Journal Psychiatry, 94 643-652.<br />
Liber, J. (2008). Sterker door littekens. Jonge brandwondenslachtoffers later gelukkiger<br />
dan leeftijdgenoten. Mare, 27 17 april.
Literatuur<br />
Licor lijsten , verschillende vraagstellingstypen. Lisse: Swets & Zeitlinger.<br />
Liddle, H.A. (2002). Mulitdimensional family therapy for adolescent cannabis users.<br />
Cannabis Youth Treatment (CYT) Series, Volume 5. Rockville: Center for substance<br />
abuse treatment.<br />
Lieshout, C.M.F. van, Hoeben, S.M., & Lier, P.A. van (1992). Planmatige gedragsbeïnvloe-<br />
ding. Het hanteren van een deelhandelingsplan planmatige gedragsbeïnvloeding<br />
als middel ter bevordering van de sociaal emotionele ontwikkeling van leerlingen<br />
in het ZMOK-onderwijs. ’s-Hertogenbosch: KPC.<br />
Likhtik, E., Popa, D., Apergis-Schoute, J., Fidacare, G.A., & Paré, D. (2008). Amygdala<br />
intercalated neurons are required for expression of fear extinction. 9 juli 2008.<br />
www.nature.com/nature/journal/vaop/ncurrent/abs/nature07167.html<br />
Lindauer, R.J.L, Carlier, I.V.E., & Gersons, B.P.R. (2002). Neurobiologie van de post-<br />
traumatische stressstoornis: een literatuuronderzoek. Tijdschrift voor Psychiatrie, 1<br />
19-27.<br />
Lindhout, I. (2008). Opvoedstijl en temperament beïnvloeden angststoornis. Proefschrift.<br />
Amsterdam: Universiteit Amsterdam.<br />
Linehan, M.M. (1987). Dialectical behavior therapy for borderline personality disor-<br />
der. Theory and method. Bulletin of the Menninger Clinic, 51 261-276.<br />
Linehan, M.M. (1993). Cognitive behavioral treatment of borderline personality disorder.<br />
New York: Guilford Press. (Ned. vert. Borderline persoonlijkheidsstoornis. Handleiding<br />
voor training en therapie. Lisse: Swets & Zeitlinger, 1996.)<br />
Lipsey, M.W., & Derzon, J.H. (1998). Predictors of violent or serious delinquency in<br />
adolescence and early adulthood: a synthesis of longitudinal research. In R. Loeber<br />
& D.P. Farrington (red.), Serious and violent juvenile offenders: risk factors and successful<br />
interventions. Thousand Oaks, CA: Sage.<br />
Lipsey, M.W., & Wilson, D.B. (1998). Effective intervention for serious juvenile offenders:<br />
a synthesis of research. In R. Loeber & D.P. Farrington (red.), Serious and violent<br />
juvenile offender, risk factors and succesful interventions (p. 313-345). Newbury Park, CA:<br />
Sage.<br />
Lochman, J.E. (1992). Cognitive-behavioral intervention with aggressive boys: threeyear<br />
follow-up and preventive effects. Journal of consulting and clinical psychology, 60<br />
426-432.<br />
Lochman, J.E., Barry, T.D., & Pardini, D.A. (2003). Anger control training for aggressive<br />
youth. In A.E. Kazdin & J.R. Weisz (eds.), Evidence-based psychotherapies for children<br />
and adolescents (p. 263-282). New York: The Guilford Press.<br />
Loeber, R. (1982). The stability of antisocial and delinquent child behavior: a review.<br />
Child Development, 53 1431-1446.<br />
Loeber, R. (1991). Antisocial behavior: more enduring than changeable? Journal of the<br />
American Academy of Child and Adolescent Psychiatry, 30 393-397.<br />
Loeber, R. (1998). Ontwikkelingen en risicopatronen voor ernstige jeugddelinquentie<br />
en hun relevantie voor interventies: nooit te vroeg en nooit te laat. In W. Koops &<br />
W. Slot (red.), Van lastig tot misdadig (p. 15-32). Houten: Bohn Stafl eu Van Loghum.<br />
Loeber, R. (2005). Prediction of violence and homicide in young men. Journal of consulting<br />
and clinical psychology. 6 1074-1088.<br />
Loeber, R., & Hay, D. (1997). Key issues in the development of aggression and violence<br />
from childhood to early adulthood. Annual Review of Psychology, 48 371-410.<br />
389
390 Pedagogische adviezen voor speciale kinderen<br />
Loeber, R., & Hay, D.F. (2004). Key issues in the development of agression and vio-<br />
lence from childhood to early adulthood. Annual Review of Psychology, 48 371-410.<br />
Loeber R., Slot, N.W., & Sergeant, J.A. (red.) (2001). Ernstige en gewelddadige jeugddelin-<br />
quentie. Omvang, oorzaken en interventies. Houten: Bohn Stafl eu Van Loghum.<br />
Loeber, R., Wung, P., Keenan, K., Giroux, B., Stouthamer-Loeber, M., Kammen, W.B.<br />
van, & Maughan, B. (1993). Developmental pathways in disruptive child behavior.<br />
Development and psychopathology, 5 101-132.<br />
Lonnee, H. van, & Trierum, A. (red.) (2000). Probleemwijzer: handleiding voor het signa-<br />
leren en hanteren van problemen bij jongeren. Uitgave voor het voortgezet onderwijs.<br />
Haarlem: De Toorts.<br />
Lootens, H. (1998). Ouders speuren naar sporen. Een groepstraining voor ouders van hyperac-<br />
tieve kinderen. Doetinchem: Graviant.<br />
Lotter, V. (1978). Follow up studies. In M. Rutter & E. Schopler (red.), Autism: a reapp-<br />
raisal of concepts and treatment. New York: Plenum Press.<br />
Louwe, J.J. (2001). Over gebaande paden? De effectiviteit van een stimuleringspro-<br />
gramma voor de sociaal emotionele ontwikkeling. Tijdschrift voor Orthopedagogiek, 5<br />
233-250.<br />
Lubar, J.F., Swartwood, M.O., Swartwood, J.N., & O’Donnell, P.H. (1995). Evaluation<br />
of the effectiveness of EEG neurofeedback training for ADHD in a clinical setting<br />
as measured by changes in T.O.V.A. scores, behavioral ratings and WISC-R performance.<br />
Biofeedback and Self Regulation, 1 83-99.<br />
Luman, M., & Wassenberg, R. (2008). Met een AD(H)D brein in de klas. Balans Magazine,<br />
8 12-15.<br />
Lustig, S.L., Weine, S.M., Saxe, G.N., & Beardslee, W.R. (2004). Testimonial psychotherapy<br />
for adolescent refugees: a case series. Transcultural Psychiatry, 41 31-45.<br />
Lyons-Ruth, K., & Melnick, S. (2004). Dose-response effect of mother-infant clinical<br />
home visiting on aggressive behavior problems in kindergarten. Journal American<br />
Acad. Adolescent Psychiatry, 6 699-707<br />
Magnee, M. (2008). Do you see what I am saying? Studies on multisensory perception in<br />
autism. Proefschrift. Utrecht: Universiteit Utrecht.<br />
Main, M., (1991). Metacognitive knowledge, metacognitive monitoring and singular<br />
(coherent) vs. (multiple) (incoherent) models of attachment: fi ndings and directions<br />
for future research. In C.M. Parkes, J. Stevenson-Hinde & P. Marris (eds.), Attachment<br />
across the life cycle (p. 127-159). London: Routledge.<br />
Main, M., & Hesse, E. (1992). Disorganized/disoriented infant behavior in the Strange<br />
Situation, lapses of monitoring of reasoning and discourse during the parent’s<br />
Adult Attachment Interview and dissociative states. In M. Ammaniti & D. Stern<br />
(red.), Attachment and Psychoanalysis (p. 86-140). Rome: Laterza & Figli.<br />
Main, M., & Solomon, J. (1986). Discovery of a new insecure-disorganized-disoriented<br />
attachment pattern. In T.B. Brazelton & M.W. Yogman (red.), Affective development<br />
in infancy (p. 95-124). Norwood, NJ: Ablex.<br />
Main, M., & Solomon, J. (1990). Procedures for identifying infants as Disorganized/<br />
Disoriented during the Ainsworth strange situation. In M.T. Greenberg. D. Cicchetti<br />
& E.M. Cummings (eds.), Attachment in the preschool years: theory, research and<br />
intervention (p. 121-160). Chicago: University of Chicago Press.<br />
Manen, T. van (2000). Agressief en oppositioneel gedrag bij kinderen: een protocol<br />
voor diagnostiek en behandeling. In P. Prins & N. Pameijer (red.), Protocollen in de
Literatuur<br />
jeugdzorg. Richtlijnen voor diagnostiek, indicatiestelling en interventie. Lisse: Swets &<br />
Zeitlinger.<br />
Manen, T. van (2001). Zelfcontrole. Een sociaal-cognitief interventieprogramma voor kinderen<br />
met agressief en oppositioneel gedrag. Houten: Bohn Stafl eu Van Loghum.<br />
Manen, T.G. van, Prins, P.J.M, & Emmelkamp, P.M.G. (2004). Reducing aggressive<br />
behavior in boys with a social cognitive group treatment: results of a randomized<br />
controled trial. Journal of the American Academy of Child and Adolescent Psychiatry, 12<br />
1478-1487.<br />
March, J., Silva, S., Petrycki, S., Curry, J., Wells, K., Fairbank, J., Burns, B., Domino,<br />
M., McNully, S., Vitello, B., & Severe, J. Treatment for adolescents with depression<br />
study (TADS). Fluoxetine, cognitive-behavioral therapy and their combination for<br />
adolescents with depression. Journal of American Medical Association, 292 807-820.<br />
Marcouch, A. (2007). Marokkaans gezin heeft te laag knuffelgehalte. Stadsblad<br />
Utrecht , 14 februari 13.<br />
Marmar, C.R. (1991). Brief dynamic psychotherapy of post-traumatic stress disorder.<br />
Psychiatric Annals, 21 405-414.<br />
Maslow, A.H. (1962). Toward a psychology of being. Princeton: Van Nostrand.<br />
Masterton, J.F. (1985). Treatment of the borderline adolescent: a developmental approach.<br />
New York: Brunner/Mazel.<br />
Matorin, S., & Greenberg, L. (1992). Family therapy in the treatment of adolescents.<br />
Hospital and Community Psychiatry, 43 625-629.<br />
Mats, J., Ostlund, S., Fransson, G., Kadesjo, B., & Gillberg, C. (2007). Natuurlijke<br />
behandeling bij kinderen met klinische diagnose ADHD. (Resultaten uit Zweeds<br />
onderzoek naar het effect van een combinatie van omega-3 en omega-6 vetzuren op<br />
ADHD symptomen). www.nieuwsbank.nl 8 november.<br />
Matthys, W. (1996). Gedragsstoornissen: oppositioneel-opstandige en antisociale<br />
gedragsstoornissen. In J.A.R. Sanders-Woudstra, F.C. Verhulst, & H.F.J. de Witte<br />
(red.), Kinder- en Jeugdpsychiatrie, psychopathologie en behandeling, I (p. 181-202). Assen:<br />
Van Gorcum.<br />
Matthys, W. (1998). Groepstraining in sociale probleemoplossing voor kinderen met<br />
oppositioneel-opstandige en antisociale gedragsstoornissen. In W. Koops & W. Slot,<br />
Van lastig tot misdadig (p. 145-156) . Houten: Bohn Stafl eu Van Loghum.<br />
Matthys, W. (1999). Oppositioneel-opstandige en antisociale gedragstoornissen in de<br />
kinderleeftijd: pathogenese, diagnostiek en behandeling. Tijdschrift voor Psychiatrie,<br />
41 529-538.<br />
Matthys, W. (2001). De studie naar psychologische en biologische determinanten van agressief<br />
gedrag bij kinderen. Oratie Universiteit Utrecht, faculteit Sociale wetenschappen, 7<br />
mei.<br />
Matthys, W. (2003). Oppositioneel-opstandige en antisociale gedragsstoornissen. In<br />
F.C. Verhulst, F. Verheij & R. Ferdinand (red.), Kinder- en jeugdpsychiatrie, Psychopathologie<br />
(p. 151-167). Assen: Van Gorcum.<br />
Matthys, W. (2004a). Nog veel misverstanden over ODD en CD. Balans Belang, maart<br />
18-20.<br />
Matthys, W. (2004b).Veel veranderd in het denken over disruptieve stoornissen.<br />
Balans Belang, oktober 16-17.<br />
Matthys, W. (2005). Over agressie . 33e voorjaarscongres van de Nederlandse Vereniging<br />
voor Psychiatrie, 6, 7 en 8 april. Den Haag: Nederlands Congrescentrum.<br />
391
392 Pedagogische adviezen voor speciale kinderen<br />
Matthys, W. (2008).Gedragsstoornis in DSM V. Kind en Adolescent Review, 3 357-360.<br />
Matthys, W., Ban, E. van der, Spierings, C., & Veraar, P. (2006). Inleiding ODD/CD.<br />
www.kenniscentrum-kjp.nl Aanklikken professionals, vervolgens thema’s, ten<br />
slotte ODD/CD.<br />
Matthys, W., Cuperus, J., & Engeland, H. van (1999). Defi cient social problem-solving<br />
in boys with ODD/CD, with ADHD and with both disorders. Journal of the American<br />
Academy of Child and Adolescent Psychiatry, 38 311-321.<br />
McCann, D., Barrett, A., Cooper, A., Crumpler, D., Dalen, L., Grimshaw, K., Kitchin,<br />
E., Lok, K., Porteous, L., Prince, E., Sonuga-Barke, E., Warner, J.O., & Stevenson, J.<br />
(2007). Food additives and hyperactive behaviour in 3-year-old and 8/9-year-old<br />
children in the community: a randomised, double-blinded, placebo-controlled<br />
trial. www.thelancet.com. 5 september.<br />
McFarlane, A.C. (1987). Posttraumatic phenomena in a longitudinal study of children<br />
following a natural disaster. Journal of the American Academy of Child and Adolescent<br />
Psychiatry, 26 764-769.<br />
Meer, B. van der (2000). School en geweld. Assen: Koninklijke Van Gorcum.<br />
Meer, B. van der (2002). Pesten op school. Assen: Koninklijke Van Gorcum.<br />
Meere, J.J van der (2000). Attention defi cit hyperactivity disorder (ADHD): een toestandregulatie-defi<br />
cit. In J.D. Bosch, H.A. Bosma, R.J. van der Gaag, A.J.J.M. Ruijssenaars<br />
& A.Vyt (red.). Jaarboek ontwikkelingspsychologie, orthopedagogiek en kinderpsychiatrie<br />
4, 2000- 2001 (p. 169-189). Houten: Bohn Stafl eu Van Loghum.<br />
Meichenbaum, D. (1977). Cognitive-behavior modification. An integrative approach. New<br />
York: Plenum Press.<br />
Meichenbaum, D. (1988). Cognitive-behavioral modifi cation with ADHD. In L. Bloomingdale<br />
& J. Sergeant (eds.), Attention-deficit disorder: criteria, cognition and intervention<br />
(p. 127-140). New York: Pergamon.<br />
Meijer, M., & Treffers, Ph.D.A. (1996). Borderline persoonlijkheidsstoornis en identiteitsstoornis<br />
bij adolescenten. In J.A.R. Sanders-Woudstra, F.C. Verhulst & H.F.J. de<br />
Witte (red.), Kinder- en Jeugdpsychiatrie, psychopathologie en behandeling, I (p. 419-433).<br />
Assen: Van Gorcum.<br />
Mesibov, G., Shea, V., & Schopler, E. (2004). The TEACHH approach to autism spectrum<br />
disorders. New York: Plenum Press.<br />
Metz, Q. (2008). Harmonie tussen de mens en het paard. AD, sectie diagnose , 29 november<br />
4-5.<br />
Michelson, D., Buitelaar, J.K., Danckaerts, M., Gillberg, C., Spencer, T.J., Zuddas,<br />
A., Faries, D.E., Zhang, S., & Biederman, J. (2004). Relapse prevention in pediatric<br />
patients with ADHD treated with atomoxetine: a randomized, double-blind, placebo-controlled<br />
study. Journal of the American Academy of Child & Adolescent Psychiatry,<br />
43 896-904.<br />
Miller, A.L., Rathus, J.L., & Linehan, M.M. (2007). Dialectical behaviour therapy with<br />
suicidal adolescents. New York: The Guilford Press.<br />
Miller, A.L., Rathus, J.L., Linehan, M.M., Wetzler, S., & Leigh, E. (1997). Dialectical<br />
behaviour therapy adapted for suicidal adolescents. Journal of practical psychiatry<br />
and behavioural health, 3 78-86.<br />
Minderaa, R. (2001). Waarom doet hij dat nou niet? Interview. Balans Belang , maart .<br />
Minuchin, S. (1974). Familiesand family therapy. Cambridge: Harvard University Press.
Literatuur<br />
Moeilijke mensen: Schemagerichte therapie bij borderline persoonlijkheidsstoornis.<br />
www.moeilijkemensen.nl<br />
Moffi t, T.E. (1993). Adolescence-limited and life-course-persistent antisocial beha-<br />
vior: a developmental taxonomy. Psychological Review, 4, 674-701.<br />
M o f fi t, T.E., & Caspi, A. (2007). Evidence from behavioral genetics for environmental<br />
contributions to antisocial conduct. In J.E. Grusec & P.D. Hastings (red.). Handbook<br />
of socializations: theory and research (p. 96-123). New York: The Guilford Press.<br />
Moffi t, T.E., Caspi, A., Dickson, N., Silva, P., & Stanton, W. (1996). Childhood-onset<br />
versus adolescent-onset antisocial conduct problems in males: natural history from<br />
ages 3-18 years. Development and Psychopathology, 8 399-424.<br />
Mol, H. (2000). Faalangst, hoe roep je dat op? Tijdschrift voor Leerlingbegeleiding , juni.<br />
Mol, H. (2001). Overmeester de macht der gewoonte, deel 2. Tijdschrift voor Leerlingbegeleiding<br />
, april.<br />
Moleman, P., Bruijn, J.A., & Emmelkamp, P.M.G. (2006). Stemmingsstoornissen. In<br />
W. Vandereycken, C.A.L Hoogduin, P.M.G Emmelkamp (red.). Handboek psychopathologie,<br />
deel 2, Klinische praktijk (p. 281-316).<br />
Molenaar-Klumper. (2001). NLD. Signaleren, diagnosticeren en behandelen in de onderwijssetting.<br />
Amsterdam: Harcourt Assessment BV.<br />
Molenbroek, J. van (2001). Gewoon druk of ADHD? Tijdschrift voor Leerlingbegeleiding,<br />
4 8-10.<br />
Molendijk, N.K., & Geurts, H.M. (2008). Het zelfconcept van kinderen met ADHD.<br />
Kind en Adolescent , 3 162-171.<br />
Molina, B.S.G., Flory, K., Hinshaw, S.P., Greiner, A.R., Arnold, E., Swanson, J.M.,<br />
Hechtman, L., Jensen, P.S., Vitiello, B., Hoza, B., Pelham, W.E., Elliot, G.R., Wells,<br />
K.C., Abikoff, H.B., Gibbons, R.D., Marcus, S., Conners, C.K., Epstein, J.N., Greenhill,<br />
L.L., March, J.S., Newcorn, J.H., Severe, J.B., & Wigal, T. Delinquent behavior<br />
and emerging substance use in the MTA at 36 months: prevalence, course and<br />
treatment effects. Journal of the American Academy of Child & Adolescent Psychiatry, 8<br />
1028-1040.<br />
Montfoort, A.M., & Slot, N.W. (2008). Handboek Deltamethode gezinsvoogdij, versie 2.<br />
Utrecht: Mogroep Jeugdzorg.<br />
Moore, N.C. (2000). A review of EEG biofeedback treatment of anxiety disorders. Clinical<br />
Electroencephalography, 1 1- 6.<br />
Moorlag, H. (2001). Agressie: wat doe je ermee? KPC info , maart.<br />
Mosholder, A.D., Gelperin, K., Hammad, T.A., Phelan, K., & Johann-Liang, R. (2009).<br />
Hallucinations and other psychotic symptoms associated with the use of attentiondefi<br />
cit/hyperactivity disorder drugs in children. Pediatrics, 123 611-616.<br />
Mossevelde, E. van (1999). Pubers in de klas, hoe blijf je hen de baas? Leuven/Amersfoort:<br />
ACCO.<br />
MTA Cooperative Group: Abikoff, H.B., Conners, C.K., Greenhill, L.L., Hinshaw, S.P.,<br />
Pelham, W.E., & Swanson, J.M. (1999). Multimodal treatment study of children<br />
with ADHD, a 14 month randomized clinical trial of treatment strategies for attention-defi<br />
cit/hyperactivity disorder. Archives of General Psychiatry , 12 1073-1086.<br />
Mufson, L., Weissman, M.M., Moreau, D., & Garfi nkel, R. (1999). Effi cacy of interpersonal<br />
psychotherapy for depressed adolescents. Archives of General Psychiatry, 56<br />
573-579.<br />
393
394 Pedagogische adviezen voor speciale kinderen<br />
Mulders, M.A.H., Hansen, M.A.T., & Roosen C.J.A. (red.) (1996). Autisme: aanpassen en<br />
veranderen. Handboek voor de ambulante praktijk. Assen: Van Gorcum.<br />
Muller, T. (1995). Borderline, persoonlijkheidsstoornis . Nursing , oktober .<br />
Mulligen, W., Gieles, & P. Nieuwenbroek, A. (2001). Tussen thuis en school. Over contextuele<br />
leerlingbegeleiding. Leuven/Amersfoort: Acco.<br />
Mulligen, W., & Nieuwenhuizen, A. (2007). De depressie komt van thuis mee. Bij de<br />
les , oktober 62-64.<br />
Multidisciplinaire Richtlijn ADHD (2007). Richtlijn voor de diagnostiek en behandeling<br />
van ADHD bij kinderen en jeugdigen. Utrecht: Trimbos-instituut. www.<br />
ggzrichtlijnen.nl<br />
Multidisciplinaire Richtlijn Angststoornissen (2007). Utrecht: Trimbos-instituut.<br />
www.ggzrichtlijnen.nl<br />
Multidisciplinaire Richtlijn Depressie (2007). Utrecht: Trimbos-instituut. www.ggz-<br />
richtlijnen.nl<br />
Myles, B., Trautman, M.L., & Schelvan, R.L. (2006). Verborgen regels. Huizen: Pica.<br />
Nabkasorn, C., Miyai, N., Sootmongkol, A., Junprasert, S., Yamamoto, H., Arita, M.,<br />
& Miyaashita, K. (2005). Effects of physical exercise on depression, neuroendocrine<br />
stress hormones and physiological fi tness in adolescent females with depressive<br />
symptoms. The European Journal of Public Health, DOI: 10.1093/eurpub/cki159.<br />
Nakash-Eiskovits, O., Dutra, L., & Western, D., (2002). Relationship between attachment<br />
patterns and personality pathology in adolescents. Journal of the American<br />
Academy of Child and Adolescent Psychiatry, 9 1111-1123.<br />
Nas, C.N., Brugman, D. & Koops, W. (2006). De effecten van het interventieprogramma<br />
EQUIP op de morele ontwikkeling, denkfouten en sociale vaardigheden<br />
bij delinquente jongens. Kind en Adolescent, 2 112-127.<br />
National Institute of Mental Health (NIMH). Multimodal treatment study of ADHD<br />
follow-up (2004). 24 month outcomes of treatment strategies for attention-defi cit/<br />
hyperactivity disorder. Pediatrics, 113 754-761.<br />
Nauta, M. & Scholing, A. (2006). Dappere kat. Behandeling van kinderen en adolescenten<br />
met angststoornissen. Groningen: Accare.<br />
Neurofeedback.-informatie. www.neurofeedback.nl<br />
NICE, National Institute for Health and Clinical Excellence (2005). Posttraumatic<br />
stress disorder (PTSD): the management of PTSD in adults and children in primary<br />
and secondary care. www.nice.org.uk<br />
NICE, National Institute for Health and Clinical Excellence (2008). Attention defi cit<br />
hyperactivity disorder: diagnosis and management of ADHD in children, young<br />
people and adults. September. Clinical Guideline (CG), nr 72. www.nice.org.uk/<br />
CG072fullguideline<br />
Nicolai, N. J. (2001a). Hechting en psychopathologie: een literatuuroverzicht, Tijdschrift<br />
voor Psychiatrie, 5 333-342.<br />
Nicolai, N.J. (2001b). Hechting en psychopathologie: de refl ectieve functie, Tijdschrift<br />
voor Psychiatrie, 10 705-713.<br />
Nieuwenbroek, A. (1998). Faalangst en ouders. Kampen: Kok.<br />
Nieuwenbroek, A. (2001a). Faalangst in de les. Tijdschrift voor Leerlingbegeleiding, 4 4-7.<br />
Nieuwenbroek, A. (2001b). Erfelijke bibberknieën. Didaktief & school, 8 30-32.<br />
Nieuwenbroek, A. (2003). Als straffen niet meer helpt. Orde. Van twaalf tot achttien.<br />
Brochurereeks 1 (p. 17-19). Den Haag: Uitgeverij School BV.
Literatuur<br />
Nieuwenbroek, A., & Ruigrok, J. (2004). Handboek faalangsttraining . Esch: Quirijn.<br />
www.nji.nl (2008). Aanpak straatcoaches in Amsterdam Slotervaart werkt voor de<br />
helft van de probleemjongeren. Nieuwsbrief Jeugd , 6 .<br />
Nieuwenbroek, A., Ruigrok, J., & Vries, J.J. de (1997). Begeleiding van faalangstige<br />
leerlingen. In N. Deen e.a. (red.), Handboek leerlingbegeleiding: praktische handleiding.<br />
Alphen aan den Rijn: Samsom.<br />
Nock, M.K. (2003). Progress review of the psychosocial treatment of child conduct<br />
problems. Clinical Psychology: Science and Practice, 10 1-28.<br />
Noens, I., & Berckelaer- Onnes, I.A. van (2004). Making sense in a fragmentary world:<br />
communication in people with autism and learning disability. Autism, 8 197-218.<br />
Noens, I. & Berckelaer-Onnes, I.A. van (2005). Captured by details: sense-making, language<br />
and communication in autism. Journal of Communication Disorders, 38 123-141.<br />
Nova-reportage (2001). Over het Don Bosco college in Volendam, waar een cameraploeg<br />
een half jaar gefi lmd heeft na de ramp in de nieuwjaarsnacht van 2001. Uitzending<br />
16 juni.<br />
Oates, T. (2007). Rhetoric and reality. In K.Myers, D. Leonard, H. Taylor (eds.), Genderwatch:<br />
Still watching… Stoke-on-Trent: Trentham.<br />
O’Connor, T.G., & Zeanah, C.H. (2005). Hechtingsstoornissen: diagnose en behandelingsmogelijkheden.<br />
Kind en Adolescent Review, 2 158-188.<br />
Offord, D.R., Boyle, M.C., & Racine, Y.A. (1991). The epidemiology of antisocial behavior<br />
in childhood and adolescence. In D.J. Pepler & K.H. Rubin (red.), The development<br />
and treatment of childhood aggression (p. 31-54). Hillsdale: Lawrence Erlbaum.<br />
OFSTED (Offi ce for Standards in Education) (2003). Boys’ underachievement in secondary<br />
schools . London: Ofsted publications centre.<br />
Olivier, J.E. (1994). De transgenerationele overdracht van kindermishandeling. In<br />
Literatuurselectie Kinderen en Adolescenten, 1 (3). Houten: Bohn Stafl eu Van Loghum.<br />
Ollendick, T.H., & Francis, G. (1988). Behavioral assessment and treatment of child-<br />
hood phobias. Behaviour modification, 12 165-204.<br />
Ollendick, T.H., & King, N.J. (1994a). Diagnosis, assessment and treatment of inter-<br />
nalizing problems in children: the role of longitudinal data. Journal of Consulting<br />
and Clinical Psychology, 62 918-927.<br />
Ollendick, T.H., Mattis, S.G., & King, N.J. (1994b). Panic in children and adolescents:<br />
a review. Journal of Child Psychology and Psychiatry, 35 113-134.<br />
Ollendick, T. H., & Seligman, L.D. (2006). Anxiety disorders. In C. Gillberg, R. Har-<br />
rington & H.C. Steinhausen (eds.), A clinician’s handbook of child and adolescent psychi-<br />
atry (p. 144-188). Cambridge: University Press.<br />
Olweus, D. (1991). Bully/ victim problems among schoolchildren: basic facts and<br />
effects of a school-based intervention program. In D. Pepler & K.H. Rubin (eds.),<br />
The development and treatment of childhood aggression (p. 411-448). Hillsdale, NJ: Erlbaum.<br />
Onderwijsblad, Het (2001). Van jongensklassen worden vooral meisjes beter , 30 juni 11.<br />
Onyut, L.P., Neuner, F., Schauer, E., Ertl, V., Odenwald, M., Schauer, M., & Elbert,<br />
T. (2005). Narrative exposure therapy as a treatment for child war survivors with<br />
posttraumatic stress disorder: two case reports and a pilot study in an African settlement.<br />
BMC Psychiatry, 5 1-9.<br />
Oord, S. van der, Lucassen, S., Emmerik, A. van, & Emmelkamp, P. (2008). Cognitief<br />
gedragstherapeutische schrijftherapie bij kinderen met een posttraumatische<br />
395
396 Pedagogische adviezen voor speciale kinderen<br />
stressstoornis. Resultaten van een ongecontroleerde behandelstudie. Kind en Adoles-<br />
cent Praktijk, 4 168-174.<br />
Oosterlaan, J. (2003). Behavioral inhibition and the development of childhood anxi-<br />
ety disorders. In W.K. Silverman & P.D.A. Treffers, Anxiety disorders in children and<br />
adolescents (p. 45-71) . Cambridge: Cambridge University Press.<br />
Oosterman, M. (2007) . Attachment to foster parents. Proefschrift. Vrije Universiteit<br />
Amsterdam afdeling Orthopedagogiek. Amsterdam: Vrije Universiteit.<br />
Oostrik, H., & Ruigrok, J. (2004). Als team op twee lijntjes komen, excuus omzetten<br />
in actie. Tijdschrift voor Leerlingbegeleiding, 5 en 6.<br />
Oostrik, H., Ruigrok, J., & Vroonhoven W. van (2005). De verbindende school. ’s Herto-<br />
genbosch: KPC Groep.<br />
Opzij (2005). Gescheiden onderwijs leidt tot betere resultaten. Opzij, 1 81.<br />
Ornstein, R.E. (1993). Roots of the self. Unraveling the mystery of who we are. San Fran-<br />
cisco: Harper.<br />
Orobio de Castro, B. (2000). Social information processing and emotion in antisocial boys .<br />
Amsterdam: Vrije Universiteit.<br />
Orobio de Castro, B. (2007). Woede, wraak en leedvermaak. Op zoek naar de drijvende<br />
krachten achter de ontwikkeling van gedragsproblemen. Kind en Adolescent, 2 62-79.<br />
Orobio de Castro, B. (2008). Help of ik sla…! De Volkskrant , sectie Hart en Ziel, 20 sep-<br />
tember 5.<br />
Orobio de Castro, B., Brendgen, M., Boxtel, H. van, Vitaro, F., & Schaepers, L. (2007).<br />
‘Accept me or else…’. Overestimation of own social competence in proactive aggression.<br />
Journal of Abnormal Child Psychology, DOI.org/10.2007/S10802-006-9063-6.<br />
Orobio de Castro, B., Merk, W., Koops, W., Veerman, J.W., & Bosch, J.D. (2005). Emotions<br />
in social information processing and their relations with reactive and proactive<br />
aggression in referred aggressive boys. Journal of Clinical Child and Adolescent Psychology,<br />
34 105-116.<br />
Orobio de Castro, B., Veerman, J.W., Koops, W., Bosch, J.D., & Monshouwer, H.J.<br />
(2002). Hostile attribution of intent and aggressive behavior: a meta-analysis. Child<br />
Development, 73 916-934.<br />
Öry, F., Ruiter, C. de, & Stam, P. (2004). Ongenadige opvoeding kweekt meer narigheid.<br />
De Volkskrant , 24 december.<br />
Os, J. van (2008). Citaten in ‘Geen biomarkers, maar syndromen’. De Volkskrant , sectie<br />
Kennis, 15 november.<br />
Öst, L.G. (1986). Applied relaxation. Behaviour Reserch and Therapy, 25 397-409.<br />
Öst, L.G. (1989). One session treatment for specifi c phobias. Behaviour Reserch and Therapy,<br />
27 1-7.<br />
Othmer, S. (2000). Rigt side training for social-emotional defi cits. California Biofeedback<br />
Society Newsletter, winter .<br />
Othmer, S., Othmer, S.F., & Kaiser, D.A. (1999). EEG biofeedback: an emerging model<br />
for its global effi cacy. In J.R. Evans & A.Abarbanel (eds.), Introduction to quantative<br />
EEG and neurofeedback (p. 243-310) . San Diego: Academic Press.<br />
Oubré, A. (2002). EEG neurofeedback for treating psychiatric disorders. Psychiatric<br />
Times, 2 .<br />
Oude Egberink, A. (2001). ‘Zo’n echt mannetje’. Mannenhulpverleners over veroordeling<br />
van mannelijkheid. M/V Zorg, voorheen Vrouw en Gezondheidszorg 10 16-17.
Literatuur<br />
Ozgen, H. (2008). Morphological features in children with autism . Proefschrift. Utrecht:<br />
Universiteit Utrecht, afd. geneeskunde.<br />
Ozonoff, S. (1995). Executive functions in autism. In E. Schopter & G. Mesibov (eds.),<br />
Learning and cognition in autism (p. 199-219). New York: Plenum Press.<br />
PAD, (1987, 1996). Programma Alternatieve Denkstrategieën . Utrecht: Seminarium voor<br />
Orthopedagogiek.<br />
Pameijer, N. K. (2002). Handelingsgerichte diagnostiek bij kinderen: de rol van de<br />
beschermende factoren. Psychopraxis, 1 14-20.<br />
Pameijer, N. K., & Beukering, J.T.E. van (2006). Handelingsgerichte diagnostiek en<br />
handelingsgericht werken: een werkkader voor de remedial teacher (1). Tijdschrift<br />
voor Remedial Teaching, 9 14-19.<br />
Pameijer, N.K., & Beukering, J.T.E. (2006). Handelingsgericht werken: een handreiking<br />
voor de interne begeleider. Samen met leraar, ouders en kind aan de slag. Leuven: Acco.<br />
Paris, J. (1994). Borderline personality disorder: a multidimensional approach. Washington,<br />
DC: American Psychiatric Press.<br />
Paris, J. (1996). Social factors in the personality disorders: a biopsychosocial approach to etio-<br />
logy and treatment. New York: Cambridge University Press.<br />
Paris, J. (1997). Antisocial and borderline personality disorders: two separate diagno-<br />
ses or two aspects of the same psychopathology? Comprehensive psychiatry, 38 237-<br />
242.<br />
Parker, G., & Fletcher, K. (2008). Treating depression with the evidence based psycho-<br />
therapie: a critique of the evidence. Acta Psychiatrica Scandinavica, 115 352-359.<br />
Paternotte, A. (red.) (1998). Wacht even. Kinderen met ADHD/ADD thuis en op school.<br />
Bilthoven: Balans.<br />
Paternotte, A. (1999a). Waarom speelt hij niet? Het NLD-syndroom: problemen bij<br />
signalering. Balans Belang , januari.<br />
Paternotte, A. (1999b). Het komt niet vanzelf. Het NLD-syndroom: behandeling 2.<br />
Balans Belang , juli.<br />
Paternotte, A. (2001). PDD-NOS/ASS in het voortgezet onderwijs en ADHD in het<br />
voortgezet onderwijs. Balans Belang, 73 25-28.<br />
Paternotte, A. (2004). Kinderen met ADD. Praktische ondersteuning op school, thuis<br />
en in de sociale omgeving. Balans Belang , maart 13-16<br />
Paternotte, A. (2006a) (red). NLD . Bilthoven: Balans Publicaties, Balans Belicht.<br />
Paternotte, A. (red.) (2006b). Syndroom van Asperger. Bilthoven: Balans Publicaties,<br />
Balans Belicht.<br />
Paternotte, A. (red.) (2006c). PDD-NOS. Bilthoven: Balans Publicaties, Balans Belicht.<br />
Paternotte, A. (2008). De kloof overbruggen. Indrukken van het Europese congres<br />
over kinder- en jeugdpsychiatrie. Balans Magazine, 9 28-31.<br />
Paternotte, A., & Buitelaar, J. (2006). Het is ADHD. Houten: Bohn Stafl eu Van Loghum.<br />
Paternotte, A., & Gaag, R.J. van der (2008). Balans belicht. MCDD. De meest recente<br />
inzichten over MCDD. Bilthoven: Vereniging Balans.<br />
Patterson, G. R. (1982). Coercive family process. Eugene, OR: Castalia.<br />
Patterson, G. R. (2005). The next generation of PMTO models. Behavior Therapist, 28<br />
25-32.<br />
Patterson, G., R. Reid, J., & Dishion, T. (1992). Antisocial boys: a social interactional<br />
approach. Eugene, OR: Castalia.<br />
397
398 Pedagogische adviezen voor speciale kinderen<br />
Pauw, P. (2000). Faalangst in het voortgezet onderwijs. Tijdschrift voor Remedial Tea-<br />
ching , december.<br />
Peeters, F., Vinken, R., & Wolfi s, M. (2005). Mindfulness based cognitive therapy for<br />
depression. Een training voor terugvalpreventie . 33e Voorjaarscongres van de Neder-<br />
landse Vereniging voor Pychiatrie 6, 7 en 8 april. Den Haag: Nederlands Congrescen-<br />
trum.<br />
Peeters, J. (1998). Moeilijke adolescenten . Leuven/Apeldoorn: Garant.<br />
Pelham, W.E. (2007). Drugs for ADHD ‘not the answer’. BBC Panorama , 12 november.<br />
Pelham, W.E., Carlson, W.L., & Sams, S.E. (1992). Separate and combined effects of<br />
methylphenidate and behavior modifi cation on the classroom behavior and academic<br />
performance of ADHD boys. Group effects and individual differences. Journal<br />
of Consulting and Clinical Psychology, 60 259-283.<br />
Pelham, W.E., Gnagy, E.M., Greiner, A., Hoza, B., Hinshaw, S.P., Swanson, J., Simpson,<br />
S., Shapiro, C., Bukstein, O., & Baron-Mak, C. (2000). Behavioral versus behavioral<br />
and pharmacological treatment in ADHD children attending a summer treatment<br />
program. Journal of Abnormal Child Psychology, 28 507-525.<br />
Pels, T., & Breuk, R. (2007). Je maakt de onmacht groter. De Volkskrant , 27 oktober.<br />
Pels, T.V.M. (1998). Opvoedingsdiversiteit en preventiebeleid: hoe kan preventief<br />
gezinsbeleid aansluiten bij de behoeften van opvoeders? In W. Koops & W. Slot<br />
(red.), Van lastig tot misdadig (p. 187-200). Houten: Bohn Stafl eu Van Loghum.<br />
Pelsser, L.M.J. (2003). De invloed van voeding op hyperactief gedrag bij kinderen met<br />
ADHD. Kind en Adolescent , 1 4-16.<br />
Pelsser, L.M.J., & Buitelaar, J.K. (2002). Gunstige invloed van een standaardeliminatiedieet<br />
op gedrag van jonge kinderen met een aandachtstekort-hyperactiviteitsstoornis<br />
(ADHD), een verkennend onderzoek. Nederlands Tijdschrift voor Geneeskunde,<br />
146 2543-2547.<br />
Pelsser, L.M.J., Frankema, K., Toorman, J., Savelkoul, H.F.J., Pereira, R.R., & Buitelaar,<br />
J.K. (2008). A randomised controlled trial into the effects of food on ADHD.<br />
European Child and Adolescent Psychiatry. DOI 10.1007/s00787-008-695-7. Published<br />
online: 21 April 2008.<br />
Pereira, R. (2005). Stuiterend door het leven. Wormer: Inmerc.<br />
Pereira, R. (2007a). Behandelen met methylfenidaat (Ritalin, Concerta of Equasym<br />
XL), met dexamfetamine en met atomoxetine. De deskundige dat ben je zelf. www.<br />
balansdigitaal.nl/assetmanager.asp?aid = 1418<br />
Pereira, R. (2007b). We puzzelen net zo lang tot we het goed hebben. Balans Magazine ,<br />
juni/juli 19-22.<br />
Perrin, S., Smith, P., & Yule, W. (2000). The assessment and treatment of post-traumatic<br />
stress disorder in children and adolescents. Journal of Child Psychology and Psychiatry,<br />
41 277-289.<br />
Peterson, C., Maier, S., & Seligman, M.E.P. (1993). Learned helplessness: a theory for the<br />
age of personal control. New York: Oxford University Press.<br />
P fi ffner, L. J. (2003). Psychosocial Treatment for ADHD-inattentive type. ADHD<br />
Report , 5 1-8.<br />
P fi ffner, L.J., Mikami, A. Y., Huang-Pollock, C., Easterlin, B., Zalecki, C., & McBurnett,<br />
K. (2007). A randomized, controlled trial of integrated home-school behavioral<br />
treatment for ADHD, predominantly inattentive type. Journal of the American<br />
Academy of Child & Adolescent Psychiatry, 8 1041-1050.
Literatuur<br />
Piaget, J. (1936/1953). Origins of of intelligence in the child. London: Routledge & Kegan<br />
Paul.<br />
Pineda, J. (2006). Efficacy of neurofeedback training on autism spectrum disorders . Poster<br />
presented at Cognitive Neuroscience Society, San Francisco CA, 8-11 april.<br />
Pinker, S. (2008). De sekseparadox. Mannen, vrouwen en hun kansen op succes . Amster-<br />
dam: Contact.<br />
Pinto, D. (2004). Interculturele communicatie, conflicten en management (ICCM). Houten:<br />
Bohn Stafl eu Van Loghum.<br />
Plalsler, J. (2007). Jong en veelbelovend. Ontwikkeling van erkende gedragsinterventies voor<br />
jeugdige delinquenten door de Raad voor de Kinderbescherming. Utrecht: Raad voor de<br />
Kinderbescherming.<br />
Ploeg, J.D. van der (2003). Gedragsproblemen. Rotterdam: Lemniscaat.<br />
Ploeg, J.D. van der (2003a). Knelpunten in de jeugdzorg. Onderbelichte onderwerpen. Rotterdam:<br />
Lemniscaat.<br />
Ploeg, P. van der, (2006). Verwachten we niet te veel van de pedagogische remedie?<br />
NVO bulletin , 2 8-11.<br />
Polderman, N.(1998). Hechtingsstoornis, beginnen bij het begin. Tijdschrift voor Ortho-<br />
pedagogiek, 10 .<br />
Polderman, N. (2008). Het blijft toch je familie. De Volkskrant , sectie Hart en Ziel, 6<br />
december 1.<br />
Pollack, W. (1999). Echte jongens. Utrecht: Kosmos.<br />
Pont, S. (2008). Hyperouders maken zwakke kinderen. De Volkskrant , 10 januari,<br />
forumpagina 10 .<br />
Popma, A. (2006). Neurobiological factors of antisocial behavior in delinquent male<br />
adolescents. Proefschrift. Amsterdam: Vrije Universiteit.<br />
Posey, D.J. (2004). D-cycloserine seems to improve social and communication skills in<br />
autistic children. American Journal of Psychiatry, Reuters Health , november 17.<br />
Poulie, M.F. (1994). Wat orthopedagogen en leerkrachten over motivatie mogen<br />
weten. Enkele notities over motiverende en demotiverende effecten van feedback.<br />
In W.H.J. van Bon, E.C.D.M. van Lieshout & J.T.A. Bakker. Gewoon, ongewoon, buitengewoon<br />
(p. 298-311). Opstellen over leerproblemen. Rotterdam: Lemniscaat.<br />
Prins, M. (2008). De deugd van tegenwoordig. Onderzoek naar jongeren en hun grenzen. Nijmegen:<br />
Radboud Universiteit, mei .<br />
Prins, P.J.M. (1995). Kleine mythologie van effectieve kinderpsychotherapie. Tijdschrift<br />
voor Psychotherapie, 21 524-527.<br />
Prins, P.J.M. (1998). Cognitie en emotionele stoornissen bij kinderen. In J.D. Bosch,<br />
H. A. Bosma, R.J. van der Gaag, A.J.J.M. Ruijssenaars & A.Vyt (red.), Jaarboek Ontwikkelingspsychologie,<br />
orthopedagogiek en kinderpsychiatrie, 3,1998-1999, 149-169.<br />
Prins, P.J.M., & Bosch, J.D. (1998). Methoden en technieken van gedragstherapie bij kinderen<br />
en jeugdigen. Houten: Bohn Stafl eu Van Loghum.<br />
Prins, P.J.M., Brink, E. ten, Eenhoorn, A., & Lootens, H. (1999). ADHD: een multimodale<br />
behandeling. Houten: Bohn Stafl eu Van Loghum.<br />
Prins, P.J.M., & Manen, T.G. van (2005). Cognitive-behavioral treatment and aggression<br />
in children and youth. In A. Freeman (ed.), International encyclopedia of cognitive<br />
behavior therapy. New York: Kluwer Academie.<br />
Prins, P.J.M., & Manen, T.G. van (2006). Agressie en gedragsstoornissen bij kinderen<br />
en jeugdigen. In Vandereycken, W., Hoogduin, C.A.L., Emmelkamp, P.M.G. (2006).<br />
399
400 Pedagogische adviezen voor speciale kinderen<br />
Handboek psychopathologie, deel 2, Klinische praktijk. (p. 547-567). Houten: Bohn Staf-<br />
leu Van Loghum.<br />
Prins, P.J.M., & Pameijer, N. (red.) (2000). Protocollen in de jeugdzorg . Lisse: Swets &<br />
Zeitlinger.<br />
Prinsen, B. (red.) (2008). Kortgesloten? Een verkenning van goede en vlotte aansluiting tus-<br />
sen de jeugdgezondheidszorg en de jeugdzorg. Utrecht: Nederlands Jeugdinstituut (NJi).<br />
Prinzie, P. (2007). Waarom doet mijn kind zo moeilijk? Moeilijk gedrag begrijpen en efficiënt<br />
straffen en belonen. Arnhem: Terra-Lannoo.<br />
Quay, H.C. (1987). Patterns of delinquent behavior. In H.C. Quay (ed.), Handbook of<br />
juvenile delinquency (p. 118-138). New York: Wiley.<br />
Raaijmakers, M. (2008). Aggressive behavior in preschool children. Neuropsychological cor-<br />
relates, costs of service use and preventive efforts . Proefschrift. Utrecht: Universiteit<br />
Utrecht, afdeling geneeskunde.<br />
Rabiner, R. (2008). How strong is the research support for neurofeedback treatment<br />
of children with ADHD? January 25th. www. sharpbrains.com/blog/2008 / 01 / 25/how-<br />
strong-is-the-research-support-for-neurofeedback-treatment-with-adhd<br />
Raggi, R.L., & Chronis, A.M. (2006). Interventions to address the academic impair-<br />
ment of children and adolescents with ADHD. Clinical Child and Family Psychology<br />
Review, 2 85-111.<br />
Raine, A., Lencz, T., Bihrle, S., LaCasse, L., & Colletti, P. (2000). Reduced prefrontal<br />
gray matter volume and reduced autonomic activity in antisocial personality disorder.<br />
Archives of General Psychiatry, 2 119-127.<br />
Rapee, R.M. (1997). Potential role of child rearing practices in the development of<br />
anxiety and depression. Clinical Psychology Review, 17 47-67.<br />
Rapee, R.M., Abbott, M.J., & Lyneham, H.J. (2006). Bibliotherapy for children with<br />
anxiety disorders using written material for parents: a randomised controlled trial.<br />
Journal of Consulting and Clinical Psychology, 3 436-444.<br />
Rapoport, J.L., & Swedo, S. (2002). Obsessive-compulsive disorder. In M. Rutter & E.<br />
Taylor, Child and adolescent psychiatry (4th edition). Oxford: Blackwell Publishing.<br />
Rapoport, J.L., Swedo, S., & Leonard, H. (1994). Obsessive-compulsive disorder. In M.<br />
Rutter, E. Taylor, & L. Hersov (eds.), Child and adolescent psychiatry – Modern approa-<br />
ches (3rd ed.) (p. 441-454). Oxford: Blackwell Scientifi c Publications.<br />
Recept voor faalangst (2000). Tijdschrift voor Leerlingbegeleiding, 3.<br />
Reichart, C.G. (2000). Stemmingsstoornissen. In F.C. Verhulst & F. Verheij (red.),<br />
Adolescentenpsychiatrie (p. 22-44). Assen: Van Gorcum.<br />
Reinherz, H.Z., Paradis, A.D., Giaconia, R.M., Stashwick, C.K., & Fitzmaurice, G.<br />
(2003). Childhood and adolescent predictors of major depression in the transition<br />
to adulthood. American Journal of Psychiatry, 160 2141-2147.<br />
Rensen, B. (2007). Aanpak van allochtonen. Presentatie: congres Doe ’s normaal’,<br />
Utrecht, 8 maart.<br />
Richardson, A.J., & Montgomery, P., (2005). The Oxford-Durham Study: a randomized<br />
controlled trial of dietary supplementation with fatty acids in children with<br />
developmental coordination disorder, Pediatrics, 5 1360-1366. Published online May<br />
2, 2005.<br />
Richters, M.M., & Volkmar, F. (1994). Reactive attachment disorder of infancy or early<br />
childhood. Journal American Academy Child and Adolescent Psychiatry, 33 328-332.<br />
Rieffe, C., & Novin, S. (2006). Emotionele ontwikkeling & cultuur. NVO, 2 6-7.
Literatuur<br />
Rigter, J. (2002, derde oplage 2006). Ontwikkelingspsychopathologie bij kinderen en jeug-<br />
digen. Bussum: Coutinho.<br />
Riksen-Walraven, J.M.A. (2002). Wie het kleine niet eert… over de grote invloed van vroege<br />
sociale ervaringen. Inaugurele rede . Nijmegen: Katholieke Universiteit.<br />
Rinne, T. (2002). The neuro-endocrine scars of sustained childhood abuse in adult female<br />
patients with borderline personality disorder. Noordwijkerhout: Druno Druk.<br />
Rinsley, D.B. (1980). Diagnosis and treatment of borderline and narcissistic adoles-<br />
cent. Bulletin of the Menninger Clinic, 44 147-170.<br />
Roberts, T., Edgar, J.C, Zarnow, D.M., & Levy, S.E. (2008). Brain’s magnetic fi elds<br />
reveal language delays in autism. The Children’s Hospital of Philadelphia, Decembre<br />
1, PR Newswire-US Newswire op www.chop.edu/consumer/index.jsp. Zoek onder<br />
‘brain response patterns show delays in autism’.<br />
Robinson, G., & Maines, B. (2003). Een schreeuw om hulp. De No Blameaanpak bij pesten.<br />
Mechelen: Bakermat.<br />
Rogeness, G., Javors, M., & Pliszka, S. (1992). Neurochemistry and child and adolescent<br />
psychiatry. Journal of the Academy of Child and Adolescent Psychiatry, 31 765-781.<br />
Rosenstein, D.S, & Horowitz, H.A. (1996). Adolescent attachment and psychopathogy.<br />
Journal of Counseling and Clinical Psychology, 2 244-253.<br />
Rotter, J.B. (1966). Generalized expectancies for internal versus external control of<br />
reinforcement. Psychological monographs, 1 300-303.<br />
Rourke, B.P. (1989). Nonverbal learning disabilities: the syndrome and the model. New<br />
York: The Guilford Press.<br />
Rourke, B.P. (ed.) (1995). Syndrome of nonverbal learning disabilities: neurodevelopmental<br />
manifestations. New York: The Guilford Press.<br />
Rourke, B.P. (2008). What are the relations among NLD, Asperger’s Syndrome (AS)<br />
and High Functioning Autism (HFA)? www.nld-bprourke.ca?BPRA41.html. Questions<br />
and answers, question nr. 41.<br />
Rourke, B.P., & Fuerst, D.R. (1991). Non verbal learning disabilities and psychosocial func-<br />
tioning – a neuropsychological perspective . New York: The Guilford Press.<br />
Rourke, B.P., Young, G.C., & Leenaars, A.A. (1989). A childhood learning disability<br />
that predisposes those affl icted to adolescent and adult depression and suicide risk.<br />
Journal of Learning Disabilities, 22 169-175.<br />
Rubia, K., Overmeyer, S., Taylor, E., Bramer, M., Williams, S.C., Simmons, A., Andrew,<br />
C., & Bullmore, E.T. (2000). Functional frontalisation with age: mapping neurodevelopmental<br />
trajectories with FMRI (Functional Magnetic Resonance Imaging).<br />
Neuroscience Biobehavioral Rev., 1 13-19.<br />
Ruigrok, J. (2006). De No Blame Methode, een aanpak tegen pesten. http://leerling-<br />
zorgvo.kennisnet.nl/archief/bijdragen2006/no_blame<br />
Ruiter, C. de (2007). Ik heb niets beters te doen. Oratie bij aanvaarding van het ambt<br />
van bijzonder hoogleraar forensische psychologie, 28 september. Maastricht: Universiteit<br />
Maastricht, faculteit psychologie.<br />
Rushton, A., Treseder, J., & Quinton, D. (1995). An eight-year prospective study of<br />
older boys in permanent substitute families: a research note. Journal of Child Psychology<br />
and Psychiatry, 36 687-696.<br />
Rutter, M. (1985). The treatment of autistic children. Journal of Child Psychology and<br />
Psychiatry, 26 512-532.<br />
401
402 Pedagogische adviezen voor speciale kinderen<br />
Rutter, M. (1991). Nature, nurture and psychopathology: a new look at an old topic.<br />
Development and psychopathology, 3 125-136.<br />
Rutter, M.L. (1997). Nature-nurture integration: the example of antisocial behavior.<br />
American psychologist , 4 390-398.<br />
Rutter, M. (2003). Commentary: nature-nurture interplay in emotional disorders.<br />
Journal of Child Psychology and Psychiatry, 44 934-944.<br />
Rutter, M., Bailey, A., Bolton, P., & Le Couteur, A. (1994). Autism and known medical<br />
conditions: myth and substance. Journal of Child Psychology & Psychiatry, 35 311-322.<br />
Rutter, M.L., Kreppner, J.M., & O’Connor, T. (2001). Specifi city and heterogenity in<br />
children’s responses to profound institutional privation. British Journal of Psychiatry,<br />
179 97-103.<br />
Rygaard, N.P. (2007). Hechtingsstoornissen. Praktijkgericht therapiehandboek voor<br />
ernstige hechtingsstoornissen bij kinderen. Amsterdam: SWP.<br />
Rijk, K. (2008). Coping with the effects of deprivation. Ernstige problemen bij Roemeense<br />
adoptiekinderen. Proefschrift. Utrecht: Universiteit Utrecht.<br />
Saigh, P.A., Yule, W., & Inamdar, S.C. (1996). Imaginal fl ooding of traumatised child-<br />
ren and adolescents. Journal of School Psychology, 2 163-183.<br />
Sande, H. van de (2007). Jongeren willen stoer doen voor elkaar. Algemeen Dagblad/<br />
Utrechts Nieuwsblad , 15 december.<br />
Sanders-Woudstra, J.A.R., Verhulst, F.C., & Witte, H.F.J. de (red.) (1996). Kinder- en<br />
jeugdpsychiatrie, psychopathologie en behandeling, I . Assen: Van Gorcum.<br />
Santangelo, S.I., & Tsatsanis, K. (2005). What is known about autism: genes, brain<br />
and behavior. American Journal of Pharmacogenomics, 5 71-92.<br />
Sar, A.M. van der, & M. Goudswaard (2001). Werken aan een positief sociaal-emotioneel<br />
klimaat. Taakspel. Rotterdam: Centrum Educatieve Dienstverlening/PI Rotterdam.<br />
Schachter, H.M., Pham, B., King, J., e.a. (2001). How effi cacious and safe is short-acting<br />
methylphenidate for the treatment of attention-defi cit disorder in children and adolescents?<br />
A meta-analysis. CMAJ: Canadian Medical Association Journal, 165 1475-1488.<br />
Schachter, H.M., Kourad, K., Merali, Z., Lumb, A., Tran, K., & Miguelez, M. (2005).<br />
Effects of omega-3 fatty acids on mental health. Review. Evid Rep Technol Assess<br />
(Summ.), 116 1-11.<br />
Schaeffer, C.M., & Borduin, C.M. (2006). Langdurige follow-up na een aselecte klinische<br />
trial met mutisystemische therapie voor gewelddadige zwaar criminele jongeren.<br />
In Gezinstherapie wereldwijd, 4 423-444.<br />
Schnabel, P. (2006). Zo gek nog niet. Algemeen Dagblad/Utrechts Nieuwsblad, themabijlage<br />
Diagnose. 6 mei .<br />
Scholing, A. & Nauta, M. (2006). Behandelingsprotocol voor angstige kinderen en<br />
hun ouders. In P. Prins & N. Pameijer (red.), Protocollen in de jeugdzorg. Richtlijnen<br />
voor diagnostiek, indicatiestelling en interventie. Amsterdam: Harcourt Assessment BV.<br />
Schoots, H., Spee, I., & Fiddelaers-Jaspers, R. (eindred.) (2000). Als een ramp de school<br />
treft . ’-Hertogenbosch: KPC Groep.<br />
Schwartz, I.S., e.a. (1008). The Picture Exchange Communication System: communicative<br />
outcomes for young children with disabilities. Topics in Early Childhood<br />
Special Education, 3 144-159.<br />
SCO-Kohnstamminstituut voor onderzoek van opvoeding en onderwijs (2006). Effectonderzoek<br />
naar Video Interactie Begeleiding. In opdracht van Utrecht: Stichting Kinderopvang<br />
Nederland (SKON) en Korein.
Literatuur<br />
Scott, S. (2006). Conduct disorder. In C. Gillberg & R. Harrington & H.C. Steinhausen<br />
(eds.), A clinician’s handbook of child and adolescent psychiatry (p. 522-556). Cambridge:<br />
University Press.<br />
Segal, Z.V., Williams, J.M.G., & Teasdale, J.D. (2002). Mindfulness-based cognitive the-<br />
rapy for depression. New York: The Guilford Press.<br />
Seidler, G.H., & Wagner, F.E. (2006). Comparing the effi cacy of EMDR and trauma-<br />
focused cognitive-behavioral therapy in the treatment of PTSD: a meta-analytic<br />
study. Psychological Medicine, 11 1515-1522.<br />
Seligman, M.E.P. (1984). Helplessness: on depression, development and death (12th ed.).<br />
New York: Freeman.<br />
Selman, R.L., & Byrne, D.F. (1974). A structural developmental analysis of levels of<br />
role taking in middle childhood. Child Development, 45 803-806.<br />
Sergeant, J.A. (1995) . Eunethydis. European approaches to hyperkinetic disorder. Zürich:<br />
Triumpi & Partner.<br />
Serlier-Van den Bergh, A.M.H.L. (1999). Nonverbaal leerprobleem. NRC Handelsblad ,<br />
5 juni.<br />
Serlier-van den Bergh, A.M.H.L. (2002). Development and validation of the Dutch NLD<br />
scales. Waalre: Praktijk Kinderneuropsychologie.<br />
Serlier-van den Bergh, A.M.H.L. (2006). NLD Schalen voor 6-12 jaar en voorschoolse schalen<br />
. Houten: Bohn Stafl eu Van Loghum.<br />
Serlier-van den Bergh, A.M.H.L., Smeets, J.C., Wiel, M.C.W.M. van de, & Vugt, H. van<br />
der (1997). Diagnosticering van het NLD syndroom bij verstandelijk gehandicapte<br />
kinderen. Bruikbaarheid van de experimentele non verbale leerstoornissen schaal.<br />
In H.M. Pijnenburg, C.M. van Rijswijk, A.J.J.M. Ruijssenaars & J.W. Veerman (red.),<br />
Pedologisch Jaarboek 1997 (p. 41-56). Delft: Eburon.<br />
Shalev, A. (2008). De anatomische les. Publiekslezing 27 november. Amsterdam: AMC,<br />
Universiteit van Amsterdam, de Volkskrant.<br />
Shapiro, F. (1989). Effi cacy of the eye movement desensitization procedure in the tre-<br />
atment of traumatic memories. Journal of Traumatic Stress, 2 199-223.<br />
Shapiro, F. (1995, 2001). Eye movement desensitization and reprocessing. Basic principals,<br />
protocols and procedures. New York: The Guilford Press.<br />
Shaw, P. (2007). Brain matures a few years late in ADHD, but follows normal pattern.<br />
www.nimh.nih.gov/science-news/2007. Press release, November 12.<br />
Sherborne, V. (2006). Developmental movement for children. London: Worth Publishing<br />
Ltd.<br />
Shortt, A.I., Barrett, P.M., & Fox, T.L. (2001). Evaluating the FRIENDS program: a<br />
cognitive-behavioral group treatment for anxious children and their parents. Jour-<br />
nal of Clinical Child Psychology, 30 525-535.<br />
Siever, L.J., & Davis, K.L. (1991). A psychobiological perspective on the personality dis-<br />
orders. American Journal of Psychiatry, 148 1647-1658.<br />
Silberg, J.L., Pickles, A., Rutter, M., Hewitt, J., Simonoff, E., Maes, H., Carbonneau,<br />
R., Murrell, I., Foley, D., & Eaves, I. (1999). The infl uence of genetic factors and life<br />
stress on depression among adolescent girls. Archives of General Psychiatry, 56 225-<br />
232.<br />
Silberg, J.L., Rutter, M., Neale, M., & Eaves, L. (2001). Genetic and environmental<br />
infl uences on the temporal association between earlier anxiety and later depression<br />
in girls, Biological Psychiatry, 49 1040-1049.<br />
403
404 Pedagogische adviezen voor speciale kinderen<br />
Silverman, W.K., & Berman, S.I. (2001). Psychosocial interventions for anxiety disor-<br />
ders in children, status and future directions. In W.K. Silverman & P.D.A. Treffers.<br />
Anxiety disorders in children and adolescents (p. 313-334). Cambridge: Cambridge University<br />
Press.<br />
Simpson, R.L. (1999). Early intervention with children with autism: the search for<br />
best practices. Journal of the Association for Persons with Severe Handicaps, 3 218-221.<br />
Sinn, N., & Bryan, J. (2007). Effect of supplementation with polysaturated fatty<br />
acids and micronutrients on ADHD-related problems withh attention and behaviour.<br />
(Australisch onderzoek naar invloed omega-3 visolie en omega-6 teunisbloemolie<br />
op kinderen met ADHD). Journal of Developmental & Behavioral Pediatrics,<br />
2 82-91.<br />
Sitskoorn, M. (2006). Het maakbare brein. Amsterdam: Bert Bakker.<br />
Skre, L., Onstad, S., Torgersen, J., Lygren, S., & Kringlen, E. (1993). A twin study of<br />
DSM-III anxiety disorders. Acta Psychiatrica Scandinavica, 88 85-92 .<br />
Smeets, K., & Wiel, M. van de (1995). Implicaties voor de schoolpraktijk bij een neuropsychologisch<br />
syndroom, een kind met non-verbal learning disabilities (NLD) in de<br />
klas. Speciaal Onderwijs, 9 302-308.<br />
Smeets, K., & Wiel, M. van de (1996). Non-verbal learning disabilities, implicaties voor<br />
behandeling bij het neuropsychologisch syndroom NLD. Tijdschrift voor Remedial<br />
Teaching, 3 23-26.<br />
Smis, W., (1997). Affectieverwaarlozing. Studieavonden op 17 en 24 april in St. Niklaas,<br />
België.<br />
Smoller, J.W., Yamaki, I.H., Fagerness, J.A., Biederman, J., Racette, S., Laird, N.M.,<br />
Kagan, J., Snidman, N., Faraone, S.V., Hirshfeld-Becker, D., Tsuang, M.T., Slaugenhaupt,<br />
S.A., Rosenbaum, J.F., & Sklar, P.B. (2005). The corticotropin-releasing<br />
hormone gene and behavioral inhibition in children at risk for panic disorder. Biological<br />
Psychiatry, 57 1485-1492.<br />
Smyke, A.T., Dumitrescu, A., & Zeanah, C.H. (2002). Disturbances of attachment in<br />
young children: I. The continuum of caretaking casualty. Journal of the American Academy<br />
of Child and Adolescent Psychiatry, 41 972-982.<br />
Sociaal Cultureel Planbureau (2005). Jeugd in Nederland, enkele cijfers. Factsheet ten<br />
behoeve van de conferentie Operatie Jong 2005 ‘Op weg naar meer samenhang in<br />
het jeugdbeleid’. Den Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau.<br />
Sonuga-Barke, E.J.S. (2003). The dual pathway model of ADHD: an elaboration of<br />
neurodevelopmental characteristics. Neuroscience and Biobehavioral Reviews, 7 593-<br />
604 .<br />
Spaccarelli, S. (1994). Stress, appraisal and coping in child sexual abuse: a theoretical<br />
and empirical review. Psychological Bulletin , 116 340-362.<br />
Spaccarelli, S., & Fuchs, C. (1997). Variability in symptom expression among sexually<br />
abused girls: developing multivariate models. Journal of Clinical Child Psychology, 26<br />
24-35.<br />
Spek, V. (2007). Internet based cognitive behaviour therapy for subthreshold depression<br />
in people over 50 years old. Proefschrift. Tilburg: Universiteit Tilburg.<br />
Spence, S.H. (1994). Cognitive therapy with children and adolescents: from theory to<br />
practice. Journal of Child Psychology and Psychiatry, 35 1191-1228.<br />
Spiering, H. (1999). Moeilijk af te richten. Onderzoek naar biologische oorzaken van<br />
criminaliteit mag weer. NRC Handelsblad , 18 september.
Literatuur<br />
Spitz, R.A.(1950). Psychiatric therapy in infancy. American Journal of Orthopsychiatry, 20<br />
623-633.<br />
Stallard, P. (2006). Post-traumatic stress disorder. In C. Gillberg, R. Harrington & H.C.<br />
Steinhausen, A clinician’s handbook of child and adolescent psychiatry, (p. 221-245). Cam-<br />
bridge: University Press.<br />
Stams, G.J.J.M., Juffer, F., & IJzendoorn, M.H. van (2001). Maternal sensitivity, infant<br />
attachment and temperament predict adjustment in middle childhood: the case of<br />
adopted children and their biologically unrelated parents . Developmental Psychology,<br />
38 806-821.<br />
Stark, K., & Kendall, P.C. (1996). Taking action. A workbook for overcoming depression.<br />
Ardmore, PA: Workbook Publishing.<br />
Stark, K., & Kendall, P.C. (1996). Treating depressed children. Therapist manual for taking<br />
action . Ardmore, PA: Workbook Publishing.<br />
Steerneman, P. (2004). Sociaal onvaardige en sociaal onrijpe kinderen. Leuven/Apeldoorn:<br />
Garant.<br />
Stegge, H., Meerum Terwogt, M., & Bijstra, J. (1998). Emoties als aangrijpingspunt<br />
voor de diagnostiek van psychische stoornissen. In W. Koops & W. Slot (red.), Van<br />
lastig tot misdadig (p. 67-80) . Houten: Bohn Stafl eu Van Loghum.<br />
Sterk, A., & Swaens, S. (2004). Leven met een piekerstoornis. Houten: Bohn Stafl eu Van<br />
Loghum.<br />
Sterkenburg, P.S. (2008). Intervening in stress, attachment and challenging behaviour.<br />
Effects in children with multiple disabilities . Proefschrift. Amsterdam: Vrije Universiteit,<br />
afdeling orthopedagogiek.<br />
Stevens, L. (1997). Overdenken en doen: een pedagogische bijdrage aan adaptief onderwijs.<br />
Veghel: Faces Reclame & Communicatie.<br />
Stevens, L. (2004). Zin in leren. Apeldoorn: Garant.<br />
Stevens, L. (2005). Zin in school. Tijdschrift 12-18 , januari 14 en 15.<br />
Stewart, S.E., Geller, D.A., Jenike, M., Pauls, D., Shaw, D., Mullin, B., & Faraone, S.V.<br />
(2004). Longterm outcome of pediatric obsessive-compulsive disorder: a meta-analysis<br />
and qualitative review of the literature. Acta Psychiatrica Scandinavica, 110 4-13.<br />
Stibane, K.W.U.F. (1996). Agressieregulatiestoornissen. In J.A.R. Sanders-Woudstra,<br />
F.C. Verhulst & H.F.J. de Witte (red.), Kinder- en jeugdpsychiatrie, psychopathologie en<br />
behandeling, I (p. 224-233) . Assen: Van Gorcum.<br />
Stichting Pharmaceutisch Weekblad. Explosieve groei ADHD-middelen zet door.<br />
Pharmaceutisch Weekblad, 29 / 30.<br />
Stor, P., & Mispelblom Beijer, I. (2006). Onveilig gehecht of een hechtingsstoornis. Het<br />
onderkennen van hechtingsproblematiek bij mensen met een verstandelijke beperking.<br />
Utrecht: LKNG/ Lemma.<br />
Strauss, C.C., & Last, C.G. (1993). Social and simple phobias in children. Journal of<br />
anxiety disorders, 7 141-152.<br />
Stuivenberg, S.W. (2003). Kinderen met een verstandelijke beperking en een hechtingsstoornis.<br />
Scriptie Universiteit Groningen.<br />
Sukhodolsky, D.G., Kassinove, H., & Gorman, B.S. (2004). Cognitive-behavioral therapy<br />
for anger in children and adolescents: a meta analysis. Aggression and violent<br />
behavior, 9 247-269.<br />
Swaab, H. (2003). Als ontwikkelingstaken stagneren. Groei en ontwikkeling bevorderen<br />
met inzicht uit neuropsychologisch onderzoek. Balans Belang , april 2-4.<br />
405
406 Pedagogische adviezen voor speciale kinderen<br />
Swanson, J.M., Elliot, G.R., Greenhill, L.L., Wigal, T., Arnold, L.E., Vitiello, B., Hecht-<br />
man, L., Epstein, J.N., Pelham, W.E., Abikoff, H.B., Newcorn, J.H., Molina, B.S.G.,<br />
Hinshaw, S.P., Wells, K.C., Hoza, B., Jensen, P.S., Gibbons, R.D., Hur, K., Stehli, A.,<br />
Davies, M., March, J.S., Conners, C.K., Caron, M., & Volkow, N.D. (2007). Effects of<br />
stimulant medication on growth rates across 3 years in the MTA follow up. Journal<br />
of the American Academy of Child and Adolescent Psychiatry, 8 1015-1027.<br />
Sybrandy, M., Olff, M., Reitsma, J.B., Carlier, I.V.E., & Gersons, B.P.R. (2006). Emotional<br />
or educational debriefi ng after psychological trauma. British Journal of Psychiatry,<br />
189 150-155.<br />
Sybrandy, M., Olff, M., Reitsma, J.B., Carlier, I.V.E., Vries, M.H. de, & Gersons,<br />
B.P.R. (2007). Treatment of acute posttraumatic stress disorder with brief<br />
cognitive behavioral therapy: a randomized controlled trial. American Journal of<br />
Psychiatry, 1 82-90.<br />
Target, M., & Fonagy, P. (1996). The psychological treatment of child and adolescent<br />
psychiatric disorders. In A. Roth & P. Fonagy (eds.) 1996, What works for whom. A critical<br />
review of psychotherapy research, 263-320. London: The Guilford Press.<br />
Tavecchio, L. (2003). Jongens hebben mannelijke rolmodellen nodig. Het Onderwijsblad,<br />
6 34-36.<br />
Tavecchio, L. (2006). De rol van gehechtheid en temperament bij de acceptatie door<br />
leeftijdgenoten bij kinderen in de kleuterleeftijd. Kind en Adolescent Review, 1 114-116.<br />
Tavecchio, L. (2007). Geciteerd in artikel: ‘Veilig gehecht’. In Gezond nu, 3 44-47.<br />
Tavecchio, L. (2007a). Geciteerd in ‘De t-factor’. Didaktief, 10 .<br />
Taylor, E., (1998). Clinical foundations of hyperactivity research. Behavioural Brain<br />
Research, 94 11-24.<br />
Taylor, E. (2006). Hyperkinetic disorders. In C.Gillberg, R. Harrington &<br />
H.C.Steinhausen. Child and adolescent psychiatry. Cambridge: University Press.<br />
Taylor, E., Chadwick, O., Heptinstall, E., & Dunckaerts, M. (1996). Hyperactivity and<br />
conduct problems as risk factors for adolescent development. Journal of the American<br />
Academy of Child and Adolescent Psychiatry, 35 1213-1226.<br />
Terr, L.C. (1991). Childhood traumas: an outline and overview. American Journal of Psychiatry,<br />
148 10-20.<br />
Thapar, A., & McGuffi n, P. (1996). Genetic infl uences on life events in childhood. Psychological<br />
Medicine, 26 813-820.<br />
Thompson, S. (1998). Stress, anxiety, panic and phobias. Secondary to NLD. Internet: www.<br />
nldline.com.<br />
Thoomes-Vreugdenhil, A. (1999). Relationeel gestoorde jongeren. Een onderscheid in<br />
verwaarlozingsproblematiek en een behandelingsvoorstel. Houten: Bohn Stafl eu Van<br />
Loghum.<br />
Thoomes-Vreugdenhil, A. (2000). Differentiatietherapie en fasetherapie: behandelwijze<br />
voor verwaarlozingsproblematiek. Kinder- en Jeugdpsychotherapie, 3 21-38.<br />
Thoomes-Vreugdenhil, A. (red.), Giltaij, H., Hulzen, B. van, Schaeffer-van Leeuwen,<br />
K., & Waal, J. de (2006). Behandeling van hechtingsproblemen. Houten: Bohn Stafl eu<br />
Van Loghum.<br />
Timmerman, K. (1995). Kinderen met aandachts- en werkhoudingsproblemen. Leuven:<br />
Acco.<br />
Timmerman, K., & Schoot, D. van der (2000). Kinderen met ruimtelijk-visuele problemen.<br />
Een beren-aanpak. Leuven/Amersfoort: Acco.
Literatuur<br />
Timmers, M. (2005). Gezinnen aan het elastiek. Groepsgewijze aanpak bij verstoorde<br />
ouder-kindrelatie. Zorg en Welzijn , 30 november 22-23.<br />
Tizard, B., & Hodges, J. (1978). The effect of early institutional rearing on the develop-<br />
ment of eight-year-old children. Journal of Child Psychology and Psychiatry, 19 99-118.<br />
Tizard, B., & Rees, J. (1975). The effect of early institutional rearing on the behaviour<br />
problems and affectional relationships of four-year-old children. Journal of Child<br />
Psychology and Psychiatry, 27 61-73.<br />
Tolan, P.H. (1998). Voorspellers van gewelddadig gedrag bij jongeren. In W. Koops &<br />
W. Slot (red.), Van lastig tot misdadig (p. 52-64) . Houten: Bohn Stafl eu Van Loghum.<br />
Torgersen, S. (1993). Relationship between adult and childhood anxiety disorders:<br />
genetic hypothesis. In C.G. Last (ed.), Anxiety across the lifespan – a developmental per-<br />
spective (p. 113-127). New York: <strong>Springer</strong>.<br />
Torgersen, S. (1994). Genetics in borderline conditions. Acta Psychiatric Scandinavica<br />
(Suppl. 379) , 89 19-25.<br />
Treffers, P.D.A. (2000). Angststoornissen. In F.C. Verhulst & F. Verheij (red.), Adolescen-<br />
tenpsychiatrie (p. 45-67). Assen: Van Gorcum.<br />
Treffers, P.D.A (2006). Medicatie bij angststoornissen. Op internet: www.kenniscen-<br />
trum-kjp.nl . Thema: angst, medicatie.<br />
Treffers, P.D.A., & Siebelink, B.M. (2006). Angststoornissen. Depressie. Op internet:<br />
www.kenniscentrum-kjp.nl. Thema: angst, inleiding; depressie, inleiding.<br />
Tremblay, R. (1998). De ontwikkeling en preventie en fysieke agressie. In W. Koops &<br />
W. Slot (red.), Van lastig tot misdadig (p. 33-51) . Houten: Bohn Stafl eu Van Loghum.<br />
True, W.R., Rice, J., Eisen, S.A., Heath, A.C., Goldberg, J., Lyons, M.J., & Novak, J.<br />
(1993). A twin study of genetic and environmental contributions to liability for<br />
posttraumatic stress symptoms. Archives of General Psychiatry, 50 257-264 .<br />
Tsuang, M.T., Faraone, S., & Green, R.R. (1994). Genetic epidemiology of mood disorders.<br />
In D.F. Papolos & M. Lachman (eds.), Genetic disorders in affective disorders.<br />
Overview of basic methods, current directions and critical research issues (p. 3-27). New<br />
York: John Wiley.<br />
Utens, E.M.W.J. (2007). Het VRIENDENprogramma tegen angst en depressie bij kinderen<br />
en jongeren. Psychopraxis, 5 192-197.<br />
Utens, E. M.W.J., & Ferdinand, R. (2003). Vriendenprogramma, een behandeling en preventieprogramma<br />
voor angst en depressie. Rotterdam: afdeling kinder- en jeugdpsychiatrie<br />
van Erasmus Medisch Centrum-Sophia.<br />
VA/DoD clinical practice guideline for the management of post-traumatic stress (2004) ,<br />
Washington, DC: Department of Veteran Affairs & Department of Defense.<br />
Vanderbroucke, M. (2008). On the neural basis of atypical visual perception in Autism<br />
Spectrum Disorder. Proefschrift. Utrecht: Universiteit Utrecht.<br />
Vandereycken, W., & Deth, R. van (2006). Psychiaters te koop? De invloed van de farmaceutische<br />
industrie. Apeldoorn: Cyclus-Garant.<br />
Vandereycken, W., Hoogduin, C.A.L., & Emmelkamp, P.M.G. (red.) (2000). Handboek<br />
psychopathologie, deel 1, Basisbegrippen. Houten: Bohn Stafl eu Van Loghum.<br />
Vandereycken, W., Hoogduin, C.A.L. & Emmelkamp, P.M.G. (red.) (2006). Handboek<br />
psychopathologie, deel 2. Klinische praktijk. Houten: Bohn Stafl eu Van Loghum.<br />
Van Etten, M.L., & Taylor, S. (1998). Comparative effi cacy of treatments for posttraumatic<br />
stress disorders: a meta-analysis. Clinical Psychology and Psychotherapy, 5<br />
126-144.<br />
407
408 Pedagogische adviezen voor speciale kinderen<br />
Vaughn, S., Zaragoza, N., Hogan, A., & Walker, J. (1993). A four-year longitudinal<br />
investigation of the social skills and behavior problems of students with learning<br />
disabilities. Journal of Learning Disabilities, 26 404-412.<br />
Veen-Mulders, C.A.J.M. van der, Hoofdakker, B.J. van den, & Warners, S. van (2003).<br />
Sociale- vaardigheidstraining: aangepaste methode voor kinderen met ontwikkelingsstoornissen.<br />
Voor kinderen van 9-12 jaar, ouders en leerkrachten. Groningen: Universitair<br />
Centrum voor Kinder- en Jeugdpsychiatrie, Accare.<br />
Veenstra, R., Lindenberg, S., Zijlstra, B.J.H., Winter, A.F. de, Verhulst, F.C., & Ormel,<br />
J. (2007). The dyadic nature of bullying and victimization. Child Development, 78<br />
1843-1854<br />
Veerman, J.W., Brink, L.T. ten, & Kloosterman, M.V. (1998). Patronen van antisociaal<br />
gedrag, leeftijdspecifi eke manifestaties en sekseverschillen bij voor hulpverlening<br />
aangemelde jeugdigen. In W. Koops & W. Slot (red.), Van lastig tot misdadig (p. 81-96) .<br />
Houten: Bohn Stafl eu Van Loghum.<br />
Ven, J.P. van de (2001). Bang. Volkskrant Magazine , 20 oktober.<br />
Verheij, F., & Loon, H. van (1993). Aan autisme verwante stoornissen: een ontwikkelingspsychopathologische<br />
benadering als model voor hulp op maat. Tijdschrift voor<br />
Psychiatrie, 9 577-589.<br />
Verheugt, J.E., Pleiter, M.G., Smeets, J., & Zeevalking, J. (2005). Mentaliseren in de kindertherapie.<br />
Leidraad voor de praktijk. Assen: Van Gorcum.<br />
Verheul, R. (2007). Behandeldoel: genezen of leren omgaan met problemen? Psychopraxis,<br />
4 142-149.<br />
Verheul, R., Bosch, W.M.C. van den, Koeter, M.W.J., Ridder, M.A.J. de, Stijnen, T., &<br />
Brink, W. van den (2003). Dialectical behaviour therapy for women with borderline<br />
personality disorder: 12 month, randomised clinical trial in the Netherlands. British<br />
Journalof Psychiatry, 182 135-140.<br />
Verheul, R., Brink, W. van den, & Velden, K. van der (2000). Persoonlijkheidsstoornissen.<br />
In W. Vandereycken, C.A.L. Hoogduin & P.M.G. Emmelkamp (red.), Handboek<br />
psychopathologie, deel 1, Basisbegrippen (p. 407-449). Houten: Bohn Stafl eu Van<br />
Loghum.<br />
Verhulst, F.C. (1985). Mental health in Dutch children. An epidemiological study. Meppel:<br />
Kris Repro.<br />
Verhulst, F.C. (1994). Gedragsstoornissen. In F.C. Verhulst (red.), Inleiding in de kinderen<br />
jeugdpsychiatrie. Assen: Van Gorcum.<br />
Verhulst, F.C. (1996a). Angststoornissen. In J.A.R. Sanders-Woudstra, F.C. Verhulst<br />
& H.F.J. de Witte (red.), Kinder- en Jeugdpsychiatrie, psychopathologie en behandeling,<br />
I (p. 261-282). Assen: Van Gorcum.<br />
Verhulst, F.C. (1996b). Taal- en spraakstoornissen. In J.A.R. Sanders-Woudstra, F.C.<br />
Verhulst, H.F.J. de Witte (red.), Kinder- en Jeugdpsychiatrie, psychopathologie en behandeling,<br />
I (p. 164-180). Assen: Van Gorcum.<br />
Verhulst, F.C. (1999). Kinder- en jeugdpsychiatrie. In A. de Jong, W. v.d. Brink & J.<br />
Ormel (red.). Handboek psychiatrische epidemiologie (p. 379-398). Lochem: De Tijdstroom.<br />
Verhulst, F.C. (2006). Leerboek Kinder- en Jeugdpsychiatrie . Assen: Van Gorcum.<br />
Verhulst, F.C. (2008). Kinderleven is steeds ingewikkelder. De Volkskrant , 11 september.<br />
Verhulst, F.C., & Verheij, F. (2000). Adolescentenpsychiatrie. Assen: Van Gorcum.
Literatuur<br />
Verhulst, F.C. & Versluis-den Bieman, H.J.M. (1989). Buitenlandse adoptiekinderen:<br />
vaardigheden en probleemgedrag. Assen: Van Gorcum.<br />
Verkes, R.J. (2008). Psychopathie. Onderzoek naar afwijkingen in hersenen van crimi-<br />
nelen moet geschikte therapieën opleveren. De Volkskrant , 31 mei.<br />
Vermeiren, R. (2007). Helden en hufters werken in feite hetzelfde. De Volkskrant , 27<br />
oktober.<br />
Vermeulen, P. (2001). Beter vroeg dan laat en beter laat dan nooit. De onderkenning van<br />
autisme bij normaal tot hoogbegaafde personen. Berchem: Epo.<br />
Vermeulen, P., & Degrieck, S. (2006). Mijn kind heeft autisme. Tielt: Lannoo.<br />
Viding, E., Blair, J.R., Moffi t, T.E., & Plomin, R. (2005). Evidence for substantial gene-<br />
tic risk for psychopathy in 7-years aids. Journal of Child Psychology and Psychiatry 46<br />
592-597.<br />
Visser, A. (2007). Koninginnen en krengen. Bij de les, maart, en Onderwijsblad, 6 16-19.<br />
Vlugt, H. van der (1999). Leren zien door te praten. Het NLD-syndroom: behandeling.<br />
Balans Belang , mei.<br />
Volker, D. (2006). Good nutrition is key to alleviating depression. Nutrition & Dietetics,<br />
63 213-226.<br />
de Volkskrant (2001a). Begeleiding boefjes faalt op alle fronten. 15 juni.<br />
de Volkskrant (2005). Iedereen kan opvoeden. Voorpagina. 20 april.<br />
Völlm, I., Richardson, P., Stirling, J., Elliot, R., Dolan, M., Chaudhry, I., Del Ben, C.,<br />
Mc Kie, S., Anderson, I., & Deakin, B. (2004). Neurobiological substrates of antisocial<br />
and borderline personality disorder: preliminary results of a functional fMRI<br />
study. Criminal Behaviour and Mental Health, 1 39-54.<br />
Voorwinden, R. (2001 januari). Er komen Volendam grappen in omloop. Onderwijsblad,<br />
2 .<br />
Vreeswijk, M. van, & Broersen J. (2006). Schemagerichte therapie in groepen. Cognitieve<br />
groepspsychotherapie bij persoonlijkheidsproblemen. Houten: Bohn Stafl eu Van Loghum.<br />
Vreugdenhil, C. (2003). Criminele jongens zijn vaak gestoord. De Volkskrant , 4 december.<br />
Vries, J. de (2001). Faalangst bij leerproblemen. www.orthoconsult.nl<br />
Vugt, P. van, & Verhelst, M. (2005/2006). Borderline: de leerling die doolt, splijt en<br />
snijdt. Remediaal , 1 14-21.<br />
Vygotsky, M.M. (1978). Interaction between learning and development. In Mind in<br />
Society (trans. M. Cole). Cambridge, MA: Harvard University Press.<br />
Waal, J. de (2006). Gehechtheid en neurobiologie. In A. Thoomes-Vreugdenhil (red.),<br />
Behandeling van hechtingsproblemen. Houten: Bohn Stafl eu Van Loghum.<br />
Wals, M. (2004). Children of bipolar parents. Proefschrift. Groningen: Universiteit Gro-<br />
ningen.<br />
Wasserman, G.A., & Miller, L.S. (1998). The prevention of serious and violent juvenile<br />
offending. In R. Loeber & D.P. Farrington (red.), Serious and violent juvenile offenders:<br />
risk factors and succesful interventions (p. 197-248). Thousand Oaks, CA: Sage.<br />
Watson, T. S., & Gresham, F.M. (1998). Handbook of child behavior therapy. New York:<br />
Plenum Press.<br />
Webster-Stratton, C. (1991). Annotation: Strategies for helping families with conduct-<br />
disordered children. Journal of child psychology and psychiatry, 32 1047-1062.<br />
Webster-Stratton, C. (2007). Pittige jaren. Praktische gids bij het opvoeden van jonge kinde-<br />
ren. Houten: Bohn Stafl eu Van Loghum.<br />
409
410 Pedagogische adviezen voor speciale kinderen<br />
Weisz, J.R. (2004). Psychotherapy for children and adolescents: evidence-based treatments<br />
and case examples. Cambridge, UK: Cambridge University Press.<br />
Weisz, J.R., Weiss, B., Han, S.S., Granger, D.A., & Morton, T. (1995). Effects of psy-<br />
chotherapy with children and adolescents revisited: a meta-analysis of treatment<br />
outcome studies. Psychological Bulletin, 117 450-468.<br />
Werd, M. van de, & Kouwenhoven, M. (1997). Tijd als je beste vriend . Amstelveen:<br />
KPMG MCC.<br />
Werdmölder, H. (2005). Marokkaanse lieverdjes. Bilthoven: Balans.<br />
Werdmölder, H., & Gemert, F. van (2007). Citaten in: L. Fiori, Marokkaanse jongens;<br />
een succesvolle aanpak op school. Bij de les , april 11-15.<br />
Wernicke, J.F., & Kratochvil, C.J. (2002). Safety profi le of atomoxetine in the treatment<br />
of children and adolescents with ADHD. Journal of Clinical Psychology Suppl.<br />
12 , 63 50-55.<br />
West, T.G. (1997). In the mind’s eye . New York: Prometheus Books.<br />
Westen, W.H.G. (1991). Cognitive-behavioral interventions in the psychoanalytical<br />
approach of borderline personality disorder. Clinical Psychology Review, 11 211-230.<br />
Weijers, I. (2001). Hardere aanpak criminele jongeren heeft geen zin. Eigen omgeving<br />
en slachtoffer moeten actief bij oplossing van problemen worden betrokken . De<br />
Volkskrant , 26 juni.<br />
Weijers, I. (2008). Jeugdcriminaliteit wordt schromelijk overdreven. De Volkskrant ,<br />
sectie het Betoog, 1.<br />
Whittington, C.J., Kendall, T., Fonagy, P., Cortrell, D., Cotgrove, A., & Boddington, E.,<br />
(2004). Selective serotonin reuptake inhibitors in childhood depression: systematic<br />
review of published versus unpublished data. The Lancet, 9418 1341-1345.<br />
Wiel, N. van de, Hoppe, A., & Matthys, W. (2003). Minder boos en opstandig . Deel I<br />
& Deel II. Samenvattingen, opdrachten en formulieren. Utrecht: Universitair<br />
Medisch Centrum Utrecht, afdeling kinder- en jeugdpsychiatrie.<br />
Wiersema, H., Gemert, T. van, & Ringrose, J. (2005). ERT, Emotieregulatietraining bij<br />
adolescenten . 33e Voorjaarsconferentie van de Nederlandse Vereniging voor Psychiatrie<br />
6, 7, 8 april . Den Haag: Nederlands Congres Centrum.<br />
Wilde, E.J. de (2006). Durf jij het? De Volkskrant , 12 augustus.<br />
Williamson, S.E., Harpur, T.J., & Hare, R.D. (1991). Abnormal processing of affective<br />
words by psychopaths. Psychology 3 260-273.<br />
Willink, H. (2000). Ik kan het. Amersfoort: CPS.<br />
Wing, L. (1981). Asperger’s Syndrome: a clinical account. Psychological Medicine, 1 115-<br />
129.<br />
Wing, L. (1996). The autistic spectrum. Londen: Constance.<br />
Wing, L., & Attwood, A. (1987). Syndromes of autism and atypical development. In<br />
D.J. Cohen & A.M. Donnellan (eds.), Handbook of autism and developmental disorders<br />
(p. 3-19). New york: Wiley & Sons.<br />
Winter, M. de (2000). Beter maatschappelijk opvoeden: hoofdlijnen van een eigentijdse<br />
participatiepedagogiek. Oratie Universiteit Utrecht. Assen: Van Gorcum.<br />
Winter, M. de (2003). Hard jeugdstrafrecht is eigenlijk slap. De Volkskrant , 7 maart.<br />
Winter, M. de (2006). Rotjochies moeten thuis harder worden aangepakt. De Volkskrant<br />
, 31 mei.<br />
Winter, M. de (2007). Citaten uit ‘Omdat ik het zeg’, tv-uitzending van de RVU, 7 okt.<br />
Winter, M. de (2008). Citaten uit ‘Opvang Duitse criminele jongeren’, Nova, 5 maart.
Literatuur<br />
Winter, M. de (2008a). Help of ik sla…! De Volkskrant , sectie Hart en Ziel, 20 septem-<br />
ber, 5.<br />
Wiseman, R. (2003). Queenbees and wannabees. Helping your daughters survive cliques, gos-<br />
sip, boyfriends and other realities of adolescence . New York: Crown Publishing Group.<br />
Wissink, I.B., Dekovic, M., & Meijer, A.M.(2008). Opvoeding, vriendschapsrelaties<br />
en het functioneren van adolescenten uit verschillende etnische groepen. Kind en<br />
Adolescent, 3 147-161.<br />
Wit, C. de (2001). Depressie bij jongeren. Stille meisjes, agressieve jongens. M/V Zorg, 3.<br />
Wit, C.A.M. de (2000). Depressie bij kinderen en adolescenten. Theorie en onderzoek, diag-<br />
nostiek en behandeling. Houten: Bohn Stafl eu Van Loghum.<br />
Wit, C.A.M. de, Goudena, P.P., & Prins, P.J.M. (1994). Gedragsstoornissen in ontwik-<br />
kelingspsychopathologisch perspectief. Gedragstherapie, 3 .<br />
Witte, H.F.J. de (1996a). Stemmingsstoornissen. In J.A.R. Sanders-Woudstra, F.C. Ver-<br />
hulst & H.F.J. de Witte (red.), Kinder- en jeugdpsychiatrie, psychopathologie en behande-<br />
ling I (p. 496-530). Assen: Van Gorcum.<br />
Witte, H.F.J. de (1996b). Dwangverschijnselen en de obsessief-compulsieve stoornis.<br />
In J.A.R. Sanders-Woudstra, F.C. Verhulst & H.F.J. de Witte (red.), Kinder- en Jeugd-<br />
psychiatrie, psychopathologie en behandeling, I, (p. 283-304). Assen: Van Gorcum.<br />
Wolf, K. van der, e.a. (2003). In het hoofd van de meester. Gedragsproblemen in de onderwijs-<br />
praktijk in ecologisch perspectief. Baarn: Agiel.<br />
Wolf, K. van der (2005). Ontzorgen en ontkokeren. Conferentie Utrecht ‘Samenwer-<br />
king in zorg’, 15 dec 2005 en 18 mei 2006.<br />
Wolf, K. van der (2006). Gedragsproblemen? Met de schooljeugd gaat het prima.<br />
Trouw, de Verdieping , onderwijs, 5 november.<br />
Wolff, J.C., & Ollendick, T.H. (2007). De comorbiditeit van antisociale en oppositio-<br />
nele gedragsproblemen en depressie tijdens de kinderjaren en adolescentie. Kind en<br />
Adolescent Review, 3 261-304.<br />
Wolters, W.H.G. (1999). Partnerdoding. Dubbel verlies voor kinderen. Afscheidsrede.<br />
Verkorte weergave in: De psycholoog , november, 502-509. Integrale tekst: Partnerdo-<br />
ding . Amsterdam: Ambo.<br />
Woltring, L. (1988a). Jongens tussen branie en verlegenheid. Seksespecifiek werken met jon-<br />
gens. Culemborg: Lemma.<br />
Woltring, L. (1988b). Dat maak ik zelf wel uit!? Werken met jongens: ontwerp voor een sekse-<br />
specifieke pedagogiek. Bussum: Coutinho.<br />
Woltring, L. (2007). Geciteerd in ‘Terug naar de MMS?’. Didaktief, 10 17.<br />
Woltring, L., & Tavecchio, L. (2003).Geciteerd in ‘Oorlog aan de jongens’. De Volks-<br />
krant , 11 maart.<br />
Wood, J.J., Piacentini, J.C., Southam-Gerow, M., Chu, B.C., & Sigman, M. (2006).<br />
Family cognitive behavioural therapy for child anxiety disorders. American Academy<br />
of Child and Adolescent Psychiatry, 45 314-321.<br />
Wulp, D. van der (2006). Oplossingsgerichte Korte Counseling: leerling op zoek naar<br />
eigen oplossing. Bij de les, nov. 10-13.<br />
Wijnen-Lunenburg, P., Beek, P. van, Bijl, B., Gramsburg, P., & Slot, W. (2008). Familie<br />
aan zet. Uitkomsten van Eigen-Kracht-Conferenties in de jeugdbescherming met betrekking<br />
tot veiligheid, sociale cohesie en regie . Duivendrecht/Voorhout: PI Research, VU<br />
Amsterdam, WESP Jeugdzorg.<br />
411
412 Pedagogische adviezen voor speciale kinderen<br />
Wijnroks, L., Janssen, C., Epskamp, S., Kloosterman, D., Mispelblom Beyer, I., Post,<br />
T., Stor, P., & Storsbergen, H. (2006) Onveilig gehecht of een hechtingsstoornis. Utrecht:<br />
Lemma.<br />
Yehuda, R. (1997). Sensitization of the hypothalamic-pituitary-adrenal axis in post-<br />
traumatic stress disorder. In R. Yehuda & A.C. Mc Farlane (red.), Psychobiology of<br />
posttraumatic stress disorder. Annals of the New York Academy of Sciences, 821 (p. 57-75).<br />
New York: New York Academy of Sciences.<br />
Yehuda, R., & McFarlane, A.C. (1995). Confl ict between current knowledge about<br />
post-traumatic stress disorder and its original conceptual basis. American Journal of<br />
Psychiatry, 152 1705-1713.<br />
Yeomans, F., Clarkin, J.F., & Kernberg, O.F. (2002). A primer for Transference-Focused<br />
Psychotherapy for borderline personality disorder. Northvale: Jason Aronson.<br />
Ykema, F. (2002). Het Rots & Water-perspectief. Een psychofysieke training voor jongens .<br />
Amsterdam: SWP.<br />
Ykema, F. (2007). Geciteerd in ‘De t-factor’. Didaktief, 10 4-7.<br />
Yonkers, K.A., Warshaw, M.G., & Massion, A.O. (1996). Phenomenology and course of<br />
generalised anxiety disorder. British Journal of Psychiatry, 168 308-313.<br />
Young, J.E. (2003). Young Schema Questionnaires: Informal Clinical Scoring Instructions .<br />
www.schematherapy.com<br />
Young, J.E., & Brown, G. (2003). Young Schema Questionnaire (YSQ-L2). www.schematherapy.com.<br />
Young, J.E., & Pijnaker, H. (1999). Cognitieve therapie voor persoonlijkheidsstoornissen.<br />
Een schemagerichte benadering. Houten: Bohn Stafl eu Van Loghum.<br />
Younger, M., & Warrington, M. (2005). Raising boys’ achievement . DfES Research<br />
Report. London: DfES (Department for Education and Skills).<br />
Yule, W., Perrin, S., & Smith, P. (1999). Post-traumatic stress reactions in children and<br />
adolescents. In W. Yule (ed.), Post-traumatic stress disorders: concepts and therapy (p. 25-<br />
50). New York: John Wiley & Sons.<br />
IJzendoorn, M.H. van (1994). Gehechtheid van ouders en kinderen. Houten: Bohn Stafl eu<br />
Van Loghum.<br />
IJzendoorn, M.H. van (2001). Gehechtheid bij jonge kinderen: erfelijkheid of opvoeding?<br />
Congres ‘hechting’, De Reehorst, Ede, 13 december.<br />
IJzendoorn, M.H. van (2008). Opvoeding over de grens. Amsterdam: Boom Academic.<br />
IJzendoorn, M.H. van (2008a). Opvoeding over de grens. Gehechtheid, trauma en veerkracht.<br />
Amsterdam: Boom Academic.<br />
IJzendoorn, M.H. van, & Juffer, F. (2006). The Emanuel Miller Memorial Lecture:<br />
Adoption as intervention. Meta-analytic evidence for massive catch-up and plasticity<br />
in physical, socio-emotional and cognitive development. Journal of Child Psychology<br />
and Psychiatry, 12 1228-1245.<br />
IJzendoorn, M.H. van, Juffer, F., Bakermans-Kranenburg, M., & Bokhorst, C. (2003).<br />
Hechting tussen genen en omgeving. Leidse pedagogen toonaangevend in onderzoek<br />
naar gehechtheid aan opvoeders. Leidraad, Magazine van de Universiteit Leiden ,<br />
januari. Leiden: Leids Universitair Fonds.<br />
IJzendoorn, M.H. van, Juffer, F., & Duyvesteyn, M.G., (1995). Breaking the intergenerational<br />
cycle of insecure attachment: a review of the effects of attachment-based<br />
interventions on maternal sensitivity and infant security. Journal of Child Psychology<br />
and Psychiatry, 36 225-248.
Literatuur<br />
IJzendoorn, M.H. van, Schuengel, C., & Bakermans-Kranenburg, M.J. (1999). Disor-<br />
ganized attachment in early childhood. Meta analysis of precursors, concomitants<br />
and sequelae. Development and Psychopathology, 11 225-249.<br />
Zeanah, C.H., & Emde, R.N. (1994). Attachment disorders in infancy and childhood.<br />
In M. Rutter, E. Taylor & M. Hersov (eds.), Child and adolescent psychiatry: Modern<br />
approaches (p. 490-504). Oxford: Blackwell.<br />
Zeanah, C.H., Scheeringa, M.S., Boris, N.W., Heller, S.S., Smyke, A.T., & Trapani, J.<br />
(2004). Reactive attachment disorder in maltreated toddlers. Child Abuse Negl, 28<br />
877-888.<br />
Zeanah, C.H., Smyke, A.T., & Dumitrescu, A. (2002). Disturbances of attachment in<br />
young children: II. Indiscriminate behaviour and institutional care. Journal of the<br />
American Academy of Child and Adolescent Psychiatry, 41 983-989.<br />
Zeanah, C.H., Smyke, A.T., Koga, S., & Carlson, E. (2003). Attachment in institutionalized<br />
and non-institutionalized Romanian children. Paper presented to the biennial<br />
meeting of the Society for Research in Child Development, Tampa, Florida,<br />
April.<br />
Zeijl, E. e.a. (2003). Rapportage Jeugd 2002. Den Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau.<br />
SCP publicaties 2002/16.<br />
Zeijl, E., Crone, M., Wiefferink, K., Keuzenkamp, S. & Reijneveld, M. (2005). Kinderen<br />
in Nederland. Den Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau.<br />
Zimbardo, P.G. (1985). Psychology and life (11th ed.) (p. 275). Glenview, Ill.: Scott Foresman.<br />
Zweep, A., & Kerseboom, R. (2005). Ik ben een kei. Groepstraining waarin kinderen faalangst<br />
de baas worden. Houten: Bohn Stafl eu Van Loghum.<br />
413
Meer informatie over de verschillende<br />
probleemgebieden<br />
Deel I, hoofdstuk 2 Theorie over behandeling<br />
Websites<br />
www.jellejolles.nl Artikelen en interviews over hersenen, leren en onderwijs.<br />
www.hersenenenleren.nl met o.a. het rapport van Jelle Jolles: Leer het brein<br />
kennen .<br />
Boeken:<br />
1. Ploeg, J.D. van der (2005). Behandeling van gedragsproblemen. Initiatieven<br />
en inzichten. Rotterdam: Lemniscaat<br />
Deel I, hoofdstuk 3 Algemeen pedagogisch vakmanschap<br />
Organisaties<br />
POBOS BV<br />
Staat voor: P rofessionalisering O ndersteuning en B egeleiding van O nderwijsgevenden<br />
en S cholen.<br />
directeur: drs. J.J.A.M. Haartmans<br />
Halewijnstraat 4, 6166 KJ Geleen<br />
Tel: (046) 42 31 786<br />
www.pobos.nl<br />
e-mail: joshaartmans@pobos.nl<br />
Dit instituut verzorgt nascholing voor schoolteams over de Pedagogische<br />
Kijk- en Handelingswijzer, pedagogisch leerlingvolgsysteem en afzonderlijke<br />
thema’s (ADHD, PDD-NOS, NLD, gedragsproblemen, emotionele problemen,<br />
enz.)<br />
Drie onderwijsstudiecentra<br />
Algemeen Pedagogisch Studiecentrum ( aps )<br />
Utrecht<br />
T. van Lieshout, Pedagogische adviezen voor speciale kinderen, DOI 10.1007/978-90-313-6891-4, © 2009 Bohn Stafleu van Loghum, Houten
416 Pedagogische adviezen voor speciale kinderen<br />
<br />
<br />
Tel: (030) 28 56 600<br />
www.aps.nl<br />
Katholiek Pedagogisch Studiecentrum (KPC onderwijs)<br />
’s-Hertogenbosch<br />
Tel: (073) 62 47 247<br />
www.kpcgroep.nl<br />
Christelijk Pedagogisch Studiecentrum (CPS)<br />
Amersfoort<br />
Tel: (033) 45 34 343<br />
www.cps.nl<br />
Websites<br />
Regionale Opleidingscentra (ROC)<br />
Steunpunt opleiding en handicap<br />
Voor iedereen met een functiebeperking die een mbo-opleiding wil gaan<br />
doen.<br />
www.roc.nl Klik op ‘Opleiding en Handicap’<br />
Opvolger Onderwijstelefoon:<br />
Voor leerkrachten en leerlingen: www.pestweb.nl tel. 0800-282 82 80<br />
Voor ouders: www.50tien.nl tel. 0800-50 10<br />
Opvoedings- en ondersteuningsprogramma’s<br />
www.triplep-nederland.nl<br />
www.opvoedenenzo.nl<br />
www.positiefopvoeden.nl<br />
www.nji.nl zoeken op ‘pittige jaren’<br />
www.pmto.nl<br />
Voor ouders van jonge kinderen met ernstige gedragsproblemen<br />
Deel II Algemeen<br />
Websites<br />
www.aacap.org<br />
Website van the American Academy of Child and Adolescent Psychiatry.<br />
Toonaangevende, Amerikaanse beroepsorganisatie gericht op behandeling<br />
en verbetering van de kwaliteit van leven voor kinderen en adolescenten en<br />
hun families; met informatie over verschillende stoornissen. Vul te zoeken<br />
stoornis in onder ‘search for’.<br />
www.balansdigitaal.nl<br />
Informatie over Balans: de oudervereniging voor kinderen met leer-, ontwikkelings-<br />
en gedragsstoornissen. Veel informatie over stoornissen en behandeling<br />
in de serie ‘Balans Belicht’.<br />
Balans, (ouder)vereniging voor leer-, ontwikkelings- en gedragsproblemen<br />
Bilthoven
Meer informatie over de verschillende probleemgebieden<br />
Advies en informatietelefoon: 0900-2020065<br />
Hier is uitgebreid informatiemateriaal aanwezig over verschillende stoornissen<br />
en de behandeling daarvan, zoals: AD(H)D, PDD-NOS, MCDD, ODD/CD,<br />
NLD, dyslexie en dyscalculie.<br />
www.behavioradvisor.com<br />
Amerikaanse website met veel tips voor het onderwijs aan kinderen met<br />
gedragsproblemen.<br />
www.ccgt.nl<br />
Gespecialiseerd in therapie voor psychische klachten. De laatste 30 jaar wordt<br />
CGT als best werkende psychotherapie gezien voor tal van psychische klachten,<br />
met name: angst, depressie, trauma’s, burn-out, fobieën, eetstoornissen<br />
en zelfs persoonlijkheidsstoornissen.<br />
www.geestelijke-gezondheid.nl<br />
Bron van informatie over psychische problemen.<br />
www.ggzdrenthe.nl<br />
Omgaan met psychische problemen, o.a. angsten, depressie, stemmingsstoornissen,<br />
extreme verlegenheid en verwardheid. Zeer veel goede informatie<br />
hierover op de bekroonde site van de Riagg Drenthe.<br />
www.ggzrichtlijnen.nl<br />
Website onder verantwoordelijkheid van de landelijke stuurgroep Multidisciplinaire<br />
Richtlijnontwikkeling in de GGZ en het Trimbos-instituut. Met<br />
richtlijnen voor verschillende stoornissen bij jongeren.<br />
www.impulsdigitaal.nl<br />
Vereniging Impuls: landelijke patiëntenvereniging voor volwassenen met<br />
ADHD, ADD en/of PDD-NOS. Deze vereniging werkt samen met Balans,<br />
heeft hetzelfde adres en telefoonnummer (zie hiervoor).<br />
www.kenniscentrum-kjp.nl<br />
Uitgebreide informatie van het kenniscentrum kinder- en jeugdpsychiatrie,<br />
sinds 2002 gevestigd in Groningen. Het centrum is een samenwerkingsverband<br />
van academische en niet-academische kinder- en jeugdpsychiaters en<br />
informeert over allerlei gedragsstoornissen.<br />
www.kindertelefoon.nl<br />
Onderdeel van Bureau Jeugdzorg. Hier kunnen kinderen en jongeren in vertrouwen<br />
praten en informatie, hulp en advies krijgen van getrainde vrijwilligers.<br />
www.korrelatie.nl<br />
Verleent hulp bij psychische en sociale problemen.<br />
Tel: 0900-1450.<br />
417
418 Pedagogische adviezen voor speciale kinderen<br />
www.labyrint-in-perspectief.nl<br />
Zelfhulporganisatie voor en door familieleden en direct betrokkenen van<br />
psychiatrische patiënten. Telefonische hulplijn: 0900-254 68 03<br />
www.neurofeedback.nl<br />
Website van Neurofeedback Instituut Nederland, voor training, therapie en<br />
onderzoek. Dit instituut werkt samen met het Catharina Ziekenhuis in Eindhoven<br />
en met het Ikazia Ziekenhuis van Rotterdam.<br />
www.nimh.nih.gov. Klik op: science-news. National Institute of Mental<br />
Health.<br />
Wetenschappelijke organisatie gericht op onderzoek; voor beter begrip,<br />
behandeling en preventie van geestelijke stoornissen en bevordering van<br />
de geestelijke gezondheid. Doel is het verminderen van de last van geestelijke<br />
ziekten en gedragsstoornissen door onderzoek naar geest, hersenen en<br />
gedrag.<br />
www.nji.nl<br />
Website van het Nederlands Jeugd instituut: expertisecentrum over jeugd<br />
en opvoeding voor en met professionals in de jeugdsector. Het NJI beheert<br />
een databank met effectieve jeugdinterventies en beschrijvingen van ondersteunings-,<br />
preventie-, behandel- en sanctieprogramma’s rond verschillende<br />
stoornissen.<br />
NJi<br />
Utrecht.<br />
Tel.: (030) 230 65 64<br />
www.nvvp.net<br />
Nederlandse Vereniging voor Psychiatrie. Bevat onder andere informatie over<br />
hun congressen.<br />
www.orthopedagogiek.com<br />
Hierin staat uitgebreide informatie over verschillende stoornissen en de<br />
begeleiding ervan, verzameld door een orthopedagoog en een psycholoog.<br />
www.pestweb.nl<br />
Veel informatie over pesten en mogelijke hulp. Kinderen, ouders en leerkrachten<br />
kunnen er advies krijgen via chatten en mailen.<br />
www.psychiatrienet.nl<br />
Een onafhankelijke website met een door psychiaters samengestelde selectie<br />
van belangrijke websites.<br />
www.psychischegezondheid.nl/psychowijzer<br />
Informatie en advies over allerlei psychische stoornissen.<br />
Informatie- & advieslijn: 0900-903 90 39
Meer informatie over de verschillende probleemgebieden<br />
www.question-zone.nl<br />
Jongerenplatform van de Stichting Korrelatie, waar jongeren van 12 tot 23<br />
jaar laagdrempelige, professionele hulp kunnen krijgen via chat, mail of telefoon.<br />
www.spreekuurthuis.nl<br />
Goede informatie over ziekte en gezondheid door artsen, psychologen, psychiaters<br />
en andere specialisten.<br />
www.schoolenpsychiatrie.nl<br />
Informatie over expertiseontwikkeling in het onderwijs op het gebied van<br />
allerlei psychische en gedragsstoornissen.<br />
www.teletrust.nl/aloe.htm<br />
Hulplijn voor multiculturele gezinnen.<br />
Tel: 070-3622629<br />
www.trails.nl<br />
Tracking Adolescents’ Individual Lives Survey. Een langlopend project,<br />
gestart in 2001 met een verwachte afronding in 2015, uitgevoerd door de<br />
Rijksuniversiteit Groningen en de Erasmus universiteit Rotterdam. Projectleider<br />
is dr. A.F. de Winter. Het doel is de ontwikkeling van de geestelijke<br />
gezondheid en het sociale gedrag van de kindertijd tot de volwassenheid in<br />
beeld te brengen.<br />
www.trimbos.nl<br />
Website met informatie over allerlei psychische stoornissen en behandelingsmogelijkheden.<br />
Klik op: psychische stoornissen/informatie voor professionals.<br />
www.zogeknogniet.nl<br />
Jongerensite met informatie over problemen als depressie, pesten en eetproblemen.<br />
Organisaties<br />
SOS Sensoor<br />
www.sensoor.nl<br />
Voor vertrouwelijk gesprekken, dag en nacht. Men kan ook mailen en chatten.<br />
Tel: 0900-0767<br />
Deel II, hoofdstuk 4 Angst<br />
Organisaties<br />
Stichting fobieclub Nederland<br />
Driebergen<br />
Tel: 0900-200 87 11<br />
419
420 Pedagogische adviezen voor speciale kinderen<br />
Theatergroep Werktuig Productie ‘Angst’ voor leerlingen van 12-15 jaar<br />
De Kempenaerstraat 11B<br />
1051 CJ Amsterdam<br />
Tel: (020) 585 93 20<br />
Websites<br />
www.adfstichting.nl Patiëntenvereniging voor mensen met angst- en dwangklachten.<br />
Men organiseert trainingen voor jongeren van 13 tot 17 jaar.<br />
Boeken<br />
Fournier, E.P., & Meijers, J.J. (red.) (1981). Sociale angst bij kinderen: problemen in<br />
de omgang met leeftijdgenoten. Orthovisies, 12. Groningen: Wolters-Noordhoff.<br />
Minnen, A. van (2008). Angstregulatie en de behandeling van angststoornissen.<br />
Psychopraxis, 1, 11-15.<br />
Schroo, I., & Ausum, J. (1993). Het mes in je stress . Amersfoort: Academische<br />
uitgeverij Amersfoort.<br />
Westerveld, H.J. (2000). Kinderen en adolescenten met ontwikkelingsstoornissen:<br />
angststoornissen, stemmingsstoornissen, gedragsstoornissen, een gestoord realiteits<br />
besef en contactstoornissen . Maarssen: Elsevier Gezondheidszorg.<br />
Deel II, hoofdstuk 5<br />
Faalangst<br />
Websites<br />
www.123test.nl/tests/studie/faalangst<br />
Een test om eventuele faalangst te meten. Er wordt onderscheid gemaakt tussen<br />
faalangst en sociale angst.<br />
www.durfjij.net<br />
Project om faalangst binnen het basisonderwijs op te sporen en mogelijk te<br />
reduceren.<br />
www.faalangst.nl<br />
www.ggdgezondheidsinfo.nl<br />
Informatie over faalangst.<br />
www.orthoconsult.nl<br />
Website van Ard Nieuwenbroek, faalangstdeskundige.<br />
Boeken<br />
Langedijk, P. (2004). Faalangst. Naar meer zelfvertrouwen en assertiviteit . Boek<br />
met praktische oefeningen, ook voor volwassenen met faalangst. Deventer:<br />
Ankh-Hermes.<br />
Nieuwenbroek, A., & Vries, J. de (1991). Omgaan met faalangst. ’s-Hertogenbosch:<br />
KPC.
Meer informatie over de verschillende probleemgebieden<br />
Nieuwenbroek, A., Ruigrok, J., & Vries, J. de (1996). Faalangst op school. Houten:<br />
Schoolpers.<br />
Nieuwenbroek, A. & Ruigrok, J. (2004). Succes met faalangst. Overwin je faalangst.<br />
Boek met praktische oefeningen, ook voor volwassenen met faalangst.<br />
Kampen: Ten Have.<br />
Deel II, hoofdstuk 6<br />
Posttraumatische stressstoornissen (PTSS)<br />
Websites<br />
www.achterderegenboog.nl<br />
Verliesverwerking voor kinderen en jongeren: voor hen die van dichtbij te<br />
maken hebben gehad met het overlijden van een dierbare.<br />
Utrecht<br />
Tel: (030) 236 82 82<br />
Advieslijn: 0900-233 41 41<br />
www.crisisnet.nl<br />
Instituut voor psychotrauma. Biedt praktische ondersteuning op wetenschappelijke<br />
basis. Biedt opvang, therapie, opleiding, onderzoek, advies en<br />
voorlichting. Sinds januari 2008 werkt dit instituut samen met Stichting<br />
Centrum ’45.<br />
www.emdr.nl<br />
Uitleg over Eye Movement Desensitization and Reprocessing: een therapie<br />
voor mensen die last blijven houden van de gevolgen van een schokkende<br />
ervaring.<br />
www.in-de-wolken.nl<br />
Informatie over omgaan met verlies.<br />
www.kpcgroep.nl/calamiteiten<br />
Achtergrondinformatie en voorbeeldlessen voor scholen wanneer deze<br />
getroffen worden door een ramp.<br />
www.psychotraumacentrum.nl<br />
Dit traumacentrum van het Universitair Medisch Centrum Utrecht, locatie<br />
Wilhelmina Kinderziekenhuis (WKZ), is gespecialiseerd in hulp aan kinderen<br />
van 0 tot 18 jaar.<br />
www.rouwwinkelatalanta.nl<br />
Voor rouwbegeleiding aan kinderen, jongeren en volwassenen.<br />
www.slachtofferhulp.nl<br />
Hulp na misdrijf of verkeersongeval. Biedt praktische hulp, geeft juridische<br />
adviezen en emotionele steun.<br />
421
422 Pedagogische adviezen voor speciale kinderen<br />
Organisaties<br />
Landelijke Stichting Rouwbegeleiding<br />
Utrecht.<br />
Informatie- en advieslijn (030) 276 15 00<br />
www.verliesverwerken.nl<br />
Boeken<br />
Debacker, H. (1995). Een kind in rouw. Baarn: Gooi en Sticht.<br />
Deel II, hoofdstuk 7<br />
Depressieve gevoelens<br />
Websites<br />
www.depri-en-dan.nl<br />
Voor meiden die leven in twee culturen: in groepsessies onder begeleiding<br />
van een professional kunnen ze chatten over depressieve gevoelens.<br />
www.gripopjedip.nl<br />
Internetcursus voor jongeren, ontwikkeld door het Trimbos-instituut in<br />
samenwerking met andere instanties op het gebied van geestelijke gezondheid.<br />
www.hulpmix.nl<br />
Website specifi ek gericht op multiculturele jongeren.<br />
www.pratenonline.nl<br />
Voor jongeren tussen 12 en 22 jaar die meer willen weten over zich down en<br />
depressief voelen. Hulpverleners van pratenonline werken op basis van principes<br />
en uitgangspunten van de oplossingsgerichte therapie.<br />
www.psychischegezondheid.nl/depressiecentrum<br />
Informatie van het kenniscentrum depressie. Tel: 0900-903 90 39.<br />
www.stichtingpandora.nl<br />
Website voor lotgenotencontacten.<br />
www.trimbos.nl<br />
Website van het Trimbos-instituut, met informatie over geestelijke gezondheid<br />
en verslaving. Klik op: psychische stoornissen -> algemene informatie.<br />
Daar staat veel informatie over depressie.<br />
www.zwaarweer.nl<br />
Website voor jongeren met voorlichting over depressie. Hier wordt met name<br />
ingegaan op het verschil tussen een ‘dipje’ en een echte depressie.
Meer informatie over de verschillende probleemgebieden<br />
Boeken<br />
Cuypers, P., & Buyssen, H. (2000). Ik zie het weer zitten, omgaan met depressiviteit<br />
. Werkboek bij Teleac-cursus die 30 november 2000 is gestart. Hilversum:<br />
Teleac/not Stichting. ISBN 90 65 334 424<br />
Deel II, hoofdstuk 8 Hechtingsstoornissen<br />
Organisaties<br />
Basic Trust<br />
Landelijke organisatie voor zelfstandig gevestigde hulpverleners die allen<br />
specialist zijn op het gebied van opvoeding, hechting (basisvertrouwen) en<br />
adoptie.<br />
Haarlem<br />
Tel: (023) 542 52 30<br />
E-mail: info@basictrust.com<br />
Website: www.basictrust.com<br />
De Cirkel<br />
Landelijke vereniging voor ouders en familieleden van een kind met een<br />
hechtingsprobleem of hechtingsstoornis.<br />
Tel: (077) 477 12 93 (lotgenotencontact)<br />
Website: www.hechtingsstoornis.info<br />
De Knoop<br />
Deze landelijke vereniging verschaft informatie over kinderen met een hechtingsstoornis<br />
c.q. Geen-bodem-syndroom.<br />
Emmeloord<br />
Tel: (0527) 61 45 04<br />
E-mail: info@deknoop.org<br />
Website: www.deknoop.org<br />
Landelijke Oudervereniging Gezinsproblematiek Adoptie (LOGA)<br />
Doelstelling: het helpen van ouders die door hun problematische adoptiekinderen<br />
in moeilijkheden zijn geraakt en het bevorderen van het zoeken naar<br />
een oplossing voor de adoptieproblematiek.<br />
Website: www.loga.info<br />
Stichting Adoptievoorzieningen<br />
Deze nieuwe organisatie is ontstaan na de fusie van Bureau Voorlichting<br />
Interlandelijke Adoptie (VIA) en de Stichting Werkverband Adoptie Nazorg<br />
(WAN). Er is een adoptieconsultatieteam die hulpverleners ondersteunt.<br />
De Stichting Adoptievoorzieningen bestaat uit de afdelingen:<br />
VIA (Voorlichting en informatie over adoptie)<br />
VIB (Video-interactiebegeleiding bij adoptie)<br />
WAN (Wegwijzer adoptienazorg)<br />
423
424 Pedagogische adviezen voor speciale kinderen<br />
Utrecht<br />
Tel: (030) 232 16 40/(030) 233 03 40<br />
Website: www.adoptie.nl<br />
Informatie over verschillende hulpverleningsmethodieken.Klik eerst op<br />
‘informatie voor hulpverleners’ en dan ‘hulpverleningsmethodieken’.<br />
Websites<br />
www.attachmentdisorder.net<br />
www.hechtingsstoornis.com<br />
www.hechtingsstoornis.nl<br />
Boeken<br />
Egmond, G. van (2001). Bodemloos bestaan, problemen met adoptiekinderen .<br />
Baarn: Ambo.<br />
Boek van een ervaringsdeskundige, een adoptiemoeder.<br />
Deel II, hoofdstuk 9 Aandachttekortstoornissen met en zonder<br />
hyperactiviteit (AD(H)D)<br />
Websites<br />
www.adhd.nl Zeer uitgebreide site.<br />
www.hello.to/hersenstorm<br />
Een goede site met veel informatie over comorbide stoornissen bij ADHD.<br />
www.adhd.startpagina.nl<br />
Op deze website worden allerlei aan ADHD gerelateerde regelingen en voorzieningen<br />
vermeld.<br />
ADD<br />
www.levente.nl<br />
Website van ervaringsdeskundige Karin Windt met veel lezenswaardige<br />
informatie over ADD.<br />
www.sadd.nl<br />
Website van Stichting ADD Nederland.<br />
Boeken<br />
Lieshout, T. van (2002). Druk, druk, druk . Praktische tips voor de opvoeding<br />
van kinderen met ADHD. Utrecht: Samenwerkingsverband Utrecht. 53 p.<br />
Te bestellen door overmaking van € 8,50, inclusief administratie- en verzendkosten<br />
op rek. nr. 2732145 ten name van de heer A.P. van der Kamp te<br />
Utrecht onder vermelding van ‘boekje ADHD’. Vermeld naam en adres waar<br />
het boekje heengestuurd kan worden.
Meer informatie over de verschillende probleemgebieden<br />
Deel II, hoofdstuk 10 Oppositioneel opstandige gedragsstoornis<br />
(Oppositional Defi ant Disorder, ODD)<br />
Websites<br />
www.meerdanvoetbal.nl<br />
De stichting is opgericht door de KNVB, de Eredivisie en de Eerste Divisie.<br />
Missie is om voetbal, met zijn grote invloed op de maatschappij, in te zetten<br />
voor een betere samenleving. Gezondheid, sportiviteit, respect en sociale<br />
integratie zijn kernthema’s.<br />
Boeken<br />
Muskens, A.E. (1998). Probleemgedrag: oppositioneel-opstandig gedrag en antisociaal<br />
gedrag . Doctoraalscriptie. Utrecht: Universiteit Utrecht.<br />
Deel II, hoofdstuk 11 Antisociale agressieve gedragsstoornissen<br />
(Conduct Disorders, CD)<br />
Websites<br />
www.echt-recht.nl<br />
Informatie over alternatieve manieren om vergrijpen recht te zetten, met respect<br />
voor de gevolgen voor het slachtoffer, zijn omgeving en de dader.<br />
www.jeugdzorgenreclassering.nl<br />
Website van Leger des Heils Jeugdzorg en de Reclassering. De organisatie<br />
richt zich op kinderen, jongeren en volwassenen die met justitie in aanraking<br />
zijn gekomen of dreigen te komen. Onder de knop ‘professionals’ veel informatie,<br />
met name over MTFC (Multidimensional Treatment Foster Care).<br />
www.zinloosgeweld.nl<br />
Onder andere veel adressen van (zelf)hulporganisaties.<br />
Boeken<br />
Lauwereyssen, M., & Ruigrok, J. (2000). Geweld rond je kind . Kampen: Kok.<br />
Matthys, W. (1992). Antisociale gedragsstoornissen. In F. Verhulst & F. Verhey<br />
(red.), Kinder-en Jeugdpsychiatrie: onderzoek en diagnostiek (p. 522-534). Assen/<br />
Maastricht: Van Gorcum.<br />
Ruigrok, J., & Hoorens Maas, R. (1999). Naar een geweldloze school. Houten:<br />
Educatieve Partners Nederland, Praktijkboeken voor geïntegreerde leerlingbegeleiding.<br />
Deel II, hoofdstuk 12 Autismespectrumstoornissen (ASS)<br />
Organisaties<br />
Nederlandse Vereniging voor Autisme (NVA)<br />
Bilthoven.<br />
425
426 Pedagogische adviezen voor speciale kinderen<br />
Tel: (030) 229 98 00<br />
Advieslijn: 0900 288 47 63<br />
www.autisme-nva.nl<br />
Websites<br />
www.autest.nl<br />
Stichting die zich bezighoudt met het aanbieden van kwalitatief hoogwaardige<br />
testdiensten (op het gebied van software) door mensen met autisme, die<br />
hiervoor bij uitstek toegerust zijn. Zo speelt deze organisatie in op hun sterke<br />
kant, namelijk het kunnen systematiseren, waardoor ze hun talent voor bijvoorbeeld<br />
systeembeheer en het testen van software kunnen inzetten.<br />
www.autisme.nl<br />
Zeer veel informatie over de stoornis en de hulpverlening, bestemd voor<br />
ouders en hulpverleners. Ook een uitgebreide lijst met publicaties, video’s,<br />
dvd’s, enz.<br />
www.autismecentraal.com<br />
Kennis- en ondersteuningscentrum te Gent. Het centrum werkt aan een positieve<br />
beeldvorming rond autisme.<br />
www.autismeteam.nl<br />
Informatie over de SARR Polikliniek Expertisecentrum Autisme ZHZ in Rotterdam.<br />
www.autsider.nl<br />
Autsider.nl is een grote online community met informatie over autisme en<br />
aanverwante stoornissen. Ook is er informatie te vinden over contacten met<br />
lotgenoten voor kinderen met stoornissen in het autistisch spectrum. De site<br />
is gericht op hoger functionerende kinderen met autisme, o.a. kinderen met<br />
het syndroom van Asperger.<br />
www.centrumautisme.nl<br />
Centrum dat zich richt op het verzorgingsgebied Zuid-Holland Noord, Midden-Holland,<br />
Delft/Westland en Zoetermeer. Het centrum werkt samen met<br />
diverse universiteiten.<br />
www.kcan.nl<br />
Kenniscentrum Autisme Nederland (KAN). Het heeft een sociale kaart van<br />
voorzieningen in Nederland voor mensen met autisme.<br />
Doorwerth<br />
www.landelijknetwerkautisme.nl<br />
Informatie over autisme en onderwijs.<br />
www.leokannerhuis.nl<br />
Centrum voor autisme.<br />
Houtsniplaan 1a
Meer informatie over de verschillende probleemgebieden<br />
6865 XZ Doorwerth<br />
Tel: (026) 333 30 37<br />
www.mcdd.info<br />
Website over MCDD.<br />
www.projectkairo.org<br />
Project Kennisontwikkeling autismebehandeling en integratie regulier<br />
onderwijs, ontwikkeld door het dr. Leo Kannerhuis, voor ondersteuning bij<br />
het succesvol doorlopen van een middelbare beroepsopleiding (mbo).<br />
www.zorgboeren.nl. Informatie over de organisatie rond zorgboerderijen en<br />
agrarische bedrijven, waar jongeren en volwassenen met een zorg- en hulpvraag<br />
een dagbesteding, sociale activering, arbeidstraining of een werkplek<br />
geboden kan worden met intensieve begeleiding, veelal bekostigd uit een<br />
Persoonsgebonden budget.<br />
Boeken<br />
Aan autisme verwante stoornissen, ook wel pervasieve ontwikkelingsstoornissen<br />
genoemd (1996) Met artikelen van onder anderen R.J. van der Gaag,<br />
F.C. Verhulst en R.B. Minderaa. Kind en Adolescent, themanummer 17 .<br />
Boeken geschreven door ervaringsdeskundigen:<br />
Haddon, M. (2003). Het wonderbaarlijke voorval met de hond in de nacht . Amsterdam:<br />
Contact.<br />
Roman geschreven door een autistische jongen.<br />
Wieken, G. (2003). De dinoman en het muziekmeisje. Leven met autistische kinderen<br />
. Amsterdam: Nieuwezijds.<br />
Een moeder beschrijft haar ervaringen met twee autistische kinderen.<br />
Programma’s<br />
Voorlichtingsprogramma ‘ASS het zo zit…’ ontwikkeld door Johan van der<br />
Hart en Wilfred Woutersen van Auris Dienstverlening Driebergen. Contact<br />
met trainers: cursus3bergen@auris.nl<br />
Deel II, hoofdstuk 13 Non-verbale leerstoornis (Nonverbal Learning<br />
Disability NLD)<br />
Websites<br />
www.kennisnet.nl<br />
Zoeken op ‘NLD’.<br />
www.knp-praktijk.nl<br />
Stichting Kinderneuropsychologie (KNP) te Waalre is een onafhankelijke<br />
organisatie voor wetenschappelijk onderzoek en ontwikkeling op het gebied<br />
427
428 Pedagogische adviezen voor speciale kinderen<br />
van kinderneuropsychologie. Doel is het vergroten van kennis rond de kinderneuropsychologische<br />
leerstoornis, NLD.<br />
www.NLDA.org<br />
Website van de Amerikaanse NLD-vereniging.<br />
www.nld.be<br />
Website van de Vlaamse NLD-vereniging.<br />
www.nld-bprourke.ca<br />
Website van de grondlegger van het begrip NLD, Byron Rourke, waarin hij<br />
allerlei vragen met betrekking tot NLD beantwoordt.<br />
www.nldinfo.nl<br />
Stichting Speciale Zorg voor kinderen met NLD. NLD forum index.<br />
www.nldline.com<br />
Amerikaanse site met Engelstalige artikelen over NLD, ook over volwassenen<br />
met NLD.<br />
www.nldontheweb.org<br />
Engelstalige website met informatie over kenmerken van NLD.<br />
Boeken<br />
Baert, K. en Vanderbeck, G. (2006). Als je kind NLD heeft. Arnhem: Terra-Lannoo.<br />
Dumont, J.J. (1994). Leerstoornissen . Rotterdam: Lemniscaat.<br />
Dijk, A. van (2002). Kinderen met NLD. Praktische gids voor ouders en leerkrachten.<br />
Amsterdam: Harcourt Assessment BV.<br />
Thompson, S. (1997). The source for Nonverbal Learning Disorders. East Moline:<br />
LinguiSystems Inc.<br />
Deel II, hoofdstuk 14 Borderline persoonlijkheidsstoornis (BPS)<br />
Organisaties<br />
Landelijke stichting zelfbeschadiging voor en door mensen die zichzelf<br />
beschadigen.<br />
Telefonische hulplijn (030) 231 14 73<br />
Websites<br />
www.borderline.startpagina.nl<br />
Website met verwijzingen naar persoonlijke sites van ervaringsdeskundigen,<br />
behandelcentra en contact met lotgenoten.
Meer informatie over de verschillende probleemgebieden<br />
www.hello.to/hersenstorm<br />
Informatie op een ADHD-site over de comorbide stoornis ‘borderline’. Op<br />
deze site staat ook zeer veel informatie over andere stoornissen die vaak<br />
samen met ADHD voorkomen.<br />
www.moeilijkemensen.nl<br />
Informatie over persoonlijkheidsstoornissen. Voor cliënten en professionals.<br />
www.schematherapy.com<br />
Een integratieve therapie voor persoonlijkheidsstoornissen, met elementen<br />
van cognitieve therapie, gedragstherapie en gestalttherapie.<br />
www.stichtingborderline.nl<br />
Stichting borderline, voor en door mensen met borderline.<br />
Utrecht<br />
Tel: (030) 276 70 72<br />
www.triade-borderline.nl<br />
Sociale kaart met informatie en hulp bij borderline.<br />
429