thema klimaat - H2O - Tijdschrift voor watervoorziening en ...

40ste jaargang / 16 november 2007
nº 22 / 2007
TIJDSCHRIFT VOOR WATERVOORZIENING EN WATERBEHEER
thema klimaat
TWEE METER ZEESPIEGELSTIJGING IN NEDERLAND
RUIMTE, WATER EN KLIMAAT IN HET GROENE HART
EFFECT HITTEGOLF OP WATERKWALITEIT VAN RIJN EN MAAS

ZODRA ER NIEUWE WETTEN KOMEN, KOMEN WIJ
MET NIEUWE KANSEN.
De wetgeving verandert voortdurend. En dat zal dit jaar niet minder worden. Dat heeft
gevolgen voor uw bedrijfsvoering. Processen moeten worden aangepast. Nu zien sommige
ondernemers dat als een probleem. Terwijl het een kans kan zijn. Want een nieuwe wet
vereist wel aanpassingen, maar met de juiste kennis en ervaring kan elke aanpassing
een voorsprong op de concurrent opleveren. Zo gaat compliance in uw voordeel werken.
Of het nu SEPA, Solvency II of de Splitsingswet betreft. Wij adviseren u over de kansen en
implementeren dat advies vervolgens in uw bedrijfsprocessen. En dan maakt het niet uit
wat ze in Den Haag bedenken. Wij zorgen er in Arnhem voor dat u er wijzer van wordt.
WWW.EIFFEL.NL

Serieus of niet?
Deze uitgave staat voor een belangrijk deel in het teken van het
klimaat. Wat voor gevolgen kan een klimaatverandering, waarbij
de temperatuur stijgt, de hoeveelheid neerslag toeneemt inclusief
de intensiteit van (zomerse onweers-)buien en mede daardoor
de zeespiegel ook verder zal stijgen, uitoefenen op Nederland, de
ruimtelijke ordening en het waterbeheer? Erg belangrijke vragen,
waarover met name het laatste jaar een stortvloed van onderzoeken
en programma’s is losgelaten. In feite kunt u bijna elke dag naar een
bijeenkomst waarop het klimaat centraal staat. Is dit een hype?
Ik hoop het niet. Daarvoor is de kwestie te serieus. Het kaf zal zich
wel van het koren scheiden. Serieus onderzoek blijft dan over én
antwoorden op vragen die we misschien liever niet willen horen, maar
H 2O tijdschrift voor watervoorziening en
waterbeheer verschijnt ééns per 14 dagen
Offi cieel orgaan van
Stichting tot uitgave van het tijdschrift
H 2O en haar participanten:
- Vereniging van Waterbedrijven in Nederland
- Koninklijke Vereniging voor
Waterleidingbelangen in Nederland
- Nederlandse Vereniging voor Waterbeheer
- Kiwa Water Holding BV
Uitgever
Rinus Vissers
Redactie
Peter Bielars (hoofdredacteur)
Michiel van Zaane
Gerda Pieters
Redactiesecretariaat
Dora Pompe
Redactieadres en uitgeverij
Postbus 122, 3100 AC Schiedam
telefoon (010) 427 41 65
telefax (010) 473 26 40
e-mail h2o@nijgh.nl
Bezoekadres: ’s-Gravelandseweg 565
3119 XT Schiedam
Redactiecommissie
Harry Tolkamp (voorzitter/NVA)
André Struker (KVWN)
Frits Vos (VEWIN)
Gerda Sulmann (Kiwa Water Research)
Advertentieverkoop
Roelien Voshol (010) 427 41 54
Brigitte Laban (010) 427 41 52
Mediaorder
Carola Sjoukes (010) 427 41 41
Suzanne Klüver (010) 427 41 40
telefax (010) 473 20 00
Abonnementenservice
Pauline Roos
Tini van Schijndel
telefoon (010) 427 41 08
telefax (010) 426 27 95
Abonnementsprijs
€ 95,- per jaar excl. 6% BTW
€ 126,- per jaar voor buitenland
€ 8,- losse exemplaren excl. 6% BTW
Abonnementen gelden voor één jaar en worden
– zonder tegenbericht – automatisch verlengd.
Opzeggingen dienen schriftelijk uiterlijk 6 weken
voor het afl open van de abonnementsperiode te
geschieden aan bovenstaand postadres.
Druk en lay-out
Den Haag mediagroep b.v., Rijswijk
Copyright
Nijgh Periodieken B.V., 2007
Het auteursrecht op de inhoud van dit tijdschrift wordt
uitdrukkelijk voorbehouden. Overname van artikelen
alleen na schriftelijke toestemming van de uitgever.
www.vakbladh2o.nl
waarnaar we wel zullen moeten handelen. Denk aan de verzilting
van West-Nederland.
Een hype lijkt wel het plotseling weer opgedoken initiatief om een
stukje Noordzee in te polderen om daar het één en ander kwijt te
kunnen waarvoor we op het vasteland geen ruimte (meer) hebben.
Een totaal onhaalbaar plan, ook al wordt het tegenovergestelde
beweerd. De stromingen in de Noordzee worden er door beïnvloed,
de dijken moeten zo hoog zijn dat de aanleg waanzinnig duur wordt
en wie wil daar wat beginnen? En vooral: kunnen we met al die
benodigde miljarden niet heel wat meer zinniger zaken uitvoeren?
Dus: een vriendelijk verzoek om dit soort plannetjes te negeren.
Het idee loopt natuurlijk ook helemaal niet in de pas met de te
verwachten zeespiegelstijging.
Peter Bielars
4* / Zeespiegelstijging Nederland ‘slechts’
twee meter als ijskap Groenland smelt
Florrie de Pater en Caroline Katsman
8 / Interview met projectdirecteur Maaswerken
Hans Ruijter
Maarten Gast
14* / Watergestuurd ruimtelijk beleid
Noor van der Hoeven en Eric Koomen
20* / Ruimte, water en klimaat in het
Groene Hart
Cees Kwakernaak en Peter Dauvellier
28* / ‘Inconvenient truth’ in de watersector:
naast adaptatie ook klimaatdruk verminderen
Patricia Clevering-Loeffen, Gerard Smakman en
Jelle Roorda
30* / Klimaatschetsboeken en de eerste
geodatabank in de provinciale planvorming
Lodewijk Stuyt, Janette Bessembinder en
Annemarth Idenburg
32 / Drinkwatersector teleurgesteld in
Rijnministersconferentie
Peter Stoks
36 / Harnaschpolder vergt aanpassingen
Johannes Odé
41* / Eff ect van een hittegolf op de waterkwaliteit
van de Rijn en de Maas
Gertjan Zwolsman en Michelle van Vliet
45* / Neerslagreeksen voor de
KNMI’06-scenario’s
Alexander Bakker en Janette Bessembinder
48* / Een afwegingskader voor de keuze van
klimaatscenario’s in het waterbeheer
Jaap Kwadijk, Saskia van Vuren, Keimpe Wieringa en
Luit-Jan Dijkhuis
52* / Bouwen aan een waterrobuuste stad
Erik Luijendijk, Mieke de Gunst, Frans van de Ven en
Ellen Tromp
56* / WaalWeelde: de transitie van rivierbeheer
en -landschap
Peter Scholten, Wouter de Groot en Toine Smits
inhoud nº 22 / 2007 / *thema
8
28
32
Bij de omslagfoto:
Rijkswaterstaat sloot de Maeslantkering
vanwege het hoge water en de noordwesterstorm
tussen donderdagavond 8 november (23.05 uur)
en vrijdagmiddag 9 november (17.45 uur) voor
de eerste maal sinds de bouw ervan in 1997.
Het sluiten en openen verliep zonder problemen
(foto: Johannes Odé).

Zeespiegelstijging Nederland
‘slechts’ twee meter als
ijskap van Groenland smelt
Kleine verschillen in het gravitatieveld
van de aarde zorgen voor grote
zeespiegelvariaties over de wereld.
Verschillen in zeespiegelniveau kunnen
oplopen tot wel 100 meter. Als al het
ijs op Groenland smelt, leidt dat tot
een mondiaal gemiddelde zeespiegelstijging
van zeven meter. In
Nederland zal die stijging echter maar
twee meter bedragen. Hoe dat komt,
legde Bert Vermeersen (DEOS, TU
Delft) uit tijdens een colloquium op
23 oktober op het KNMI.
Satellietmetingen hebben
aangetoond dat de absolute
zeespiegel 1) de afgelopen tien
jaar mondiaal gemiddeld met 28 mm is
gestegen. De regionale variaties zijn echter
groot. Zo steeg de zeespiegel de afgelopen
tien jaar tussen Australië en Nieuw-Zeeland
met 15 mm per jaar, terwijl die ten zuiden
van Alaska met 15 mm per jaar daalde.
Die grote regionale verschillen in absolute
zeespiegelstijging worden, behalve door
veranderingen in oceaanstromingen en
uitzetting van de oceaan door opwarming,
onder andere veroorzaakt door het gravitatieeff
ect. Daarnaast kan regionaal de relatieve
zeespiegelstijging 2) sterk beïnvloed worden
door post-glaciale opheffi ng.
Massa trekt massa aan. De grote ijsmassa
op Groenland, die gemiddeld 1,6 kilometer
en maximaal drie kilometer dik is, trekt
het oceaanwater aan. Daardoor staat de
absolute zeespiegel daar hoger dan langs de
Nederlandse kust. Wanneer (een deel van)
het landijs smelt, verdwijnt ook (een deel
van) de aantrekkende werking ervan op het
zeewater. Als gevolg daarvan verdeelt het
smeltwater zich niet gelijkmatig over de
aarde. Binnen een afstand van zo’n 2.200 km
van de afsmeltende ijskap gaat de zeespiegel
dalen. Op een afstand tussen de 2.200 en
6.700 km stijgt de absolute zeespiegel wel,
maar minder dan de wereldgemiddelde
(eustatische) waarde. Ver van de ijskap is de
zeespiegelstijging groter dan de eustatische
stijging (zie ook afbeelding 2).
De afstand Nederland-Groenland bedraagt
ongeveer 3.500 kilometer. Nederland ligt
dus in het gebied waar de zeespiegelstijging
onder invloed van het gravitatie-eff ect van
de ijsmassa kleiner is dan de eustatische
stijging. Daarom zal bij het smelten van het
ijs op Groenland de zeespiegel bij Nederland
niet zeven meter stijgen, maar slechts twee
meter, zo wijzen berekeningen van het
gravitatie-eff ect uit.
Dat klinkt erg geruststellend voor Nederland.
Maar we moeten ook kijken naar de andere
4 H 2O / 22 - 2007
Afb. 1: Verhoudingen tussen de lokale en eustatische zeespiegelverandering bij het smelten van de ijskap van
Antarctica (a), de ijskap van Groenland (b) en het overige landijs (c) (bron: Mitrovica et al. 2001).
Afb. 2: Illustratie van de zeespiegelverandering bij de vorming van een ijskap (bron: Bert Vermeersen).
ijskap
zeespiegel na vorming ijskap
mondiaal gemiddelde
zeespiegeldaling
oceaanbodem
zeespiegel voor vorming ijskap

grote ijsmassa op het zuidelijk halfrond:
Antarctica. Daar speelt hetzelfde verschijnsel.
De afstand tot die ijskap is zo groot dat, als
die ijsmassa smelt, de absolute zeespiegel
in Nederland juist meer dan gemiddeld zal
stijgen.
In de computerberekeningen van Mitrovica
et al. (afbeelding 1) wordt de verhouding
tussen de lokale zeespiegelverandering
(inclusief het gravitatie-eff ect) en de
mondiaal gemiddelde of eustatische waarde
weergegeven. Het bovenste beeld toont de
zeespiegelvariaties die zouden optreden
als gevolg van het smelten van het ijs op
Antarctica. Direct bij Antarctica is dit een
daling van de zeespiegel (diep-blauwe kleur
met een waarde kleiner dan nul), in onze
contreien een stijging die sterker is dan
wanneer geen gravitatie-eff ecten op zouden
treden.
Het middelste beeld laat hetzelfde zien,
maar dan voor Groenland. Het onderste
beeld toont wat er gebeurt als al het andere
landijs (voornamelijk bij Alaska, IJsland en
Spitsbergen) zou smelten.
Voor de absolute zeespiegelstijging
kan redelijk makkelijk rekening worden
gehouden met deze gravitatie-eff ecten als
gevolg van veranderingen in de ijsmassa’s.
Maar Bert Vermeersen liet zien dat daarnaast
voor de relatieve zeespiegelstijging de postglaciale
opheffi ng van land en zeebodem op
veel plekken een grote rol speelt.
In de ijstijden werd zoveel ijs gevormd dat
de aarde deformeerde. Onder het ijs zakte
Klimaat voor Ruimte
Dit themanummer is tot stand gekomen met
steun van het programma Klimaat voor Ruimte,
dat onderzoek verricht naar manieren om met
klimaatverandering en de gevolgen daarvan om
te gaan. Het gaat dan vooral om het gebruik van
de (open) ruimte. In het onderzoeksprogramma
werkt een maatschappijbreed consortium van
overheid, wetenschap en bedrijfsleven samen
aan mogelijke oplossingen. ‘Klimaat voor
Ruimte’ wordt voor de helft gefi nancierd door
de subsidieregeling BSIK (Besluit Subsidie Investeringen
Kennisinfrastructuur). Het programma
loopt tot 2011 en heeft 80 miljoen euro te
besteden.
Het onderzoeksprogramma Klimaat voor
Ruimte begon in 2004. Het bestaat uit vijf
deelprogramma’s: klimaatscenario’s, mitigatie,
adaptatie, integratieprojecten en communicatie.
In totaal omvat het programma momenteel zo’n
60 projecten.
• klimaatscenario’s
Negen projecten staan op de agenda. In één
hiervan, het maatwerkproject, lopen zes pilots
met op maat gemaakte klimaatscenario’s voor
onder andere de waterschappen, die een
antwoord moeten geven op de vraag wat zij
nodig hebben aan klimaatgegevens (bijvoorbeeld
neerslaghoeveelheden).
de aardbodem. Maar aan weerszijden steeg
de aardkorst, omdat het deel dat onder het
ijs wordt weggedrukt, naar de zijkanten
uitvloeit. Als al dat ijs weer smelt, veert de
aarde onder het ijs terug. Aan weerszijden
kan de aardkorst weer zakken, met relatieve
zeespiegelveranderingen als gevolg.
Tijdens de laatste ijstijd, 20.000 jaar geleden,
waren grote gebieden met dikke ijskappen
bedekt. Daarvan is nu minder dan de helft
over. Als gevolg hiervan stijgt de bodem in
Scandinavië nog steeds fl ink. De relatieve
zeespiegel daalt daar, soms wel met één
centimeter per jaar. De boothuizen, die in de
17e eeuw zijn gebouwd, liggen nu ver boven
het zeeniveau. Maar de zeebodem onder de
Noordpool stijgt juist weer door post-glaciale
opheffi ng, met als gevolg een relatieve
zeespiegeldaling van 4,5 mm per jaar.
Het gesmolten ijs leidt tot meer water in
de oceanen en zeeën. Dat is extra massa,
waardoor de zeebodem wat daalt. Dat is één
van de redenen waarom Nederland in het
westen wat sterker daalt dan in het oosten:
na de laatste ijstijd is de Noordzee, die eerst
droog stond, immers weer volgelopen.
In feite waren het gravitatie-eff ect en de
post-glaciale opheffi ng al in de 19e eeuw
bekend. Het gravitatie-eff ect is toen tot
de afgelopen jaren 70 in de vergetelheid
geraakt.
De klimaatscenario’s van het KNMI van vorig
jaar representeren de absolute zeespiegelstijging
langs de Nederlandse kust. Bodembewegingen,
veroorzaakt door post-glaciale
• mitigatie
Hoe kunnen we de snelheid en omvang van de
klimaatverandering verminderen? Hiervoor is
onderzoek nodig naar onder andere de uitstoot
van broeikasgassen en het landgebruik.
• adaptatie
Hoe kunnen de nadelige gevolgen van klimaatverandering
beperkt worden en hoe kunnen de
eff ecten opgevangen worden in de ruimtelijke
inrichting van Nederland? Op dit onderdeel lopen
zo’n 15 projecten, waarvan een tiental gericht
op natuur. landbouw en binnenvaart en twee
specifi ek op water: ACER en verzekeringen (zie
respectievelijk de artikelen op pagina 16 en 23).
• integratie
In dit thema lopen twaalf projecten. Eén ervan
kijkt naar nieuwe methoden van kosten-batenanalyses,
die beter de lange termijn meenemen.
In LANDS (zie het artikel op pagina 14) worden
toekomstige confl icten in landgebruik in beeld
gebracht.
• communicatie
Het zichtbaar maken voor de burger wat de
gevolgen kunnen zijn van de klimaatverandering,
gebeurt onder andere in een klimaatatlas
(zie het artikel op pagina 30) en met voorbeelden
voor meer waterrobuust bouwen (zie het artikel
*thema verslag
opheffi ng maar ook door inklinking van de
bodem door veranderingen in de grondwaterstand
of gaswinning, zijn met opzet niet
meegenomen vanwege het sterk regionale
karakter ervan.
In de klimaatscenario’s is de bijdrage van
de ijskappen van Groenland en Antarctica
verdisconteerd als een gezamenlijke,
wereldgemiddelde bijdrage. Het eff ect
van gravitatie op de lokale zeespiegel in
onze regio staat, onder meer door het
colloquium van Bert Vermeersen, prominent
op de onderzoeksagenda van het KNMI.
De bijdragen van de Groenlandse en
Antarctische ijskap worden op dit moment
apart bestudeerd. Dit is niet alleen nodig
om het gravitatie-eff ect in rekening te
kunnen brengen, maar ook om verschillen
in het tempo van het slinken van de beide
ijskappen te kunnen representeren.
Florrie de Pater (Klimaat voor Ruimte)
Caroline Katsman (KNMI)
NOTEN
1) De absolute zeespiegelstijging (een toename van de
hoogte van het zeeniveau) kan worden veroorzaakt
door veranderingen in de totale hoeveelheid water
in de oceanen (toename van de massa) en in de
dichtheid van het aanwezige oceaanwater (toename
van het volume).
2) De relatieve zeespiegelstijging op een bepaalde
plek op aarde is de som van de absolute
zeespiegelstijging en de lokale bodembeweging.
op pagina 52). Maar ook erg belangrijk is het
betrekken van de gemeenten en provincies bij
de lopende programma’s. Zij moeten zich nog
bewust worden van wat op hen afkomt.
Adaptatiestrategie Ruimte voor Klimaat
(ARK)
Op 27 november wordt in hotel Figi in Zeist
een gezamenlijke agenda voor een klimaatbestendig
Nederland gepresenteerd. Daarbij
zullen kroonprins Willem-Alexander, minister
Cramer van VROM en staatssecretaris Huizinga
van Verkeer en Waterstaat aanwezig zijn. Bij de
voorbereidingen voor de adaptatiestrategie
zijn de ministeries van VROM, LNV, Verkeer en
Waterstaat en Economische Zaken betrokken
geweest, evenals het IPO, de VNG en de Unie
van Waterschappen.
Tijdens het congres vinden zes workshops
plaats over onder andere bouwen in diepe
polders, volksgezondheid, natuurbeheer
en landbouw. De bijeenkomst is bedoeld
voor bestuurders, vertegenwoordigers van
overheden, het bedrijfsleven, NGO’s en wetenschappers.
H 2O / 22 - 2007
5

“Klimaatverandering vraagt nú om maatregelen”
Hoogleraar milieuwetenschappen en klimaatveranderingen aan de
Wageningen Universiteit en de Vrije Universiteit Amsterdam Pier Vellinga
heeft tijdens de BTO-Trenddag op 4 oktober (zie H 2O van 19 oktober) de
drink watersector opgeroepen om op korte termijn sectoroverschrijdend
maatregelen te nemen om de eff ecten van klimaatverandering te verminderen
én de eigen bedrijfsvoering eff ectief aan te passen aan de veranderende
omstandigheden die zullen ontstaan. Op uitnodiging van Kiwa Water Research
gaf Vellinga in Nieuwegein zijn visie over klimaatveranderingen en de
consequenties voor de (drink)watersector.
Dat de mens invloed heeft op
het lokale klimaat is reeds lang
bekend. Stedelijke ontwikkeling,
veranderingen in grondgebruik en
waterbeheer, stofdeeltjes van vulkanen en
van auto’s en industrie en de uitstoot van
broeikasgassen: alle hebben ze invloed op het
klimaat. De nu wereldwijd zichtbare klimaatverandering
is vooral het gevolg van het
gebruik van fossiele brandstoff en. Een deel
van die verandering is inmiddels onvermijdelijk.
Ontwrichting voorkomen
Nu kan waarschijnlijk nog worden
voorkomen dat de mondiale klimaatverandering
zeer desastreuze vormen aanneemt
met grote risico’s ten aanzien van internationale
ontwrichting. Smeltende ijskappen
en een sterke opwarming of verzuring van
de oceanen zouden immers op wereldschaal
grote schade en onrust veroorzaken. Door nú
emissiebeperkende maatregelen te nemen,
kunnen we de meer extreme gevolgen nog
inperken. Een eff ectieve manier om dat te
doen, is onze uitstoot van broeikasgassen
sterk te verminderen. Om de risico’s zoveel
mogelijk te beperken, moet de uitstoot van
het belangrijkste broeikasgas kooldioxide
in de komende 30 tot 50 jaar met 50 tot 80
procent omlaag. Ter vergelijking: tussen 1970
en 2004 is de uitstoot van broeikasgassen
juist met 70 procent toegenomen.
Deze voorgestelde mitigatie is technisch
en economisch haalbaar binnen redelijke
fi nanciële grenzen (0,1 procent verminderde
BNP-groei per jaar), maar vraagt om een
grote inspanning, die zichzelf pas over 30
tot 100 jaar ‘terugbetaalt’. Zo op het eerste
gezicht is dat geen aantrekkelijk beeld, maar
het alternatief is op de lange duur absoluut
slechter. De factor tijd speelt in deze discussie
een grote rol: als we willen handelen om
problemen in te perken, moeten we die
topprestaties nú leveren: over 20 tot 30 jaar
is het waarschijnlijk te laat om nog iets te
doen. Bij voortgaande emissie heeft tegen
die tijd de verandering van klimaat een eigen
dynamiek gekregen en doet de beperking
van emissie er niet meer toe. Het klimaat
bepaalt dan door terugkoppeling zijn eigen
dynamiek.
Bijdrage aan mitigatie via CO 2beleid
Alle maatschappelijke sectoren kunnen
bijdragen aan vermindering van de uitstoot
van kooldioxide door CO 2-neutraal te
produceren, dus ook de watersector. De
beste manier om dat voor elkaar te krijgen,
is een prijs te verbinden aan de uitstoot
van kooldioxide en zo producenten en
6 H 2O / 22 - 2007
consumenten te stimuleren om te investeren
in technologieën en processen met een
minimale emissie. Naar schatting zal die prijs
binnenkort tussen 30 en 50 euro per ton
moeten liggen om tegen 2030 een stabilisatie
van het kooldioxideniveau op 450 à 500
ppm te realiseren. Dat is trouwens altijd nog
fors hoger dan het huidige niveau van 380
ppm, dat op zich al fl ink hoger is dan het in
de afgelopen 400.000 jaar is geweest.
Consequenties CO 2-beleid
Dit CO 2-beleid zal voor de drinkwatersector
dus fi nanciële consequenties hebben en
vragen om veranderingen in de bedrijfsvoering
(minder energiegebruik, emissiearme
technologieën). Daarnaast krijgt de
watersector te maken met de gevolgen van
het CO 2-beleid. Omdat de hulpbronnen
water, energie en voedsel aan elkaar
gekoppeld zijn, zullen verschuivingen
optreden in het gebruik. Zo kost het veel
water om biomassa te telen voor energievoorziening;
dit zal zijn impact hebben
op de beschikbaarheid, prijs en kwaliteit
van water. Ook het gebruik van water als
Actieprogramma Noord-Holland
warmtebuff er boven- en ondergronds zal in
belang toenemen. Dit levert kansen voor de
drinkwatersector en voor inzet van de kennis
die deze sector heeft van water en watertransport.
Adaptatie aan klimaatverandering
Ook wanneer we met maximale inzet
mitigerende maatregelen nemen, is een deel
van de verandering van klimaat inmiddels
onvermijdelijk. Het gaat daarbij om een
stijging van de gemiddelde wereldtemperatuur
van in ieder geval twee graden
en misschien wel vier graden Celsius. Dat
betekent zonder meer dat de watersector
zich moet aanpassen aan veranderende
omstandigheden.
De gemiddelde temperatuur in Nederland
zal de komende 50 tot 100 jaar met twee
tot vier graden stijgen, bovenop de stijging
van een halve tot één graad Celsius die nu al
geregistreerd is. Mildere, nattere winters en
warmere, drogere zomers met een intensere
regenval gaan de afvoerregimes van de grote
rivieren veranderen. Tijdens toenemende
periodes van hitte en droogte zal een zichzelf
De provincie Noord-Holland heeft sinds eind oktober een Actieprogramma Klimaat. Het geldt tot
2011. Doel van het programma is het verminderen van de uitstoot van broeikasgassen in Noord-
Holland en een betere voorbereiding op de gevolgen van klimaatverandering.
De Nederlandse overheid wil in 2020 30 procent minder broeikasgassen uitstoten dan in 1990. De
provincie Noord-Holland is verantwoordelijk voor een zesde deel van de landelijke uitstoot van
broeikasgassen.
Een belangrijk element van het actieprogramma vormt de samenwerking met andere overheden,
het bedrijfsleven en de inwoners van Noord-Holland. De provincie wil deze partijen stimuleren
om ook een bijdrage te leveren aan het tegengaan van klimaatverandering, onder meer door het
creëren van een stimuleringsregeling voor innovatieve klimaatprojecten en het uitschrijven van
een prijsvraag waarmee 60.000 euro voor een klimaatbestendig project kan worden gewonnen.
Met het Actieprogramma Klimaat wil de provincie Noord-Holland zich goed voorbereiden op de
gevolgen van klimaatverandering, zoals de stijgende zeespiegel. De invoering van een klimaattoets
moet ervoor zorgen dat bij het nemen van provinciale beslissingen, zoals woningbouwplannen,
meer rekening wordt gehouden met klimaatverandering. Daarnaast streeft de provincie
naar een klimaatneutrale organisatie in 2011. Dit houdt in dat de eigen kooldioxide-uitstoot waar
mogelijk wordt teruggedrongen en de resterende uitstoot wordt gecompenseerd. De provincie
gebruikt al lange tijd groene stroom en wil in de toekomst aanvullende maatregelen gaan nemen
door middel van dienstauto’s op duurzame brandstoff en, duurzaam inkopen van bijvoorbeeld
kantoorartikelen en het verminderen van het woonwerkverkeer van de ambtenaren.
Activiteiten om negatieve klimaatveranderingen tegen te gaan, zijn niet nieuw voor de provincie
Noord-Holland. Zo bestaat al geruime tijd een CO 2-servicepunt waar gemeenten terecht kunnen
voor advies om de uitstoot van broeikasgassen te verminderen. Op het gebied van wegverlichting
heeft de provincie al 14 tracés voorzien van LED-verlichting. Daarnaast wekt Noord-
Holland duurzame energie op door middel van 300 windmolens en worden duinen en dijken
versterkt als voorbereiding op een stijgende zeespiegel.

versterkende waterschaarste ontstaan, zoals
nu al in Australië gebeurt: het aanbod komt
door droogte in de knel, terwijl tegelijkertijd
de vraag door de hitte toeneemt.
Toegenomen temperaturen hebben ook
gevolgen voor de kwaliteit van drinkwater
in het leidingnet, bijvoorbeeld doordat ze
de groei van Legionella en ander invasieve
soorten stimuleren. Bovendien nemen de
kansen op overstroming toe: dit vormt een
bedreiging voor de kwaliteit van de bronnen
en inlaten, door vervuiling en verzilting.
Betere voorspellingen en meer
inzicht
Een conclusie moet zijn dat de (drink)
watersector niet meer kan plannen op
basis van resultaten uit het verleden.
Net als bij beleggingen bieden die
geen garantie voor de toekomst. Er zijn
verbeterde seizoens- en meerjarenvoorspellingen
van weer en klimaat nodig
als basis voor voorraadplanning, beheer
en bescherming van wingebieden tegen
verdroging, overstroming en verzilting. Ook
is meer inzicht nodig in de relatie tussen
temperatuur en drinkwaterkwaliteit; dit
inzicht moet worden toegepast bij winning,
zuivering, beheer en transport om de
drinkwaterkwaliteit op peil te houden. Een
bijkomend voordeel van deze inspanning
is dat nadere analyse van de eff ecten van
klimaatverandering op de hele waterketen
- hydrologie, geohydrologie, afvalwaterbehandeling
en beheer - ook nieuwe kansen
kan genereren die de effi ciency en betrouwbaarheid
van de drinkwatervoorziening
ten goede komen; denk bijvoorbeeld aan
mogelijkheden voor opslag en beheer
ondergronds.
Kabinet maakt Nederland klimaatbestendig
Deze strategie richt zich met
name op de maatschappelijke
thema’s veiligheid, biodiversiteit,
economie en kwaliteit van de leefomgeving.
In de nationale adaptatiestrategie worden de
knelpunten benoemd en de bedreigingen,
maar ook de mogelijkheden omschreven en
de overwegingen uiteengezet die een rol
spelen bij het invoeren van klimaatbestendig
ruimtegebruik. Daarnaast wordt toegelicht op
welke onderdelen op korte termijn resultaten
kunnen worden behaald en voor welke
aspecten nadere studie noodzakelijk is. De
doelstelling van de strategie is maatschappelijke
ontwrichting te voorkomen, nadelige
eff ecten op te vangen en de kansen die
klimaatverandering biedt te benutten. Door te
kiezen voor een integrale en gebiedsgerichte
Klimaatbeleid koppelen aan
voordelen op kortere termijn
Daadwerkelijk eff ectieve maatregelen
creëren en doorvoeren, of het nu is voor
mitigatie of adaptatie, is moeilijk. In wezen is
de klimaatagenda een investeringsagenda.
Omdat veranderingen in het klimaat nooit
exact en met volle zekerheid te voorspellen
zijn, blijven de baten van maatregelen
en investeringen altijd enigszins onzeker.
En onzekerheid is niet bevorderlijk voor
de besluitvorming. De uitdaging voor de
watersector is om klimaatbeleid en -investeringen
te koppelen aan zaken die ook op
andere fronten voordelen opleveren en dan
het liefst op kortere termijn. In de drinkwatersector
kunnen bijvoorbeeld investeringen
in betrouwbaardere voorspeltechnieken
voor klimaat- en weervariatie bijdragen aan
effi ciënter voorraadbeheer en een hogere
leveringszekerheid.
De Zuidplaspolder (foto Florrie de Pater).
De ministerraad heeft op voorstel van minister Cramer van VROM ingestemd
met de nationale adaptatiestrategie ‘Maak ruimte voor klimaat’. Het kabinet
stelt dat het klimaatbestendig maken van Nederland één van de grootste
ruimtelijke opgaven is van de 21e eeuw. Deze opgave wordt in toenemende
mate sturend voor korte- en langetermijninvesteringen. In de strategie
beschrijven de ministers Cramer, Verburg (LNV), Van der Hoeven (EZ) en staatssecretaris
Huizinga van Verkeer en Waterstaat samen met VNG, IPO en de Unie
van Waterschappen de stappen die zij noodzakelijk achten bij het vormgeven
van deze opgave. Tijdens het congres ‘Maak ruimte voor klimaat’ dat op 27
november plaatsvindt, wordt de strategie toegelicht.
benadering wordt aangesloten op lopende
ruimtelijke ontwikkelingen en worden lokale
kansen maximaal benut. Samenwerking
tussen overheden, maatschappelijke organisaties,
wetenschap en bedrijfsleven is hierbij
cruciaal.
De hoofdlijnen van de strategie worden
uitgewerkt tot regionale adaptatiestrategieën
voor acht concrete gebieden die
benoemd zijn in het programma Kennis voor
Klimaat, dat begin volgend jaar van start
gaat. Het kabinet heeft hiervoor 50 miljoen
euro subsidie ter beschikking gesteld. Op
korte termijn ziet het kabinet kansen om
bij grote investeringen van rijkswege nu al
rekening te houden met klimaatverandering.
De Zuidplaspolder, Haarlemmermeer en
*thema actualiteit
Sectoroverschrijdend
Op mitigatie en adaptatie gericht onderzoek
biedt bovendien perspectief op innovaties in
opslag en voorraadbeheer, kwaliteitsbeheer
(bijvoorbeeld in relatie tot temperatuur) en
in nieuwe nuttige verbanden, zoals met de
energievoorziening. Ook dat is een kenmerk
van omgaan met klimaatverandering: een
goede strategische analyse en aanpak zal
zich moeten uitstrekken tot ruim buiten de
sector. Klimaatverandering oefent immers
op zeer verschillende wijze druk uit op de
samenhangende domeinen van energie,
water, voedsel, transport en bouw. Die
domeinen gaan veranderen: een slimme
watersector is op zijn toekomst voorbereid,
stimuleert innovatie en loopt voorop om zijn
eigen kansen te creëren.
Gerda Sulmann (Kiwa Water Research)
Almere zijn hiervan voorbeelden. Ook zet het
kabinet in op het doorlichten van wet- en
regelgeving en krijgt klimaatverandering een
prominente plaats in reguliere besluitvormingsprocessen
en beleidsplannen.
De adaptatieagenda wordt verder
uitgewerkt en uitgebreid met initiatieven
die voortkomen uit de regionale impulsbijeenkomsten
die de komende maanden
georganiseerd worden. Samen vormen ze de
eerste nationale adaptatieagenda, die juni
2008 wordt uitgebracht. Over de uitvoering
zal jaarlijks worden gerapporteerd. De eerste
agenda zal - indien nodig - over twee jaar
worden herzien.
H 2O / 22 - 2007
7

HANS RUIJTER, PROJECTDIRECTEUR MAASWERKEN:
“Kadeverhoging
in de steden heel
ingrijpend voor de
betrokkenen”
De problematiek van de waterbeheersing op lange termijn wordt bepaald door
drie ontwikkelingen: de zeespiegelrijzing, de grotere variatie in rivierafvoeren en
de bodemdaling. In het deel van Nederland dat in het stroomgebied van de Rijn
ligt, spelen deze ontwikkelingen alle drie. In het stroomgebied van de Maas zijn
het vooral de eerste twee; de bodemdaling is daar niet of nauwelijks aan de orde,
in de provincie Limburg zeker niet. Waar Rijkswaterstaat in het Rijnstroomgebied
nog volop bezig is om het pakket maatregelen dat ruimte voor het rivierwater
moet scheppen, nader uit te werken, is dezelfde dienst in het Maasstroomgebied
reeds een stap verder. Daar zijn de Maaswerken inmiddels in uitvoering.
Aanleiding voor een gesprek met Hans Ruijter, als hoofdingenieur-directeur
binnen Rijkswaterstaat belast met de realisatie van dit programma, in het kantoor
dat zijn organisatie recent betrokken heeft in de mooi verbouwde moutfabriek
in Roermond. Een indrukwekkend voorbeeld van het behoud van industrieel
erfgoed.
Wat zijn de Maaswerken?
“De Maaswerken bestaan uit de maatregelen
die voor de Maas zijn opgesteld naar
aanleiding van de hoogwaters van 1993 en
1995 én de maatregelen ter verbetering van
de mogelijkheden voor de scheepvaart, de
natuurontwikkeling in de uiterwaarden en de
winning van grind en zand bij het realiseren
van de maatregelen. Het totaalpakket is
onderverdeeld in de Zandmaas, de Grensmaas
en de Maasroute. Hoofddoelstelling is de
verhoging van het beschermingsniveau
tegen hoogwater van 1/50 naar 1/250. Dat
niveau moet in de Zandmaas in 2015 en in de
Grensmaas in 2017 gerealiseerd zijn.”
8 H 2O / 22 - 2007
“De Grensmaas is het deel van de Maas waar
de rivier de grens met België vormt, globaal
het stuk van Maastricht tot Roermond. De
rivier is daar erg ondiep. Je kunt daar nu
bij wijze van spreken alleen met een kano
varen. De scheepvaart maakt over dat
traject gebruik van het Julianakanaal. De
Zandmaas is het traject van Roermond tot
Nijmegen, waarbij het laatste deel door het
Maas-Waalkanaal gevormd wordt. Dat stuk
Maas heet Zandmaas, omdat dat het meer
zandige deel van het stroomdal is. Grote lijn
verder is dat in de Grensmaas 50 miljoen ton
grind gewonnen gaat worden en dat in dat
deel circa 1.100 hectare natuurontwikkeling
plaatsvindt. In de Zandmaas komt bij het
uitvoeren van de werken naast grind ook
zand beschikbaar en wordt circa 550 hectare
natuur ontwikkeld.”
Hoe wordt de hoogwaterbescherming
gerealiseerd?
“Uitgangspunt was om alleen maatregelen
in de rivier zelf te nemen door deze breder
en dieper te maken en door hoogwatergeulen
en retentiebekkens aan te leggen.
Dat gaat niet helemaal lukken. In onder
andere Roermond, Venlo, Gennep, Mook en
Middelaar moeten nieuwe kades worden
aangelegd of deels worden verhoogd. Die
werkzaamheden zijn volop in uitvoering. We
zullen dat werk volgend jaar afronden.”
“In de gebieden langs de Zandmaas worden
hoogwatergeulen gegraven. Gebieden die
bij laagwater deels droog staan maar bij
hoogwater vollopen, een soort overloop dus.
Deze geulen komen bij Lomm, Well en Aijen.
Die bij Lomm is nu in uitvoering. Daarbij
komen miljoenen tonnen zand vrij. De
aannemer heeft een grote zandverwerkingsfabriek
opgesteld, die het zand sorteert,
waarna het op de markt gebracht wordt.”
Wat houdt de verdieping in?
“Verdieping is verdieping van het zomerbed
van de rivier in het Zandmaasgebied
met 1,5 tot 3 meter. Daardoor daalt de
waterstand. Neveneff ect is dat verdroging
in de omgeving optreedt. Dit compenseren
we door het peil van de rivier op te zetten
met 25 tot 30 centimeter. Dat kan echter ook
weer tot vernatting leiden, in het bijzonder
direct achter de stuw. Zowel de landbouw als
bijvoorbeeld jachthavens kunnen daarvan
last hebben. Schade die daardoor ontstaat,
compenseren we.”
“Verschil met het rivierengebied elders
in Nederland is dat hier geen dijken zijn
die je kunt terugleggen om meer ruimte
te creëren. Alleen in de steden zijn kades
aanwezig. Door het verdiepen van het
zomerbed in de gedeelten die daarvoor
aangewezen zijn, komt in totaal 5,5 à 6
miljoen kubieke meter bodemmateriaal
vrij. De verwachting is dat hiervan circa één
miljoen kubieke meter onvermarktbaar is
en opgeslagen moet worden in bergingslocaties
en dat de rest als grind en zand op de
markt afgezet kan worden.”
“Het eerste baggerbestek dat hierop
betrekking had, het traject tussen Grave
en Ravenstein, is inmiddels uitgevoerd. De
aannemer heeft de vrijkomende 1,3 miljoen
kubieke meter volledig op de markt kunnen
brengen.”
“Voor de Grensmaas hanteren we het
systeem van de ‘zelfrealisatie’. Dat houdt in
dat we met een consortium van baggerbedrijven
en grindleveranciers én Natuurmonumenten
een contract gesloten hebben,
waarbij het consortium binnen de vereiste
termijn alle aanpassingswerken, in totaal
elf, realiseert. Bij het verdiepen van de rivier
wordt grind gewonnen. Uit de winst die het

consortium bij de verkoop hiervan maakt,
worden de aanpassingen bekostigd.”
Is de verhouding tussen kosten en
baten bij de Grensmaas redelijk?
“Die is alleszins redelijk. Er is met een open
begroting gewerkt, waardoor wij als Rijkwaterstaat
volledig inzicht in die verhouding
hebben. Het is een goed voorbeeld van
publiek-private samenwerking en uniek
in zijn soort. Tegenover het leveren van
50 miljoen ton grind staat een volledige
hoogwaterbescherming en de ontwikkeling
van 1.100 hectare natuurgebied. Met het
grind wordt mede voldaan aan de landelijke
behoefte aan grind als grondstof voor beton.
Niet alle grind komt overigens hier vandaan.
Een ander deel wordt uit zee gewonnen. Bij
de aanpak van de Grensmaas zullen er geen
grindgaten bij komen zoals in Roermond. De
rivier zal worden verruimd en fl essenhalzen
zullen worden verwijderd waardoor de
rivier meer dynamiek krijgt met een hogere
natuurwaarde.”
Is de grens met België nog een
discussiepunt?
“De Maas is daar inderdaad een grensrivier.
De Belgen noemen hem daar overigens
Gemeenschappelijke Maas, wij Grensmaas,
wat net een ander accent is. Het gehele plan
is in goed overleg met België opgesteld. Als
de maatregelen die wij aan de Nederlandse
kant nemen, nadelige eff ecten opleveren
aan Belgische zijde, dan compenseren
wij deze. De grens zelf is geen punt van
discussie, die wordt gewoon gehandhaafd.
Het punt is dat als je bovenstrooms werken
uitvoert, dit altijd eff ecten benedenstrooms
heeft. Dus als je bovenstrooms meer water
opvangt door verbreding en verdieping,
moet er op een gegeven moment ook meer
water afgevoerd kunnen worden. Dat kan
betekenen dat je dan ook benedenstrooms
het winterbed moet verlagen of kades moet
verhogen. Er zijn drie locaties waar zulke
maatregelen aan Belgische zijde nodig zijn.
Die zijn in het totale pakket opgenomen en
worden mee uitgevoerd.”
U noemde ook verbeteringen ten
behoeve van de scheepvaart?
“Ja, dat is onze tweede hoofddoelstelling.
Het traject van Nijmegen tot Maastricht
moet geschikt gemaakt voor schepen
van klasse Vb en 3,5 meter diepgang. Dit
betekent dat tweebaksduwvaart mogelijk
wordt. Daartoe moeten sluizen verbreed,
verdiept of verlengd worden en bruggen
verhoogd. Dat laatste om vierlaagscontainervaart
mogelijk te maken. Bij Born is een
grote terminal gebouwd voor de overslag
van containers.”
“Een paar voorbeelden van de aanpassingen:
in het Maas-Waalkanaal worden de
bruggen bij de sluis van Weurt verhoogd
en beweegbaar gemaakt, naast de huidige
sluis bij Heumen komt een tweede keersluis
om gelijktijdig scheepvaartverkeer in twee
richtingen mogelijk te maken en de oude
sluizen bij Sambeek en Belfeld worden
verbreed en verdiept. Op beide plaatsen
liggen twee sluizen: een oude die uit 1930
dateert en een nieuwe uit de jaren 60. De
oudste moet worden aangepast. In het
Lateraalkanaal bij Roermond en in het Julianakanaal
worden de sluiskolken verlengd.
De aanbesteding van de verlenging van
deze sluizen in Maasbracht, Born en Heel,
loopt. Het is één van de grootste werken die
we uitvoeren.”
Wat gaat alles
kosten?
“Alle maatregelen samen
vergen een investering
van 1,8 miljard euro
in tien jaar. Het deel
daarvan dat ten laste
van Rijkswaterstaat
komt, is 1,1 miljard. De
resterende 0,7 miljard euro komt ten laste
van de marktpartijen. Het totale bedrag is in
de rijksbegroting vastgelegd.”
Worden de Maaswerken breed
ondersteund?
“Het Limburgs Landschap draagt ons project
een warm hart toe. Een deel van de natuurgebieden
die wij creëren, dragen wij aan
haar over. Zij richt de gebieden verder in en
beheert deze. Wij zorgen voor de aankoop
van de hectares grond. Maar er zijn ook
moeilijke kanten, bij de kadeaanleg bijvoorbeeld.
Wij hebben het dan over een totale
lengte van 40 kilometer. Verhoging van een
kade met 1 à 1,5 meter is heel ingrijpend en
neemt veel uitzicht weg. Dit is op een aantal
plaatsen het geval. Waar mogelijk wordt met
demontabele kades gewerkt: verhogingen
die alleen aangebracht worden als het water
echt hoog komt. Dat moet het waterschap
doen en dat moet voor haar dan ook in korte
tijd uitvoerbaar zijn. We hebben geprobeerd
om in overleg met alle betrokkenen tot
die oplossingen te komen die de minste
bezwaren geven, maar dat er bezwaren zijn,
zal ik niet ontkennen. Alle procedures zijn
nu afgewikkeld, alle bezwaren en beroepen
zijn behandeld, de uitvoering is nu gaande.
Ook bij de aanleg van de hoogwatergeulen
spelen emoties. Als een familie ergens
generaties lang gewoond heeft en nu weg
moet, is dat ingrijpend en kan het aanbod
van een ander bedrijf elders de pijn niet
wegnemen.”
Wat was uw eigen loopbaan tot
dusverre?
“Ik ben in 1961 geboren in Rotterdam.
Van 1970 tot 1985 studeerde ik Weg- en
Waterbouw aan de TU Delft, in het bijzonder
kustwaterbouw en off shore-techniek.
Toen ik afstudeerde, was er weinig werk
in die branches. Ik ben toen (1986) in
dienst getreden bij de directie Zeeland van
Rijkswaterstaat. Daar heb ik het beheer
en onderhoud van de stormvloedkering
in de Oosterschelde opgezet. In 1990 ben
ik overgestapt naar de Bouwdienst in
interview
Utrecht. Daar werd ik hoofd van de afdeling
Beleidsanalyse voor de natte sector. Ik hield
me bezig met studies naar de aanleg van
een beweegbare waterkering in Kampen,
de modernisering van de Maas als scheepvaartroute
en de haalbaarheid van een
verbinding tussen het Twentekanaal en het
Mittelandkanaal in Duitsland. “
“Van 1996 tot 2000 was ik projectmanager
rekeningrijden bij het ministerie, in de tijd
van de ministers Jorritsma en Netelenbos.
De meest boeiende fase uit mijn loopbaan,
“Werken aan de Maas
van morgen”
met een heel aparte dynamiek als een
onderwerp zo midden in de politieke
belangstelling en de aandacht van de media
staat. In 2000 ben ik teruggegaan naar de
Bouwdienst. Daar heb ik me als lid van het
directieteam beziggehouden met de aanleg
van tunnels en bruggen, zoals de Beneluxtunnel
en de Lekbrug bij Vianen. Vorig jaar
ben ik bij de Maaswerken begonnen als
hoofdingenieur-directeur, belast met de
realisatie van het project. Een eigen verantwoordelijkheid,
direct onder de directeurgeneraal
van Rijkswaterstaat.”
Hoe groot is uw directie?
“We werken met 110 mensen aan dit
project, waarvan 50 eigen medewerkers, 30
ingeleend van andere onderdelen van Rijkswaterstaat
en 30 externen. Wel is het zo dat
deze werken en werkzaamheden ruim voor
de eindoplevering over zullen gaan naar
de directie Limburg. Ik ervaar het zelf als
een bijzonder interessant pakket, met vele
invalshoeken en bijzondere kanten, zoals het
samenwerken met marktpartijen. Dit is voor
mij een nieuwe omgeving met mensen die
trots zijn op hun werk.”
Maarten Gast
CV
1961 geboren in Rotterdam
1979- 1985 studie Weg- en Waterbouw TU
Delft
1986- 1989 Rijkswaterstaat directie Zeeland,
stormvloedkering Oosterschelde
1990- 1995 Rijkswaterstaat Bouwdienst,
hoofd afdeling beleidsanalyse
1996- 1999 projectmanager Rekeningrijden
op het ministerie van Verkeer en
Waterstaat
2000- 2005 directielid Bouwdienst
2006- heden projectdirecteur
De Maaswerken
H 2O / 22 - 2007
9

Stedelijke grondwateropgave
in Noord-Holland
Meer dan driekwart van de Noord-Hollandse gemeenten blijkt te kampen met
overlast door te hoge of te lage grondwaterstanden, zo blijkt uit een recente
enquête. De resultaten geven inzicht in de oorzaken van de grondwaterproblemen
in Noord-Holland. Verder is in beeld gebracht hoe ver de gemeenten
zijn met de aanpak van grondwateroverlast met het oog op de nieuwe Wet
‘Verankering en bekostiging gemeentelijke watertaken’. Vooral bij kleinere
gemeenten ontbreekt de bestuurlijke aandacht en de technische en juridische
kennis om tot een eff ectieve aanpak te komen. Andere gemeenten blijken al
veel ervaring te hebben met de aanpak van grondwaterproblemen.
In Noord-Holland hebben circa 42.000
woningen te maken met grondwaterover-
en/of onderlast. Tot nu toe
was de taakverdeling tussen overheden
voor de aanpak van grondwateroverlast nog
niet wettelijk vastgelegd. Op 1 januari 2008
wordt echter de nieuwe wet ‘Verankering
en bekostiging gemeentelijke watertaken’
van kracht. Hiermee krijgen de gemeenten
een grondwaterzorgplicht. Tevens wordt
het grondwaterbeheer in stedelijk gebied
wettelijk beter geregeld. Provincie Noord-
Holland heeft samen met de Vereniging van
Noord-Hollandse Gemeenten en Grontmij
de stand van zaken rond de aanpak van de
stedelijke grondwateroverlast en -onderlast
in Noord-Holland geïnventariseerd. Door
middel van een enquête onder de 61 Noord-
Hollandse gemeenten ontstond inzicht in
de ernst en omvang van de grondwaterproblemen
en de ervaringen die gemeenten
hebben in de aanpak en fi nanciering daarvan.
In totaal vulden 44 gemeenten de enquête in.
Aard en omvang van de
grondwaterproblemen
In Noord-Holland is grondwateroverlast
het grootste knelpunt van de stedelijke
grondwateropgave (aangegeven door
85 procent van de respondenten van de
enquête). De grondwateroverlast bestaat
in vrijwel alle gemeenten uit water of vocht
in de kruipruimtes van woningen door te
hoge grondwaterstanden. In mindere mate
worden ook natte tuinen en vochtoptrek of
schimmelvorming in de woning genoemd.
De geconstateerde grondwateroverlast
wordt volgens de respondenten met name
veroorzaakt door de slechte doorlatendheid
van de bodem en het ontbreken van een
goed functionerende drainage. In de regio
Kennemerland wordt grondwateroverlast
ook in verband gebracht met het stopzetten
van grondwaterwinningen in de duinen. (Dit
is recent echter door onderzoek weerlegd,
red. Zie ook H 2O nr. 18, pag. 9)
Grondwateronderlast is geconstateerd in een
kwart van de gemeenten die de enquête
invulden. Het gaat voornamelijk om paalrot
van houten paalfunderingen van vooroorlogse
bebouwing. De oorzaak van de geconstateerde
grondwateronderlast is vooral een
lekkende riolering. De drainerende werking
hiervan zorgt ervoor dat de grondwaterstand
daalt. Door deze verlaging kunnen
houten paalfunderingen deels droogvallen,
10 H 2O / 22 - 2007
Afb. 1: De stedelijke grondwateropgave in Noord-Holland.
waardoor deze gaan rotten en schade aan de
bebouwing kan ontstaan.
Een duidelijke relatie tussen de geografi sche
ligging van een gemeente en het type
grondwateroverlast of -onderlast blijkt niet
te bestaan. In de kaart hierboven zijn de
resultaten geografi sch weergegeven. Wel
blijkt op basis van de enquêteresultaten een
relatie te bestaan tussen de bouwperiode
van woningen en de geconstateerde
grondwateroverlast. Vooral bebouwing uit
de periode 1960 tot 1980 kent de meeste

Afb. 2: Verband tussen de stedelijke wateropgave en de omvang van gemeenten.
grondwateroverlast. De vermoedelijke
verklaring hiervoor is dat in deze periode
snel en veel gebouwd is. Waarschijnlijk heeft
dat afbreuk gedaan aan de kwaliteit van het
ontwerp en de uitvoering van de betreff ende
stadswijken. Bovendien is men door
ruimtegebrek steeds meer gaan bouwen in
gebieden die vanuit grondwateroogpunt
minder geschikt zijn.
Van de respondenten geeft 42 procent aan
dat de stedelijke grondwateropgave nog
niet in beeld is voor hun gemeente. Op dit
moment beschikt meer dan de helft van de
respondenten niet over een specifi ek grondwaterplan
waarin de aanpak van de grondwateroverlast
is uitgewerkt. In veel gevallen
wordt de aanpak van de grondwaterproblematiek
meegenomen in het waterplan of
rioleringsplan.
De oppervlaktewater- en de rioleringsopgave
zijn beter in beeld (zie afbeelding 2). Veel
gemeenten geven aan dat de stedelijke
grondwateropgave geen hoge prioriteit
heeft binnen de gemeentelijke instanties.
Een verband lijkt te bestaan tussen de
omvang van de gemeente en het al dan niet
in beeld zijn van de stedelijke grondwateropgave.
Met name gemeenten met minder
dan 50.000 inwoners hebben weinig of geen
zicht op de grondwateropgave.
Registratie en monitoring
In alle geënquêteerde gemeenten zijn
klachten van particulieren bekend over
grondwateroverlast en/of -onderlast. Een
voorzichtige inschatting duidt op een aantal
van nul tot tien klachten per 1.000 inwoners
per jaar in Noord-Holland. Op dit moment
worden bij 43 procent van de respondenten
de grondwaterklachten opgenomen in het
klachtenregistratiesysteem van de gemeente.
In ongeveer de helft van de gemeenten
zijn naar aanleiding van klachten visuele
inspecties uitgevoerd. Van de respondenten
geeft 35 procent aan dat tevens specifi eker
en diepgaander onderzoek is verricht naar
de grondwaterover- en onderlast. De helft
van de respondenten beschikt over een
grondwatermeetnet dat regelmatig wordt
bemeten en onderhouden (afbeelding
3). Het meetnet wordt meestal gebruikt
om een algemeen beeld te krijgen van de
grondwaterstanden in de gemeente. Enkele
gemeenten gebruiken het meetnet tevens
om het eff ect van maatregelen te monitoren
en om ontwikkelingen op de lange termijn te
kunnen volgen.
Maatregelen
Bij de aanpak van de grondwateroverlast
door de gemeenten wordt hoofdzakelijk de
aanleg van (aanvullende) drainagevoorzieningen
voorgesteld. Andere mogelijkheden,
achtergrond
zoals het toepassen van grondverbetering,
ophogen van het maaiveld en bouwkundige
maatregelen, worden minder aanbevolen
en ook minder toegepast. Specifi eke
maatregelen om grondwateronderlast
tegen te gaan, zijn over het algemeen niet
in de plannen opgenomen. In 14 procent
van de gemeenten hebben de genomen
grondwatermaatregelen geleid tot een
structurele oplossing. Bij 54 procent van de
gevallen is de situatie echter na het nemen
van maatregelen wel verbeterd, maar is
de grondwaterproblematiek niet volledig
opgelost.
De meeste respondenten hebben
aangegeven dat de kosten voor het nemen
van grondwatermaatregelen nauwelijks
bekend zijn. Meestal wordt meegelift met
lopende projecten (riool- of wegwerkzaamheden).
Bij 35 procent van de gemeenten
worden de maatregelen gefi nancierd uit
algemene middelen en bij 26 procent van
de gemeenten gebeurt dit via regelingen
in het verbreed rioolrecht. Bij nieuwbouw
worden de kosten voor de benodigde
ontwateringsmiddelen (drainage) in de
regel meegenomen in de verkoopprijs van
de woningen. Bij meer dan de helft van
de (vooral grote(re)) gemeenten worden
ontwerpcriteria of richtlijnen meegegeven en
getoetst in de planfase of in de ontwerpfase
van nieuwbouw projecten.
Taakverdeling tussen overheden
Over het algemeen blijkt dat de gemeenten
zichzelf een duidelijke taak toebedelen
in onderzoek naar grondwateroverlast,
in de uitvoering van maatregelen, in
de afstemming tussen partijen en als
aanspreekpunt voor particulieren.
Opvallend is dat de gemeenten ook het
waterschap alle denkbare taken rondom
de grondwateropgave toebedelen, maar
dan wel in een rol op de tweede plaats. De
provincie en het Rijk hebben volgens de
respondenten een verantwoordelijkheid
over het diepe grondwater, het beleid cq.
wet en regelgeving, het helder maken van
taakverdeling tussen de overheden en het
verstrekken van subsidies.
Knelpunten
Uit de enquête blijkt dat veel (vooral kleinere)
gemeenten moeite hebben om grondwateroverlast
of -onderlast eff ectief aan te pakken.
De technische en juridische kennis, maar ook
de betrokkenheid binnen de gemeentelijke
organisatie ontbreekt. De Wet Verankering
en bekostiging gemeentelijke watertaken
lijkt voldoende mogelijkheden te bieden
voor fi nanciering van grondwateronderzoek
en -maatregelen. Volgens de respondenten
bestaat meer behoefte aan hulp
op het gebied van kennis over de techniek
en de aanpak dan aan bijvoorbeeld het
beschikbaar stellen van fi nanciële middelen
vanuit de overheid om maatregelen uit te
voeren.
Op de vraag welke aanbevelingen men mee
wil geven aan andere gemeenten bij de
aanpak van grondwateroverlast of -onderlast,
zijn de volgende antwoorden gegeven:
• Behoefte bestaat aan objectieve criteria
om grondwateroverlast en -onderlast
H 2O / 22 - 2007
11

Afb. 3: Gemeentelijke grondwatermeetnetten in Noord-Holland.
te identifi ceren. Daarbij zou een
integraal beeld van de regio aangaande
grondwater(overlast) en inzicht in opbouw
en gebruik van de ondergrond goed van
pas komen. Zo is infi ltratie als afkoppelmaatregel
in gebieden met een hoge
grondwaterstand niet haalbaar. Verder
wordt opgemerkt dat (toegang tot) kennis
van ontwerpmethoden en nieuwste
inzichten met betrekking tot drainagemiddelen
erg belangrijk zijn voor het opstellen
van maatregelen;
• Bij nieuwbouwprojecten wordt
aanbevolen om meer open water in
stedelijk gebied creëren om zodoende
een betere ontwatering te garanderen.
Verder verdient het de voorkeur om
gebieden integraal op te hogen, zodat
geen kwetsbare ontwateringsmiddelen
hoeven te worden toegepast om
voldoende ontwatering te garanderen.
Als toch ontwateringsmiddelen worden
toegepast, is het raadzaam om het beheer
en onderhoud van drainagesystemen mee
12 H 2O / 22 - 2007
te nemen in de beheer- en onderhoudsplannen
van de nieuwe wijk;
• Ten aanzien van maatregelen tegen
grondwateroverlast in bestaand stedelijk
gebied wordt aangegeven dat meeliften
met afkoppelwerkzaamheden kostenbesparing
op kan leveren. Aandachtspunt is
wel dat het tijd vergt om maatregelen in
combinatie uit te voeren;
• Aangeraden wordt om zowel technische
als juridische voorschriften op te stellen
rond het aansluiten van particuliere
drainagesystemen op het gemeentelijke
(drainage)stelsel. Hierbij dient duidelijkheid
te komen over de verantwoordelijkheid
van gemeenten en die van
de perceeleigenaren. Ook zijn goede
afspraken nodig over de eisen die gesteld
worden bij afkoppelen en lozen van
drainagewater op oppervlaktewater;
• Een goede monitoring van grondwaterstanden
en het eff ect cq. de werking
van ontwateringsmiddelen is erg
belangrijk. Daarmee kan de aard, omvang
en oorzaak van grondwateroverlast
worden vastgesteld en kunnen passende
maatregelen worden uitgewerkt;
• Ten slotte is betere en vroegtijdiger
communicatie met burgers en bedrijven
nodig over het waarom van ingrepen in
de waterhuishouding (zoals het stoppen
van winningen), hoe met eff ecten op
de grondwaterstand wordt omgegaan
en waar burgers aanvullende informatie
kunnen krijgen.
Eric van Nieuwkerk (Grontmij, thans TNO)
Lilian Bernhardi (Provincie Noord-Holland)
De Provincie Noord-Holland verzorgt samen
met de Vereniging van Noord-Hollandse
Gemeenten op 3 december het symposium
‘Aanpak van stedelijk grondwaterover- en
onderlast in Noord-Holland’. Het symposium
is bedoeld om de resultaten van de enquête
nader te bespreken en om gemeenten
in staat te stellen om kennis en ervaring
uit te wisselen. Tevens komen op deze
dag de consequenties van de nieuwe wet
‘Verankering en bekostiging gemeentelijke
watertaken’ aan bod, in relatie tot de grondwaterzorgplicht
voor gemeenten.
Voor meer informatie over het programma
en voor aanmelding kunt u contact
opnemen met mevrouw Agnes Weber
(webera@noord-holland.nl).
Klimaatakkoord
gemeenten
Het kabinet en de gemeenten
zijn het eens geworden over een
klimaatakkoord. Zij gaan zich
gezamenlijk inspannen voor een
schoner, duurzamer en zuiniger
Nederland.
De ondertekening van het klimaatakkoord
vond afgelopen maandag
(12 november) plaats in de Grote
Kerk in Den Haag, voorafgaand aan het
afscheid van burgemeester Deetman als
Voorzitter van de Vereniging van Nederlandse
Gemeenten.
Namens het kabinet zette minister
Jacqueline Cramer van Ruimte en Milieu haar
handtekening; burgemeester Wim Deetman
tekende namens de VNG. De overige zes
bewindslieden die de nota ‘Nieuwe energie
voor het klimaat’ hebben ondertekend
(Wonen, Wijken en Integratie, Verkeer en
Waterstaat, Economische Zaken, Landbouw,
Natuur en Voedselkwaliteit, Financiën en
Europese Zaken) konden niet bij de ondertekening
aanwezig zijn, maar zullen op een
later tijdstip tekenen.

Totale
kosten
Hoe houd jij je
onderhoudskosten
in balans?
Geen
onderhoud
Endress+Hauser BV
Tel. (035) 695 86 11
www.endress.nl
info@nl.endress.com
Doelgebied:
Optimale bedrijfszekerheid
Minimale kosten
Te veel
onderhoud
Niveau van preventief onderhoud
2007-85
Uitgebalanceerde
services
voor een betere uptime en
lagere onderhoudskosten
Verlaag uw kosten
Door onderhoud efficiënt aan
te pakken kunt u de kosten
ervan verlagen. Daarom
maken we samen met u graag
een plan om de assets in uw
plant op een uitgekiende
manier te managen.
Verbeter uw uptime
Naast overzicht krijgt u ook
inzicht: in enkele muisklikken weet u
precies in welke staat uw installed base
verkeert en hoe u deze in optimale conditie
kunt krijgen en houden. Met als resultaat
een verbeterde uptime.
Specialist in onderhoud
Endress+Hauser maakt al meer dan vijftig
jaar serieus werk van onderhoud. Met een
scala aan uitgebalanceerde diensten en softwaretools
ondersteunen we u graag in elk
aspect van het onderhoudsmanagement.
www.endress.nl/services

Watergestuurd ruimtelijk beleid
Het klimaat verandert; de zeespiegel stijgt, de pieken in rivierafvoer en
het aantal zware regenbuien nemen toe. Dat heeft consequenties voor het
ruimtegebruik in Nederland. We moeten ons hiertegen niet alleen wapenen
door dijken te verhogen en extra ruimte voor de rivier te creëren. Maar ook
door bijvoorbeeld meer rekening te houden met de hoogteligging en de
bodemgesteldheid wanneer we een nieuwe wijk gaan bouwen. In LANDS,
een project binnen het onderzoeksprogramma Klimaat voor Ruimte, worden
toekomstscenario’s voor Nederland gesimuleerd. Daarbij houdt men niet alleen
rekening met sociaal-economische, maar ook met klimatologische aspecten.
Ruimtegebruik heeft veel invloed
op de waterbalans in een bepaald
gebied; het lokale grondwaterpeil
wordt beïnvloed door infi ltratie en
verdamping. Deze verschillen per type ruimtegebruik.
Vooral veranderingen in stedelijk
oppervlak, bosbedekking en agrarisch
ruimtegebruik beïnvloeden de hydrologische
cyclus. Een toename van het bebouwde
gebied beperkt de infi ltratie van regenwater,
waardoor het grondwaterpeil niet in balans
blijft. Een toename in verhard oppervlak
leidt ook tot het sneller wegspoelen van
regenwater. Hierdoor ontstaan grotere
pieken in rivierafvoer, waardoor het risico
op overstromingen toeneemt. Een toename
in het bosoppervlak aan de andere kant
zorgt voor een afname in pieken in rivierafvoer.
Agrarische praktijken, zoals irrigatie
en gewaskeuze, in combinatie met het
bodemtype beïnvloeden ook in grote mate de
verdamping en infi ltratie van water 1),2) .
Klimaatverandering
De klimaatverandering heeft invloed op de
hydrologische cyclus en daarmee op het
toekomstige ruimtegebruik in Nederland.
We weten niet precies in welke mate, maar
zeker is dat de zeespiegel gaat stijgen, dat
de regenval heftiger en in kortere periodes
zal plaatsvinden en dat daardoor het aantal
pieken in rivierafvoer zal toenemen 3),4) . In het
huidige waterbeleid moeten we daarom al
rekening houden met de veranderingen die
ons te wachten staan in de toekomst. Met
maatregelen in het kader van het standpunt
Ruimte voor de Rivier 5) wordt hierop al
ingespeeld. In plaats van het enkel en alleen
verhogen en versterken van dijken moet
de rivier meer ruimte krijgen. Bij hoogwater
zullen de waterstanden dan minder stijgen
dan zonder rivierverruiming. Maar zijn deze
maatregelen voldoende om de kracht van
het water voldoende te temmen?
In het project LANDS zijn toekomstscenario’s
voor Nederland gesimuleerd. Deze geven
ruimtelijke beelden van Nederland in 2040
onder verschillende sociaal-economische en
klimatologische omstandigheden.
Toekomstscenario’s voor Nederland
Startpunt zijn het G- (gematigd) en het
W-scenario (warm) van het KNMI 6) . Deze
beschrijven de verwachtingen rondom
diverse aspecten van klimaatverandering
waarin temperatuur- en zeespiegelstijging
erg belangrijk zijn. Deze klimatologische
veranderingen koppelen wij aan twee sterk
verschillende sociaal-economische scenario’s
14 H 2O / 22 - 2007
met daarin diverse aannames over de aard
en omvang van de bevolking, economie,
ruimtegebruik, mobiliteit, energie, etc.
Door gebruik te maken van een set tegenovergestelde
toekomstbeelden kunnen we
een breed scala van mogelijke ruimtelijke
ontwikkelingen simuleren. Geen van deze
beide blikken op de toekomst geeft noodzakelijkerwijs
de meest waarschijnlijke situatie
weer, maar in combinatie levert dit een
beeld op van de bandbreedte waarbinnen
mogelijke toekomstige ontwikkelingen
plaatsvinden. De scenario’s dienen dus vooral
de verbeelding te prikkelen en onze kijk op
de toekomst te verbreden.
Het W-scenario wordt gekarakteriseerd door
een temperatuurstijging van twee graden
Afb. 1: Gesimuleerd ruimtegebruik in 2015.
Celsius tussen 1990 en 2050. Het komt
overeen met het A1-scenario uit de recente
studie Welvaart en Leefomgeving (WLO) van
de gezamenlijke planbureaus 7) . Het omvat
een forse groei van de bevolking (20 miljoen
in 2040), een hoge economische groei en een
uitbreiding van de EU naar het oosten. In dit
toekomstbeeld bestaat een vrije markthandel
zonder politieke integratie, initiatieven voor
internationale samenwerking op het gebied
van milieu blijven uit, maar het (spoor)
wegennet krijgt wel een fl inke uitbreiding.
In het G-scenario wordt uitgegaan van een
temperatuurstijging van één graad Celsius
tussen 1990 en 2050. Het komt overeen met
het B2-scenario uit de WLO-studie. De omvang
van de bevolking blijft nagenoeg gelijk (16

Afb. 2: Gesimuleerde bebouwing in 2015 conform concrete plannen.
Afb. 3: Gesimuleerde nieuwe bebouwing in 2040 in mogelijke probleemgebieden.
miljoen in 2040), een bescheiden economische
groei vindt plaats en er is sprake van hoge
werkeloosheid. Daarnaast worden handelsblokkades
opgeworpen en belastingen geheven ter
bescherming van het milieu, ligt de nadruk op
milieubeleid en groeit het publieke milieubewustzijn.
Ook in dit scenario vindt uitbreiding
plaats van het (spoor)wegennet.
Modelleren met de Ruimtescanner
De scenario’s zijn door het Milieu- en
Natuurplanbureau met de Ruimtescanner
doorgerekend en vervolgens in kaart
gebracht. De Ruimtescanner is een op
een GIS (Geografi sch Informatie Systeem)
gebaseerd model dat toekomstig ruimtegebruik
simuleert. Het geeft een geïntegreerd
* thema achtergrond
beeld van stedelijk, natuurlijk en agrarisch
ruimtegebruik ingedeeld in verschillende
functies. Landbouw kan bijvoorbeeld
opgesplitst worden in akkerbouw, grasland,
grondgebonden teelt, intensieve veeteelt
en glastuinbouw. De Ruimtescanner deelt
Nederland op in 3,3 miljoen cellen van 100
bij 100 meter en kent hier verschillende
functies aan toe op basis van het huidige
ruimtegebruik (2015), bestaand beleid,
geschiktheidkaarten en ruimteclaims. Of een
locatie meer of minder geschikt is voor een
bepaald ruimtegebruiktype hangt af van het
huidige ruimtegebruik, eventuele beleidsrestricties,
de nabijheid van bijvoorbeeld
natuurlijk of open landschap, van op- en
afritten van snelwegen, etc. De verwachte
ruimtevraag voor de verschillende sectoren is
afkomstig van gespecialiseerde instituten.
In het W-scenario is een sterke toename
in het stedelijk ruimtegebruik opvallend.
Woongebieden rondom de grotere steden
in de Randstad nemen in omvang toe, maar
ook kleinere dorpen in het landelijke gebied
breiden verder uit. Door de toename van
ruimtegebruik voor economische activiteiten
neemt de kwaliteit en openheid van het
landschap af.
In het G-scenario vindt een bescheiden
groei van woongebieden plaats, maar
blijft de bevolking constant. Dit wordt
grotendeels veroorzaakt door steeds kleinere
huishoudens en de voorkeur voor meer
ruimtevragende vormen van wonen vooral in
het landelijk gebied. Stedelijke groei is naar
verwachting geconcentreerd in centraal en
West-Nederland. Akkerbouw neemt enorm
af; kassen verdwijnen in veel gebieden,
vooral rondom Den Haag. Bestaande natuurgebieden
breiden in een aantal gevallen
fors uit en nieuwe natuurgebieden worden
ontwikkeld aan rivieren als de Waal, de Rijn,
de Maas en de IJssel. Daarnaast ontstaan
clusters van recreatiegebieden in aantrekkelijke
landschappen, met name in het noorden
en westen van Nederland.
Nederland is een laaggelegen gebied en
daardoor extra kwetsbaar voor veranderingen
in de zeespiegel, rivierafvoer en
regenval. Laaggelegen gebieden lopen
hierbij natuurlijk een groter risico dan hoger
gelegen gebieden. Toch is en wordt in
Nederland nog veel gebouwd in gebieden
die (diep) onder de zeespiegel liggen. Een
bekend voorbeeld is de Zuidplaspolder ten
westen van Gouda. De Zuidplaspolder is een
zogeheten hotspot binnen het programma
Klimaat voor Ruimte. In de plannen van
dit gebied is bijzonder veel aandacht voor
het toekomstige watersysteem dat veilig,
duurzaam en veerkrachtig dient te zijn. De
helft van het gebied dient gereserveerd te
zijn voor water. Ook moet een deel van de
toekomstige woningen boven zeeniveau
gebouwd te worden.
Maar is het eigenlijk nog wel verstandig
om in dergelijke polders in laaggeleden
gebieden te bouwen? Is het niet veel verstandiger
om deze gebieden te vermijden? Deze
H 2O / 22 - 2007
15

vragen staan centraal in het project Aandacht
voor Veiligheid (www.adaptation.nl).
Vooruitlopend op de resultaten van dit
project is op de kaarten in de afbeeldingen 2
en 3 een uitsnede van het rivierrijke centrale
deel van Nederland te zien. Met het actuele
hoogtebestand als ondergrond tonen deze
kaarten de huidige en al in concrete plannen
vastgelegde bebouwing (2015) en in rood de
nieuwe bebouwing in het W- en G-scenario
(2040), zoals met de Ruimtescanner
gesimuleerd.
Voor het W-scenario geldt dat veel verstedelijking
plaatsvindt tussen nu en 2040, en
voor een groot deel in de buurt van huidige,
sterk urbane gebieden. Veel van deze
uitbreidingen (blauwe cirkels) zijn te vinden
in de buurt van rivieren. De rode cirkels
geven gebieden aan waar verstedelijking
plaatsvindt ver onder zeeniveau. Met het
oog op de naderende klimaatverandering
zijn zowel de gebieden rondom de rivier
als de lager gelegen gebieden wellicht niet
het meest geschikt om te bouwen. Zelfs
in het G-scenario waar weinig stedelijk
gebied bijkomt, wordt in lager gelegen
gebieden gebouwd. Door het instellen van
beperkingen voor het bouwen bijvoorbeeld
in gebieden die te diep gelegen zijn of te
dicht in de buurt van rivieren liggen, zou dit
kunnen worden voorkomen. Want het is de
kern van verstandig ruimtelijk beleid om niet
alleen achteraf oplossingen te zoeken om
onze natte voeten te drogen maar juist om te
voorkomen dat we natte voeten krijgen.
Noor van der Hoeven en Eric Koomen
(Vrije Universiteit Amsterdam)
NOTEN
1) De Roo A., G. Schmuck, V. Perdigao en J. Thielen
(2003). The infl uence of historic land use changes
and future planned land use scenarios on fl oods
in the Oder catchment. Chapter 28. In ‘Physics and
Chemistry of the Earth’, pag. 1291-1300.
2) Dekkers J. en E. Koomen (2007). Land-use simulation
for water management: application of the Land Use
Scanner model in two large-scale scenario-studies.
Chapter 20. In ‘Modelling land-use change; progress
and applications’ van E. Koomen, J. Stillwell, A.
Bakema en H. Scholten (eds.), pag. 355-373.
3) Commissie Waterbeheer 21e eeuw (2000).
Waterbeleid voor de 21e eeuw.
4) Groen G. (2007). Extreme zomerneerslag 2006 en
klimaatscenario’s. KNMI-publicatie 215.
5) Projectorganisatie Ruimte voor de Rivier (2006).
Planologische Kernbeslissing deel 4.
6) Van den Hurk B., A. Klein Tank, G. Lenderink, A. van
Ulden, G. van Oldenborgh, C. Katsman, H. van den
Brink, J. Bessembinder, W. Hazeleger en S. Drijfhout
(2006). KNMI Climate Change Scenarios 2006 for the
Netherlands. KNMI-rapport WR 2006-01.
7) Centraal Planbureau, Milieu- en Natuurplanbureau
en het Ruimtelijke Planbureau (2006). Welvaart en
Leefomgeving. Een scenariostudie voor Nederland
in 2040.
16 H 2O / 22 - 2007
Langetermijnscenario’s voor het
stroomgebied van de Rijn: de
relatie Nederland-Duitsland
Onderzoek laat zien dat klimaatverandering een aanzienlijk eff ect sorteert
op het afvoerregime van het Rijnstroomgebied 1) . Zo zal de afvoer in de winter
toenemen, terwijl in de zomer juist minder water beschikbaar is. Ook zal door de
toename van temperatuur minder neerslag in de vorm van sneeuw vallen en het
smelten van sneeuw in de Alpen vroeger in het seizoen optreden. Deze trends
beïnvloeden zowel het hoogwater in de winter als het laagwater in de zomer.
Of de waterstanden op de rivieren
werkelijk veranderen, is onder
andere afhankelijk van wat bovenstrooms
in Duitsland gebeurt. Zo lang het
beschermingsniveau in het buitenland niet
wordt verhoogd, zal in Nederland bij extreem
hoogwater de maatgevende afvoer niet of
slechts in geringe mate toenemen. Bij deze
extreme afvoeren zullen bovenstrooms grootschalige
overstromingen optreden. Het teveel
aan water wordt op het hoogste moment van
de hoogwatergolf daar ‘geborgen’ 2) .
In Nederland zal de waterstand naar
verwachting dus niet of weinig verder
stijgen. Wel zal de hoogwatergolf langer
duren, zodat de belasting op de dijken
toeneemt.
Verder zijn ook sociaal-economische
ontwikkelingen in zowel Nederland als de
bovenstroomse gebieden van de Rijn aan
verandering onderhevig. Door toename van
gebouwen en infrastructuur (kapitaal) in
overstromingsgevoelige gebieden neemt
de potentiële schade toe. Verder zal in het
benedenrivierengebied door de stijging van
de zeespiegel de invloed van het getij verder
stroomopwaarts merkbaar zijn 3) .
Het doel van het hier belichte project ACER
is te bekijken wat mogelijke adaptatiemaatregelen
in het Rijnstroomgebied zijn
om de eff ecten van klimaatverandering
te reduceren. Het gaat dan om zowel
hoogwater als laagwater. De nadruk ligt
op het zoeken naar grensoverschrijdende
maatregelen en de relatie tussen Nederland
en Duitsland in deze context 4) .
Gekoppelde modellen binnen het project ACER.
Verschillende strategieën zijn mogelijk om
de invloed van klimaatverandering in het
stroomgebied van de Rijn te reduceren:
dijkverhoging, rivierverruiming, retentiegebieden,
herlocatie van bebouwing en
dergelijke. Bij het bepalen van de meest
eff ectieve strategie is het van belang te
weten wat de invloeden zijn van bovenstroomse
maatregelen op het benedenstroomse
gebied en vice versa. De vraag over
de invloed van bovenstroomse activiteiten
op benedenstroomse gebieden krijgt
momenteel veel aandacht aangezien de
nieuwe hoogwaterrichtlijn van de Europese
Unie hierop nadrukkelijk ingaat.
Voor dit doel werkt ACER samen met de
Arbeitsgruppe Hochwasser, een samenwerkingsverband
tussen Nederland en
Duitsland over het hoogwaterbeheer langs
de Niederrhein. Het bestaat onder andere
uit vertegenwoordigers van Nordrhein-
Westfalen, de provincie Gelderland en
Rijkswaterstaat.
Samen met vertegenwoordigers van de
Arbeitsgruppe Hochwasser en andere
experts inventariseert men in vier à vijf
workshops wat de belangrijkste eff ecten zijn
van klimaatverandering en probeert men
strategieën te bedenken om hiermee om te
gaan. Deze strategieën worden geëvalueerd
op hun vermogen om de risico’s op hoog- en
laagwater te reduceren.
Gekoppelde simulatiemodellen
Om eff ecten van adaptatiestrategieën te
berekenen, gaat ACER verschillende (deels
bestaande) modellen aan elkaar koppelen

(zie schema). RAMS is een atmosferische
model en kan in combinatie met de hydrologische
modellen VIC of HBV de uitwisseling
tussen atmosfeer en landoppervlak
simuleren. Hierdoor kan ook de terugkoppeling
van veranderingen in het landgebruik
met de atmosfeer worden meegenomen.
Hierbij is de aanname dat extreme droogte
beter met een gekoppeld model wordt
gesimuleerd.
De modellen worden gebruikt om zogeheten
synthetische klimaatscenario’s van 10.000
jaar door te rekenen 5) . Met behulp van de
berekende afvoeren en de bijbehorende
herhalingstijden wordt een kansverdeling
gemaakt. Vervolgens wordt een selectie
gemaakt van perioden met de meest interessante
afvoeren (hoge pieken, laagwater,
langdurige extremen, twee opeenvolgende
hoogwatergolven, etc). Om de eff ecten
van eventuele terugkoppelingen mee te
nemen, worden deze gebeurtenissen voor
een aantal adaptatiestrategieën (onder
andere veranderingen in landgebruik) in het
bovenstroomse deel van het stroomgebied
doorgerekend met het gekoppelde RAMS/
VIC-model. Daarna worden de afvoeren
van de deelstroomgebieden in het hydrodynamische
model SOBEK gebracht om de
waterhoogte op elke locatie langs de hoofdwaterweg
van de Rijn te bepalen. Als laatste
kan dan met de waterhoogte en de herhalingstijd
het risico (kans x schade) worden
bepaald. Dit gebeurt met een eenvoudig
schademodel voor het hele stroomgebied
van de Rijn dat landgebruik, het overstromingsgebied
en de overstromingsdiepte
combineert tot potentiële schade.
Adaptatiestrategieën
De modelresultaten geven inzicht in waar
de grootste eff ecten langs de Rijn gaan
optreden als gevolg van klimaatverandering.
Met deze inzichten worden vervolgens in
een paar workshops adapatatiestrategieën
bepaald. Deze worden in de modellen
gebracht om daarna te bepalen of de
maatregelen het risico reduceren.
Eén van de mogelijke maatregelen is retentie.
Het opvangen van water in tijdelijke retentie-
De gesimuleerde afvoer bij Lobith voor de hoogwatergolf van 1993.
Het project ACER loopt tot 2009 en wordt
ondersteund door Besluit Subsidie Investeringen
Kennisinfrastructuur (BSIK) Klimaat
voor Ruimte en Rijkswaterstaat Waterdienst.
Ook bestaat een nauwe samenwerking met
het EU-project NEWATER op het gebied van
bestuurlijke processen in het waterbeheer
van de Rijn. Samen worden enkele regionale
casussen in het stroomgebied geanalyseerd.
gebieden zorgt ervoor dat de hoogwaterpiek
als het ware afgetopt wordt. In 1993 en
1995 zijn in Nederland duizenden mensen
geëvacueerd als gevolg van dreigende
overstromingen. In Duitsland overstroomden
lage delen van Keulen. Mede hierdoor zijn
in Duitslandal nieuwe maatregelen gepland
tot aan het jaar 2020. De grafi ek laat een
resultaat zien van het gekoppelde SOBEK/
HBV-model voor de hoogwatergolf van 1993
en het eff ect dat de in Duitsland geplande
maatregelen op deze hoogwatergolf zou
hebben.
Jeroen Aerts (Instituut voor
Milieuvraagstukken)
Aline te Linde (Instituut voor
Milieuvraagstukken / Deltares)
Eddy Moors (Alterra)
Rita Lammersen (Rijkswaterstaat
Waterdienst)
NOTEN
1) Middelkoop H., K. Daamen, D. Gellens, W. Grabs, J.
Kwadijk, H. Lang, B. Parmet, B. Schädler, J. Schulla
en K. Wilke (2001). Impact of climate change
on hydrological regimes and water resources
management in the Rhine basin. Climatic Change
49, pag. 105-128.
2) Lammersen R. (2004). Grensoverschrijdende eff ecten
van extreme hoogwater op de Niederrhein.
3) Milieu- en Natuurplanbureau (2007). Nederland later.
Tweede duurzaamheidsverkenning, deel Fysieke
leefomgeving Nederland.
4) ACER. www.adaptation.nl.
5) De Wit M. en T. Buishand (2007). Generator of rainfal
and discharge extremes for the Rhine and Meuse
basins. RIZA-rapport 200.027. KNMI-publicatie 218.
* thema achtergrond
Veiligere
Waalkade in
Nijmegen
In opdracht van Waterschap
Rivierenland is begonnen met de
bouw van een veiligere hoogwaterkering
aan de Waalkade in Nijmegen.
Hiermee moet Nijmegen straks beter
dan ooit beveiligd zijn tegen het
rivierwater.
Op 24 oktober gaven dijkgraaf Gerrit
Kok van Waterschap Rivierenland
en wethouder Hans van Hooft van
de gemeente Nijmegen het startsein voor de
werkzaamheden. Deze duren tot eind 2008.
Dijkgraaf Gerrit Kok (l.) en wethouder Hans van
Hooft zetten de machine in werking die acht meter
lange damwanden in de grond drukt. Dit gebeurt
over vrijwel de hele Waalkade van Nijmegen. Ze
vormen de ondergrondse basis voor de verbeterde
hoogwaterkering (foto: Waterschap Rivierenland).
Verschijningsdata
D e verschijningsdata en de data waarop
kopij voor het betreff ende nummer
aangeleverd moet zijn, staan op een
overzicht dat u kunt aanvragen bij de
redactie: (010) 427 41 65. Daar is ook een
handleiding op te vragen voor de artikelen in
Platform.
H 2O / 22 - 2007
17

De inrichting van Nederland in het kader
van de veiligheid tegen overstromingen
Het project Aandacht Voor Veiligheid (AVV) 1) gaat over de invloed van
veranderingen op de lange termijn, zoals klimaatverandering, ruimtegebruik,
bestuurlijke veranderingen en sociaal-economische trends op de veiligheid
van Nederland ten aanzien van overstromingen. Het project levert een discussieondersteunend
systeem (DOS) op, dat aan de hand van kaarten en beelden
laat zien hoe, door middel van ruimtelijke aanpassingen, Nederland klimaatbestendig
kan worden voor de lange termijn (het jaar 2100 en verder). De
combinatie van waterkennis en ruimtelijke ordening staat daarom centraal in
deze studie.
Uit de laatste klimaatscenario’s van
het KNMI 2) blijkt dat de komende
100 jaar de zeespiegel maximaal
0,85 meter kan stijgen, de rivierafvoeren in
de winter gaan toenemen en dat wellicht
ook het stormregime op zee van karakter kan
veranderen. Ook na 2100 zal de zeespiegelstijging
doorgaan. Volgens de KNMI-scenario’s
zou de zeespiegelstijging in 2300 maximaal
enkele meters kunnen bedragen. Daar
ook de bodemdaling zich door inklinking
zal voortzetten, wordt de positie steeds
ongunstiger.
Naast fysische veranderingen spelen op
de lange termijn ook bestuurlijke ontwikkelingen
een rol. Denk hierbij aan ontwikkelingen
als de liberalisering en privatisering,
decentralisatie van taken naar regionale
overheden, de grotere rol van private
partijen en het toenemend belang dat wordt
toegekend aan publieke participatie.
De inrichting van Nederland
Ten aanzien van ontwikkelingen op sociaaleconomisch
vlak hebben studies aangetoond
dat Nederland weliswaar rijker is geworden
en dus meer capaciteit zou moeten hebben
om zich te beschermen tegen overstromingen.
Schaduwzijde is echter dat met
het opgebouwde kapitaal de potentiële
schade ten gevolge van overstromingen ook
is toegenomen. Uit de scenario’s ‘Welvaart
18 H 2O / 22 - 2007
en leefomgeving’ blijkt dat de potentiële
schade tot 2040 toeneemt door welvaarts- en
bevolkingsgroei, met name in de Randstad.
Het risico op overstromingen, gedefi nieerd
als kans x gevolg, zal dus toenemen als we
ons niet aanpassen 3) . Onafhankelijk van
klimaatverandering neemt het risico toe door
bevolkingstoename en economische groei.
Het beheersen van de kansen is wettelijk
vastgesteld in de Wet op de waterkeringen.
Het beheersen van de gevolgen is eveneens
van groot belang voor de verdere aanpassing
aan klimaatverandering. Daarom dient het
waterbeheer en de ruimtelijke ordening
verder op elkaar te worden afgestemd. In het
project AVV speelt ruimtegebruik daarom
een cruciale rol.
Aanpak
Het project Aandacht Voor Veiligheid volgt
een scenarioaanpak. Dat wil zeggen dat
verschillende (ruimtelijke) veiligheidsstrategieën
worden ontwikkeld om met
overstromingen om te gaan. Deze worden
vervolgens geëvalueerd onder een groot
aantal toekomstscenario’s, dat bestaat uit
mogelijke ontwikkelingen op het gebied van
klimaatverandering, ruimtegebruik, bestuurlijke
veranderingen en sociaal-economische
trends. Bij evaluatie van veiligheidsstrategieën
wordt gekeken naar de kwetsbaarheid
van Nederland ten aanzien van overstro-
Afb. 1: Veiligheidsstrategie voor de lange termijn met een zeewaartse uitbreiding van de kust.
mingen. Hierin spelen kosten en baten
een belangrijke rol, maar ook de eff ecten
op de ruimtelijke kwaliteit. De verschillende
strategieën, scenario’s en evaluatieindicatoren
worden samengebracht in een
discussieondersteunend systeem. Hiermee
kunnen nieuwe maatregelen snel op een
kaart worden ingevoerd. Met een druk op de
knop wordt inzichtelijk gemaakt wat de voor-
en nadelen van deze maatregelen zijn onder
verschillende langetermijnontwikkelingen.
Een voorbeeld van een mogelijke strategie is
de kustuitbreiding in afbeelding 1.
Aangezien het project over de lange termijn
gaat (2100 en verder) worden zowel de
klimaatscenario’s als de sociaal-economische
scenario’s ‘opgerekt’ door ze te verlengen en
door extreme gebeurtenissen in te bouwen 4) .
Een nieuw aspect hierbij is het bekijken
van trendbreuken in sociaal-economische
ontwikkelingen. Hiervoor wordt gebruik
gemaakt van verschillende methoden, zoals
discontinuïteitenanalyse en ‘backcasting’.
Het doordenken van verschillende extreme
scenario’s geeft meer zicht op mogelijke
toekomsten en daarmee de houdbaarheid
van verschillende veiligheidsalternatieven
op de lange termijn. Ook voor de klimaatscenario’s
worden naast de KNMI-scenario’s
ook naar de eff ecten van extreme zeespie-
Afb. 2: Resultaat van een zogeheten
backcastingworkshop: ideaalbeeld van Nederland
voor het jaar 2100 waarbij rekening wordt gehouden
met vijf meter zeespiegelstijging.

AVV is onderdeel van het nationaal Adaptatieprogramma
Ruimte en Klimaat (ARK) en
wordt gefi nancierd door DG Water, BSIK
Leven met Water en BSIK Klimaat voor
Ruimte. Het project zal een belangrijke
bijdrage leveren aan het programma Waterveiligheid
21e eeuw, dat wordt uitgevoerd
door DG water.
gelstijging (met vijf meter) gekeken. Het doel
van deze activiteit is niet zozeer de toekomst
te willen voorspellen, maar de robuustheid
van veiligheidsstrategieën te evalueren
onder een ‘what if’-situatie.
Het ontwikkelen van zowel methoden als
veiligheidsstrategieën vormt een belangrijk
onderdeel van het project AVV. Door
middel van een serie van elf workshops
zijn ongeveer 250 verschillende experts
betrokken bij dit proces. Een voorbeeld
zijn de workshops waarbij deelnemers hun
ideaalbeeld voor Nederland voor het jaar
2100 op een grote kaart kunnen invullen met
Bezoekadres:
Botter 11 nr. 29
Lelystad
Postbus 2120
8203 AC Lelystad
Telefoon: 0320 294242
Telefax: 0320 253901
E-mail: info@hkv.nl
Internet: www.hkv.nl
tekenmateriaal en klei. Vervolgens wordt in
een daarop volgende bijeenkomst bekeken
of dit ideaal wel gehaald kan worden en
welk beleid daarvoor nodig is. Dit proces
wordt ook wel backcasting genoemd. Een
ideaalbeeld van de inrichting van Nederland,
waarbij rekening wordt gehouden met een
zeespiegelstijging van vijf meter, is te zien in
afbeelding 2.
Het project heeft ook een internationale
component. Er is uitwisseling van kennis
tussen steden die zich in een vergelijkbare
geografi sche positie bevinden: Hamburg,
Londen, New York, Alexandrie, etc. 5)
Hoe verder?
Het project AVV is nu in de defi nitiefase
en zal in maart 2008 de eerste rapportage
opleveren. Uitgaande van een positief
oordeel zal vervolgens een vijfj arig
programma beginnen op basis van de aanbevelingen
en conclusies. Dit programma heeft
als doel een nationaal dekkend discussieondersteunend
systeem te bouwen waarmee
ook op regionale schaal maatregelen
kunnen worden geëvalueerd. De beoogde
eind gebruikers zijn met name beleidsmakers
advertentie
* thema achtergrond
en -voorbereiders, politici en adviseurs
en anderen die geïnteresseerd zijn in de
gevolgen van klimaatverandering voor het
waterveiligheidsvraagstuk in Nederland.
Jeroen Aerts (Instituut voor
Milieuvraagstukken)
Ton Sprong (Ministerie van Verkeer en
Waterstaat)
NOTEN
1) Aandacht Voor Veiligheid (2007). www.adaptation.nl.
2) KNMI (2006). Klimaat in de 21e eeuw. Vier scenario’s
voor Nederland.
3) Milieu- en Natuurplanbureau (2007). Nederland later.
Tweede duurzaamheidsverkenning, deel Fysieke
leefomgeving Nederland.
4) Van der Hoeven N. (2007). Gebruik van de WLOscenario’s
in de Ruimtescanner voor de zichtjaren
2040 en 2100. Rapport project Aandacht Voor
Veiligheid.
5) Naples M. en J. Aerts (2007). Extreme sea level rise
and major coastal cities. Eff ects and solutions.
www.adaptation.nl.
Veiligheid en water, nu en later
Risicoanalyse Preventie Calamiteitenmanagement
Hoe veilig zijn wij?
Hoe kunnen we onze veiligheid behouden?
Welke eisen stellen we aan de inrichting van Nederland nu en later?
Zijn wij voorbereid op overstromingen en evacuatie?
H 2O / 22 - 2007
19

Ruimte, water en klimaat in
het Groene Hart
Het Groene Hart staat onder grote druk. Een snelle bodemdaling, forse
wateropgaven, hoge kooldioxide-emissies, een oprukkende stedelijke
invloedssfeer, ruimteclaims voor natuur en toenemende internationale concurrentie
in de landbouw, maken dat de huidige inrichting niet meer voldoet. De
problemen worden door klimaatverandering nog nijpender. Een klimaatbestendige
herinrichting wordt steeds urgenter. Nieuwe ruimtelijke concepten
en strategieën zijn hiervoor noodzakelijk. Het watersysteem moet robuuster
worden om extreme neerslag en droogte op te vangen en de bodemdaling te
remmen. Tegelijk vragen de maatschappij en de natuur om ontwikkelingsperspectieven.
Dit vormt een grote uitdaging voor beleid en onderzoek 1) .
Het veenweidelandschap van het
Groene Hart wordt wel aangeduid
als ‘oerhollands’. Dat is ook wel
terecht, want het landschap is de laatste
800 jaar niet wezenlijk veranderd. Koeien in
het gras, grutto’s in de lucht, brede sloten
en weidse vergezichten. We kunnen nu de
sloten nog zien liggen die in de twaalfde
eeuw zijn gegraven. Vele generaties boeren
hebben dit landschap gemaakt en beheerd.
Het landschap dat zo lang onveranderd
bleef, staat echter onder grote druk. Door
landbouwkundige drooglegging daalt de
bodem met een snelheid van soms wel meer
dan één meter per eeuw. De drager van het
landschap, de veenbodem, verdwijnt daarmee
binnen enkele eeuwen. De bodemdaling leidt
ook tot forse schade aan gebouwen, wegen
en riolering.
Verder wordt het waterbeheer steeds
ingewikkelder en duurder doordat het aantal
peilgebieden in tien jaar is verdubbeld. De
versnippering van het waterbeheer heeft
ook tot gevolg dat het watersysteem minder
robuust is geworden, dat wil zeggen kwetsbaarder
voor wateroverlast en verdroging. De
mogelijkheden voor waterberging nemen af
bij kleinere waterbeheergebieden.
Een ander probleem is de milieukwaliteit.
Sloten hebben weinig doorzicht en veel
kroos. Het is een gevolg van hoge concentraties
meststoff en. Die komen deels uit
de landbouw, maar meer nog uit oxidatie
van de ontwaterde veenbodem. Hier moet
nog een grote slag gemaakt worden om de
doelen uit de Kaderrichtlijn Water te halen
en om de benodigde condities uit de Natura
2000 wetlands te realiseren. Veenoxidatie
veroorzaakt ook nog een ander milieuprobleem:
een fl inke emissie van broeikasgassen,
met name koolzuurgas. Berekend
is dat de Nederlandse veengebieden bij
elkaar zo’n vier procent bijdragen aan de
nationale broeikasgasemissie 2) . Omgerekend
voor het Groene Hart komt dat overeen met
een jaarlijkse hoeveelheid kooldioxide die
door ruim 400.000 personenauto’s wordt
uitgestoten.
Hogere grondwaterstanden leiden tot vermindering
van de afbraak van de veenbodem en
daardoor tot minder productie van kooldioxide
en lachgas. Als alle graslanden in het Groene
20 H 2O / 22 - 2007
Hart omgezet zouden worden in moeras, zou
veenoxidatie als emissiebron geheel wegvallen
en zou zelfs jaarlijks 7,3 ton kooldioxideequivalenten
per hectare aan broeikasgassen
vastgelegd worden in de bodem en de
vegetatie. Wanneer men zou omschakelen van
landbouw met een normale drooglegging van
50 à 60 cm naar landbouw met een drooglegging
van 20 à 30 cm, zou dat leiden tot een
uitstoot van maar tien procent van de huidige
hoeveelheid broeikasgassen door veenoxidatie
3) . Uit recente proeven met drainbuizen
die permanent onder slootpeil liggen lijkt
een dergelijke peilverhoging mogelijk zonder
dat dit leidt tot schade in de landbouw 4) .
Bijkomend voordeel is dat bij minder
bodemdaling ook de schade aan woningen,
wegen, leidingen en buizen vermindert.
Gevolgen van klimaatverandering
Door klimaatverandering zal het gebied,
afhankelijk van welk klimaatscenario realiteit
wordt, tien tot 50 procent meer water
moeten verwerken. Piekafvoeren zullen
met tien procent kunnen toenemen 5) . Het
afvoeren van water zal echter bemoeilijkt
worden door zeespiegelstijging. Hierdoor
kan de beschikbare capaciteit van het
boezemsysteem een knelpunt worden.
Een ander gevolg van zeespiegelstijging
is dat in droogmakerijen nabij de kust
de opwaartse druk van het grondwater
(kweldruk) zal toenemen. Hierdoor zal steeds
meer grondwater in de sloten terechtkomen,
dat vervolgens weer moet worden afgevoerd
via de boezem. Dit draagt op zijn beurt bij
aan het capaciteitsprobleem van de boezem.
Ook de zoutbelasting zal kunnen toenemen
door toename van brakke kwel (‘opbarsting’).
Daarnaast leidt klimaatverandering tot een
toename van de verdamping in de zomerperiode
als gevolg van hogere temperaturen
en minder neerslag. Sinds ‘Wilnis’ is duidelijk
geworden dat toenemende verdroging kan
leiden tot een dusdanige uitdroging van
veenkaden dat deze kunnen bezwijken.
Als klimaatverandering zal leiden tot meer
extreem droge zomers, zal de kans toenemen
dat veendijken bezwijken.
Om het slootpeil op niveau te houden bij
exttreem droge zomers (die steeds vaker
verwacht worden), zal meer water moeten
worden ingelaten. Voor het warmste en
droogste scenario kan dat oplopen tot een
toename van de inlaatbehoefte met meer
dan 40 procent 4) . Daar komt bij dat klimaatverandering
ook zal leiden tot lagere rivierafvoeren
in de zomer. De combinatie van meer
inlaatbehoefte en minder beschikbaarheid
van rivierwater zal tot grote knelpunten
kunnen leiden voor de waterhuishouding in
de veenpolders. Omdat bij lagere rivierafvoeren
de ‘zouttong’ vanaf de Nieuwe
Waterweg steeds verder landinwaarts
gaat reiken, zal het inlaatwater ook steeds
brakker worden. Dit betekent dat het water
in de boezem en de poldersloten zouter zal
worden.
Klimaatverandering zal leiden tot warmer
water in winter en zomer. Uit metingen blijkt
dat de temperatuur van ondiepe meren
en plassen in Nederland al signifi cant is
gestegen sinds 1985 6) . Bij de huidige fosforbelasting
leidt dit tot een verhoogde kans
op blauwalgenbloei en vissterfte, maar ook
tot risico’s voor de volksgezondheid. Ook
leidt een hogere temperatuur tot snellere
afbraak van de veenbodem. Bij het warmste
en droogste klimaatscenario (W+) zal de
snelheid van bodemdaling toenemen met
bijna 70 procent 4) . Dit zal weer leiden tot een
navenant sterke toename van de kooldioxideemissie
en meer vrijkomende nutriënten, die
bovendien door intensievere buien sneller
naar de sloten zullen stromen. Hogere temperaturen
kunnen ook leiden tot meer gezondheidsrisico’s,
zoals de kans om de ziekte van
Weil en allergieën op te lopen 6) .
Klimaatbestendiger inrichten
De problematiek is complex en klimaatverandering
zet extra druk op de ketel om de
knelpunten in water, bodem en atmosfeer
op te lossen en tegelijk de ruimteclaims van
nu en de toekomst duurzaam te accommoderen.
Rijk 7),8) , provincies en waterschappen
9),10) spreken zich unaniem uit voor
ingrijpende maatregelen om de voortgaande
bodemdaling, versnippering van het
waterbeheer en verzilting tegen te gaan,
maar tegelijk ook om zorg te dragen voor
behoud en versterking van het waardevolle
cultuurlandschap en natuurwaarden van
het Groene Hart. Het besef wordt breed
gedragen dat een omslag nodig is in het

Afb. 1.
denken over inrichting en beheer van water
en land. Water is daarbij de sleutelfactor.
Zonder volledigheid te willen suggereren,
kunnen de volgende ruimtelijke concepten
worden toegepast als basis voor een klimaatbestendige
(her)inrichting van het Groene Hart
(zie afbeelding 1).
Functie volgt peil
Het concept ‘Functie volgt peil’ 11) keert de
gebruikelijke volgorde bij landinrichting om.
Het wordt inmiddels beleidsmatig breed
omarmd en toegepast bij de herinrichting
van de Krimpenerwaard. Doel is om te
komen tot remming van de bodemdaling
in de meest kwetsbare gebieden en om
tevens de complexiteit en dus kosten
van het waterbeheer te reduceren. De
ontwikkeling van dit beleidsconcept
ontstond in samenhang met de analyse
van nieuwe waterpeilstrategieën in het
project ‘Waarheen met het veen?’ 12) van het
* thema achtergrond
programma Leven met Water. In dat project
worden de gevolgen en perspectieven voor
de bodemdaling, de regionale waterhuishouding,
de waterkwaliteit, de natuur en de
landbouw uitgewerkt. Toepassing van het
concept leidt tot forse verschuivingen in het
ruimtegebruik en in geplande locaties voor
natuurontwikkeling en zal huidige functies
uitdagen tot innovaties en adaptaties in het
ruimtegebruik.
Compartimentering
Compartimentering is een ruimtelijk concept
voor risicobeheersing van overstroming.
Hiermee wordt de ruimte opgedeeld in delen
die gescheiden worden door dammen of
dijken. De compartimenten met de grootste
overstromingsrisico’s, bijvoorbeeld de delen
die langs rivierdijken liggen, blijven zoveel
mogelijk onbebouwd of kunnen ingericht
worden als waterbergingsgebied, al of niet in
combinatie met drijvend wonen of drijvend
werken (zoals in kassen). In het waterbergingsgebied
kan gebiedseigen water in
de winter worden opgevangen dat in de
zomer weer wordt gebruikt in de polder. De
compartimenteringsdijken kunnen fungeren
als vluchtroutes bij onverhoopte calamiteiten.
Onder bepaalde condities zou men
hierbij gebruik kunnen maken van bagger
die in grote hoeveelheden vrij zal komen
uit projecten als ‘Ruimte voor de Rivier’ en
uit achterstallig onderhoud van sloten en
vaarten 13) .
Cascadering
In droogmakerijen komt vaak veel kwelwater
vrij dat afkomstig is uit omringende hogergelegen
(veenweide)polders, boezemwateren
en plassen. Dit leidt regelmatig tot
wateroverlast en eutrofi ëring in de droogmakerijen
en tot een sterke inlaatbehoefte
en bodemdaling waar het grondwater
wegzijgt. De kweldruk kan van plaats tot
plaats fl ink verschillen. Het cascade-concept
voor ver stedelijking in droogmakerijen
speelt in op die verschillen in kweldruk. Elk
compartiment krijgt een zodanig straat- en
grondwaterpeil dat de kweldruk zoveel
mogelijk wegvalt. Dus in gebieden met
een hoge kweldruk wordt de wijk hoger
aangelegd dan in gebieden waar het
minder kwelt. Dit principe is onder meer
toegepast in het ontwerp van de nieuwbouwwijk
Westergouwe in Gouda 14) . Bij een
H 2O / 22 - 2007
21

compartiment met zeer hoge kweldruk kan
omzetting van land in water met drijvende
woningen en bedrijven een goede optie zijn.
In extreme vorm is dit concept uitgewerkt
tot het idee van ‘duinwoningen’ 15) . Daar gaat
men uit van een geïnundeerde droogmakerij
met daarin woningen op een opgespoten
eiland.
Scenario’s
Voor een klimaatadaptieve inrichting is het
van groot belang om rekening te houden
met verschillen in fysieke gesteldheid en
ruimtelijke opgaven binnen het Groene Hart.
Per gebiedstype zal een keuze gemaakt
moeten worden welke ruimtelijke adapatiestrategie
het beste past. Bij de ontwikkeling
van een visie op het westelijk veenweidegebied
zijn drie ontwikkelingsscenario’s
onderscheiden 16) (zie pagina 21).
Nat natuurpark
Dit scenario gaat uit van peilverhoging,
zowel permanent (vernatting) als periodiek
(peilfl uctuatie). Hierin zal de bodemdaling
stoppen en bestaat voldoende ruimte voor
waterberging, zowel voor de opvang van
hoogwaterpieken als voor de opslag van
overschotten ten behoeve van handhaving
van het zomerpeil. Hierdoor vermindert
de behoefte aan inlaat van gebiedsvreemd
water. In gebieden met veel kwel
leidt dit scenario tot een lagere belasting
met meststoff en en zout. Realisatie van
dit scenario is onder meer mogelijk bij
toepassing van het concept ‘functie volgt
peil’, waarbij de lagere, nu vaak nog diep
ontwaterde, veengronden nat worden.
Dit scenario past het beste bij veengebieden
met veel onderbemalingen en waar
natte natuur en natuurgebonden recreatie
aanwezig zijn of ontwikkeld kunnen worden.
Functies die bij dit scenario passen zijn
natuur, waterberging, watergebonden
recreatie, op hoge waterstanden ingestelde
energieteelt, extensieve veeteelt en extensief
wonen en werken op het water.
Landschapspark
Hierin staat behoud en ontwikkeling van het
karakteristieke veenweidelandschap centraal,
inclusief meer en minder intensieve vormen
van melkveehouderij. Intensieve melkveehouderij
concentreert zich in dit scenario
op de delen waar de veenbodem wordt
afgedekt door een kleilaag. Hier is de bodem
namelijk bij gelijke ontwatering minder
kwetsbaar voor bodemdaling. In delen
met pure veenbodems zijn maatregelen
nodig om de bodemdaling te verminderen.
Toepassing van onderwaterdrains biedt
goede perspectieven voor behoud van
kansen voor de melkveehouderij met
tevens een halvering van de bodemdaling.
Onderwaterdrains reduceren in de zomer
de uitdroging en daarmee de bodemdaling,
maar geven door hun drainerende functie
de boer meer mogelijkheden in het voorjaar.
Op de nattere delen bestaan vooral kansen
voor landbouw in combinatie met ‘groene
en blauwe diensten’ en recreatie. Ook voor
dit scenario is het ‘functie volgt peil’-principe
bruikbaar.
22 H 2O / 22 - 2007
Metropolitaan park
In dit scenario wordt op zo duurzaam
mogelijke wijze invulling gegeven aan de
inrichting van gebieden met ruimteclaims
vanuit de Randstad. Woningbouw, recreatie,
glastuinbouw, grootschalige waterberging
en wateropslag in nieuwe meren, kleinschalige
waterberging langs stadsranden en
‘natuur voor mensen’, zijn de belangrijkste
ruimtelijke opgaven. Dit scenario sluit aan
bij het Toekomstbeeld van het Waterrijk 17) .
Innovatieve functiecombinaties zijn nodig
om de vele ruimteclaims zo goed mogelijk
te combineren. Drijvend wonen, drijvende
kassen en drijvende wegen in nieuwe
plassen met een fl uctuerend waterpeil
horen hierbij. Stadsranden worden ingericht
als ‘blauwe contouren’ 18) : multifunctionele
waterbergingsgebieden die de waterproblemen
in het aangrenzend stedelijk watersysteem
opvangen. Combinaties met recreatief
uitloopgebied en beleefbare natuur worden
benut evenals opslag en productie van
duurzame energie voor de stad. Compartimentering
en cascadering zijn hier bruikbare
concepten.
Kennisopgave
Het Groene Hart staat voor een ingrijpend
proces van regionale transitie. In drie BSIKprogramma’s
(Leven met Water, Klimaat voor
Ruimte en Habiforum) wordt hard gewerkt
aan de ontwikkeling en toepassing van
kennis die nodig is om betrokken partijen
inzicht te verschaff en in consequenties
van keuzes die gemaakt kunnen worden.
De belangrijkste kennisopgave voor de
toekomst is om de disciplinair georganiseerde
kennis zodanig te koppelen dat
een samenhangend beeld gepresenteerd
kan worden van verschillende opties voor
klimaatadaptieve inrichting. Dit betekent
betere koppelingen tussen verschillende
modellen. Daarnaast zullen kennissystemen
moeten worden ontwikkeld die interactief
geraadpleegd kunnen worden. Ook is het
belangrijk dat praktijkexperimenten samen
met alle betrokken belanghebbenden
en actoren worden uitgevoerd. Meer
samenhang dus in het onderzoek en meer
samenwerking tussen onderzoekers en
gebruikers van het onderzoek.
Cees Kwakernaak (Alterra)
Peter Dauvellier (Dauvellier Planadvies)
NOTEN
1) Kwakernaak C. en P. Dauvellier (2007). Naar een
klimaatbestendig Groene Hart. Beleidsopgaven,
concepten en strategieën voor een duurzame
inrichting van het Groene Hart. Klimaat voor Ruimte,
Leven met Water en Habiforum.
2) Kuikman P. en J. van den Akker (2005). Veenweide,
broeikasgassen en klimaatverandering. In
‘Veenweide 25x belicht’. Alterra. Speciale uitgave
2005/11, pag. 16-17.
3) Franken R. en G. van den Born (2006).
Beheersopties in het veenweidegebied en
emissies van broeikasgassen. Quick scan Milieu-
en Natuurplanbureau. Publicatie op www.
waarheenmethetveen.nl.
4) Jansen P., E. Querner en C. Kwakernaak
(2007). Eff ecten van waterpeilstrategieën in
veenweidegebieden. Een scenariostudie in het
gebied rond Zegveld. Alterra. Rapport 1516.
5) Gerits R. (2006). Veranderingen in de waterkwantiteit
opgave voor de westelijke veenweiden. Quick
scan Rijkswaterstaat RIZA. Publicatie op www.
waarheenmethetveen.nl.
6) Milieu- en Natuurplanbureau (2005). Eff ecten van
klimaatverandering in Nederland.
7) Kabinet Balkenende IV (2007). Watervisie. Nederland
veroveren op de toekomst. Kabinetsvisie op het
waterbeleid.
8) Ministerie van VROM en Ministerie van Verkeer &
Waterstaat (2007). Randstad 2040 - startnotitie. Naar
een duurzame en concurrerende Europese topregio.
9) Agenda Toekomst Westelijke Veenweidegebieden
(2004). Ondertekend door Rijk, provincies,
waterschappen en gemeenten.
10) Stuurgroep Groene Hart (2007). Het Groene Hart
- icoon van Nederland. Uitvoeringsprogramma
2007-2013.
11) Dijkman W. (2004). Veenweiden: erop of eronder. In
‘Nova Terra’ 4/4: pag. 24-29.
12) www.waarheenmethetveen.nl.
13) De Koning R. et al. (2005). Plan Watervast.
Prijswinnende inzending in de ideeënprijsvraag
Terpen van Bagger.
14) Werkgroep Wateropgave Westergouwe (2004). De
waterstaatkundige inpasbaarheid van een woonwijk
in Westergouwe. Gemeente Gouda.
15) Vista Landscape and urban design (2007). Nieuwe
dorpen voor het Groene Hart. Duinwonen in de
droogmakerij. Innovatienetwerk.
16) Ministerie van Verkeer en Waterstaat (2005). Visie
op water in de westelijke veenweiden. Beleidsnotitie.
17) Vereniging Deltametropool (2006). Toekomstbeeld
van het Waterrijk.
18) Gerritsen A., C. Kwakernaak en W. Wissink (2002).
Blauwe contouren: natte randzones voor droge
steden. H 2O nr. 6, pag. 42-43.

*thema achtergrond
Klimaatverandering en
verzekeren van rampschade
Eén van de belangrijkste gevolgen van het geleidelijk opwarmen van de aarde
is dat verschillende weersextremen, zoals overstromingen en droogtes, in
frequentie en intensiteit zullen gaan toenemen 1) . Deze extremen kunnen tot
slachtoff ers leiden en schade aan de gebouwde omgeving en in de landbouw.
Aangezien zware stormen en overstromingen in het verleden in Nederland
zowel tot veel directe schade hebben geleid als ook indirecte schade door
bedrijfsuitval en ontregeling van het openbare leven, is het van belang te
onderzoeken of rampschade in de toekomst mogelijk vaker kan optreden.
Deze informatie is ook van belang voor verzekeringsmaatschappijen en de
centrale overheid die een belangrijk deel van de rampschades vergoeden via
commerciële verzekeringen en schaderegelingen. Maar ook waterbeheerders,
de landbouwsector, planners in de ruimtelijke ordening en beheerders van de
gebouwde omgeving en infrastructuur kunnen van deze informatie gebruik
maken om te beslissen welke maatregelen de potentiële schade het best
kunnen beperken.
Het KNMI heeft veranderingen
van het klimaat in het verleden
vastgesteld en verwachtingen voor
de toekomst geformuleerd in haar klimaatscenario’s
2) . Historische gegevens laten zien
dat de buienintensiteit en het aantal zeer
natte dagen in Europa en Nederland al zijn
toegenomen. De verwachting is dat in de
toekomst de neerslag in Nederland stijgt met
circa drie procent per graad opwarming. In
de zomer stijgt ook de kans op zware buien
en onweer. Aan de andere kant bestaat een
grotere kans op droogte in de zomer, als de
luchtstroming boven Nederland verandert en
er vaker een oostenwind waait. De kans op
hoge piekafvoeren en overstromingen van
de grote rivieren stijgt als de neerslagsom
toeneemt over een periode van meerdere
dagen (bijvoorbeeld de extreme tiendaagse
winterneerslag). Het is onduidelijk of zware
stormen in de toekomst vaker voor zullen
komen. In Nederland is het aantal stormen
gedurende de afgelopen 30 jaar afgenomen.
Voor zware stormen die kunnen leiden tot
grote schade, kunnen geen veranderingen
worden vastgesteld, mede doordat de
meetreeksen te kort zijn.
Onderzoek naar risico’s en
fi nanciële arrangementen
Op dit moment lopen in Nederland
verschillende projecten waarin de kans op
overstromingen en de gevolgen daarvan
worden onderzocht. Het project Veiligheid
Nederland in Kaart stelt de huidige kansen
op overstromingen vast en heeft voor een
aantal dijkringen ook berekend wat de
potentiële schade is. Het algemene beeld is
dat de kans op overstromingen groter is dan
de wettelijke norm zoals die is vastgesteld in
de Wet op de waterkering, als rekening wordt
gehouden met verschillende mechanismen
waardoor dijken en kunstwerken kunnen
falen. De schade in Zuid-Holland (dijkring 14)
door een dijkdoorbraak kan oplopen tot zo’n
5,8 miljard euro.
Binnen het onderzoeksprogramma Klimaat
voor Ruimte wordt in het project Financiële
arrangementen voor rampschade onder
klimaatverandering door het Instituut
voor Milieuvraagstukken onderzocht wat
de rol van klimaatverandering is in een
toekomstige toename van potentiële schade.
Centraal hierbij staat de vraag hoe deze
toename kan worden gecompenseerd door
verzekeringen en andere fi nanciële arrangementen.
In het project wordt ook onderzocht
welke rol de overheid, de verzekeringssector
en kapitaalmarkten kunnen spelen in het
effi ciënt spreiden van met name overstromingsrisico’s.
Het onderzoek laat zien dat, hoewel de
meteorologische veranderingen goed
waarneembaar zijn, de enorme stijging
van schade in de afgelopen decennia met
name toe te schrijven is aan de toename van
kwetsbaarheid 3) en niet door veranderingen
in het klimaat. Meer mensen, bedrijvigheid
en kapitaal in kwetsbare locaties hebben
volgens de verzekeringsindustrie de reële
schadelast tussen 1977 en 2006 vervijfvoudigd.
In het algemeen kan worden
gesteld dat alle toename van goed gedocumenteerde
schade kan worden verklaard uit
toegenomen bevolking en welvaart in de
kuststreken en rivierdalen.
Toenemende verstedelijking vindt vooral
plaats langs grote rivieren en aan de randen
van continenten die blootgesteld zijn aan
stormen en overstromingen 3) . Het Milieu- en
Natuurplanbureau schat dat het schadepotentieel
in overstromingsgevoelige
gebieden in Nederland in het jaar 2040 met
zo’n 100 tot 150 procent kan toenemen, met
name door een toename in de waarde van
goederen en productie. Maar ook uitbreiding
van bebouwing in overstromingsgevoelige
gebieden zorgt voor een extra vergroting van
de potentiële schade 4) .
Klimaatverandering kan de kans op schade
laten toenemen, als daarnaast ook rekening
wordt gehouden met een toename in de
hoeveelheid en waarde van kapitaal. Deze
informatie is essentieel voor het opstellen
van verzekeringsconstructies en schaderegelingen
én bij het bepalen van de nodige
investeringen voor het op peil houden
en verbeteren van de bescherming tegen
schade, zoals bijvoorbeeld overstromingen.
Een kwalitatief overzicht is gemaakt van
huidige verzekeringsarrangementen
die dekking bieden tegen schade door
overstromingen in Europa en de verdeling
van schadelasten tussen verzekeraars, de
overheid, burgers en het bedrijfsleven.
Hieruit blijkt dat de afwezigheid van
overstromingsverzekeringen in Nederland
uniek is in vergelijking met andere Europese
landen, zoals het Verenigd Koninkrijk,
Frankrijk en Duitsland, waar (deels) private
arrangementen beschikbaar zijn. Ook lijkt
de geografi sche grootte van Europese
landen te bepalen in hoeverre commerciële
overstromingsverzekeringen verbreid zijn.
Dit kan verklaard worden uit de noodzaak
risico’s voldoende te spreiden. Landen met
een gemiddeld zeer hoge concentratie van
bevolking en dus kapitaal, zoals Nederland,
België en Duitsland, hebben meer moeite
met het opzetten van commerciële verzekeringen.
De vraag van huishoudens naar een overstromingsverzekering
wordt op dit moment
onderzocht door middel van enquêtes. Dit
onderzoek analyseert of de bereidheid om
te betalen voor een overstromingsverzekering
hoog genoeg is om een private markt
te realiseren en onder welke voorwaarden
dit het geval zou kunnen zijn. Ook wordt
onderzocht wat de rol is van het overstromingsrisico
in relatie tot de bereidheid om te
betalen voor een verzekering.
Verzekeringspraktijk in Nederland
De verdeling van de verantwoordelijkheden
voor het vergoeden van de schade
die veroorzaakt is door weersextremen in
Nederland, is weergegeven in tabel 1. Een
onderscheid is gemaakt tussen schades die
geleden worden door de landbouwsector en
door andere bedrijven en huishoudens. De
landbouwsector is erg gevoelig voor weersextremen,
doordat opbrengsten afhankelijk
zijn van het weer en door de kwetsbaarheid
van de gewassen. Hagelstormen kunnen
substantiële schade veroorzaken aan
gewassen te velde en de glastuinbouwsector.
Deze schade is grotendeels commercieel
verzekerd door verzekeraars, zoals Hagelunie
H 2O / 22 - 2007
23

en AgriVer. Dit staat in tegenstelling tot
schades die veroorzaakt worden door
periodes van droogte. Een algemene verzekeringsdekking
wordt niet aangeboden door
verzekeringsmaatschappijen. De schade
wordt dus gedragen door de agrarische
sector. Periodes van extreme droogte,
zoals de zomer in 2003, leiden tot verminderingen
in opbrengsten door verzilting
en de afwezigheid van voldoende water
voor irrigatie. Droogteschade treedt echter
niet alleen op tijdens extreme periodes.
Gemiddelde langetermijnschade door
droogte voor de Nederlandse agrarische
sector is geschat op 150 miljoen euro per
jaar 5) .
Ervaringen met extreme neerslag in 1998
toonden aan dat de agrarische sector
bijzonder kwetsbaar is voor wateroverlast. De
totale schade in dat jaar bedroeg ongeveer
400 miljoen euro, waarvan zo’n 80 procent
bestond uit schade aan de agrarische sector 6) .
Destijds was schade veroorzaakt door
extreme neerslag, nauwelijks commercieel
verzekerd en daarom werd de schade deels
door de overheid vergoed. Sinds 2004 wordt
een dekking tegen schade door regenwateroverlast
aangeboden door de verzekeringsmaatschappij
AgriVer. Deze verzekering
wordt aangeboden in de vorm van een
fonds dat is gefi nancierd uit jaarpremies
van deelnemers. Deelnemers kunnen
naheffi ngen tot zes maal hun basispremie
opgelegd krijgen als jaarlijkse uitbetalingen
groter zijn dan premie-inkomsten.
De overheid staat garant tot 50 miljoen
euro per jaar indien deze naheffi ngen
onvoldoende zijn. De dekking is echter
beperkt door een eigen risico van 25 procent
van het verzekerde bedrag en criteria
over de intensiteit van neerslag die plaats
moet vinden voordat de verzekering van
toepassing is. Vanaf 2005 wordt een soortgelijke
verzekering aangeboden door de
onderlinge waarborgmaatschappij Aquapol.
Stormschade is grotendeels commercieel
verzekerd voor huishoudens en bedrijven.
Dekking tegen stormschade is over het
algemeen opgenomen in woonhuisverzekeringen
(opstal) en motorrijtuigverzekeringen.
Wateroverlast is sinds 2000 commercieel
verzekerd voor huishoudens en bedrijven.
De dekking is echter beperkt voor hevige
regenval en overstromingen zijn uitgesloten.
Bovendien blijkt uit een inventarisatie
Tabel 1: Verzekerbaarheid van verschillende soorten schade door extreem weer.
24 H 2O / 22 - 2007
van Heerkens 7) dat dekking laag is onder
bedrijven. Een verzekering tegen overstromingsschade
is niet algemeen verkrijgbaar
in Nederland. Een uitzondering is overstromingsschade
aan motorvoertuigen die
gedekt is in cascoverzekeringen. De overheid
kan overige schade deels vergoeden
via de Wet tegemoetkoming schade bij
rampen en zware ongevallen (WTS), maar
heeft hiervoor geen verplichting. Deze
compensatie is echter alleen van toepassing
voor grote rampen en geldt niet voor schade
veroorzaakt door overstromingen van de
zee. Een vergoeding via de WTS kan worden
betaald uit lopende belastinginkomsten of
staatsleningen.
De voorgaande discussie heeft aangetoond
dat verzekeraars een groot deel van de
weergerelateerde risico’s in Nederland
dragen. Klimaatverandering zou tot een
stijgende schadelast voor verzekeraars
kunnen leiden als de frequentie en intensiteit
van weersextremen toenemen. Verzekeraars
zullen zich in dat geval moeten
aanpassen door bijvoorbeeld premies en
risicomanagementpraktijken te herzien.
Verzekeringsarrangementen kunnen ook een
nuttige functie vervullen in adaptatie van de
samenleving aan klimaatverandering. Verzekeringsdekking
geeft recht op compensatie
onder geldende polisvoorwaarden dat
een bepaalde fi nanciële zekerheid biedt
aan huishoudens en bedrijven. Deze
zekerheid heeft een welvaartsverhogend
eff ect voor risico averse personen en kan
de wederopbouw na een natuurramp
bespoedigen. Verzekeringen kunnen ook
bijdragen aan het effi ciënt spreiden van
risico’s. Zo kunnen verzekeringen bijvoorbeeld
prikkels geven aan verzekerden om
schadebeperkende maatregelen door te
voeren.
Het is de vraag of ex-post compensatie van
schade via de WTS een effi ciënte manier
is om overstromingschade te vergoeden.
Voordelen van een grotere rol voor private
verzekeringen zijn dat fi nanciële zekerheid
bevorderd kan worden en dat verzekeringen
prikkels kunnen geven om schades
te verminderen. Bijvoorbeeld premie
diff erentiatie gebaseerd op risico’s zou
ontwikkeling in veilige gebieden kunnen
stimuleren. Huishoudens betalen dan voor
het risico dat zij lopen. Verzekeringen kunnen
huishoudens stimuleren om schadebeper-
schadesoort maximale potentiële dekking
directe schade in euro in Nederland
landbouwsector
hagelschade miljoenen grotendeels commercieel verzekerd
droogte miljoenen geen algemene verzekeringsdekking
wateroverlast miljoenen sinds 2004 beperkt commercieel
verzekerd
huishoudens en bedrijven
stormschade miljarden grotendeels commercieel verzekerd
wateroverlast miljoenen sinds 2000 commercieel verzekerbaar
overstromingen miljarden WTS-regeling*
* WTS = Wet tegemoetkoming schade bij rampen en zware ongevallen.
kende maatregelen te nemen door middel
van kortingen op premies of gunstigere
polisvoorwaarden. Enkele voorbeelden
van zulke maatregelen zijn bouwen met
materialen die overstromingsbestendig
zijn, het verplaatsen van schadegevoelige
objecten naar hogere verdiepingen en het
aanleggen van tegelvloeren.
Er zitten echter ook nadelen aan de
introductie van een overstromingsverzekering.
Aangezien iedereen in Nederland
meebetaalt aan geleden schade, heeft
de WTS een hoog solidariteitsgehalte. De
introductie van een overstromingsverzekering
wordt mogelijk bemoeilijkt door
problemen met antiselectie en de hoge
correlatie van risico’s. Antiselectie treedt
op wanneer een verzekeraar te veel slechte
risico’s in zijn portefeuille heeft. Door het
hoge gecorreleerde risico van overstromingen
kunnen verzekeraars in korte tijd
grote verliezen lijden die de capaciteit van de
sector te boven kunnen gaan.
Oplossingsrichtingen
Kosten van rampschade kunnen worden
gedragen door premies via commerciële
verzekeringen en door algemene belastingen
waaruit de overheid tegemoetkomingen in
de schade kan fi nancieren. Er lijken mogelijkheden
te zijn commerciële verzekeringen uit
te breiden naar een droogteverzekering voor
de landbouwsector en een overstromingsverzekering
die schade dekt aan inboedel en
opstal.
Met het oog op een mogelijke toename
in overstromingsrisico’s door klimaatverandering
is het de vraag of de huidige
WTS-regeling een effi ciënte manier is om
schade te compenseren. Een alternatief is
het introduceren van een verzekeringsprogramma
met een gelaagde benadering 8) ,
zoals is weergeven in afbeelding 1.
Huishoudens en bedrijven zijn dan verantwoordelijk
voor een eerste laag van kleine
verliezen door eigen risico’s en uitsluitingen.
Verzekeringsmaatschappijen bieden
dekking voor een tweede grotere laag van
schade. Verzekeraars kunnen deze risico’s
verder spreiden op kapitaalmarkten via
weerderivaten en door het aanschaff en
van herverzekeringen bij herverzekeraars.
De rijksoverheid is verantwoordelijk voor
de bovenste laag van zeer grote verliezen.
Een voordeel hiervan is dat problemen voor
verzekeraars met hoge gecorreleerde risico’s
en zeer grote schades beperkt blijven. Een
deels verplicht karakter van de verzekering
zou mogelijke problemen met antiselectie
kunnen voorkomen.
Afb. 1: Een meerlagen verzekeringsprogramma.
laag 3 rijksoverheid
laag 2 kapitaalmarkten, herverzekeraars en
private verzekeringsmaatschappijen
laag 1 huishoudens en bedrijven
De toenemende concentratie van mensen
en kapitaal in kwetsbare gebieden en de
daarmee samenhangende toename in
potentiële schade door extreem weer vragen
echter om meer inspanningen. Commerciële

verzekeringen en politieke steun voor
schaderegelingen zijn alleen te handhaven
als uitbetalingen beperkt blijven en niet al
te vaak gaan optreden. Daarom zullen naast
het afsluiten van verzekeringen tegelijk
inspanningen moeten worden gedaan
om de risico’s te beheersen. Enerzijds door
de kans op extremen te beperken door
bijvoorbeeld dijkversterkingen en verbeterde
droogtebestrijding, anderzijds zullen ook
maatregelen aan de gevolgenkant moeten
worden genomen.
Eén van de eff ecten van een commerciële
verzekering is het vergroten van het
bewustzijn van overstromingsrisico’s van
huishoudens. Doordat via een premie een
deel van het risico bij huishoudens wordt
gelegd, ontstaat een prikkel om risico’s te
reduceren. Uit onderzoek blijkt bijvoorbeeld
dat het inbouwen van een eigen risico of het
geven van korting op de verzekeringspremie
leidt tot risicoreductie. Recent onderzoek in
Duitsland naar de gevolgen van de overstromingen
van de Elbe laat zien dat tenminste
42 procent van de verzekerde huishoudens
risicoreducerende maatregelen heeft
getroff en. Deze reduceren de schade tot
46 à 53 procent van de potentiële schade 9) .
Ook kan de aanleg van infrastructuur en
bebouwing worden verbeterd en kan
in de landbouw een minder kwetsbare
gewaskeuze worden gemaakt. Maar met
name binnen de ruimtelijke ordening en het
waterbeheer, die de inrichting van kwetsbare
gebieden bepalen, kan meer worden
gestuurd op risico’s.
Laurens Bouwer, Wouter Botzen en Jeroen
Aerts (Instituut voor Milieuvraagstukken
Vrije Universiteit Amsterdam)
NOTEN
1) IPCC (2007). Climate Change 2007: The physical
science basis.
2) KNMI (2006). Klimaat in de 21e eeuw: vier scenario’s
voor Nederland.
3) Bouwer L., R. Crompton, E. Faust, P. Höppe en R.
Pielke jr. (2007). Confronting disaster losses. Science
318, pag. 753.
4) Milieu- en Natuurplanbureau (2007). Nederland
later: tweede duurzaamheidsverkenning, deel
Fysieke leefomgeving Nederland.
5) Versteeg R., D. Klopstra en T. Kroon (2005).
Droogtestudie Nederland: watertekortopgave.
Eindrapport. RIZA, HKV, Arcadis, Kiwa, Korbee en
Hovelynck. RIZA-rapport 2005.015.
6) Kok M. en A. Barendregt (2004).
Verantwoordelijkheid en aansprakelijkheid bij
wateroverlastschade. Directoraat Generaal Water,
HKV Lijn in Water.
7) Heerkens R. (2003). Inventarisatie van de
verzekerbaarheid van schade als gevolg van extreme
regenval en wateroverlast. Ministerie van Verkeer en
Waterstaat, RIZA. Werkdocument 2003.219X.
8) Botzen W. en J. van den Bergh (2006). Insurance
against climate change and fl ooding in the
Netherlands: Present, future and comparison
with other countries. IVM Working Paper I. 06/09.
Instituut voor Milieuvraagstukken, Vrije Universiteit
Amsterdam.
9) Thieken A., Th. Petrow, H. Kreibich en B. Merz (2006).
Insurability and mitigation of fl ood losses in private
households in Germany. Risk Analysis 26, pag. 383-395.
*thema achtergrond / informatie
Publicaties over klimaat
Onlangs is het rapport ‘Water , Climate, Risk and Adaptation’ verschenen. Het
rapport van Marcus Moench en Sarah Stapleton vormt een voorpublicatie
van delen van de inhoud van het binnenkort te verschijnen boek ‘Climate
change adaptation in the water sector’. Doel van het rapport is om beslissers
strategische achtergronden te leveren over hoe binnen de watersector met
klimaatverandering is om te gaan.
Het handelingsperspectief wordt
vanuit de optiek van risicobeheer
benaderd. Aan bod komen keuzen
bij het ‘klimaatbestendig’ maken tussen
bijvoorbeeld meer technische infrastructuur
enerzijds en anderszijds een benadering à la
‘leven met water’.
Het rapport is kostenloos op te vragen bij
het Co-operative Programme on Water and
Climate (CPWC): cpwc@unesco-ihe.org, www.
waterandclimate.org.
Bedrijvencongres over klimaatverandering
‘Climate changes Dutch water
management’
Een nieuwe gezamenlijke publicatie van
NWP en CPWC laat zien hoe Nederland zich
door de eeuwen heen heeft ingespannen
op het gebied van waterbeheer en op welke
wijze dit waterbeheer vanwege klimaatsverandering
is en wordt aangepast. Doel is om
het buitenland van ideeën en contacten te
voorzien teneinde vergelijkbare activiteiten
aldaar te ondersteunen. ‘Klimaatbestendig’ is
het toverwoord, waarbij het ‘poldermodel’ de
implementatie van ideeën ondersteunt.
Het eerste deel van het boekje gaat in op de
geschiedenis van Nederlands waterbeheer.
Het tweede deel biedt voorbeelden van
gebiedsspecifi eke maatregelen voor kust- en
riviergebieden, binnensteden en voor de
drinkwatervoorziening. Ook het belang van
goede communicatie wordt benadrukt.
Het boekje is rijk geïllustreerd en kan
eveneens kostenloos worden opgevraagd bij
het CPWC.
Op dinsdag 27 november houdt ingenieursbureau Tauw haar jaarlijkse bedrijvencongres in
Arnhem. Het staat dit jaar in het teken van de praktische innovatiemogelijkheden op het gebied
van klimaat(verandering).
Het congres wordt geopend met een bijdrage van Guus Berkhout, hoogleraar Innovatiemanagement
aan de TU Delft. Daarnaast zullen diverse innovatoren (Wavin, Ecofys en Tauw)
praktische mogelijkheden presenteren. Het congres rond af met een interactieve sessie tussen
sprekers en deelnemers om de ervaringen en ideeën van de aanwezigen boven tafel te krijgen.
Als voortvloeisel uit het Kyoto-verdrag moeten Nederlandse en Europese bedrijven het voortouw
nemen in het terugdringen van de broeikasgassen. Ze worden aangespoord om technologische
doorbraken te realiseren met verdergaande energie-effi ciency en/of duurzame energie.
Belangstellenden kunnen zich per e-mail aanmelden: dianne.enneman@tauw.nl. Voor meer
informatie: (0570) 69 94 66.
H 2O / 22 - 2007
25

Klimaatkaart tegen overstroming én droogte
Nederland is een landkaart rijker die richting moet geven aan het overheidsbeleid
om Nederland te beschermen tegen de gevolgen van toekomstige
klimaatveranderingen. De kaart die tijdens de Dag van Maarssen werd
gepresenteerd, geeft de Nederlandse waterwereld een overzicht van bestaande
en nieuwe ideeën om zo goed mogelijk in te spelen op klimatolgische
veranderingen.
Landschapsarchitecten van bureau
West8 ontwikkelden de kaart in
opdracht van en samen met TNO en
Rijkswaterstaat. Ideeën op de kaart variëren van
het creëren van een reeks eilanden voor de kust,
het plaatsen van een ‘fl ipper’ in het Pannerdensch
Kanaal voor een fl exibele verdeling
van het water over de IJssel, Rijn en Waal, tot
het aanleggen van klimaatdijken die worden
gecombineerd met hoogwatervrije wegen.
“De klimaatkaart laat zien welke innovatieve
mogelijkheden er zijn om ons voor te
26 H 2O / 22 - 2007
bereiden op de gevolgen van de klimaatveranderingen
op lange termijn”, aldus Riëtte
Bosch, stedenbouwkundige van West8. Het
gaat volgens Bosch om serieuze ideeën
waarvan het goed mogelijk is dat ze in de
toekomst daadwerkelijk uitgevoerd zullen
worden. “Het idee om eilanden voor de
Noordzeekust te maken, boven de zeespiegel
en dus niet als polders, is een typisch
voorbeeld dat in eerste instantie niet reëel
genoeg leek, maar waarnaar het kabinet nu
toch serieus onderzoek wil gaan doen. Dit
soort ideeën staan ook op de kaart.”
De klimaatkaart zal volgend jaar naar alle
waarschijnlijkheid worden omgezet in een
reliëfkaart. Deze zal dan worden gebruikt als
lesmateriaal om schoolkinderen bewust te
maken van de gevolgen van de klimaatveranderingen
voor Nederland. “Op de kaart
staat aangegeven hoe hoog het water kan
komen als er geen waterverdedigingen zijn
aangebracht. Door de kinderen te laten
aanwijzen waar ze wonen met de daarbij
behorende waterstand, worden ze zich
bewust van de gevaren die Nederland loopt
als we geen maatregelen nemen tegen een
stijgende zeespiegel”, zegt Bosch.
waterrisico’s
principiële keuze voor economische ontwikkelingen
boven de zeespiegel, in combinatie met
natuurontwikkeling
resolute bouwrestricties voor lage kwetsbare
gebieden + evacuatieplannen, terpen
hoofdwaterkering
stormvloedkering
klimaatdijk gecombineerd met hoogwatervrije
wegen A15, A59 en A73
aanpassingen waterkeringen IJsselmeer
wateroverschot
hoge sponzen: water vasthouden op de
zandgronden
lage sponzen: water vasthouden in de polders
emmers: diepe droogmakerijen / polders als
retentiegebied voor zware regenbuien
buff ercapaciteit IJsselmeer, Markermeer en
Krammer Volkerak
bescherming delta, afvoer via Nieuwe Merwede
watertekort
hoge sponzen: water vasthouden op de
zandgronden
lage sponzen: voorkomen verdere inklinking
door hoge grondwaterstand
opzetten van water in hoofdvaarroute (Waal) in
geval van extreem lage waterstand
wateraanvoer uit buff er (IJsselmeer, Markermeer
en Krammer Volkerak)
waterregulering
stuwen in de Waal (in geval van
waterschaarste)
spuisluizen
‘fl ipper’ in Pannerdensch Kanaal (voor fl exibele
verdeling over IJssel, Rijn en Waal)
waterverdeling (de ‘fl ipper’) (in m 3 /s)
toevoer Neder-
totaal IJssel rijn Waal
1.000 0 0 1.000
1.000 400 600 0
16.000 2.500 3.500 10.000
21.000 2.500 3.500 15.000

‘Flood Control 2015’
Op 1 november is tijdens de ‘Dag van
Maarssen’ het programma Flood Control
2015 gepresenteerd aan staassecretaris
Tineke Huizinga. Het programma is bedoeld
om Nederland te beschermen tegen
overstromingen én de export te bevorderen.
Met het programma kunnen eff ectieve en
effi ciënte beslissingen tijdens dreigende
overstromingen genomen worden om
rampen te voorkomen of te beheersen.
‘Flood Control 2015’ moet het imago
versterken van Nederland als kennisland bij
uitstek op het gebied van waterveiligheid.
De plannen moeten Nederland dan ook niet
alleen veiliger maken, maar ook mogelijkheden
aan het bedrijfsleven bieden om de
nieuwe kennis internationaal toe te passen.
‘Flood Control 2015’ is een samenwerkingsverband
van ARCADIS, Deltaris, Fugro, HKV
Lijn in Water, IBM, ITC, Royal Haskoning,
TNO en Stichting IJkdijk. Binnen het
programma zal ook worden samengewerkt
met strategische partijen in de groeimarkten
in de Verenigde Staten, Zuidoost-Azië en
Zuid-Europa.
Met ‘Flood Control 2015’ wordt invulling
gegeven aan de kabinetsvisie op het
waterbeleid van het ministerie van
Verkeer en Waterstaat. Hierin staat dat het
kabinet zal investeren in een vernieuwd
hoogwaardig voorspellings- en waarschuwingssysteem
en in innovatieve manieren
van dijkversterking en -monitoring.
*thema actualiteit
IJkdijk in gebruik genomen
Staatssecretaris Tineke Huizinga van Verkeer en Waterstaat heeft op
2 november de IJkdijk bij Nieuweschans offi cieel geopend. De IJkdijk wordt
gezien als dé nationale proeftuin voor de ontwikkeling van intelligente dijkbewakingssystemen.
Het ‘waterschap’ van New Orleans, de stad die twee jaar
geleden werd getroff en door zware overstromingen, zal verschillende proeven
bij de nieuwe testfaciliteit gaan uitvoeren.
In de nagebootste waterkering met een
lengte van ongeveer één kilometer en
vol ICT- en sensortechnologie, wordt
onder gecontroleerde omstandigheden onder
andere onderzocht of en hoe dijkinspectie
eff ectiever kan, de waterkerende capaciteit van
bestaande waterkeringen vergroot kan worden
en hoe het bezwijken van dijken precies
verloopt. De testdijk moet de basis vormen
voor de ontwikkeling van de Flood Control
Room 2015: een ‘realtime’ monitoringssysteem
voor dijken (zie elders op deze pagina).
Een breed consortium van kennisinstellingen,
waterbeheerders en het bedrijfsleven
Een golfsimulator laat een grote hoeveelheid water los op de IJkdijk.
gaat op de IJkdijk de praktische toepassing
van sensortechnologie voor het waterbeheer
onderzoeken. In de eerste fase van het
project worden proefdijken op ware grootte
gebouwd en onder realistische omstandigheden
getest. Het is de bedoeling dat door
middel van sensortechnologie de bezwijkmechanismes
beter worden begrepen.
Hierdoor kan het project bijdragen aan de
ontwikkeling van een ‘early warning’ systeem
voor bestaande en nieuwe dijken. Het
continue monitoren door sensortechnolgie
richt zich vooral op de veiligheidsgaranties,
waarmee in de toekomst catastrofes mogelijk
zijn te voorkomen.
Proef om verzilting te verminderen
Het Hoogheemraadschap van Rijnland gaat een proef doen om de verzilting
door zoute en voedselrijke kwel in haar polders terug te dringen. Daartoe
wordt een aantal wellen gedicht. Daarnaast wil het schap in kaart brengen waar
de wellen zich bevinden.
Uit de proef moet blijken of
weldichting een goede methode is
om de hoeveelheid zouthoudend
water dat uit de bodem komt, terug te
dringen. Rijnland gaat twee technieken
testen: één met een zogeheten bio-sealing en
één met een uithardende gel. Het experiment
vindt plaats op drie locaties: twee in polder De
Noordplas, één in de Haarlemmermeer.
Van het boezemwater in het beheergebied
van Rijnland komt 70 procent uit diepe
polders, zoals De Noordplas. Op de lange
termijn zal de verzilting met 30 procent
toenemen, verwacht het hoogheemraad-
schap. Omdat de helft van het verzilte water
uit wellen komt, zal de verzilting afnemen als
de wellen worden gedicht.
Verzilt water kan schade opleveren aan
kwetsbare teelten, zoals bollen of bomen.
Om dat te voorkomen wordt de boezem nu
wekelijks doorgespoeld met zoet water uit
de Hollandsche IJssel. Door de verwachte
klimaatverandering is dit doorspoelen op
termijn waarschijnlijk niet meer mogelijk.
De proef is onlangs begonnen en loopt tot
eind 2009. Rijnland werkt hierbij samen
met GeoDelft en TNO. De kosten bedragen
ongeveer 355.000 euro.
H 2O / 22 - 2007
27

‘Inconvenient truth’ in de
watersector: naast adaptatie
ook klimaatdruk verminderen
Klimaatverandering, stijgende energieprijzen en vermindering van het
gebruik van fossiele bronnen. Belangrijke zaken die de laatste tijd vaak in het
nieuws zijn en waar thuis en op de werkvloer veel over gesproken wordt. De
watersector heeft hier nadrukkelijk mee te maken, zowel vanuit regelgeving,
als vanuit fi nancieel oogpunt en een maatschappelijke voorbeeldfunctie.
Geschat wordt dat de watersector voor minimaal de helft van de geraamde
kosten zal opdraaien voor een klimaatbestendig Nederland. De actoren in
de waterketen zullen de gevolgen van de klimaatveranderingen namelijk als
eerste merken. Zij worden geacht maatregelen te nemen om de eff ecten van
klimaatverandering op te vangen (adaptatie) en op dit gebied spelen thans
veel initiatieven. Juist de watersector heeft er ook belang bij dat er fors ingezet
wordt op maatregelen die de klimaatverandering beperken (mitigatie). Omdat
in geen andere sector de gevolgen zo direct aantoonbaar en grootschalig
zullen zijn, zou de watersector hierin een voorbeeldfunctie moeten nastreven.
In dit artikel willen ondergetekenden
een aanzet geven voor een klimaatbeleid
bij waterschappen. Verlaging
van de uitstoot van het broeikasgas
kooldioxide is tenslotte rechtstreeks
gekoppeld aan verlaging van het energiegebruik.
Daarnaast is de rwzi een vermeende
puntbron voor de uitstoot van broeikasgassen
als N 2O, NO X en CH 4. Een verlaging
van de klimaatdruk is mogelijk in bestaande
(afval)watersystemen. Vele maatregelen
kunnen als het ware morgen worden
uitgevoerd, andere vragen voor de lange
termijn vaak ook om transitiemanagement.
Dit artikel belicht de mogelijkheden om
energie te besparen op rwzi’s, de grootste
(fossiele) energieverbruikers van een
waterschap. Tevens laat het zien dat klimaatbeleid
ook het opstellen van strategisch
energiebeleid kan betekenen. Tot slot wordt
vooruit geblikt op de mogelijkheden om de
gehele waterketen klimaatneutraal te maken.
Valt het energieverbruik nu mee of
tegen?
De klimaatdruk vanuit de waterschappen
wordt vooral bepaald door het verbruik van
fossiele energiebronnen. De kooldioxide
die op de zuiveringen ontstaat als afbraakproduct
van de organische stof hoeft niet
te worden meegeteld, omdat dit onderdeel
uitmaakt van het dagelijkse uitwisselingsproces
en niet van fossiele oorsprong is. Op
jaarbasis kost het zuiveren van het afvalwater
van één persoon in Nederland gemiddeld
26,6 kWh 1) . Hiervan is ongeveer 14,8 kWh
(56 procent) nodig voor de beluchting. De
rest zit in het pompen, ventileren en de
slibontwatering. Het verbruik per persoon is
gering als je dit vergelijkt met een gemiddeld
elektriciteitsgebruik van 3.400 kWh van een
gemiddeld huishouden in Nederland.
Naar de toekomst kijkend komen er steeds
strengere waterkwaliteitsnormen die een
steeds verdergaande zuiveringsinspanning
vergen. De zuiveringssystemen van de
toekomst zullen mogelijk leiden tot een
28 H 2O / 22 - 2007
hoger energieverbruik. Naast elektriciteit
wordt ook aardgas gebruikt voor
verwarming. Op rwzi’s met een gisting wordt
het geproduceerde biogas vaak omgezet in
elektriciteit met een warmtekrachtkoppeling.
Soms wordt het biogas direct gebruikt
in CV-ketels en in compressoren voor de
beluchting.
Gezamenlijk gebruiken de waterschappen
in Nederland per jaar ongeveer één miljoen
MWh 2) . Het totale verbruik in Nederland is
106 miljoen MWh. Dit betekent dat de waterschappen
circa één procent van het totale
verbruik voor hun rekening nemen. Relatief is
dat laag, maar kijkend naar de verdeling zijn
er vele branches die tot een dergelijk geringe
bijdrage komen. Alleen bij een gezamenlijke
verantwoordelijkheid kan er winst geboekt
worden in de strijd om de klimaatdruk te
verlagen. Daarom is het belangrijk dat ook
de waterschappen maatregelen nemen
en zo laten zien dat klimaatverandering
een maatschappelijk relevant probleem is
en daarin een voorbeeld kunnen zijn voor
anderen.
Energiebesparing op een rwzi
Laten we inzoomen op de mogelijkheden
van energiebesparing op een rwzi.
Omdat de beluchting op een rwzi de
grootste verbruiker is (50-90 procent), zijn
hier de grootste potentiële besparingen
te realiseren. Voor de hand liggende
maatregelen zijn beluchting met een hoger
inbrengrendement (bijvoorbeeld van
oppervlakte- naar bellenbeluchting) en
geavanceerde regelingen voor zuurstofi nbreng
(ammonium- en nitraatmeting naast
zuurstofmeting). In de sliblijn kunnen in
plaats van centrifuges voor de ontwatering
van slib, energiezuinige zeefbandpersen
worden ingezet. Bijkomend voordeel is het
lagere gebruik van chemicaliën.
Daarnaast zijn er zowel in de water- als de
sliblijn optimalisaties mogelijk van pompen
en vijzels, zoals een toerenregeling of
cascade opstelling waarbij beter ingespeeld
wordt op wisselingen in de hydraulische
en biologische aanvoer van afvalwater.
Wanneer slibgisting aanwezig is, kan naast
energiebesparing ook gedacht worden aan
vergroting van de productie van biogas door
het meevergisten van andere organische
reststromen met het slib en/of een betere
benutting van het geproduceerde biogas in
een warmtekrachtkoppeling (wkk) met een
hoger rendement.
Financiële haalbaarheid van
energiebesparing
Voor een vergunning op grond van de Wet
milieubeheer moet een energiebesparingsonderzoek
van de rwzi worden uitgevoerd.
Hierbij wordt gekeken naar het huidige
verbruik en de mogelijkheden om energie
te besparen op de grootste verbruikers
(doorgaans meer dan vijf procent van het
totale verbruik). Voor de besparingsmaatregelen
wordt gebruik gemaakt van de
handleiding uit oktober 2006: ‘Rioolwaterzuiveringsinrichtingen;
ten behoeve van energie
in de milieuvergunning’ van Infomil 3) . Indien
een maatregel een terugverdientijd heeft die
korter is dan vijf jaar, zal deze in het Energiebesparingsplan
moeten worden opgenomen.
Uit ervaring met tientallen energiebesparingsonderzoeken,
blijkt dat de meeste
maatregelen een terugverdientijd hebben
van meer dan vijf jaar. Een uitzondering
hierop vormen de zogeheten FO-regelingen
op pompen en geavanceerde regelingen in
de beluchtingstank. In een aantal gevallen,
zoals bij nieuwbouw, wordt het aanbrengen
van beluchting met een hoog inbrengrendement
in kortere tijd terugverdiend. De
fi nanciële haalbaarheid van maatregelen
is sterk afhankelijk van de lokale situatie
en de wensen van het waterschap voor de
uitvoering. De huidige Wm-vergunning
geeft voor de actuele problematiek rond
de klimaatverandering in ieder geval te
weinig drijfveer om de energiebesparing
voortvarend op te pakken.

Energie- en klimaatbeleid
uitwerken
Waterschappen worden geacht
verantwoord met hun geld om te gaan.
Omdat maatregelen die resulteren in
energiebesparing vaak fi nancieel minder
interessant zijn, wordt al snel gekozen voor
een alternatief dat meer energie verbruikt,
maar tot lagere kosten leidt. Gezien de
klimaatverandering is dit ongewenst.
Juist nu zou beleid ontwikkeld moeten
worden om (mede) te sturen op een zo
laag mogelijk energieverbruik en bijbehorende
klimaatdruk. Een heel eenvoudige
aanpassing zou zijn om investeringen door
te voeren die zichzelf terugverdienen binnen
de levensduur van de installatie, maar een
terugverdientijd hebben van meer dan vijf
jaar. Dit geldt zowel voor investeringen op de
rwzi’s, als voor alle andere investeringen die
een waterschap moet doen.
Een voorbeeld van een waterschap dat
bereid is te investeren in maatregelen
met een langere terugverdientijd, en waar
dit is verankerd in hun energiebeleid,
is Waterschap Hollandse Delta. In de
Bedrijfsvergelijking zuiveringsbeheer van
2002 scoorde het waterschap onder het
gemiddelde op het gebied van specifi ek
energieverbruik.
Op basis van een globale studie van Grontmij
naar energiebesparingsmogelijkheden voor
een aantal rwzi’s van het waterschap, zijn
meer gedetailleerde energiebesparingsonderzoeken
uitgevoerd. Hieruit zijn verschillende
mogelijkheden naar voren gekomen.
Vervolgens is door het waterschap zelf gericht
onderzoek uitgevoerd naar de fi nanciële en
technische haalbaarheid van ombouw van
de beluchting voor alle bestaande rwzi’s.
Dit heeft tot concrete uitvoeringsprojecten
geleid waarbij in de komende jaren op
een aantal rwzi’s de beluchting zal worden
omgebouwd. Naar verwachting zal deze
ombouw resulteren in een besparing van drie
miljoen kWh per jaar 4) .
Rwzi Alkmaar.
Een voorbeeld waar het energiebeleid
binnen het waterschap breder opgepakt
wordt, is Waterschap Groot Salland.
Met ondersteuning van Grontmij is een
strategisch energiebeleid opgesteld waarbij
het proces zich uitstrekte tot de hele
organisatie (inclusief zuiveringen, gebouwen,
gemalen, etc.). Hierbij ging het niet alleen
om het element duurzaamheid, maar ook om
betaalbaarheid en betrouwbaarheid van de
energievoorziening.
Het proces waarlangs het beleid tot stand is
gekomen, laat zich in drie fases opsplitsten.
In de eerste fase zijn het huidige energiegebruik
van het waterschap en de beleidskaders
in beeld gebracht. In de tweede fase
is binnen de elementen duurzaamheid,
betrouwbaarheid en betaalbaarheid een lijst
van mogelijke maatregelen opgesteld. Voor
deze maatregelen is nagegaan wat het eff ect
is, wat de kosten zijn en hoe ver de techniek
gevorderd is. Om een keuze te kunnen
maken uit de lijst van maatregelen zijn in
de derde fase een drietal bedrijfsprofi elen
uitgewerkt: actief, voorlopend en innovatief,
met een oplopend accent voor energie en
duurzaamheid. In een bijeenkomst met
medewerkers van het waterschap en een
aantal externe partijen is in onderling overleg
bepaald welk bedrijfsprofi el het beste past
bij het waterschap en welke maatregelen
daarbij horen en belangrijk zijn. Eind dit
jaar volgt nog een interactieve sessie met
een commissie van het algemeen bestuur.
Begin 2008 worden de beleidsvoornemens
voorgelegd aan het bestuur.
Op weg naar een klimaatneutrale
waterketen
Naast de mogelijkheden om de klimaatdruk
te verlagen door maatregelen als energiebesparing
op rwzi’s of door het opstellen
van een energiebeleid, is het wenselijk om
voor een meer vergaande verlaging de hele
keten te beschouwen. De interactie die zal
ontstaan tussen maatregelen aan de drinkwaterkant
(transport, productie, verbruik),
*thema achtergrond
de verbruikkant (huishoudens, bedrijfsleven,
overheid) en de afvalwaterkant (riolering,
rwzi’s), gaat nieuwe inzichten opleveren.
In samenwerking tussen Grontmij, Kiwa
Water Research en een aantal waterketenpartners
5) is een project opgestart waarin
de klimaatneutrale waterketen centraal
staat. Het uitgangspunt is dat de waterketen
een bijdrage levert aan de vermindering
van het klimaatprobleem, door verlaging
van broeikasgasemissies, bijvoorbeeld bij
grondwaterwinning (methaan), aërobe
(N 2O) en anaërobe (CH 4) zuivering. Daar staat
tegenover dat (afval)water ook een ‘energiewaarde’
heeft die benut kan worden. Het
idee leeft dat juist door samenwerking in de
waterketen klimaatneutrale verbeteringen
gerealiseerd kunnen worden. In het project
zal eerst de klimaatdruk worden vastgesteld
aan de hand van de “climate footprint” en
vervolgens zullen concrete mogelijkheden
voor aanpassingen van en in de waterketen
worden uitgewerkt. Tenslotte zal voor een
tweetal praktijkcases in de regio Delft en
in de regio West Brabant een doorrekening
worden uitgevoerd naar kosten, energieverbruik
en andere aspecten.
De waterketen is in beweging
In de waterketen vinden veel ontwikkelingen
plaats, zoals afkoppelen van relatief schone
waterstromen (regenwater) en geconcentreerde
afvalwaterstromen (ziekenhuizen),
mogelijkheden voor moderne sanitatie
(urine, zwart water), ontwikkeling en gebruik
van nieuwe zuiveringstechnieken voor drink-
en afvalwater (oxidatie, MBR, korrelreactoren,
energieproducerende rwzi) en aanpassingen
aan de klimaatverandering. Dit alles biedt
mogelijkheden om de klimaatdruk vanuit
de waterketen te reduceren en te werken
aan een klimaatbestendige en op termijn
wellicht klimaatneutrale waterketen die een
inspirerend voorbeeld is voor de andere
sectoren en huishoudens in Nederland.
Patricia Clevering-Loeff en, Gerard
Smakman en Jelle Roorda
(Grontmij afdeling Water & Energie)
NOTEN
1) Bedrijfsvergelijking Zuiveringsbeheer 2006 (2007).
Unie van Waterschappen, Deloitte en Ordina.
2) Projectbureau Energiebespraring GWW (2005).
Bepaling energieverbruik en besparingspotentieel
GWW-sector.
3) Deze is gebaseerd op de Grontmij-rapportage
‘Energiebespraingsmogelijkheden bij rwzi’s (rapport
I&M-99048741, 29 juni 2005).
4) Energiestudie leidt tot energiebesparingsprojecten
voor drie miljoen kWh, door C. Vermaat en F. Besten
van Waterschap Hollandse Delta (Neerslag nr. 5,
2007).
5) Op weg naar en klimaatneutrale waterketen. In dit
project wordt samengewerkt tussen Grontmij, Kiwa
Water Research, Hoogheemraadschap van Delfl and,
Evides, Gemeente Delft, Waterschap Brabantse
Delta, Brabant Water, een gemeente in West-Brabant,
STOWA en Stichting RIONED. Het project wordt
ondersteund door het ministerie van VROM.
H 2O / 22 - 2007
29

Klimaatschetsboeken en
eerste geodatabank in de
provinciale planvorming
Het overheidsbeleid met betrekking tot klimaatverandering was tot voor kort
vooral gericht op mitigatie: het voorkómen of reduceren van broeikasgasemissies.
Inmiddels is de politiek ervan doordrongen dat mitigatie alleen niet
voldoende is. Daarom is een nationaal Adaptatieprogramma Ruimte en Klimaat
(ARK) opgezet. De urgentie hiervan is mede benadrukt door de eff ecten
van een aantal extreme weersituaties in de afgelopen jaren (onder andere
hevige neerslag in augustus 2006, lange droge perioden in 2003, juli 2006 en
afgelopen voorjaar, hevige sneeuwval eind 2005), de publicaties van onder
andere het Intergovernmental Panel on Climate Change en de bekroonde
documentaire van Al Gore. Gezien de lage ligging van Nederland, de mogelijke
eff ecten voor ons land en de beperkte rol die Nederland in het terugdringen
van wereldwijde klimaatverandering kan spelen, is de noodzaak van adaptatiebeleid
duidelijk.
Diverse provincies (Groningen,
Drenthe, Gelderland, Utrecht,
Zuid-Holland en Noord-Brabant)
willen het adaptatiebeleid oppakken en ‘het
klimaat’ nadrukkelijk in het planvormingsproces
betrekken. Veel adaptatiemaatregelen
hebben een ruimtelijke component (onder
andere ‘Ruimte voor de Rivier’). Wanneer het
adaptatiebeleid wordt gestoeld op verkeerde
aannames kan dit grote gevolgen hebben.
Ruimtelijke informatie over klimaatverandering
ligt immers zeer gevoelig. In het
Verenigd Koninkrijk heeft publicatie van
een klimaatatlas op internet geleid tot een
rechtszaak, omdat bouwgronden plotseling
minder waard waren geworden, huizen in prijs
waren gedaald en verzekeringspremies waren
gestegen. Het UK Climate Impact Programme
heeft een hoge schadeclaim gekregen.
De genoemde provincies moeten volgend
jaar met nieuwe plannen komen voor de
ruimtelijke ordening (om de vijf jaar) en
ze willen daarin de mogelijke eff ecten van
klimaatverandering betrekken. Het gaat
hen hierbij niet in eerste instantie om de
basisgegevens over klimaat, maar om basisinformatie
om de maatschappelijke discussie
te kunnen voeren. Daarbij is ook andere
informatie belangrijk: hoe zien de autonome
ontwikkeling, de macro-economische
ontwikkeling en de demografi sche ontwikkeling
eruit, en hoe verhouden die zich
met de klimaatscenario’s? Welke interacties
spelen hier? Met welke belangrijke langetermijnveranderingen
moeten ze rekening
houden? En welke prioriteiten moeten ze
stellen?
De zes provincies hebben een consortium
van de Universiteit van Wageningen, het
KNMI en DHV gevraagd een serie Klimaatschetsboeken
te realiseren, inclusief een
onderliggende geodatabank die bij de
maatschappelijke discussies en ook daarna
als gemeenschappelijke basis kan worden
gebruikt. De provincies hebben aangegeven
30 H 2O / 22 - 2007
ook op korte termijn al behoefte te hebben
aan zo betrouwbaar mogelijke informatie
om de discussies tijdens de klimaatbijeenkomsten
op adequate wijze te kunnen
voeren. Tijdens klimaatcafé’s en -ateliers
willen de provincies de voor de ruimtelijke
ordening meest relevante klimaateff ecten
onder de aandacht brengen en zo mogelijk
visualiseren. De zes provincies willen
de klimaatschetsboeken gebruiken om
discussies te ondersteunen met collegaambtenaren,
bestuurders en overige belanghebbenden,
met als resultaat een gedeeld
inzicht in en draagvlak voor de eff ecten
van klimaatverandering op de ruimtelijke
ordening in de provincie, overeenstemming
met interne en eventueel externe partijen
over de belangrijkste beleidsopgaven, een
gedeeld beeld van mogelijke strategische
en beleidsoplossingen en een basis voor te
ontwikkelen provinciale omgevingsplannen
of structuurvisies.
De gezamenlijke aanpak van de zes
provincies zorgt voor een consistent beeld
van klimaatveranderingseff ecten tussen de
provincies. Deze houden immers niet op
bij provinciale grenzen. Door over de eigen
grenzen heen te kijken, zal ook het adaptatiebeleid
van deze provincies beter op elkaar
afgestemd zijn en daardoor aan eff ectiviteit
winnen.
Op welke maatschappelijke onderwerpen
wordt het klimaat op termijn een probleem,
voor wie en wat zijn de consequenties?
Waar liggen de grootste risico’s en op welke
termijn? Wat zijn de onzekerheden en wat
zijn eventuele mogelijkheden? De meest
actuele klimaatgerelateerde vragen die
provincies nu proberen te beantwoorden,
zijn gerelateerd aan hittestress, water,
veiligheid en droogte. In dit stadium van
het proces stellen provincies rond het
opstellen van structuurvisies thematische
vragen als: hoe ga je om met overtollig
water? Kan de ecologische hoofdstructuur
wel in stand blijven? Hoe kwetsbaar is
‘buitendijks bouwen’ in het rivierengebied
en woningbouw in diepe polders voor
overstromingen? Hoe gaat dat onder invloed
van klimaatverandering veranderen? Welke
maatregelen zou je in dit verband het
beste kunnen nemen? In hoeverre komt
de zomerse wateraanvoer naar landbouwgebieden
in gevaar en wat zijn hiervan
de gevolgen? In hoeverre krijgen natuur
en landbouw last van zoute kwel? Als
hittestress in steden een speerpunt wordt,
worden vragen gesteld als: hoe kun je het
best klimaatbestendig bouwen? Hoeveel
groen moet in de stad worden aangelegd?
Wat zijn de mogelijkheden voor warmte- en
koudeopslag in de ondergrond? Wat zijn de
ecologische eff ecten van een temperatuurstijging?
Wat zijn eff ecten op grondwatervoorraden
en drinkwaterwinning?
Het handelingsperspectief is belangrijk: een
provinciebestuurder wil graag scherp krijgen
waarop hij zijn bestuurlijke inspanning moet
richten. De klimaatschetsboeken bieden een
belangrijke feitelijke basis bij de discussies
over deze vragen.
De meerwaarde voor de provincies van de
klimaatschetsboeken en klimaatatlassen is
velerlei:
• De beschikbare gegevens worden gestructureerd
en overzichtelijk op een rij gezet.
De databank geeft een overzicht van de
meest actuele kennis;
• Eén gemeenschappelijke, landelijke
geodatabank wordt ontwikkeld, waardoor
uniformiteit en consistentie van de te
gebruiken informatie een stap dichterbij
komt;
• De informatie in deze geodatabank zal
voortdurend worden geactualiseerd,
is voor alle deelnemende provincies
toegankelijk en vormt het uitgangspunt bij
(gemeenschappelijke) visieontwikkeling
en de beleidsvoorbereiding;
• Beslissingen rond vraagstukken die met
ruimtelijke ordening te maken hebben,

kunnen beter worden onderbouwd dan
voorheen;
• De provincies beschikken over mogelijkheden
om informatie en ervaringen te
delen en samen op te trekken in het
voorbereiden van goede beleidsinstrumenten,
zodat meer draagvlak ontstaat
voor het resultaat.
De kennisontwikkeling op het gebied
van (de eff ecten van) klimaatverandering
verloopt bijzonder snel. Gezien de politieke
en economische gevoeligheid van dit
onderwerp is het zaak nieuwe inzichten snel
en adequaat te verwerken en de geodatabank
te actualiseren. De behoefte aan betrouwbare
informatie en het snel kunnen verwerken
van nieuwe informatie en inzichten stelt
hoge eisen aan de organisatie van gegevensstromen,
communicatie en databeheer.
Het ontwerp van de databank en de harmonisatie
van gegevens gebeurt in samenwerking
met provinciale GIS-coördinatoren.
De databank wordt gevuld met bestaande
gegevens. In beginsel wordt gewerkt met
gegevensbestanden op landelijke schaal
vanwege de gewenste consistentie tussen
provincies. De databank wordt samengesteld
door deskundigen van de universiteit van
Wageningen en het KNMI (zij geven ook
uitgebreide informatie over wat wel en niet
met de gegevens gedaan kan worden).
De eerste versie van de geodatabank en het
bijbehorende eerste klimaatschetsboek zijn
inmiddels ontwikkeld voor de provincie Zuid-
Holland in een pilotproject. Een consortium
van DHV, KNMI en Alterra presenteerde
onlangs de resultaten aan andere geïnteresseerde
provincies. Aansluitend werd geïnventariseerd
welke accenten deze provincies in
de voor hen te ontwikkelen schetsboeken/
atlassen zouden willen leggen. De discussies
werden gevoerd op grond van mogelijke
klimaatgerelateerde eff ecten, schematisch
weergegeven in afbeelding 1.
Uit de inmiddels afgeronde pilot Zuid-
Holland kan een aantal voorlopige conclusies
worden getrokken. De gemiddelde hoogste
grondwaterstand (GHG) kan in de toekomst
structureel veranderen en ook de daaraan
gerelateerde natschade. Rond 2050 neemt de
gemiddelde jaarneerslag in het W-scenario
toe. In scenario W+ kan de GHG uiteindelijk
dalen, ondanks de toename van de neerslag
in de winter. De grondwaterstand in de
zomer kan zó sterk dalen dat deze daling in
de eropvolgende winter niet gecompenseerd
kan worden.
In scenario W+ neemt de droogteschade
wegens een stijgend neerslagtekort met 20
tot 35 procent toe rond 2050, afhankelijk
van het bodemtype, bodemgebruik
(grasland of bouwland) en mogelijkheden
tot wateraanvoer. De droogteschade in
veengebieden zal, mits bestaande peilen
kunnen worden gehandhaafd, beperkt zijn.
Vooral in kleibouwlanden en bij intensieve
open teelten moet in scenario W+ rekening
worden gehouden met een toename van de
beregeningsbehoefte; in scenario W zal deze
toename beperkt zijn.
Afb. 1: Mogelijke eff ecten van klimaatverandering bij diverse vormen van landgebruik.
*thema achtergrond
Afb. 2: De verandering van de gemiddeld laagste grondwaterstand (GLG) tussen 1990 en 2050 (scenario W+).
‘Geen verandering’ betekent tussen de +5 en -5 cm verandering, ‘matig’ betekent een daling tussen 5 en 15 cm,
en ‘ingrijpend’ betekent een daling van de GLG van meer dan 15 cm.
De kwantifi cering van een mogelijke
toename van de verzilting die TNO in 2004
uitvoerde, is een analyse van eff ecten op
het diepe grondwater en werd daarom
slechts gekoppeld aan zeespiegelstijging
en bodemdaling; niet aan klimaatscenario’s
(met uitzondering van veranderende
neerslagpatronen in duingebieden). Op
grond van de huidige kennis berekenen TNO
en Alterra dat de toename van verzilting
in kustregio’s ten gevolge van zeespiegelstijging
beperkt zal zijn. De kwelintensiteit in
de provincie Zuid-Holland zal bij stijging van
de zeespiegel en verdere maaivelddalingen
van veenweidegebieden (bij gelijkblijvende
drooglegging) leiden tot een netto toename
van de hoeveelheid kwelwater van circa
vier procent; ook het areaal met kwel neemt
enigszins toe.
In een modelstudie van TNO is een schatting
gemaakt van de ontwikkeling van de huidige
zoutlast in de provincie Zuid-Holland en
zeespiegelstijging verzilting te veel water te weinig water temperatuurstijging
stad grondwater- ecologie stedelijk water op straat, bodemdaling, stedelijk ontwerp,
standen, rioolafvoeren open water (zoet-zout) riooloverstorten verzakking fundering recreatie
(waterkwaliteit),
rioolcapaciteit
infrastructuur kustbebouwing aantasting betonnen overstroming veendijken, wegonderhoud
(boulevards), constructies (spoor)wegen scheepvaart
zeewering
landbouw zoute kwel tolerantie, kansen natschade, ziekten, verdroging, glastuinbouw,
bewerkbaarheid wateraanvoer, bassins visvijvers
natuur zilte getijdennatuur
(buitendijks) tolerantie, eff ecten ecologische verdroging ‘gebieds- standplaatscondities
korte ‘zoutpieken’ kwaliteit vreemd’ water
H 2O / 22 - 2007
31

die in het jaar 2200. Uit deze studie blijkt
dat de zoutbelasting tussen nu en 2050 op
sommige locaties sterk toeneemt, maar dat
op de meeste plaatsen nauwelijks sprake is
van substantiële stijgingen. Landinwaarts
moet rekening worden gehouden met een
toename van brakke kwel via wellen: locaties
waar deze kwel geconcentreerd aan de
oppervlakte komt. Deze locaties zijn daarom
relatief gevoelig voor toekomstige verzilting
door ondiep, brak grondwater.
Voor de dimensionering van het neerslagafvoersysteem
in bebouwd gebied (rioleringen,
singels, rioleringsgemalen, overstorten) is
de verandering van de extreme eendaagse
neerslagsommen in de zomer maatgevend.
Bij de scenario’s W en W+ neemt deze
neerslagsom die eens in de tien jaar in de
zomer wordt overschreden, toe met respectievelijk
27 en 10 procent. Dat betekent dat
bij gelijkblijvende inrichting van de rioleringssysteem
de kans op wateroverlast in
bebouwd gebied, vooral bij het scenario W,
aanzienlijk toeneemt.
In de provincie Zuid-Holland wordt
uitsluitend vanuit oppervlaktewater
beregend. De toename van de aanvoerbehoefte
voor beregening kan betrouwbaar
worden afgeleid uit de toename van het
maximale neerslagtekort in de zomer dat in
tien procent van de jaren wordt overschreden
(aan te duiden als een tien procent-droog
jaar). Dit neerslagtekort neemt in scenario
W met 20 mm, en in scenario W+ met 95
mm toe. De netto aanvoerbehoefte voor
beregening stijgt navenant, maar er moet
rekening worden gehouden met extra
aanvoerbehoefte, omdat bij de huidige
klimatologische omstandigheden gemiddeld
circa 40 procent van het beregeningswater
32 H 2O / 22 - 2007
niet bijdraagt aan de verdamping. Bij
gelijkblijvend landgebruik en gelijkblijvende
beregeningseffi ciëntie neemt de aanvoerbehoefte
daarom in een tien procent-droog jaar
toe met respectievelijk circa 30 mm (scenario
W) en 125 mm (scenario W+).
Als de grondwaterstand in de zomers
structureel daalt (verlaging van de
gemiddeld laagste grondwaterstand) en
de temperatuur stijgt, kunnen ook veranderingen
optreden in de uitspoeling van
nutriënten naar het oppervlaktewater.
Hierover is echter weinig bekend. De
processen zijn te complex om de mogelijke
eff ecten zonder modelstudies in te schatten.
Bodemdaling en klimaatverandering,
inclusief zeespiegelstijging, kunnen de
komende decennia op sommige locaties in
de provincie Zuid-Holland een toename van
de verzilting van het ondiepe grondwater
en het oppervlaktewater tot gevolg hebben.
Deskundigen verschillen van mening over
de vraag of verzilting een bedreiging is
voor natuurwaarden in laag-Nederland.
Sommigen betogen dat verzilting kan leiden
tot het ontstaan en/of de uitbreiding van
interessante brakwatermilieus met soorten
die in de loop van de 20e eeuw zeldzaam
zijn geworden als gevolg van bijvoorbeeld
de deltawerken. Anderen benadrukken de
nadelige eff ecten van de inlaat van (licht) brak
water op zoetwatergevoede natuurgebieden.
In een recente studie geeft Alterra een
overzicht van de zouttolerantie van
(aquatische en terrestrische) natuurdoeltypen
(beleidsmatig gewenste ecosystemen)
en habitatrichtlijnsoorten (conform EU-beleid
gewenste dier- en plantensoorten). Van
vrijwel alle onderzochte natuurdoeltypen
ligt de optimale chlorideconcentratie in het
zeer zoete (< 150 mg/l) en de cloridenorm
(‘maximale’ concentratie) in het zoete tot licht
brakke bereik (< 1000 mg/l).
De gevoeligheid voor (verdere) verzilting
blijkt nauwelijks gerelateerd aan de zouttolerantie.
Aquatische natuurdoeltypen komen
vooral voor bij relatief hoge optimum- en
maximumchlorideconcentraties, maar juist
deze lijken gevoelig voor verdere verzilting.
Een lage zoutgevoeligheid betekent niet
dat de hersteltijd na het optreden van
zoutschade altijd kort is. Weinig gevoelige
natuurdoeltypen kunnen hersteltijden tot
meer dan 50 jaar hebben.
De ontwikkeling van klimaatschetsboeken
wordt voortgezet; allereerst
voor de provincies Utrecht, Gelderland,
Noord-Brabant en Drenthe en wellicht ook
Groningen. Naast een verbeterde analyse van
eff ecten van neerslagextremen en droogte
zal ook aandacht worden geschonken
aan de invloed van temperatuurstijging
op bodem, ecologie, natuur, landbouw in
relatie tot (bestaand en gepland) bebouwd
gebied. Informatie over primaire (neerslag,
temperatuur) en secundaire (grondwaterstanden,
verzilting, droogte en vernatting)
worden zoveel mogelijk op kaarten gepresenteerd.
Deze kaarten, gecombineerd
met informatie over de gevolgen voor
verschillend landgebruik van deskundigen
van de universiteit van Wageningen en het
KNMI en de eigen deskundigheid van de
provincies, bieden een solide basis voor een
klimaatbestendige provinciale planvorming.
Lodewijk Stuyt (Alterra)
Janette Bessembinder (KNMI)
Annemarth Idenburg (DHV)
Drinkwatersector teleurgesteld
in Rijnministersconferentie
De waterleidingbedrijven in Nederland kijken met gemengde gevoelens
terug op de Rijnministersconferentie op 18 oktober jl. in Bonn. “Het belangrijkste
resultaat is dat er voor de drinkwatersector geen negatieve dingen zijn
gebeurd,” aldus directeur Hans Mehlhorn van de Bodensee Wasserversorgung
en vervanger van IAWR-voorzitter Johann Martin Rogg na afl oop van de 14e
conferentie voor de Rijnministers.
Voor de Rijn zijn vier internationaal
gezamenlijk op te lossen problemen
gedefi nieerd: het herstel van de
passeerbaarheid van de rivieren en vergroting
van de habitatdiversiteit, het verminderen
van diff use lozingen (met name nutriënten,
gewasbeschermingsmiddelen, metalen en
gevaarlijke stoff en afkomstig van historische
verontreinigingen), verdere vermindering van
puntbelastingen (met name door industriële
en communale lozingen) én het op elkaar
afstemmen van de gebruiksfuncties van het
water en milieudoelstellingen van de Kaderrichtlijn
Water.
De KRW vraagt om een brede internationale
afweging. Daarnaast vallen de eff ecten van
de inmiddels genomen maatregelen uit
het hoogwateractieplan voor de Rijn tegen.
Tussendoelen worden niet gehaald. Dat
vraagt om een ingewikkeld politiek besluit:
moet het einddoel worden aangepast of
moeten alle activiteiten een tandje hoger?
Om deze redenen is de Rijnconferentie op
ministerieel niveau georganiseerd.
Agenda
Deze ministersconferentie in Bonn was
anders dan de voorgaande, omdat er niets
werd bekrachtigd. Wel werden nieuwe
opdrachten geformuleerd.
Op de agenda stonden de reductie van
de stofbelasting en verbetering van het
ecosysteem, hoogwaterpreventie en de
klimaatverandering én samenwerking.
De conferentie werd besloten met een
algemene slotverklaring. Voor de drinkwatersector
is met name het eerste agendapunt
van belang.
Het politieke verhaal tijdens de conferentie
was van tevoren door de lidstaten
voorbereid in de vorm van een ministerieel
communiqué met de titel ‘De Rijn leeft en
verbindt - een stroomgebied als gemeenschappelijke
uitdaging’. De IAWR heeft actief
invloed uitgeoefend op de inhoud van
het communiqué door te reageren op een
tussentijdse conceptversie.

Staatsecretaris Huizinga van Verkeer en Waterstaat vertegenwoordigde de Nederlandse overheid tijdens de
Rijnministersconferentie in Bonn.
Belangrijke punten voor de
drinkwatersector
De IAWR pleitte voor een groot aantal zaken:
• het vasthouden aan de basisvisie, het
principe van drinkwaterbereiding met
natuurlijke methoden;
• het prioriteit geven aan de functie
drinkwater vóór andere gebruiksfuncties;
• aandacht voor het meet- en alarmeringssysteem
(omvang meetnet);
• het agenderen van nieuwe probleemstoff
en (microverontreinigingen, bestrijdingsmiddelen,
geneesmiddelen, MTBE/
ETBE);
• het aankaarten van de ontoereikende
normering. De ecologische grens is niet
scherp genoeg: normvoorstellen voor
isoproturon en/of atrazin in de ontwerpdochterrichtlijn
KRW liggen ruim boven 0,1;
• het openhouden van de toepassing van
andere normstellingmethoden. Zowel de
normering op basis van de milieukwaliteit
als op basis van de Europese Drinkwaterrichtlijn
zijn ontoereikend, waardoor
drinkwaterrelevante stoff en tussen de wal
en het schip belanden;
• het waarschuwen voor het ondergeschikt
raken van drinkwaterwinning aan
ecologische eisen, bijvoorbeeld tijdens
laagwater. Het mag niet zo zijn dat voorrang
gegeven wordt aan het nathouden van
overloopgebieden, terwijl de bevolking op
drinkwaterrantsoen wordt gezet;
• actieve betrokkenheid van de drinkwatersector
bij de aanpak van de gevolgen
van de klimaatproblematiek (temperatuurnorm).
Besluiten
De conferentie heeft de volgende concrete
besluiten genomen:
• Een gemeenschappelijke strategie zal
worden opgesteld om microverontreinigingen
op adequate wijze het hoofd te
bieden;
• Een integrale strategie inzake het
sedimentmanagement Rijn zal worden
uitgewerkt;
*thema achtergrond / verslag
• Voor eind 2009 wordt een ‘masterplan
trekvissen Rijn’ uitgewerkt. De eerste
stappen die in het kader hiervan voor 2015
moeten worden gezet, zijn de verbetering
van de visintrek in het Rijnsysteem via de
Haringvlietsluizen en de aanleg van een
vispassage aan de stuw Straatsburg;
• In het kader van de tijdige uitvoering van
het Actieplan Hoogwater en rekening
houdend met de eff ecten van de klimaatverandering
zullen alle realistische
mogelijkheden worden onderzocht om
aanvullende retentiegebieden aan te
leggen ter verlaging van de extreme
hoogwaterstanden en ter reductie van
hoogwaterschade;
• Gemeenschappelijke adaptatiestrategieën
zullen worden ontwikkeld voor het
waterbeheer in het Rijnstroomgebied,
opdat dit beheer opgewassen is tegen de
gevolgen van de klimaatverandering.
Reacties
Hans Mehlhorn (directeur van de Bodensee
Wasserversorgung en vervanger van IAWRvoorzitter
Johann-Martin Rogg): “Ik vind
het jammer dat het niet is gelukt om onze
basisvisie in het ministerscommuniqué terug
te laten komen. Tevreden ben ik pas als we
het water in de Rijn zonder problemen en
met natuurlijke bereidingsmethoden kunnen
gebruiken als grondstof voor drinkwater.
Maar het strijden voor de drinkwaterbelangen
is een kwestie van lange adem.”
Martien den Blanken (directeur van PWN):
“We zetten als sector natuurlijk stevig in.
Ons ultieme doel is drinkwaterbereiding via
natuurlijke methoden. Alles wat daarvan
afwijkt, proberen we bij te sturen. Dat is
ons in Bonn in beperkte mate gelukt. We
hebben niet het gevoel dat de afspraken
allemaal op drinkwater zijn beoordeeld. De
ecologische normen gaan voor ons niet ver
genoeg. De mens hoort ook bij de ecologie,
en normen die voor mensen geschikt zijn
zouden ook prima zijn voor de rest van de
ecologie. Kortom: we missen de scherpte
in het resultaat van Bonn. Gelukkig is er
bij de Nederlandse delegatie begrip voor
onze standpunten. Maar het zou goed
zijn wanneer dat ook bij de buitenlandse
delegaties het geval zou zijn.”
Ton Rosenhart (sectordirecteur Onderzoek
& Projecten van Waternet): ”De drinkwaterbelangen
zijn in Bonn minder gehonoreerd
dan we hadden gehoopt. We zijn er natuurlijk
heel trots op dat het ons nog steeds lukt om
uit Rijnwater prima drinkwater te bereiden.
Maar het wordt wel steeds moeilijker. De
toename van geneesmiddelen baart ons
grote zorgen. Wij pleiten voor brongerichte
maatregelen, zoals een verwijderingsbijdrage
voor medicijnen. Verder moeten maatregelen
worden genomen bij ziekenhuizen. Wanneer
het probleem niet wordt aangepakt bij de bron,
worden wij genoodzaakt om onze zuiveringsinstallaties
uit te breiden. Dat zou niet nodig zijn
als iedereen die water uit de Rijn gebruikt zijn
eigen verantwoordelijkheid zou nemen.”
Peter Stoks (directeur van RIWA-Rijn): “Als
belangenbehartiger voor de onttrekkers in
het Nederlandse Rijnstroomgebied zijn we
enigszins teleurgesteld dat onze wensen
slechts in beperkte mate zijn gehonoreerd.
Maar we zijn hoopvol over de komende
ontwikkelingen, vooral over de stappen die
al genomen zijn vóór deze conferentie: de
meest problematische verontreinigingen
zijn door de Internationale RijnCommissie
inmiddels al onderkend. Nu zullen daarvoor
normen afgeleid moeten worden die recht
doen aan onze wensen en, nog veel belangrijker,
zullen er eff ectieve maatregelenprogramma’s
moeten komen om de emissies
daadwerkelijk terug te dringen. Samen met
onze Duitse zusterorganisaties zullen we daar
in IAWR-verband bijzonder alert op blijven.”
Maarten Hofstra (voorzitter werkgroep
emissies en waterkwaliteit): ‘De drinkwatersector
heeft in de afgelopen jaren veel
bereikt. Met succes zijn problemen gesignaleerd
en nieuwe stoff en geagendeerd. Als je
al veel bereikt hebt, lijkt het of de volgende
successen kleiner worden. Ik kan me daarom
voorstellen dat de drinkwatersector zich wat
teleurgesteld voelt. Nieuwe normen voor
Rijnrelevante stoff en konden immers nog
niet worden vastgesteld. De sector wordt
nog niet betrokken bij zaken die te maken
hebben met de klimaatverandering. Wat mij
betreft had ook het belang van een adequaat
meet- en alarmeringssysteem onderstreept
mogen worden.”
Gerard Broseliske (lid Nederlandse delegatie):
“Op bepaalde punten zijn drinkwaterbelangen
in het communiqué gehonoreerd.
Maar het woord ‘drinkwater’ kan niet in
elke regel worden opgenomen. Vroeger
waren afspraken in het Rijnverdrag min of
meer synoniem aan het veilig stellen van de
drinkwaterbelangen. Nu speelt er meer. De
aandacht gaat op dit moment bijvoorbeeld
ook uit naar de vispasseerbaarheid van
stuwen en sluizen. Dat wil niet zeggen dat
het drinkwaterbelang gedegradeerd is. Het
staat nu alleen naast andere belangen.”
Peter Stoks ( RIWA-Rijn)
H 2O / 22 - 2007
33

De Deltadijk
De strijd tegen het water heeft een belangrijke bijdrage geleverd aan de
huidige identiteit van de Nederlander. Na het bedenken van individuele
oplossingen om droge voeten te houden in waterrijke gebieden (bijvoorbeeld
door terpen), zijn we ons met de intrede van de dijk als waterkering collectief
gaan wapenen tegen het water. Deze collectieve aanpak gaf een gevoel van
veiligheid en zekerheid. Tegelijkertijd heeft deze eeuwenlange aanpak van
water keren de behoefte gecreëerd aan veiligheid en zekerheid.
Als gevolg van de klimaatverandering
zullen we in Nederland
te maken krijgen met grotere
hoeveelheden water. De ruimte in Nederland
is schaars, we hebben een grote bouwopgave,
dus waar laten we dat water straks? Meer
ruimte geven aan water is een veelgehoorde
oplossing. Het project Ruimte voor de Rivier
is hiervan een voorbeeld. Met meer ruimte
geven aan water wordt veelal bedoeld het
water in de breedte meer ruimte geven. Maar
is dat wat we willen, het water toelaten op
het land, terwijl onze ruimte schaars is en we
vanwege onze traditie een behoefte hebben
aan de zekerheid van droge voeten?
Daarnaast vermarkten we internationaal nog
steeds ons ‘kunstje’ om van water land te
maken (zie de projecten in Dubai). Niet voor
niets staan we in het buitenland bekend met
het gezegde: ‘God made the earth, but the
Dutch made The Netherlands’. Moeten we,
met ons exportproduct in ons achterhoofd, in
eigen land weer van land water gaan maken?
Deze vraag heeft geleid tot het nadenken
over een nieuw concept dat past bij onze
behoeften en bij onze traditie, waarmee
we internationale faam hebben verworven.
Op dit moment staan oplossingen voor het
leven in gebieden waarin het water wordt
toegelaten, volop in de belangstelling.
Drijvend wonen is daarvan een voorbeeld.
Uit onderzoek blijkt dat Nederlanders
daarmee moeite hebben: ‘hoog en droog’
lijkt toch meer bij ons te passen.
Waarom zijn de dijken zo smal?
Hollandser kan je het niet krijgen: een groene streep, het profi el van een fi etser
en het bijzondere licht erachter. Die fi etser past in onze delta, want fi etsen
loont in een gebied zonder bergen. Dat groen past ook, want dijken zijn nu
eenmaal van klei. Klei maakt de dijk waterdicht en het gras groeit er goed op.
Dat gras is er ook niet voor niets. De wortels ervan houden de klei bij elkaar,
ook als het water er overheen spoelt. Tot slot, het licht en de luchten, zij horen
bij een delta: de horizon ligt er laag en het vele water weerkaatst de zon tegen
de onderkant van de wolken.
Een mooi en sluitend beeld van
ons lage land. Maar waarom zijn
onze dijken zo steil, zo hoog
en smal? De eerste ‘Nederlanders’ waren
tenminste verstandig: wonen in dit lage
land deed je op de hogere zandruggen en,
toen die bezet waren, op een terp, ruim
boven hoogwater. Het lagere buitengebied
was voor vee en landbouw. Later, om de
opbrengst te verhogen, werd het natte
buitengebied bedijkt. Hoger werden de
dijken toen ook mensen in het buitengebied
gingen wonen. Door rampen en
ervaring hebben we nu hoge smalle dijken
die meer dan tien meter uitsteken boven
het oude land.
34 H 2O / 22 - 2007
Gezien de klimaatverandering moeten we
iets doen. De toestand van de dijken in
Nederland is een continue bron van zorg.
Verbetering blijft noodzakelijk. Hiermee
wordt een unieke kans gecreëerd voor een
combinatie van dijkversterking en een nieuw
Dat de dijken zo hoog zijn is begrijpelijk,
maar waarom zijn ze zo smal? Stel dat
door klimaatverandering de Noordzee
onstuimiger wordt of de rivieren brengen
meer water. Dan stroomt het over dijk. Hierbij
wordt gras, klei en meestal ook asfalt en
beton meegesleurd. De bovenkant en de
achterkant van de dijk wordt uitgehold. Met
doorbraak als gevolg. Die doorbraak maakt
de ramp.
Ook indien u goed hebt geoefend met
evacuatie en u zit op tijd bij de buren op de
derde etage van een stevig gebouw. Dan nog
is de ramp niet te overzien. Want het duurt
enkele maanden voordat de dijk is hersteld
Hollands concept in de strijd tegen het water:
de deltadijk. Grontmij presenteerde afgelopen
maand de deltadijk bij de opnamen van
De Grote Klimaatshow van de NCRV en de
Volkskrant. In december wordt de show op
tv uitgezonden. De deltadijk is gebaseerd op
twee voor Nederland unieke, cultuurhistorische
concepten: de dijk en de terp. Het is een
hele lange terp, of anders gezegd, een hele
brede dijk. De deltadijk is een dijk van enkele
honderden meters breed, die bijvoorbeeld
kan worden opgetrokken uit baggerslib,
zowel langs de grote rivieren als de kust. Met
de deltadijk wordt een veilige leefomgeving
en het water is weggepompt. In deze
maanden is sprake van totale economische
stagnatie en ook vervolgschade begint dan
voelbaar te worden: wie wil er opnieuw
investeren in het overstroomde gebied? New
Orleans is een sprekend voorbeeld.
Waarom zijn de dijken niet veel breder?
Nu is de helling vaak 1 op 3, op sommige
plaatsen 1 op 6. Dat is optimaal wanneer
ruimte en grond schaars en zijn en wanneer
je gelooft in een soort absolute veiligheid.
Maar verstandig is het niet, nu zoveel
mensen achter de dijk wonen en het klimaat
met verrassingen komt. Indien we zouden
doorgaan op de historische weg, moeten

gecreëerd, zowel óp als achter de dijk. Door
zijn hoogte en zijn breedte zijn dijkdoorbraken
van de baan. De Randstad is daarmee
voor eens en altijd optimaal beschermd.
Een dijk die niet doorbreekt, kan te allen
tijde als vluchtroute worden gebruikt, wat in
belangrijke mate bijdraagt aan de veiligheid.
Daarnaast is door de breedte van de dijk
geen sprake meer van kwel in het achterland.
De deltadijk vormt eveneens een nieuw
landschappelijk element. De deltadijk vormt
een visuele verbinding tussen de leefomgeving
en het water. Dit in tegenstelling tot de
traditionele dijk, die een barrière vormt tussen
het water en de leefomgeving.
De deltadijk biedt een uitgelezen kans voor
multifunctioneel ruimtegebruik. De dijk
biedt ruimte voor het combineren van een
aantal grote opgaven: de bagger-, bouw- en
wateropgave. Zowel op als in de dijk is ruimte
voor wonen, werken, recreëren, transport en
wellicht opslag van kooldioxide.
Kortom: De deltadijk is een oplossing in de
strijd tegen het water die heel dicht bij de
behoefte en identiteit van de Nederlander
staat, namelijk de behoefte aan een
collectieve veiligheid. Daarbij wordt met dit
concept geen schaarse ruimte teruggegeven
aan water, maar wordt nieuwe ruimte op
en ín de dijk gecreëerd. Tegelijkertijd krijgt
water de ruimte die het behoeft, alleen niet
in de breedte, maar in de hoogte.
De keuze is aan de Nederlander: nú op de
deltadijk of straks onder water!
Mario Hartog en Erik Luijendijk (Grontmij)
alle waterkeringen zeker een meter omhoog,
alleen al op grond van de economische
risico’s.
Maar we hoeven het niet in de hoogte te
zoeken. Zoeken in de breedte levert veel
meer op. We geloven niet meer in absolute
veiligheid en er is grond genoeg om brede
dijken te maken. Mijn voorstel is daarom om
alle primaire waterkeringen van Nederland
fl ink veel breder te maken, liefst 300 meter of
meer. Aangezien het enkele tientallen jaren
zal duren voordat het werk is uitgevoerd,
moet je nu al de ruimte die nodig is, de
bestemming van waterkering geven. Op die
300 meter brede waterkeringen mag je dan
hier en daar wel bouwen en natuurgebieden
ontwikkelen mag ook. Het hoeven niet
allemaal dijken voor eenzame fi etsers te zijn.
Voor de bebouwing op de brede dijk en
vlak erachter moet je dan wel rekening
houden met de kleine kans dat de begane
grond enkele dagen fl ink nat is. De begane
grond moet dus waterproof zijn. De schade
bij extreem hoogwater zal niet groot zijn,
want zodra het laagwater wordt kan je weer
verder. De schade is klein, zeer klein in vergelijking
met een dijkdoorbraak.
Ik pleit daarom voor brede dijken, met waar
mogelijk en opportuun een tweede kering
erachter, zodat de wateroverlast lokaal blijft.
Brede dijken geven letterlijk en fi guurlijk
‘ruimte op niveau’. Een dijklichaam met een
helling die heel fl auw is, zal niet bezwijken
als het water er overheen loopt. Zo’n brede
dijk zal ook niet worden weggeduwd of
onderloops worden. Een betrekkelijk lage,
maar wel brede dijk - denk aan 300 meter
of meer - heeft als voordeel dat hij niet
doorbreekt. De toplaag en de eventuele
bebouwing moet dan wel waterproof zijn.
Ook klei en gras kunnen daaraan voldoen
wanneer de helling van de dijk voldoende
fl auw is, denk hierbij aan ongeveer 1 op 20.
Brede dijken met fl auwe hellingen zijn een
revolutie in ons deltadenken. Er kan wel
water over de dijk spoelen, maar de dijk
breekt niet door. Dit betekent dat het gevaar
van een overstroming vanuit de Noordzee of
vanuit de rivieren wordt teruggebracht tot
*thema opinie
een risico van wateroverlast zoals bij extreme
regenval. Wel lastig, een partij water over de
brede dijk, maar geen gevaar voor doorbraak
en geen gevaar voor mensenlevens en geen
kans op maanden economische stilstand. Het
water dat over de dijk komt, is binnen enkele
dagen weggepompt en de schade is tijdelijk
en lokaal. Je zou de schade dan ook goed
kunnen verzekeren.
Geen smalle, maar brede dijken, dat is het
voorstel. Brede dijken brengen het risico van
dijkdoorbraak en overstroming terug tot
het risico van wateroverlast door een fi kse
regenbui. Niet tot je nek in het water, maar
hooguit tot je enkels.
Waarom hebben we dat al niet veel eerder
gedaan, waarom zijn de dijken in ons land
zo smal?
Pier Vellinga (hoogleraar
milieuwetenschappen en
klimaatverandering aan Wageningen UR en
Vrije Universiteit van Amsterdam)
H 2O / 22 - 2007
35

Harnaschpolder vergt aanpassingen
Dagelijks zijn 25 medewerkers van Delfl uent Services bezig met het onderhoud
van de afvalwaterzuiveringsinstallatie Harnaschpolder en Houtrust bij Den
Haag. Een bezoek aan enkele onderdelen van de installatie.
Sinds maart van dit jaar wordt een
groot deel van het huishoudelijk
afvalwater uit de Haagse regio
gezuiverd in de afvalwaterzuiveringsinstallatie
Harnaschpolder. Het is de grootste awzi van
Europa. “Geen dag is hetzelfde”, zegt Marcel
van den Berg, verantwoordelijk voor het
plannen van de onderhoudswerkzaamheden.
“Zeker met zo’n nieuwe installatie kom je voor
verrassingen te staan en moet je werken aan
adequate aanpassingen.”
Afdekking nabezinktanks
Op het terrein staan nabezinktanks met een
doorsnede van 56,5 meter. De helft daarvan
is afgedekt met vezelversterkte kunststof
segmenten om geuroverlast te reduceren.
Op één van de tanks is Ed Visser bezig om
segmenten die los van elkaar geraakt zijn,
weer te koppelen. Marcel van den Berg: “De
segmenten zijn fl exibel gekoppeld. Maar
door een opstuwende werking zijn er enkele
losgeraakt en dat laten we nu herstellen.”
Wegnemen geuroverlast
Op awzi Harnaschpolder wordt hard gewerkt
aan het behandelen van reukgassen die
Ed Visser brengt nieuwe koppelingen aan aan één van de drijvende deksels van
een nabezinktank. Rechts Marcel van den Berg.
Voorbereidingen voor het plaatsen van koolfi lters naast het fi ltergebouw.
36 H 2O / 22 - 2007
vrijkomen in het zuiveringsproces. Marcel
van den Berg: “De lucht uit alle onderdelen
van de afvalwaterzuivering wordt in de
biologische fi lterinstallatie gefi lterd, met
name H 2S. De lucht wordt door een bed
van een soort granulaat gevoerd, dat
wordt bevochtigd met sproeiers.” Vandaag
vervangt Marco Finkelnberg de sproeiers.
Hij moet daarvoor een beademingsmasker
dragen. De biologische fi ltering blijkt echter
niet afdoende. Marcel van den Berg: “Na
klachten van omwonenden en onderzoek
van Delfl uent is besloten om de afgevoerde
lucht van de zuiveringsinstallatie naast de
biologische fi ltering nu ook met koolfi lters te
reinigen.” De montage daarvan is nu in volle
gang (zie ook H 2O nr. 17 van 7 september jl.).
Monsters testen
Het laboratorium vormt een belangrijk
onderdeel van de installatie. Op tafel staan
fl essen met verschillende tinten water.
Laborant Vicky Schaar: “We testen en
beoordelen hier watermonsters uit alle delen
van de installatie: van het afvalwater dat
hier binnenkomt tot wat er uitgaat en op
zee geloosd wordt en alle tussenliggende
stappen hier op de installatie. Maar ook
beoordelen we monsters van het granulaat
van het biologische fi lter op bacteriologische
eigenschapen.”
24 uurs controle
Boven het laboratorium is de centrale
controlekamer van de installatie. Achter
beeldschermen zitten Johan de Jong en Ferry
Spaans, twee van de zes operators. Ferry:
“Hier kunnen wij alle stappen in het zuiveringsproces
volgen en sturen. Als er ergens
een defect of probleem is, waarschuwen
we de onderhoudsmensen. We bewaken
de operatie van de installatie dag en nacht.
Daarvoor hebben de operators ook een
directe lijn met een computer thuis.”
Tekst en foto’s: Johannes Odé
De ruimte van het biologische fi lter mag alleen betreden worden met een
beademingsmasker.
Ed Sodenkamp (l.) en Richard Hakkaart (r.) vervangen de snaren van de centrifuge
die het slib indikt.

In het laboratorium testen Vicky Schaar en Pascal Simon monsters van het water op verschillende punten van de
installatie.
Marcel van den Berg geeft de regio aan die door awzi Harnaschpolder wordt
bediend.
Ferry Spaans.
achtergrond
Lassen van de luchtverdeelleiding waardoor lucht naar het koolfi lter stroomt.
H 2O / 22 - 2007
37

verenigingsnieuws
WATERCOLUMN
Iets anders
Vele columns in H 2O gaan over de fusie
tussen NVA en KVWN, een broodnodig
samengaan tussen afvalwater-
en drinkwaterspecialisten. Natuurlijk
ondersteun ik deze beweging en werk ik
als bestuurslid van de KVWN hard mee om
alle zaken op tijd geregeld te krijgen. Sinds
november 2005 ben ik nauw betrokken bij de
hulp die de brede Nederlandse waterwereld
heeft gegeven aan de getroff en inwoners
van Aceh.
De Stichting H2O Partners Sumatra, een
initiatief van de Vewin en de Unie van
Waterschappen (zo zie je maar, het kan
wel), is betrokken bij de noodhulp en
wederopbouw van Aceh op zowel het gebied
van drinkwater als afvalwater. De taken
van de stichting zijn bijna volbracht. Medio
volgend jaar zullen de werkzaamheden
afgerond worden. Dan heeft de stichting met
ondersteuning van het directoraat-generaal
van Internationale Samenwerking elf miljoen
euro geïnvesteerd in Aceh.
Intussen is Waterleidingmaatschappij
Drenthe hard bezig in Oost-Indonesië op
haar eigen wijze lokale waterbedrijven
te reorganiseren en weer op te bouwen.
Vanuit mijn betrokkenheid bij de Stichting
H2O Partners ben ik gevraagd om ook
de WMD te helpen bij haar activiteiten.
Oost-Indonesië is dan weliswaar niet
getroff en door een tsunami, de staat van
de drinkwatervoorziening is niet veel
minder dan in Aceh. Over sanitatie hoef je
al helemaal niet te praten, die is er gewoon
niet. Zo kan ik mijn ervaring, opgedaan in
Aceh, gebruiken voor de mensen in Oost-
Indonesië.
Al deze werkzaamheden waren niet meer te
combineren met de taken als sectordirecteur
Water bij Witteveen+Bos. Sinds 1 juli richt
ik mij volledig op de werkzaamheden
in Indonesië. Naast bestuurslid van de
KVWN, de Steunstichting KVWN en de
werkzaamheden in Indonesië blijf ik actief in
de Nederlandse waterwereld en dan bedoel
ik zowel afvalwater als drinkwater. Dus toch
niet zo’n gek idee die fusie. Ik pas er in ieder
geval helemaal in.
Peter Schouten (KVWN)
38 H 2O / 22 - 2007
Symposium over
emissies
De Kaderrichtlijn Water vraagt om eff ectieve
maatregelen. Inzicht in het functioneren van
het watersysteem is daartoe een vereiste.
Dit heeft geleid tot een fl inke impuls in de
ontwikkeling van stofstroomanalyses en
kennis van emissies. Waterbeheerders lopen
hierbij tegen vragen aan als ‘waar haal ik
gegevens vandaan en hoe voer ik een goede
emissieanalyse uit?’.
STOWA, Rijkswaterstaat RIZA en WL|Delft
Hydraulics verzorgen daarom op 20
november in samenwerking met de NVA een
symposium in Antropia in Driebergen om de
laatste stand van zaken door te spreken rond
landelijke databanken, zoals de Emissieregistratie
en STONE. Op die dag wordt ook
de Emissiemodule gepresenteerd, die een
ondersteuning kan zijn bij het uitvoeren van
stofstroomanalyses.
In workshops staan de ervaringen van
waterbeheerders met het uitvoeren van
stofstroomanalyses centraal en bestaat
ruimte voor discussie over een eff ectieve
aanpak hiervan.
Het symposium ‘Emissies in beeld, van data
naar analyse’ wordt geleid door Rob van den
Boomen (Witteveen+Bos/NVA).
U kunt zich aanmelden via de internetpagina
van STOWA: www.stowa.nl (onder ‘agenda’).
Aan deelname zijn geen kosten verbonden.
Mocht u nog vragen hebben, dan kunt u
contact opnemen met Jet Gerssen van STOWA:
(030) 232 11 99.
Hét WaterSymposium
De gevolgen van klimaatverandering voor
de burgers van Nederland zullen voelbaar
zijn. Hoe praat je daarover? Het aanpassingsvermogen
van de burger zal worden
aangesproken en de burger zal dieper in
de buidel moeten tasten om de noodzakelijke
maatregelen te kunnen betalen. Hoe
zorgen we ervoor dat de Nederlander dit kan
accepteren?
Het is de rode draad van het Watersymposium
van NVA en KVWN op 30 november
in Amsterdam. De organisatie heeft een
gastspreker uit Engeland gevraagd om te
vertellen over de gevolgen van de overstromingen
van dit jaar en de ervaringen van
getroff enen en de reacties van het waterbedrijf
daarop. De directeur van het programma
Leven met Water zal daarna ingaan op wat
Nederlanders kunnen doen om klaar te zijn
voor het wassende water. In de workshops
‘s middags gaan we zelf op een inspirerende
manier met deze vragen aan de slag, om
tot slot verrast te worden met een bijdrage
van een marketingspecialist die denkt te
weten hoe we op een verfrissende manier
de aandacht van de Nederlander voor de
problematiek kunnen krijgen én vasthouden.
Voorafgaand aan het symposium houdt de
KVWN traditiegetrouw haar algemene ledenvergadering,
van 09.00 tot 09.45 uur.
• 10.10-10.35 uur: ‘Gloucestershire Flooding
2007, operational experiences, issues faced
and some thoughts for the future’ door
Martin Kane, Director of Cusomer Relations
Severn Trent
• 10.35-11.00 uur: ‘Water z’n nieuwe plek
geven: niet vechten, maar haar omarmen
als een geliefde’ door Bert Satijn, programmadirecteur
Leven met Water
• 11.25-12.25 uur: interactiviteiten ronde 1
1. Hoe klimaatbestendig is onze waterketen?
2. Nederland koopmansland: Kansen van de
klimaatverandering!
3. Aandacht voor veiligheid
4. Evacueren kun je leren
5. Test uw kennis in de klimaatquiz
6. Een stukje Al Gore!
• 12.25-13.30 uur: lunch en aandacht voor
de genomineerden en de winnaar van de
NVA/KVWN-scriptieprijs 2007
• 13.30-14.30 uur: interactiviteiten ronde 2
• 14.45-15.15 uur: ‘Verzin een list.....’ door
Louis Huyskes Merken & Marketing
• 15.15 uur: Van twee naar één: het Waternetwerk
zet haar eerste pasjes!
Secties en Neerslag
In de opmaat naar Waternetwerk en het
openstellen van de secties voor ‘waterleidingmensen’
houdt de sectie Noord-Holland
van de NVA een bijeenkomst op 17 april voor
medewerkers van PWN en Waternet. Ook
worden medewerkers van het Hoogheemraadschap
Hollands Noorderkwartier
uitgenodigd. Doel is de mensen bij drinkwaterbedrijven
een platform te bieden voor
hun eigen netwerk. Hun werk is immers deels
vergelijkbaar met dat van de sectieleden bij
de waterschappen.
Workshop over
kwaliteitsborging
Kiwa Certifi catie en Keuringen verzorgt op
19 december ‘s middags in Nieuwegein een
workshop over kwaliteitsborging van waterbehandelingschemicaliën.
Centraal tijdens
de bijeenkomst staat de presentatie van
de ‘Kwaliteitsrichtlijn voor chemicaliën ten
behoeve van de bereiding van drinkwater’.
Hierin worden de eisen, borging, controle

en corrigerende maatregelen in de gehele
keten van productieproces tot en met het
uiteindelijke gebruik van chemicaliën in het
zuiveringsproces beschreven.
De workshop is interessant voor
medewerkers van waterbedrijven (zuiveringstechnologen,
procestechnici en
inkopers) en waterlaboratoria en voor
producenten, leveranciers en vervoerders
van chemicaliën én voor handhavers.
Voor meer informatie en aanmelding (tot 5
december) kan contact opgenomen worden met
Marion Brakeboer: (070) 414 45 46.
Nieuwe voorzitter
bestuur
Wateropleidingen
Hans Oosters is de nieuwe bestuursvoorzitter
van Stichting Wateropleidingen in
Nieuwegein. Hij neemt daarmee het estafettestokje
over van Monique de Vries die deze
functie de afgelopen 2,5 jaar bekleedde.
Hans Oosters (45) is sinds september 2005
dijkgraaf van Hoogheemraadschap Schieland
en de Krimpenerwaard. Daarvoor was
hij burgemeester van Bergambacht. “Als
voorzitter van de landinrichtingscommissie
raakte ik destijds al gefascineerd door alles
wat met waterschappen en water te maken
heeft. Dat ik naast dijkgraaf nu ook voorzitter
ben geworden van Wateropleidingen, vloeit
daar rechtstreeks uit voort.”
Oosters is zich er terdege van bewust wat
hij zich op de schouders haalt. Vanwege
de enorme vlucht die de factor water in de
breedste zin van het woord genomen heeft,
zal Wateropleidingen veel meer dan ooit een
spilfunctie in de gehele watersector gaan
innemen. “Ik zie het als mijn verantwoordelijkheid
de samenhang tussen alle spelers
in de watersector verder te versterken, de
lijnen ertussen nog korter te maken, voeling
houden met alle organisaties die ten dienste
van de sector staan en de wensen ten aanzien
van opleidingen zoveel mogelijk binnen
Wateropleidingen proberen te realiseren.”
De kersverse voorzitter zegt dat het instituut
Wateropleidingen harder dan ooit nodig is.
“De watersector is tot één van de belangrijkste
peilers van de Nederlandse economie
gebombardeerd en de behoefte aan kennis
en scholing neemt hand over hand toe.
Wateropleidingen zal zich nog meer moeten
inspannen om zicht te houden op wat de
markt aan opleidingen nodig heeft en daar
fl exibel op moeten inspelen.”
Oosters ziet de enorme potentie die de export
van Nederlandse watertechnologie in zich
heeft: “Het is van het allergrootste belang dat
wij voldoende jongeren weten te interesseren
voor een watergerichte opleiding, want nu al
dienen zich grote tekorten aan van bekwaam
personeel: alleen al in de watertechnologiesector
worden over vijf jaar 8.000 onvervulbare
vacatures verwacht. Tegelijkertijd
krijgen wij de komende jaren te kampen met
een grijze golf: grote aantallen waterdeskundigen
zullen met pensioen gaan en dreigt er
een groot verlies aan kennis op te treden. We
zullen met z’n allen dus ook het imago van
onze sector moeten vergroten. Wij kunnen
daar met onze meer dan 200 enthousiaste
docenten die rechtstreeks uit de praktijk
komen een belangrijk steentje aan bijdragen.”
De voorzitter wijst in dit verband op de
nascholingsopleidingen op HBO- en
MBO-niveau op het gebied van drinkwater,
waterbeheer, riolering en waterzuivering
die dit najaar beginnen en die zich in
toenemende belangstelling kunnen
verheugen. Het aanbod van Wateropleidingen
wordt versterkt met specialistische
vakopleidingen met als nieuwe titels
‘Aquatische ecologie’ en ‘Hogere waterleidingkunde’.
Voorts worden de ontwikkelingen
binnen het wetenschappelijk
onderzoek (Technologisch TopInstituut
Water, STOWA en Kiwa) op de voet gevolgd
en zal actie worden ondernomen zodra
zaken in de praktijk worden toegepast.
Oosters: “Maar wij zien voor ons niet
alleen een rol weggelegd voor uitsluitend
technische opleidingen. Een belangrijke
ontwikkeling is ook dat door de omgeving
andere eisen worden gesteld aan overheidsorganisaties
als waterschappen. Er worden
hoge eisen gesteld aan de kwaliteit van een
professionele organisatie, aan transparantie,
verantwoording afl eggen en communiceren
met de omgeving. Na alle fusies van
de laatste jaren en alles wat daar bij kwam
kijken, zijn de waterschappen er nu aan
toe zich deze vaardigheden aan te leren en
Wateropleidingen kan daar een ondersteunende
rol in spelen. En dat geldt tevens ten
aanzien van de invoering van de nieuwe
Waterwet en de waterschapsverkiezingen die
volgend jaar plaatsvinden. Wij kunnen met
onze leerarrangementen, praktijktrajecten
en vooral ook onze in-company trainingen
voldoende maatwerk bieden.”
Een belangrijk advies van de nieuwe
voorzitter van Wateropleidingen: “Willen
wij met z’n allen de watersector op een
De nieuwe voorzitter van Stichting Wateropleidingen,
Hans Oosters.
verenigingsnieuws
nog hoger niveau brengen, dan zal
het percentage van de loonsom voor
opleidingen ook behoorlijk opgeschroefd
moeten worden.”
Nieuwe cursussen
in 2008
Stichting Wateropleidingen begint volgend
jaar met twee nieuwe cursussen: ‘Planmatig
onderhoud in waterketen of -systeem’ en
‘Juridische aspecten bij inzameling, transport
en behandeling van afvalwater’.
Planmatig onderhoud in waterketen
of -systeem
Eén van de grootste kostenposten van
bestaande installaties is onderhoud. Daarom
is het essentieel dat onderhoud doelmatig,
effi ciënt en economisch verantwoord
plaatsvindt. Het hebben van inzicht in de
noodzaak van het uitvoeren van onderhoud
in relatie tot verschillende risico’s, storingen
en de bijbehorende kosten is hiervoor
cruciaal. Het optimaal beheersen van dit
proces is belangrijk, waarbij het uitbesteden
van werk eveneens een belangrijke rol
speelt. In deze cursus krijgt de deelnemer
inzicht in het proces van onderhoud en de
verschillende onderhoudsconcepten. Na
het volgen van deze cursus is de cursist in
staat onderhoud effi ciënt en planmatig
uit te (laten) voeren. Daarmee is deze
cursus bedoeld voor teamleiders en (staf)
medewerkers die technisch uitvoerende
medewerkers aansturen en betrokken zijn bij
het plannen en organiseren van onderhoud
van (afval-, drink- en proces)waterinstallaties,
riolering en waterbeheer.
Deze cursus duurt drie dagen: 16, 23 en 30
januari. De deelnamekosten bedragen 1.150
euro en de cursus vindt plaats in Utrecht.
Juridische aspecten bij inzameling,
transport en behandeling van
afvalwater
Deze opleiding biedt cursisten met een
technische achtergrond, die in de praktijk
geconfronteerd worden met juridische
problemen, voldoende achtergrondkennis
om een gesprek met juristen aan te kunnen
gaan. De deelnemer krijgt inzicht in de
samenhang van de diverse wetten en verordeningen
op het gebied van inzameling,
transport en behandeling van afvalwater,
zoals de Wet milieubeheer, de Wet verontreiniging
oppervlaktewateren, de nieuwe
Waterwet en de Kaderrichtlijn Water. De
rechtsverhoudingen, de benodigde (milieu)
vergunningen en de opbouw van plannen en
nota’s komen aan de orde. Daarnaast komen
juridische aspecten bij de uitvoering van
(leiding)werken ruimschoots aan bod. Alle
medewerkers riolering én waterbeheerders
kunnen deelnemen.
Deze cursus wordt gegeven op elf donderdagavonden
in de periode januari - april. De
eerste avond staat gepland voor 17 januari.
De kosten bedragen 1.600 euro.
Voor meer informatie:
Betty Notenboom (030) 606 94 09.
H 2O / 22 - 2007
39

en corrigerende maatregelen in de gehele
keten van productieproces tot en met het
uiteindelijke gebruik van chemicaliën in het
zuiveringsproces beschreven.
De workshop is interessant voor
medewerkers van waterbedrijven (zuiveringstechnologen,
procestechnici en
inkopers) en waterlaboratoria en voor
producenten, leveranciers en vervoerders
van chemicaliën én voor handhavers.
Voor meer informatie en aanmelding (tot 5
december) kan contact opgenomen worden met
Marion Brakeboer: (070) 414 45 46.
Nieuwe voorzitter
bestuur
Wateropleidingen
Hans Oosters is de nieuwe bestuursvoorzitter
van Stichting Wateropleidingen in
Nieuwegein. Hij neemt daarmee het estafettestokje
over van Monique de Vries die deze
functie de afgelopen 2,5 jaar bekleedde.
Hans Oosters (45) is sinds september 2005
dijkgraaf van Hoogheemraadschap Schieland
en de Krimpenerwaard. Daarvoor was
hij burgemeester van Bergambacht. “Als
voorzitter van de landinrichtingscommissie
raakte ik destijds al gefascineerd door alles
wat met waterschappen en water te maken
heeft. Dat ik naast dijkgraaf nu ook voorzitter
ben geworden van Wateropleidingen, vloeit
daar rechtstreeks uit voort.”
Oosters is zich er terdege van bewust wat
hij zich op de schouders haalt. Vanwege
de enorme vlucht die de factor water in de
breedste zin van het woord genomen heeft,
zal Wateropleidingen veel meer dan ooit een
spilfunctie in de gehele watersector gaan
innemen. “Ik zie het als mijn verantwoordelijkheid
de samenhang tussen alle spelers
in de watersector verder te versterken, de
lijnen ertussen nog korter te maken, voeling
houden met alle organisaties die ten dienste
van de sector staan en de wensen ten aanzien
van opleidingen zoveel mogelijk binnen
Wateropleidingen proberen te realiseren.”
De kersverse voorzitter zegt dat het instituut
Wateropleidingen harder dan ooit nodig is.
“De watersector is tot één van de belangrijkste
peilers van de Nederlandse economie
gebombardeerd en de behoefte aan kennis
en scholing neemt hand over hand toe.
Wateropleidingen zal zich nog meer moeten
inspannen om zicht te houden op wat de
markt aan opleidingen nodig heeft en daar
fl exibel op moeten inspelen.”
Oosters ziet de enorme potentie die de export
van Nederlandse watertechnologie in zich
heeft: “Het is van het allergrootste belang dat
wij voldoende jongeren weten te interesseren
voor een watergerichte opleiding, want nu al
dienen zich grote tekorten aan van bekwaam
personeel: alleen al in de watertechnologiesector
worden over vijf jaar 8.000 onvervulbare
vacatures verwacht. Tegelijkertijd
krijgen wij de komende jaren te kampen met
een grijze golf: grote aantallen waterdeskundigen
zullen met pensioen gaan en dreigt er
een groot verlies aan kennis op te treden. We
zullen met z’n allen dus ook het imago van
onze sector moeten vergroten. Wij kunnen
daar met onze meer dan 200 enthousiaste
docenten die rechtstreeks uit de praktijk
komen een belangrijk steentje aan bijdragen.”
De voorzitter wijst in dit verband op de
nascholingsopleidingen op HBO- en
MBO-niveau op het gebied van drinkwater,
waterbeheer, riolering en waterzuivering
die dit najaar beginnen en die zich in
toenemende belangstelling kunnen
verheugen. Het aanbod van Wateropleidingen
wordt versterkt met specialistische
vakopleidingen met als nieuwe titels
‘Aquatische ecologie’ en ‘Hogere waterleidingkunde’.
Voorts worden de ontwikkelingen
binnen het wetenschappelijk
onderzoek (Technologisch TopInstituut
Water, STOWA en Kiwa) op de voet gevolgd
en zal actie worden ondernomen zodra
zaken in de praktijk worden toegepast.
Oosters: “Maar wij zien voor ons niet
alleen een rol weggelegd voor uitsluitend
technische opleidingen. Een belangrijke
ontwikkeling is ook dat door de omgeving
andere eisen worden gesteld aan overheidsorganisaties
als waterschappen. Er worden
hoge eisen gesteld aan de kwaliteit van een
professionele organisatie, aan transparantie,
verantwoording afl eggen en communiceren
met de omgeving. Na alle fusies van
de laatste jaren en alles wat daar bij kwam
kijken, zijn de waterschappen er nu aan
toe zich deze vaardigheden aan te leren en
Wateropleidingen kan daar een ondersteunende
rol in spelen. En dat geldt tevens ten
aanzien van de invoering van de nieuwe
Waterwet en de waterschapsverkiezingen die
volgend jaar plaatsvinden. Wij kunnen met
onze leerarrangementen, praktijktrajecten
en vooral ook onze in-company trainingen
voldoende maatwerk bieden.”
Een belangrijk advies van de nieuwe
voorzitter van Wateropleidingen: “Willen
wij met z’n allen de watersector op een
De nieuwe voorzitter van Stichting Wateropleidingen,
Hans Oosters.
verenigingsnieuws
nog hoger niveau brengen, dan zal
het percentage van de loonsom voor
opleidingen ook behoorlijk opgeschroefd
moeten worden.”
Nieuwe cursussen
in 2008
Stichting Wateropleidingen begint volgend
jaar met twee nieuwe cursussen: ‘Planmatig
onderhoud in waterketen of -systeem’ en
‘Juridische aspecten bij inzameling, transport
en behandeling van afvalwater’.
Planmatig onderhoud in waterketen
of -systeem
Eén van de grootste kostenposten van
bestaande installaties is onderhoud. Daarom
is het essentieel dat onderhoud doelmatig,
effi ciënt en economisch verantwoord
plaatsvindt. Het hebben van inzicht in de
noodzaak van het uitvoeren van onderhoud
in relatie tot verschillende risico’s, storingen
en de bijbehorende kosten is hiervoor
cruciaal. Het optimaal beheersen van dit
proces is belangrijk, waarbij het uitbesteden
van werk eveneens een belangrijke rol
speelt. In deze cursus krijgt de deelnemer
inzicht in het proces van onderhoud en de
verschillende onderhoudsconcepten. Na
het volgen van deze cursus is de cursist in
staat onderhoud effi ciënt en planmatig
uit te (laten) voeren. Daarmee is deze
cursus bedoeld voor teamleiders en (staf)
medewerkers die technisch uitvoerende
medewerkers aansturen en betrokken zijn bij
het plannen en organiseren van onderhoud
van (afval-, drink- en proces)waterinstallaties,
riolering en waterbeheer.
Deze cursus duurt drie dagen: 16, 23 en 30
januari. De deelnamekosten bedragen 1.150
euro en de cursus vindt plaats in Utrecht.
Juridische aspecten bij inzameling,
transport en behandeling van
afvalwater
Deze opleiding biedt cursisten met een
technische achtergrond, die in de praktijk
geconfronteerd worden met juridische
problemen, voldoende achtergrondkennis
om een gesprek met juristen aan te kunnen
gaan. De deelnemer krijgt inzicht in de
samenhang van de diverse wetten en verordeningen
op het gebied van inzameling,
transport en behandeling van afvalwater,
zoals de Wet milieubeheer, de Wet verontreiniging
oppervlaktewateren, de nieuwe
Waterwet en de Kaderrichtlijn Water. De
rechtsverhoudingen, de benodigde (milieu)
vergunningen en de opbouw van plannen en
nota’s komen aan de orde. Daarnaast komen
juridische aspecten bij de uitvoering van
(leiding)werken ruimschoots aan bod. Alle
medewerkers riolering én waterbeheerders
kunnen deelnemen.
Deze cursus wordt gegeven op elf donderdagavonden
in de periode januari - april. De
eerste avond staat gepland voor 17 januari.
De kosten bedragen 1.600 euro.
Voor meer informatie:
Betty Notenboom (030) 606 94 09.
H 2O / 22 - 2007
39

Gertjan Zwolsman, Kiwa Water Research / Delft Cluster
Michelle van Vliet, TNO / Delft Cluster
Effect van een hittegolf
op de waterkwaliteit
van de Rijn en de Maas
Juli 2006 was de warmste maand in 300 jaar. Nederland werd die maand
getroff en door twee hittegolven. Deze situatie kan exemplarisch zijn voor
toekomstige zomers als de klimaatverandering doorzet. Vanuit die gedachte
is de waterkwaliteit onderzocht in de Rijn (Lobith) en de Maas (Eijsden)
in de bewuste zomer, op basis van uurmetingen. De studie is beperkt tot
de parameters chloride, watertemperatuur, zuurstof, pH en chlorophyl-a.
De belangrijkste conclusie is dat de waterkwaliteit van de Rijn en de Maas
aanzienlijk verslechtert tijdens een hittegolf en de lage afvoeren die daarmee
gepaard gaan. Hierdoor ontstaan risico’s voor de realisatie van ecologische
doelstellingen en voor de gebruiksfuncties van het water (bijvoorbeeld de
drinkwaterproductie). De resultaten zijn van belang voor de Wvo-vergunningverlening
en de implementatie van de Kaderrichtlijn Water.
Juli 2006 was de warmste maand
die Nederland ooit heeft gekend
sinds de metingen begonnen in
1706. Vrijwel alle warmterecords en ook
veel andere records sneuvelden 1) . Zo was
het etmaalgemiddelde van de temperatuur
22,3°C tegen 17,4 °C als langjarig gemiddelde
(tijdvak 1971-2000). Het oude record
van 21,4°C in juli 1994 is dus bijna een
graad bijgesteld. Opmerkelijk zijn ook de
gemiddelde maximum- en minimumtemperaturen,
die ook nooit eerder zo hoog waren.
In De Bilt werden gemiddelden bereikt van
respectievelijk 28,7°C en 15,2°C; normaal
zijn waarden van 22,1°C en 12,5°C. Het
gemiddeld maximum van Arcen kwam
zelfs uit op een tropische 30,0°C; normaal
voor plaatsen als Bologna in het noorden
van Italië en Messina op Sicilië. De maand
telde twee hittegolven: de eerste begon
op 30 juni en duurde een week, de tweede
begon op 15 juli en hield 16 dagen aan,
vergelijkbaar met de hittegolven in 1975
(18 dagen) en 1976 (17 dagen). Juli 2006
was ook zeer droog, maar niet overal in het
land. Flinke buien, zelfs wolkbreuken, lieten
op een aantal plaatsen veel water achter,
waardoor de uiteindelijk maandsom sterk
uiteenliep. Op sommige plaatsen viel circa 90
millimeter, maar De Kooy (Texel) had met vier
millimeter de droogste juli ooit! Gemiddeld
over het land viel circa 25 millimeter tegen 70
millimeter normaal.
Het zomerse weer werd veroorzaakt door een
groot hogedrukgebied boven West-Europa
en twee kleinere lagedrukgebieden ten
zuidwesten en zuidoosten, die de weg
blokkeerden voor depressies.
Een hittegolf is een aaneengesloten periode
van minstens vijf dagen met zomerse temperaturen
in De Bilt (25,0°C of meer) waarvan er
zeker drie tropisch zijn (tenminste 30°C). De
hittegolf van juli 2006 is al de zesde van de
21e eeuw. In de periode 2003 t/m 2006 kreeg
ons land elke zomer te maken met minstens
één hittegolf en sinds 1901 telde het KNMI er
in totaal 38, van wisselende lengte.
De kans op een hittegolf neemt toe door
klimaatverandering. Zo is de herhalingstijd
van de hete zomer van 2003 op dit moment
eens per tien jaar, maar in 2050 ligt deze
kans op eens per twee jaar (de KNMI-klimaatscenario’s
G+ en W+). Een toename van het
aantal hittegolven zal eff ect hebben op de
waterkwantiteit (waterstanden, afvoeren)
en de waterkwaliteit. Naar de eff ecten van
een hittegolf (en droogte in algemene zin)
op de fysisch-chemische waterkwaliteit is
nog relatief weinig onderzoek verricht. Wel
zijn verkennende studies uitgevoerd in de
Friese wateren 2) , de Rijn 3) en de Maas 4) . In
het algemeen wordt een verslechtering van
de chemische waterkwaliteit aangetoond
tijdens perioden van droogte (bijvoor-
*thema platform
beeld een toename van chloride). Wat de
ecologische waterkwaliteit betreft, gaat
de aandacht vooral uit naar de verhoging
van de watertemperatuur en de daarmee
samenhangende toename van algenbloei,
verschuiving van soorten (meer cyanobacteriën
5) ), de opkomst van exoten
(bijvoorbeeld de grote waternavel) en een
toenemende kans op botulisme.
Juli 2006 kan exemplarisch zijn voor
toekomstige zomers als de klimaatverandering
doorzet. Vanuit die optiek is de waterkwaliteit
onderzocht in de Rijn en de Maas in diezelfde
zomer. Het doel van deze studie was om de
eff ecten van een hittegolf op de waterkwaliteit
te onderzoeken. De basis voor de studie
vormen metingen van Aqualarm: het alarmeringssysteem
waarmee de waterkwaliteit van
de grote rivieren aan de landsgrenzen wordt
bewaakt. Het aantal parameters dat binnen
Aqualarm wordt gemeten, is relatief beperkt,
maar de meetfrequentie (op uurbasis) is
aanzienlijk hoger dan die van het reguliere
monitoringsprogramma (MWTL) van de Rijn
en de Maas. In de huidige studie beperken we
ons tot de parameters chloride, watertemperatuur,
zuurstof, pH en chlorophyl-a. De data
zijn afkomstig van Aqualarm, behalve voor
chlorophyl-a, waarvan de data afkomstig zijn
van het reguliere monitoringsprogramma.
Alle meetgegevens hebben betrekking op de
locaties Lobith (Rijn) en Eijsden (Maas).
H 2O / 22 - 2007
41

Resultaten
De afvoer van de Rijn (Lobith) en de Maas
(Eijsden) in de zomer van 2006 (juni t/m
augustus) is weergegeven in afbeelding 1.
De afvoer is begin juni relatief hoog, maar
daarna treedt een sterke terugval op van het
debiet. De laagste afvoeren zijn gemeten
op 20 juli in de Maas (23 kubieke meter
per seconde) en op 29 juli in de Rijn (1152
kubieke meter per seconde). Daarna stijgt de
afvoer weer, door de overvloedige regenval
in de maand augustus.
Afbeelding 2 toont de chlorideconcentraties
in dezelfde periode. Het verloop van chloride
is sterk gerelateerd aan de afvoer, zoals ook in
eerdere studies is gevonden 3),4) ). De concentraties
zijn begin juni relatief laag, maar
lopen dan sterk op. Piekwaarden worden
bereikt op 21 juli in de Maas (68 mg/l) en 30
juli in de Rijn (122 mg/l), op het moment dat
de afvoer minimaal is. Deze concentraties
liggen beneden de drinkwaternorm van 150
mg/l. In de droge zomer van 2003 werd deze
grens wel enige tijd overschreden in de Rijn
(maximaal 184 mg/l 3) ). In augustus dalen de
chlorideconcentraties weer, terwijl de afvoer
aantrekt. Uit een nadere analyse bleek dat
de concentraties omgekeerd evenredig zijn
met de afvoer, net als voor andere drinkwaterrelevante
stoff en als fl uoride, bromide en
sulfaat 3),4) . Dit gedrag kan worden verklaard
door een afname van de verdunning van
puntlozingen bij lage afvoeren. Een afname
van de afvoer leidt dus vaak tot verslechtering
van de waterkwaliteit.
In afbeelding 3 wordt het verloop
weergegeven van de watertemperatuur,
het zuurstofgehalte en de pH in de Rijn
in juli 2006. Uit deze grafi ek blijkt dat de
watertemperatuur nagenoeg de hele maand
boven de 25°C ligt. In de tweede helft van juli
worden extreem hoge watertemperaturen
bereikt, tot 28°C. Uit de tabel blijkt dat de
gemiddelde (!) watertemperatuur bijna een
week tussen de 27 en 28°C heeft gelegen.
Op 27 juli wordt een historisch maximum
bereikt, met een maximale watertemperatuur
van 28,0°C en een gemiddelde temperatuur
van 27,7°C. Wanneer deze situatie een halve
dag langer had aangehouden, zouden vier
elektriciteitscentrales zijn stilgelegd 6) .
De toenmalige minister van Verkeer en
Waterstaat heeft in 2006 met de elektriciteitssector
en andere warmtelozers afgesproken
dat verhogingen van de watertemperatuur
tot een maximum van 28°C zijn toegestaan,
maar dat die grens strikt zal worden
gehandhaafd. Nederland is in 2006 dus
door het oog van de naald gekropen, maar
het is, gegeven de klimaatscenario’s van
het KNMI, duidelijk dat een groot risico op
overschrijding van deze ‘werknorm’ bestaat.
De vraag is bovendien wat dergelijke watertemperaturen
betekenen voor het ecologisch
functioneren en de gebruiksfuncties van de
Rijn (bijvoorbeeld als bron voor drinkwater).
Een tip van de sluier wordt opgelicht door
het verloop van het zuurstofgehalte en de
pH (zie afbeelding 3). Beide parameters laten
een sterke toename zien in de eerste en de
derde week van juli 2006, waarbij tevens
sprake is van een dag-nachtcyclus. Deze
42 H 2O / 22 - 2007
Afb. 1: Afvoer van de Rijn (Lobith) en de Maas (Eijsden) in de periode juni t/m augustus 2006.
Afb. 2: Chlorideconcentratie in de Rijn (Lobith) en de Maas (Eijsden) in de periode juni t/m augustus 2006.
Afb. 3: Verloop van de watertemperatuur, zuurstof en de pH in de Rijn (Lobith) in juli 2006.
schommelingen wijzen op een aanzienlijke
algenbloei, wat wordt bevestigd door de
concentratie chlorophyl-a in het rivierwater
(zie afbeelding 4). Algenbloei leidt tot afgifte
van zuurstof aan de waterkolom (oververzadiging)
en onttrekking van opgelost koolzuur
(pH stijging) gedurende de dag, maar ‘s
nachts is de respiratie dominant, waardoor
het zuurstofgehalte en de pH juist dalen.
Overigens is het zuurstofgehalte in juli 2006
in de Rijn niet beneden de ecologische norm
van 5 mg/l geweest (zie afbeelding 3).
In de Maas is een vergelijkbaar verloop van
de temperatuur, het zuurstofgehalte en de
pH waar te nemen als in de Rijn, maar hier

Afb. 4: Concentratie chlorophyl-a in de Rijn (Lobith) in de periode juni t/m augustus 2006.
Afb. 5: Verloop van de watertemperatuur, zuurstof en de pH in de Maas (Eijsden) in juli 2006.
Afb. 6: Dag-nachtcyclus van de watertemperatuur, zuurstof en de pH in de Maas (Eijsden) van 18 tot 23 juli 2006.
zijn de fl uctuaties van het zuurstofgehalte en
de pH nog veel extremer (zie afbeeldingen
5 en 6). Van 20 tot 29 juli schommelt de
gemiddelde temperatuur van het Maaswater
rond de 26°C. Op 24 juli wordt de hoogste
temperatuur bereikt: gemiddeld 26,2°C met
een maximum van 27,9°C.
Uit de ontwikkeling van het zuurstofgehalte
en de pH kunnen twee perioden
van algenbloei worden afgeleid, namelijk
in de eerste week van juli (beperkt) en de
*thema platform
Watertemperatuur van de Rijn (Lobith) in de tweede
helft van juli 2006 (in °C).
datum mini- maxi- gemidmum
mum deld
15 juli 24,6 25,4 25,0
16 juli 24,6 25,5 25,0
17 juli 24,9 26,2 25,5
18 juli 25,6 26,7 26,1
19 juli 26,0 27,1 26,5
20 juli 26,5 27,1 26,8
21 juli 26,3 27,2 26,8
22 juli 26,7 27,2 26,9
23 juli 26,6 27,2 26,9
24 juli 26,6 27,5 27,0
25 juli 26,8 27,7 27,2
26 juli 26,9 27,9 27,4
27 juli 27,5 28,0 27,7
28 juli 27,3 27,7 27,5
29 juli 26,7 27,3 27,0
30 juli 26,4 26,9 26,7
31 juli 25,8 26,3 26,1
laatste twee weken van juli (zeer groot). De
metingen van chlorophyl-a bevestigen dit
beeld (zie afbeelding 7). De dag-nachtfl uctuaties
in de pH en het zuurstofgehalte zijn
bijzonder extreem te noemen (zie afbeelding
6). Zeer waarschijnlijk hebben deze
fl uctuaties tot een aanzienlijke belasting van
het ecosysteem geleid. De lage zuurstofconcentraties
gedurende de nacht (orde 1-3
mg/l) en de hoge pH-waarden (omzetting
van ammonium in ammoniak) kunnen
vissterfte tot gevolg hebben. Bij Rijkswaterstaat
directie Limburg zijn echter geen
meldingen van grootschalige vissterfte in juli
2006 bekend.
Implicaties voor het
waterkwaliteitsbeleid
Uit deze studie blijkt dat de waterkwaliteit
van de Rijn en de Maas aanzienlijk kan
verslechteren tijdens een hittegolf en de
lage afvoeren die daarmee gepaard gaan.
Dit wordt enerzijds veroorzaakt door een
verminderde verdunning van puntlozingen,
anderzijds door een verhoging
van de watertemperatuur en het gebrek
aan doorstroming (in de Maas), waardoor
algenbloei optreedt en ‘s nachts een ernstig
zuurstoftekort kan ontstaan (zie afbeeldingen
5 en 6). De toename van de chlorideconcentratie
in juli 2006 (zie afbeelding
2) is op zich geen groot probleem, omdat
de gemeten concentraties in de Rijn en de
Maas onder de drinkwaternorm van 150
mg/l liggen. Maar de toename van chloride
illustreert ook en vooral dat het eff ect van
puntbronnen op de waterkwaliteit sterker
wordt bij lage afvoer, vanwege een afname
van de verdunning.
Zo is eveneens sprake van een sterke
toename van de fl uorideconcentratie in de
Maas bij lage afvoeren 4) en is in het droge
najaar van 2003 een abnormaal hoge
hormoonverstorende activiteit gemeten in
de Maas 7) . Zowel fl uoride (industrie bij Luik)
als hormoonverstorende stoff en (rwzi’s)
zijn vooral afkomstig van puntbronnen.
De hier geconstateerde afname van de
H 2O / 22 - 2007
43

Afb. 7: Concentraties chlorophyl-a in de Maas (Eijsden) in de periode juni t/m augustus 2006.
Afb. 8: Ontwikkeling van de watertemperatuur in het (derde) spaarbekken van de Biesbosch en in de Maas
(Eijsden en Keizersveer) in juli 2006.
verdunning bij lage afvoeren heeft dus
belangrijke implicaties voor de Wvo-vergunningverlening,
in het bijzonder voor de
immissietoets die wordt uitgevoerd om de
eff ecten van een lozing op de waterkwaliteit
in te schatten 8) . Om het watersysteem bij
lage afvoeren afdoende te beschermen
is het evident dat de laagwaterafvoer
maatgevend moet zijn bij deze toets en niet
de gemiddelde afvoer zoals thans het geval
is. Wanneer het beleid onvoldoende rekening
houdt met lage afvoeren, worden chemische
waterkwaliteitsdoelen mogelijk niet gehaald
in perioden van langdurige droogte. Daar
komt bij dat ook realisatie van de ecologische
doelstellingen gevaar kan lopen door de
extreem hoge watertemperaturen van het
oppervlaktewater bij een hittegolf en de,
daarmee gepaard gaande, algenbloei en
lage zuurstofconcentraties in de nacht. Nog
afgezien van de overige ecologische consequenties
van een verhoogde watertemperatuur
2),5) .
Naast de ecologische risico’s heeft de
hoge watertemperatuur gevolgen voor de
44 H 2O / 22 - 2007
gebruiksfuncties van het water. Een hoge
watertemperatuur vormt een risico voor
drinkwaterbedrijven die oppervlaktewater
innemen en direct (zonder bodempassage)
verwerken tot drinkwater (Evides en PWN).
Beide bedrijven beschikken weliswaar over
een spaarbekken, waardoor fl uctuaties in
de temperatuur worden afgezwakt, maar de
temperatuur in het bekken kan tijdens een
hittegolf gevaarlijk dicht bij de 25°C-grens
komen. In juli 2006 ging het in het Biesboschbekken
net goed, zoals afbeelding 8 laat zien.
De wettelijk toegestane maximale
temperatuur van het drinkwater (aan de
tap) is 25°C. Een hoge temperatuur van het
oppervlaktewater leidt, bij directe inname,
tot een hoge temperatuur van het water in
het leidingnet. Het toestaan van koelwaterlozingen
tot een maximale watertemperatuur
van 28°C betekent voor de drinkwatersector
een toename van de kans op overschrijdingen
van de watertemperatuur aan de tap
en een groter risico op microbiële infecties
(bijvoorbeeld Legionella).
De resultaten van deze studie zijn eveneens
van belang voor de implementatie van de
Kaderrichtlijn Water. Artikel 4.6 van de KRW
stelt onder meer dat een tijdelijke achteruitgang
van de toestand van waterlichamen
niet strijdig is met de richtlijn, als deze
achteruitgang het resultaat is van natuurlijke
omstandigheden die uitzonderlijk zijn of niet
redelijkerwijze waren te voorzien. De KRW
doelt hierbij met name op extreme overstromingen
of langdurige droogteperioden.
Het lijkt echter moeilijk vol te houden,
dat de eff ecten van droogte op de waterkwaliteit
niet redelijkerwijze zijn te voorzien.
Deze eff ecten zijn inmiddels genoegzaam
bekend 2),3),4),5) , terwijl eveneens breed wordt
erkend dat de kans op (extreme) droogte
waarschijnlijk toeneemt door klimaatverandering.
Het lijkt dan ook verstandig dat het
Nederlandse waterkwaliteitsbeleid een
meer pro-actieve houding aanneemt met
betrekking tot de eff ecten van droogte
en hittegolven op de waterkwaliteit dan
thans het geval is. In concreto betekent dit
aanscherping van de immissietoets in de
Wvo-vergunningverlening (laagwaterafvoer
moet maatgevend zijn) en het terugdraaien
van de versoepeling van de emissie-eisen
voor koelwater, waartoe de minister van
Verkeer en Waterstaat in 2006 heeft besloten.
In de internationale riviercommissies (IRC,
IMC) zal Nederland meer aandacht moeten
vragen voor de opwarming van de Rijn en de
Maas en de consequenties die dat heeft voor
de waterkwaliteitsdoelen en de gebruiksfuncties
in Nederland tijdens perioden van
droogte. Om de toenemende gevolgen van
droogte en hittegolven op de waterkwaliteit
en de drinkwatervoorziening op te kunnen
vangen, zijn deze maatregelen onontbeerlijk.
LITERATUUR
1) KNMI (2006). Persbericht 4 augustus.
2) Loeve R., T. Claassen en P. Droogers (2006).
Klimaatverandering en waterkwaliteit. H 2O nr. 22,
pag. 19-22.
3) Van Bokhoven A. en G. Zwolsman (2007).
Klimaatverandering en de waterkwaliteit van de
Rijn. H 2O nr. 9, pag. 34-37.
4) Van Vliet M. en G. Zwolsman (2007).
Klimaatverandering en de waterkwaliteit van de
Maas. H 2O nr. 9, pag. 29-33.
5) Mooij W., S. Hülsmann, L. de Senerpont Domis, B.
Nolet, P. Bodelier, P. Boers, L. Dionisio Pires, H. Gons,
B. Ibelings, R. Noordhuis, R. Portielje, K. Wolfstein en
E. Lammens (2005). The impact of climate change
on lakes in the Netherlands: a review. Aquatic
Ecology 39, pag. 381-400.
6) Kohsiek L. (2007). Nattere winters, hogere dijken?
Presentatie tijdens CSO-jubileumsymposium
‘Klimaatverandering en waterbeheer’ in Zeist op 3
oktober.
7) Puijker L., J. van Genderen en T. van den Hoven
(2004). Oestrogene eff ecten in drinkwater en
oppervlaktewater uit de Maas. Rapport KWR
04.045. Kiwa Water Research.
8) Commissie Integraal Waterbeheer (2000).
Emissie-immissie; prioritering van bronnen en de
immissietoets.

Alexander Bakker, KNMI
Janette Bessembinder, KNMI
Neerslagreeksen voor de
KNMI’06-scenario’s
Het KNMI heeft een computertransformatieprogramma ontwikkeld als
aanvulling op de KNMI’06-klimaatscenario’s. Hiermee kan een historische
neerslag- of temperatuurreeks op dagbasis omgezet worden in een reeks die
past bij het klimaat onder één van de vier KNMI’06-klimaatscenario’s voor een
bepaalde tijdshorizont. In dit artikel wordt toegelicht hoe het programma
werkt voor neerslag en wat de mogelijkheden en beperkingen zijn.
De KNMI’06-scenario’s geven een
beeld van de mogelijke veranderingen
van een groot aantal
klimaatvariabelen in de toekomst (zie de
tabel). De scenario’s voorzagen in eerste
instantie niet in tijdreeksen voor de toekomst.
Met name vanuit de hydrologische hoek
kwamen veel verzoeken bij het KNMI binnen
om tijdreeksen voor het gehele jaar te leveren.
Neerslag- en temperatuurreeksen van
klimaatmodellen zijn zelden direct
toepasbaar voor klimaateff ectstudies. Los
van de beperkte ruimtelijke resolutie zijn de
variaties van dag-op-dag in de modelreeksen
niet altijd even realistisch. Transformatie van
historische tijdreeksen is een alternatief om
bepaalde eff ecten van klimaatverandering
op de waarnemingen te representeren. Deze
getransformeerde tijdreeksen kunnen vaak
wel direct gebruikt worden als basis voor
bijvoorbeeld hydrologische modellen. Ze
kunnen ook gebruikt worden om schattingen
te maken van een aantal afgeleide klimaatparameters,
bijvoorbeeld het aantal dagen met
vorst of de dagelijkse neerslagsom die eens
per jaar wordt overschreden.
Om een eenduidig gebruik van de scenario’s
te bewerkstelligen, heeft het KNMI een
computertransformatieprogramma
ontwikkeld (climexp.knmi.nl/scenarios_
monthly). Hiermee zijn snel dagreeksen voor
verschillende KNMI’06-scenario’s, tijdshorizonten
en locaties te genereren. Naast
een programma voor de transformatie van
neerslag bestaat ook een programma voor
de transformatie van temperatuur. In dit
artikel wordt alleen ingegaan op de transformatie
van neerslagreeksen.
Veranderingen in neerslag rond 2050 ten opzichte van 1976-2005, volgens de KNMI’06-scenario’s.
G G+ W W+
wereldwijde temperatuurstijging +1°C +1°C +2°C +2°C
verandering in luchtstromingspatronen
in West-Europa nee ja nee ja
winter (december t/m februari) gemiddelde
neerslaghoeveelheid +4% +7% +7% 14%
aantal natte dagen (≥0,1 mm) 0% +1% 0% +2%
tiendaagse neerslagsom die eens in de tien
jaar wordt overschreden +4% +6% +8% +12%
zomer (juni t/m augustus) gemiddelde
neerslaghoeveelheid +3% -10% +6% -19%
aantal natte dagen (≥0,1 mm) -2% -10% -3% -19%
dagsom van de neerslag die eens in de tien
jaar wordt overschreden +13% +5% +27% +10%
*thema platform
Afl eiding van de relatieve
veranderingen per maand en
tijdshorizont
De KNMI’06-scenario’s geven mogelijke
relatieve veranderingen van het aantal dagen
met meer dan 0,05 mm neerslag (de natte
dagfrequentie of NDF), de gemiddelde
neerslag op zulke dagen (P gem) en de dagsom
die op één procent van die dagen wordt
overschreden (Q99) ten opzichte van het
klimaat rond 1990 (de periode 1976-2005).
Deze veranderingen zijn alleen expliciet
bepaald voor de winter- en zomermaanden
rond 2050 en 2100 1) . Voor een willekeurige
tijdshorizont wordt gebruik gemaakt van
lineair geïnterpoleerde waarden tussen 1990,
2050 en 2100.
Voor het transformatieprogramma zijn de
relatieve veranderingen voor de winter en
zomer omgezet naar waarden voor alle
kalendermaanden, zodanig dat de veranderingen
gemiddeld over de maanden juni
t/m augustus en gemiddeld over december
t/m februari overeenkomen met de voorgeschreven
waarden voor respectievelijk de
zomer- en wintermaanden. Op de genoemde
internetpagina zijn ook de maandelijkse
veranderingen beschikbaar voor potentiële
verdamping rond 2050 en 2100 onder de vier
scenario’s.
Transformatiefunctie
In de scenario’s zijn de relatieve veranderingen
van P gem en Q99 niet gelijk. Daarom kan geen
gebruik gemaakt worden van een schaling,
waarbij de neerslag in de historische reeks
voor elke dag met een vast percentage wordt
verhoogd of verlaagd (de zogeheten deltamethode).
Door te transformeren met een
machtsfunctie (formule 1) is het wel mogelijk
om een relatieve verandering op te leggen die
afhankelijk is van de hoeveelheid neerslag.
H 2O / 22 - 2007
45

P * = a(P-th) b + th,
waarbij P * de getransformeerde neerslag
is, P de neerslag in de historische reeks, a
en b de coëffi ciënten en th een constante
drempelwaarde van 0,05 millimeter. Deze
drempelwaarde is nodig om te voorkomen
dat natte dagen droog worden door de transformatie.
De coëffi ciënten a en b zijn iteratief
geschat, zodanig dat de relatieve veranderingen
van P gem en de Q99 van de getransformeerde
reeks exact overeenkomen met de
opgelegde veranderingen in het scenario.
Schatting van coëffi ciënten a en b
De waarden van a en b zijn bepaald aan de
hand van de historische neerslagreeksen
van 13 stations (1976-2005) op dagbasis
uit ECA&D (‘s ochtends om 8.00 uur UTC
afgetapt). De neerslagstatistieken van de
individuele stations verschillen onderling
licht van elkaar. Door de 13 reeksen samen
te voegen tot één lange reeks kan echter
een meer robuuste schatting van Q99 per
kalendermaand gemaakt worden en kunnen
de coëffi ciënten beter geschat worden.
Schatting op basis van de individuele
reeksen leverde gemiddeld bijna dezelfde
coëffi ciënten op als op basis van de samengestelde
reeks van 390 jaar.
Het voordeel van de bovenstaande
benadering is dat de consistentie tussen
getransformeerde neerslagreeksen van
verschillende stations groter is. Nadeel is dat
de relatieve veranderingen van individuele
tijdreeksen na transformatie licht kunnen
afwijken van het scenario.
Functie voor extreme waarden
Op basis van de analyses voor de KNMI’06scenario’s
is het niet mogelijk aan te geven
hoe dagsommen met een herhalingstijd van
meer dan tien jaar zullen veranderen in de
toekomst. Bij het gebruik van een machtsfunctie
kunnen de grootste historische
dagsommen (bijvoorbeeld 91 millimeter
op 19 juli 2001 in West-Terschelling) met
de transformatie rond 2100 meer dan 100
procent toenemen. Dit wordt niet geloofwaardig
geacht. Daarom is ervoor gekozen
om voor dagneerslagsommen groter of
gelijk aan Q99 allemaal dezelfde relatieve
verandering te gebruiken.
Aanpassen van de natte
dagfrequentie
De transformatie bestaat uit twee stappen.
Eerst wordt de natte-dagfrequentie (NDF)
voor elke kalendermaand aangepast aan
de scenariowaarden door dagen met
neerslag te verwijderen of toe te voegen
aan de historische neerslagreeks. Willekeurig
aanpassen van de NDF kan de kansverdeling
van de overblijvende natte dagen sterk
veranderen. Daarom is gezocht naar een
methode waarbij de statistische eigenschappen
van natte dagen zo min mogelijk
veranderen door het aanpassen van de NDF.
Per kalendermaand worden alle natte
dagen gesorteerd op grootte van de
neerslagsom. Bij een afname van de NDF
worden vervolgens gelijkmatig natte dagen
uit de sortering (en dus gelijkmatig over de
kansverdeling) verwijderd, dat wil zeggen
46 H 2O / 22 - 2007
Afb. 1: Verwijderen van natte dagen voor augustus voor station West-Terschelling op basis van de hoeveelheid
neerslag. Links de data waarop neerslag is gemeten, rechts de hoeveelheid neerslag op die dag. De data
waarachter geen blauw of rood blok staat, zijn ‘droog gemaakt’ indien respectievelijk 10 of 20 procent natte
dagen zijn verwijderd.
Afb. 2: Relatieve verandering per maand van P gem onder het W+-scenario voor het klimaat rond 2100 ten
opzichte van 1976-2005.
Afb. 3: Relatieve verandering per maand van Q99 onder het W-scenario voor het klimaat rond 2100 ten opzichte
van 1976-2005.

dagsom (mm)
60
50
40
30
20
10
0
1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005 2010
de neerslag wordt gelijk gesteld aan 0
millimeter. Bij een afname van bijvoorbeeld
20 procent wordt dus elke vijfde natte dag in
de rangorde ‘droog gemaakt’ (zie afbeelding
1). Op deze manier blijft de kansverdeling
en dus ook P gem en Q99 van de natte dagen
vrijwel ongewijzigd.
Bij een toename van NDF moet niet alleen
bepaald worden welke dagen ‘nat gemaakt’
moeten worden, maar ook hoeveel neerslag
zo’n nieuwe natte dag moet krijgen. De
nieuwe natte dagen worden zo gelijk
mogelijk over de tijd verdeeld door steeds
de eerste droge dag na een vast aantal natte
dagen nat te maken. Het toekennen van
de neerslaghoeveelheid op zo’n nieuwe
natte dag gebeurt op basis van de op
neerslaghoeveelheid gesorteerde reeks. De
neerslaghoeveelheden voor nieuwe natte
dagen worden gelijkmatig getrokken uit de
gesorteerde reeks. Vervolgens worden ze
toegekend aan de nat te maken dagen op
basis van de grootte van de neerslagsom
van de voorafgaande dag. De grootste toe te
voegen neerslagsom wordt toegekend aan
de droge dag met de grootste neerslagsom
de dag ervoor, enz.
Validatie van de transformatie
De getransformeerde neerslagreeksen zijn
consistent met de KNMI’06-scenario’s. Voor
elke kalendermaand komt de relatieve
verandering van NDF exact en die van P gem
zeer goed overeen met de scenario’s. De
verandering van Q99 kan meer afwijken,
maar klopt gemiddeld goed. De afbeeldingen
2 en 3 laten voor enkele scenario’s
en voor het klimaat rond 2100 de relatieve
veranderingen in P gem en Q99 per kalendermaand
zien. De vierkantjes corresponderen
met het scenario, de zwarte doorgetrokken
lijn geeft de relatieve verandering van de
getransformeerde samengestelde reeks
en de overige lijnen representeren de 13
individuele getransformeerde neerslagreeksen.
Temporele en ruimtelijke samenhang
De KNMI’06-scenario’s gaan niet expliciet in
op de ruimtelijke en temporele correlatie.
Doordat bij het ‘droog maken’ van natte
dagen geen rekening wordt gehouden met
de neerslag van omliggende dagen en de
neerslag van naburige stations, neemt de
ruimtelijke en temporele correlatie licht af.
De afname in ruimtelijke correlatie tussen
de individuele getransformeerde reeksen
voor 2050 bedraagt ongeveer 0,02 voor
het G-scenario tot ongeveer 0,06 voor het
W+-scenario. De afname van de temporele
correlatie is ongeveer half zo groot.
Een soortgelijke beperking geldt voor de
samenhang tussen neerslag en temperatuur,
aangezien neerslag en temperatuur apart
van elkaar worden getransformeerd. Dit
moet men zich realiseren bij het berekenen
van afgeleide klimaatvariabelen, waarin
temperatuur en neerslag gecombineerd zijn,
zoals het aantal zomerse dagen met neerslag.
De volgorde van gebeurtenissen in de
getransformeerde reeksen wordt sterk
bepaald door de volgorde in de historische
reeksen. De getransformeerde reeksen
zijn mede daarom minder geschikt voor
het bepalen van de kans op een bepaalde
sequentie van gebeurtenissen in de
*thema platform
60
50
40
30
20
10
0
2085 2090 2095 2100 2105 2110 2115 2120
Afb. 4: Gemeten neerslag voor station De Bilt in de periode 1976-2005 (links) en de getransformeerde neerslagreeks voor het W+-scenario rond 2100 (rechts).
dagsom (mm)
advertentie
toekomst, zoals het aantal dagen aaneengesloten
met meer dan tien millimeter neerslag
of een droge periode van minimaal 30 dagen.
Maximale neerslagsom
Bij een sterke afname van de NDF wordt bij
het huidige transformatieprogramma de dag
met de hoogste neerslagsom van de desbetreff
ende kalendermaand ‘droog gemaakt’.
Dit is het geval voor het W+-scenario voor
de maand augustus bij een tijdshorizont
vanaf 2080 en voor de maanden juli en
september vanaf 2090. Als het dagmaximum
van de historische tijdreeks in één van deze
maanden is gevallen, kan de maximale
dagsom in de reeks door de transformatie
kleiner worden, wat tegen de intuïtie ingaat.
Dit wil niet zeggen dat de reeks niet past
bij het W+-scenario, maar het toont aan dat
de grootste extremen met zorgvuldigheid
behandeld moeten worden.
Afbeelding 4 laat een voorbeeld zien van
een gemeten neerslagreeks en een getransformeerde
reeks voor W+ rond 2100 voor
station De Bilt. Ondanks het wegvallen van
sommige dagen met veel neerslag door het
‘droog maken’ van dagen, is te zien dat het
aantal millimeters regen op dagen met veel
neerslag in de getransformeerde reeks is
toegenomen ten opzichte van de gemeten
reeks. De gemiddelde jaarlijkse maximale
dagsom neemt in dit voorbeeld met 19
procent toe.
LITERATUUR
1) Van den Hurk B. et al. (2006). Climate change
scenarios 2006 for the Netherlands. WR 2006-01.
KNMI.
H 2O / 22 - 2007
47

Jaap Kwadijk, Deltares i.o.
Saskia van Vuren, Deltares i.o.
Keimpe Wieringa, Milieu- en Natuurplanbureau
Luit-Jan Dijkhuis, Ministerie van Verkeer en Waterstaat / voorzitter LBOW-werkgroep klimaatscenario’s
Een afwegingskader voor de
keuze van klimaatscenario’s in
het waterbeheer
In het Nationaal Bestuursakkoord Water (NBW) is afgesproken dat voor het
waterbeleid grosso modo wordt uitgegaan van het WB21-middenscenario voor
het klimaat. Vanwege het uitkomen van nieuwe klimaatscenario’s van het KNMI
bestaat aanleiding om dit vertrekpunt te heroverwegen. Om naar de toekomst
toe adequaat met de klimaatscenario’s om te gaan is door Deltares (i.o.) een
afwegingskader opgesteld waarmee een bestuurlijk besluit over eenduidig
gebruik van nieuwe klimaatscenario’s in het waterbeheer voorbereid kan worden.
Dit artikel beschrijft dit afwegingskader en geeft de belangrijkste conclusies en
aanbevelingen ten aanzien van het gebruik van de nieuwe klimaatscenario’s.
Waterbeleid gericht op adaptatie
aan klimaatveranderingen staat
nog in de kinderschoenen. In
Nederland kan het Nationaal Bestuursakkoord
Water, opgesteld naar aanleiding
van de uitkomsten van de Commissie
Waterbeheer 21ste eeuw (WB21), als eerste
poging worden gezien voor het landelijke
waterbeheer om tot een dergelijk beleid
te komen. Ten opzichte van het eerdere
waterbeheer was het nieuwe element dat
bij het ontwerp van beheer rekening werd
gehouden met toekomstige veranderingen
in de natuurlijke randvoorwaarden als gevolg
van verwachte klimaatverandering.
Uitgangspunt voor de veranderende
toekomst waren de drie klimaatscenario’s
die in het kader van WB21 zijn ontwikkeld:
WB21-laag, -midden en -hoog 4),5) . Deze
scenario’s laten zich het best kenschetsen
als ‘nat’, ‘natter’ en ‘natst’. De scenario’s
suggereren dat de onzekerheid in de
toekomstige ontwikkelingen met name zit
in de grootte van de veranderingen en niet
in de richting. Hierdoor lag het voor de hand
dat, zoals in het NBW is afgesproken, bij de
toepassing van de WB21-scenario’s in watervraagstukken
tenminste van het middenscenario
moet worden uitgegaan.
Met de komst van de nieuwe KNMI-scenario’s
in 2006 2) ) veranderde dit beeld. Behalve
dat door de publicatie van vier scenario’s
een middenscenario ontbreekt, laten de
48 H 2O / 22 - 2007
scenario’s ook een meer divers beeld van
de onzekerheid in de toekomstige ontwikkelingen
zien. De scenario’s omvatten
combinaties van zeer uiteenlopende nattere
en drogere condities. Zo leidt het KNMI’06-Wscenario
tot nattere omstandigheden in de
winter en veel drogere in de zomer. Ondanks
een verdroging in de zomer nemen de
zeldzame extreme buien in de zomer echter
volgens het KNMI’06-W-scenario in omvang
toe. De komst van de nieuwe klimaatscenario’s
betekent dat opnieuw moet worden
afgewogen welke klimaatscenario’s in het
waterbeheer moeten worden toegepast.
Dit artikel bespreekt het project dat WL|Delft
Hydraulics ter ondersteuning van deze
afweging heeft uitgevoerd. In opdracht van
de werkgroep klimaatscenario’s, ingesteld
door het Landelijk Bestuurlijk Overleg
Water (LBOW, regiegroep van het NBW), is
een afwegingskader voor de toepassing
van klimaatscenario’s ontwikkeld. Hiermee
kunnen de consequenties van het gebruik
van het ene dan wel van het andere scenario
in het waterbeheer inzichtelijk worden
gemaakt. Het afwegingskader is gebruikt om
de voor’s en tegen’s van een aantal beleidsopties
overzichtelijk op een rij te zetten en de
keuze van de toepassing van klimaatscenario’s
in het waterbeheer te vergemakkelijken.
Bij het uitvoeren van het project is veel
waarde gehecht aan het draagvlak onder
de vertegenwoordigers van de werkgroep
en een brede groep van belanghebbenden
en deskundigen uit de onderzoekswereld.
Gedurende de uitvoering van het project
zijn de inhoudelijke bevindingen regelmatig
besproken met de werkgroep klimaatscenario’s
met daarin vertegenwoordigers van de
beleidsgremia Verkeer en Waterstaat (DGW),
VROM, LNV, IPO, Unie van Waterschappen,
VNG en de kennisinstellingen Milieu- en
Natuurplanbureau, Rijkswaterstaat-Waterdienst
en het KNMI. Daarnaast zijn de aanpak
en de resultaten besproken met een aantal
deskundigen van diverse universiteiten en
technische instituten.
Beslissingen in het waterbeheer
Gedurende het onderzoek zijn de volgende
uitgangspunten gehanteerd:
• Het huidige waterbeheer functioneert
goed onder de huidige en historische klimatologische
randvoorwaarden. Mogelijk staat
dit ter discussie, maar die discussie wordt hier
niet gevoerd;
• De klimatologische en hydrologische
verschillen tussen de klimaatscenario’s
vormen niet de kern van de zaak, maar in
hoeverre deze verschillen zouden kunnen
leiden tot andere beleidsbeslissingen.
Hierbij is het van belang om te erkennen
dat klimaatfactoren niet de enige sturende
factoren zijn in het waterbeheer maar
dat ook andere sociale en economische
factoren een grote rol spelen.

Afb. 1: Classifi catie voor de beoordeling van het waterbeheer en -beleid.
In het onderzoek staat de vraag centraal of
de verschillen tussen de oude en nieuwe
klimaatscenario’s zo groot zijn dat gestelde
beleidsdoelen niet, wel of juist ruim gehaald
worden. De analyse komt neer op de
beantwoording van de vraag: Stel dat beleid
was ontwikkeld uitgaande van één van de
WB21-scenario’s en op termijn blijkt dat het
klimaat zich ontwikkeld volgens één van de
KNMI’06 scenario’s, worden de beleidsdoelen
dan gehaald of zijn extra maatregelen noodzakelijk?
Of is er te veel beleid ontwikkeld?
Bovenstaande drie punten zijn belangrijke
criteria om de keuze voor een bepaald
klimaatscenario met betrekking tot beleidsrisico’s
te beoordelen. De criteria hebben
betrekking op de planningshorizon van
politici en beleidmakers.
Criteria die van belang zijn voor beoordeling
van beleid op de langere termijn zijn de
termijn waarop het gevoerde beleid blijft
voldoen na het zichtjaar en hoe gemakkelijk
op termijn alternatief beleid kan worden
geformuleerd.
Om deze criteria te beantwoorden, is het
nodig om naar het type maatregelen te
kijken die in het kader van klimaatadaptatie-
beleid worden genomen. Dat is binnen deze
studie niet gebeurd. In de afweging tussen
de klimaatscenario’s is met de laatste twee
criteria dan ook geen rekening gehouden.
Dit onderzoek beperkt zich dus tot drie
beleidscriteria: de kans op het realiseren van
beleidsdoelen, extra maatregelen en te veel
beleid.
Het beleid wordt heden ten dage afgerekend
op het halen van doelen. De inschatting
moet gemaakt worden of het vooraf
vastgestelde doel of de norm daadwerkelijk
kan worden gerealiseerd. Als blijkt dat de
realiteit tegenvalt of er nieuwe wetenschappelijke
inzichten zijn, dan bestaat de kans
dat extra beleid moet worden afgekondigd
en dus extra maatregelen noodzakelijk zijn.
Dit betekent dat aanvankelijk te weinig
geld is uitgegeven. Dit is lastig voor lagere
overheden, bedrijven en burgers. De totale
kosten worden hoger, doordat initiële kosten
vaak groot zijn en in dit geval vaker gemaakt
moeten worden. Politiek ligt dit ook moeilijk,
omdat sprake is van tegenvallers waarvoor
opnieuw geld moet worden gevonden.
Te veel beleid betekent dat te veel geld is
uitgegeven, omdat de maatregelen overgedimensioneerd
zijn. Achteraf had het dan
goedkoper gekund. Om hiervan geen spijt te
Afb. 2: Het gemiddelde, het maximum en het minimum van het 30-jarig lopend gemiddelde watertekort in de
zomer voor de huidige situatie en voor het zichtjaar 2050 voor de WB21- en KNMI’06-scenario’s.
*thema platform
hebben, is het van belang dat er voldoende
‘meekoppelende’ belangen zijn.
Om de kans op teveel of te weinig beleidsmaatregelen
in het waterbeheer te
beoordelen, is in dit onderzoek uitgegaan
van de drie mogelijkheden in afbeelding 1.
Een belangrijke stap om tot deze
beoordeling te komen is het vaststellen of
de verwachtingen ten aanzien van klimaatverandering
en de eff ecten hiervan op het
hydrologische systeem tussen klimaatscenario’s
signifi cant verschillen. Hiertoe zijn de
klimatologische en hydrologische verschillen
tussen de WB21- en KNMI’06-scenario’s
gerelateerd aan de natuurlijke variabiliteit die
in het watersysteem aanwezig is.
Indien de verschillen in hydrologische
eff ecten tussen de klimaatscenario’s
binnen de marges vallen van de natuurlijke
waargenomen variabiliteit, bestaat weinig
aanleiding het huidige klimaatadaptatiebeleid
aan te passen. Bijstellen van
het huidige beheer is dan niet nodig.
Uitgangspunt in dit onderzoek is immers
dat het huidige beheer afgestemd is op de
bestaande natuurlijke variatie. In dergelijke
gevallen is het aannemelijk dat andere
ontwikkelingen in de samenleving van veel
grotere invloed zullen zijn op het al dan
niet noodzakelijk zijn van eventuele extra
maatregelen in het waterbeheer dan klimaatverandering.
Zolang de verschillen tussen
de scenario’s kleiner zijn dan de natuurlijke
variabiliteit, is het risico gering dat vanwege
de klimaatveranderingen de waterbeheerdoelen
niet worden bereikt. Daarmee bestaat
minder noodzaak om het huidige klimaatadaptatiebeleid
aan te passen.
Analyse
Voor de volgende thema’s zijn de belangrijkste
beleidsdoelen vastgesteld en is
bepaald welke klimaatfactoren het meest
relevant waren 3) voor het halen van
de beleidsdoelen: bescherming tegen
overstromen, overig waterbeheer inzake
wateroverlast en droogte, algemene
nutsvoorzieningen én natuur en biodiversiteit.
Vervolgens is geanalyseerd in hoeverre
de verwachtingen ten aanzien van deze
klimaatfactoren tussen de klimaatscenario’s
verschillen. De verschillen tussen de klimaatscenario’s
zijn beoordeeld in relatie tot de
natuurlijke variatie die in de klimaatfactoren
waargenomen is.
Ter illustratie wordt hier een uitwerking
gepresenteerd voor het thema droogte.
Hiervoor is gekeken naar de waterbalans in
het landelijk gebied in de zomer. Als eerste
stap is de waargenomen natuurlijke variatie
in de waterbalans bepaald. Hiertoe is voor
de periode 1906-2001 voor elk jaar het
potentiële watertekort - het verschil tussen
de totale neerslag en potentiële verdamping
- in de zomerperiode tussen juni tot en met
augustus berekend. Dit levert een 95-jarige
reeks met voor elk jaar het potentiële
watertekort in de zomer. Van deze reeks is
een nieuwe reeks gemaakt met het 30-jarig
lopend gemiddelde, welke kan worden
H 2O / 22 - 2007
49

opgevat als het klimaat van de Nederlandse
waterbalans in de zomer. De spreiding tussen
de maximale en de minimale waarde van
dit 30-jarig lopend gemiddelde is een maat
voor de langjarige natuurlijke variatie in de
Nederlandse waterbalans in de zomer.
Bovenstaande exercitie is herhaald voor de
WB21- en KNMI’06-klimaatscenario’s. Voor
elk van de klimaatscenario’s is de historische
neerslag- en verdampingsreeks aangepast
met de gemiddelde verwachte veranderingen.
Als voorbeeld: voor WB21-midden
is voor elke zomermaand de neerslag in de
reeks 1906-2001 verhoogd met één procent
en de verdamping met vier procent. Op
grond hiervan is voor elk jaar opnieuw de
zomerwaterbalans berekend. Ook van deze
reeksen zijn de maximale en de minimale
potentiële watertekorten van het 30-jarig
lopend gemiddelde bepaald (afbeelding 2).
Tabel 1 geeft aan hoe de verschillen in de
potentiële watertekorten uit afbeelding 2
tussen de WB21- en KNMI’06-scenario’s zijn
geïnterpreteerd.
Met name de KNMI’06-G+- en W+-scenario’s
zijn onderscheidend. Voor deze klimaatscenario’s
neemt de gemiddelde neerslag in de
zomer sterk af, in plaats van een toename
in de WB21-scenario’s. Bovendien neemt
in het KNMI’06-W+-scenario de potentiële
verdamping veel sterker toe dan in de
WB21-scenario’s. Het watertekort in de zomer
neemt daardoor volgens de KNMI’06-plusscenario’s
en met name volgens het KNMI’06-
W+-scenario zodanig toe dat deze groter
is dan de langjarige natuurlijke variaties.
De KNMI’06-plusscenario’s laten zien dat
extreme zomerdroogte een reëlere optie is.
Dit geldt niet voor de WB21-scenario’s en de
KNMI’06-G- en -W-scenario’s.
Opgemerkt moet worden dat het actuele
watertekort sterk kan afwijken, omdat in
een groot deel van Nederland via peilbeheer
de grondwaterstand en daarmee de
hoeveelheid water in de bodem geregeld
wordt. Bovendien is de beschikbaarheid
van zoet water uit de grote rivieren van
belang. Ook hiermee is hier geen rekening
gehouden.
Op basis van bovenstaande is tabel 2
opgesteld, die het risico op het al dan niet
halen van de beleidsdoelen weergeeft.
Indien de KNMI’06-plusscenario’s, waarin
het droger wordt, werkelijkheid worden
en er in beleid is uitgegaan van één van de
WB21-scenario’s, dan heeft dat grote consequenties
voor het halen van beleidsdoelen.
Extra maatregelen zijn dan nodig om in te
spelen op de toename van het watertekort
in de zomer, als gevolg van veel drogere
zomers.
Consequenties van
beleidsalternatieven
Voor alle waterbeheerthema’s kunnen
op deze manier de risico’s van diverse
beleidsopties in beeld worden gebracht. Ter
illustratie geeft tabel 3 een overzicht van de
consequenties van het beleidsalternatief om
het WB21-middenscenario als uitgangspunt
50 H 2O / 22 - 2007
te blijven hanteren ondanks de publicatie
van de nieuwe KNMI’06-scenario’s. De tabel
laat zien dat de consequenties sterk per
beleidsthema verschillen. Dit beleidsalternatief
geeft weinig risico’s voor de beleidsterreinen
bescherming tegen overstromen
en wateroverlast (met uitzondering van het
stedelijke gebied). Een gering risico bestaat
dat te veel beleid is ontwikkeld. Voor de
kustveiligheid betekent dit dat het beleid
robuust is. De risico’s dat beleidsdoelen
niet worden gehaald, liggen voornamelijk
op de terreinen die gevoelig zijn voor
droogte. Beleid ten aanzien watertekorten is
ontwikkeld. Hierin speelt klimaatadaptatie
echter nog geen of een geringe rol.
Conclusies en aanbevelingen
Het project heeft een breed gedragen
analyse van de verschillen tussen de WB21-
en KNMI’06-scenario’s opgeleverd. Met
het ontwikkelde afwegingskader zijn de
consequenties van een aantal beleidsalternatieven
inzichtelijk gemaakt en zijn de
beleidsrisico’s die samenhangen met de
keuze van het ene of het andere klimaatscenario
als uitgangspunt in beeld gebracht.
De methode gaat uit van het perspectief
van de beleidsmaker en levert als zodanig
een bruikbaar handvat om keuzes te maken.
De aanpak levert snel en goedkoop een
beeld van de beleidsrisico’s resulterend van
de keuze van verschillende klimaatscenario’s
als uitgangspunt voor waterbeleid. Als
zodanig is de gevolgde aanpak bruikbaar
als afwegingskader voor het gebruik van
klimaatscenario’s in waterbeheer. Een nadeel
van de methode is dat in de huidige staat
(te) weinig rekening wordt gehouden met
langetermijncriteria als robuustheid en
fl exibiliteit van bepaalde waterbeheerstrategieën.
De essentie van de resultaten is dat de
beste aanpak is om per thema dat scenario
te kiezen dat de risico’s het beste afdekt. Dat
betekent dat per thema het voorkeursscenario
kan verschillen.
Op grond van de bevindingen worden de
volgende aanbevelingen gedaan:
Nieuwe scenario’s
• Onderzoek in hoeverre de klimaatscenario’s
onderscheidend zijn en afwijken van
de historische variatie. Ga in de analyse
uit van de gevolgen van de klimaatveranderingen
op het watersysteem, niet
van het klimaat zelf. Indien de klimaatscenario’s
weinig onderscheidend zijn van
de historische variatie, bestaat minder
Tabel 1: Verschil in tweede orde eff ect tussen klimaatscenario’s: watertekort in de zomer.
KNMI’06-scenario’s G G+ W W+
WB21 scenario’s
laag 0 + 0 ++
midden 0 + 0 ++
hoog 0 + 0 ++
De verschillen in de potentiële watertekorten tussen de WB21- en KNMI’06-scenario’s zijn als
volgt geïnterpreteerd:
Neemt sterk toe (++): Het minimale watertekort volgens het KNMI’06-scenario is groter dan het
maximale tekort volgens het WB21-scenario.
Neemt toe (+): Het gemiddelde watertekort volgens het KNMI’06-scenario is groter dan
het maximale watertekort volgens het WB21-scenario.
Blijft gelijk (0): Het gemiddelde KNMI’06-scenario ligt binnen de spreiding in het WB21scenario.
Neemt af (-): Het gemiddelde watertekort volgens het KNMI’06-scenario is kleiner dan
het minimale watertekort volgens het WB21-scenario.
Neemt sterk af (--): Het maximale watertekort volgens het KNMI’06-scenario is kleiner dan
het minimale watertekort volgens het WB21-scenario.
Tabel 2: Consequenties van de nieuwe KNMI’06-klimaatscenario’s.
droogte
doel: het handhaven van de huidige kans op droogteschade en het handhaven van de huidige
zomergrondwaterstanden
Maar het wordt KNMI’06-scenario ... G G+ W W+
Veronderstel dat wordt uitgegaan van WB21-scenario ...
laag
midden
hoog
rood Beleidsdoel halen is onwaarschijnlijk, extra maatregelen zijn zeer waarschijnlijk nodig,
te veel beleid is onwaarschijnlijk.
groen Beleidsdoel halen is waarschijnlijk, noodzaak voor extra maatregelen is niet
waarschijnlijk, te veel beleid is niet waarschijnlijk.

aanleiding tot aanpassing van het beheer
dan indien dit niet het geval is;
• Het is aan te raden om voorafgaand aan
het formuleren van beleidsopties een
risicoanalyse uit te voeren. Hierbij zouden
de verschillende scenario’s tegenover
elkaar moeten worden gezet en zou
moeten worden beoordeeld welk risico
gelopen wordt indien uitgegaan wordt
van het ene scenario terwijl het andere
scenario de werkelijkheid wordt. Het
brengt in beeld welke onderdelen van het
beleid bij de nieuwe scenario’s aandacht
behoeven en welke niet of minder. Indien
de scenario’s voldoende onderscheidend
zijn, zal blijken dat de uitkomsten per
beleidsterrein zullen verschillen. Bij de
ontwikkeling van de strategie is het
nodig om in elk geval onderzoeksmatig
rekening te houden met (op termijn) zeer
grote veranderingen, een ‘worst case’benadering.
Voor verschillende sectoren
en beleidsterreinen kunnen verschillende
scenario’s gelden als ‘worst case’. Deze
hoeft echter geen uitgangspunt te zijn
voor het binnenkort te ontwikkelen beleid.
De benodigde maatregelen zijn vermoedelijk
zeer kostbaar, terwijl het risico
slechts beperkt wordt gereduceerd (er is
immers maar een kleine kans).
Beleidsaanpassingen
• Bij het omgaan met deze nieuwe inzichten
moet een evenwicht worden gevonden
tussen enerzijds bestuurlijke continuïteit
en anderzijds het tijdig bijstellen van het
beleid. Om deze twee in evenwicht te
brengen, verdient het aanbeveling om,
vergelijkbaar met het proces gehanteerd
in de Wet op de waterkeringen, een
vaste termijn te hanteren waarop de
bestaande strategie en eventueel nieuwe
maatregelen getoetst worden op de
nieuwe inzichten. Gedacht zou kunnen
worden aan een vijfj aarlijkse evaluatie
van ‘het water in Nederland’. Onderdelen
van deze evaluatie hebben betrekking
op zowel de kust als de rijks- en regionale
wateren. Ook de randvoorwaarden voor de
veiligheid zou onderdeel kunnen uitmaken
van een dergelijke regelmatige evaluatie.
De rapportages zouden de basis moeten
vormen voor de waternota’s;
• Maak duidelijker een onderscheid
tussen ontwerpnormen waarop nieuwe
maatregelen worden gedimensioneerd
en de normen die gehanteerd worden
om bestaande infrastructuur/beleid aan
te passen. Nieuw beleid zou gebaseerd
moeten zijn op de meest recente inzichten.
Indien de initiële investeringskosten hoog
zijn, is het economisch verstandig om te
overdimensioneren bij het ontwerpen.
Bestaand beleid en infrastructuur
zou getoetst moeten worden aan de
nieuwe inzichten. Tot aanpassing van de
bestaande infrastructuur zou echter pas
moeten worden overgegaan indien een
minimumnorm zou worden overschreden.
Deze ligt lager dan de ontwerpnorm (zie
ook 1) ).
LITERATUUR
1) Eijgenraam C. (2005). Veiligheid tegen overstromen.
Kosten-batenanalyse voor ‘Ruimte voor de Rivier’,
deel 1. Centraal Planbureau. Document nr. 82.
2) Van den Hurk B., A. Klein Tank, G. Lenderink, A.
van Ulden, G. van Oldenborgh, C. Katsman, H. van
den Brink, F. Keller, J. Bessembinder, G. Burgers,
G. Komen, W. Hazeleger en S. Drijfhout (2006).
Tabel 3: Consequenties van de nieuwe KNMI’06-klimaatscenario’s: per beleidsthema antwoord op de vraag
‘Veronderstel dat wordt uitgegaan van het WB21-middenscenario, maar op termijn blijkt dat het KNMI’06-..
scenario werkelijkheid wordt, dan...’.
beleidsthema subthema G G+ W W+
veiligheid tegen kust
overstromen Rijn en Maas
IJsselmeer
waterbeheer wateroverlast landelijk gebied
inzake wateroverlast stedelijk gebied
wateroverlast droogte
en droogte waterkwaliteit Rijn
waterkwaliteit Maas
algemene energie
nutsvoorziening drinkwater
waterinfrastructuur Rijn
waterinfrastructuur Maas
natuur en terrestrische gebieden
biodiversiteit natuur rivierengebied
aquatische natuur
natuur kustzone
rood Beleidsdoel halen is onwaarschijnlijk, extra maatregelen zijn zeer waarschijnlijk nodig,
te veel beleid is onwaarschijnlijk.
groen Beleidsdoel halen is waarschijnlijk, noodzaak voor extra maatregelen is niet
waarschijnlijk, te veel beleid is niet waarschijnlijk.
blauw Beleidsdoel halen is waarschijnlijk, noodzaak voor extra maatregelen is zeer
onwaarschijnlijk, te veel beleid is waarschijnlijk.
*thema platform
KNMI Climate Change Scenarios 2006 for the
Netherlands. KNMI Scientifi c Report WR 2006-01.
3) Kwadijk J., F. Klijn en M. van Drunen (2006).
Klimaatbestendigheid van Nederland: nulmeting.
Routeplanner deelproject 1. WL|Delft Hydraulics en
IVM-VUA. Rapport Q4183.
4) Kors A., F. Claessen, J. Wesseling en G. Können
(2000). Scenario’s externe krachten voor WB21.
RIZA/WL en KNMI.
5) Commissie Waterbeheer 21e eeuw (2000).
Waterbeleid voor de 21e eeuw.
H 2O / 22 - 2007
51

Erik Luijendijk, Grontmij
Mieke de Gunst, Witteveen+Bos
Frans van de Ven, TU Delft / Deltares i.o.
Ellen Tromp, GeoDelft / Deltares i.o.
Bouwen aan een
waterrobuuste stad
De gevolgen van klimaatverandering zullen zich in de komende decennia
in vele gedaanten laten zien. Zo zullen extreme buien in frequentie en
omvang blijven toenemen. Dat geldt ook voor perioden van droogte. Deze
ontwikkelingen kunnen hun weerslag hebben op de inrichting van onze
steden. De vraag is hoe de samenleving hiermee wil omgaan. Zonder ingrijpen
kunnen straten de zwaardere buien straks minder goed verwerken en zullen
daardoor (langer) blank komen te staan. Proberen we dat te voorkomen of
gaan we juist trachten de schadelijke gevolgen zo beperkt mogelijk te houden?
En hoe dan? Vooral die laatste vraag staat centraal in het kennisproject
Waterrobuust Bouwen. Tijdens dit project brengt een specialistenteam uit
de bouw- en academische wereld de mogelijkheden en onmogelijkheden tot
waterrobuust bouwen in kaart.
De wereldwijde gevolgen van
klimaatverandering zijn evident.
Toenemende weersextremen,
zoals hevige neerslag en langdurige droogte,
vergroten wereldwijd de kans op overlast en
schade 1) . De klimaatverandering zal ook in
Europa verschillende waarneembare eff ecten
hebben, zoals hogere temperaturen, langere
groeiseizoenen en meer extremere buien,
zeker ook in de steden.
Romero 2) onderzocht welke gevolgen de
klimaatverandering zou kunnen hebben
op de waterhuishouding in onze steden.
Ze gebruikte daarbij de vier door het KNMI
opgestelde scenario’s voor de verwachte
klimaatverandering in Nederland 3) . Deze
zijn gebaseerd op de door IPCC opgestelde
mondiale klimaatscenario’s. Uit de scenario’s
van het KNMI blijkt dat de dagsommen van
de neerslag die ééns in de tien jaar wordt
overschreden, tot 2100 met 5 tot 27 procent
kunnen toenemen. Signifi cante toenames dus.
Die dagsommen zeggen echter weinig over
de benodigde capaciteit van rioleringen
en over de behoefte aan een andere
vormgeving van het algehele stedelijke
watersysteem. Het zijn namelijk de korte,
intensieve (zomer)buien die doorslaggevend
zijn voor bijvoorbeeld de maten
van de buizen, bergingen, infi ltratievoorzieningen
en grachten. Om dit probleem te
ondervangen, kwantifi ceerde Romero de
te verwachten toenames van de extreme
uursommen voor de vier klimaatscenario’s
52 H 2O / 22 - 2007
en ging vervolgens na wat het eff ect van die
extreme buien is op de hoeveelheid water
die op straat blijft staan. Ze concludeerde
dat, gegeven de verwachte klimaatverandering,
zonder passende maatregelen
rond het jaar 2100 sprake zal zijn van fors
toegenomen problemen. Vervolgonderzoek
zal moeten uitwijzen in hoeverre de gekozen
werkwijze meteorologisch gezien de beste
keuze is. Desalniettemin lijkt de conclusie
gerechtvaardigd dat de betrokken actoren
bij de toekomstige inrichting van de stad en
het stedelijk watersysteem meer rekening
moeten gaan houden met extremere
uursommen. De vraag hoe je steden meer
waterrobuust kunt inrichten is dus relevant.
Bouwopgave: nieuwbouw en
herstructurering
Nederland wacht de komende decennia
een immense (woning)bouwopgave. Tot
2015 moeten volgens prognoses van het
ministerie van VROM circa 700.000 nieuwe
woningen worden gebouwd en ruim 42.000
ha nieuw bedrijventerrein ingericht, zo
blijkt bijvoorbeeld uit de Bouwprognose
2006-2011 4) . De stedelijke herinrichtings- en
herstructureringsopgave is wellicht nog
groter.
Bij de realisatie van die enorme bouwopgave
zal het veranderende klimaat een belangrijk
onderwerp gaan vormen. Het lijkt wenselijk
dat woningen en infrastructuur in nieuwe
en oude woonwijken beter bestand zijn
tegen de gevolgen van extreme uursommen.
Dat is niet het enige. In ‘De hype voorbij’ 5)
concludeert de VROM-raad dat klimaatverandering
ook ruimtelijke aanpassing vergt.
Bovendien moet een tegenwicht worden
geboden tegen de andere gevolgen van
klimaatverandering of calamiteiten, zoals
meer extreme hitte of grote droogte.
Radicale gedragsverandering
In het kader van het kennisprogramma
‘Beter Bouw en Woonrijp Maken’ werkt
het projectteam Waterrobuust Bouwen de
komende twee jaar aan de vraag hoe dit te
realiseren valt. Doel is om te komen tot een
antwoord op de vraag hoe we onze leefomgeving
- huizen, gebouwen alsmede de
inrichting van de infrastructuur en de woon-
en werkomgeving - kunnen aanpassen
aan de veranderende waterbelasting die in
Nederland wordt voorzien.
Het project wordt uitgevoerd door een
publiek-privaat samenwerkingsverband,
onder inhoudelijke begeleiding van de TU
Delft. De fi nanciering gebeurt door enerzijds
‘Leven met Water’, ‘Klimaat voor Ruimte’,
SBR en het Directoraat-Generaal Water en
anderzijds door GeoDelft (Deltares i.o.),
Grontmij en Witteveen+Bos. Het projectteam
Waterrobuust Bouwen wordt gevormd door
vakspecialisten van GeoDelft, Grontmij,
Witteveen+Bos, de TU Delft en de Waterdienst.
De klimaatverandering vergt een
andere omgang met en inrichting van
de beschikbare ruimte en een andere

Extra waterberging in één van de grote doorgaande
rivieren in Tokyo (foto: Frans van de Ven).
manier van bouwen. Om zoiets in gang te
kunnen zetten is, behalve radicaal andere
werkwijzen, vooral een radicale gedragsverandering
in de bouwsector, bij gemeenten
en waterbeheerders nodig. De projectdeelnemers
willen deze gedragsverandering tot
stand laten komen aan de hand van ‘actief
leren’. Door intensieve samenwerking in
kleine kennisteams ontwikkelen partijen
nieuwe, door hen zelf ondersteunde kennis
en werkwijzen.
Het projectteam richt zich daarom behalve
op de wetenschap ook op de dagelijkse
bouwpraktijk. Samen met betrokken
gemeenten, waterschappen, ontwikkelaars,
bouwbedrijven en andere partijen worden
breedgedragen methoden en werkwijzen
opgesteld die bijdragen aan de daadwerkelijke
totstandkoming van de waterrobuuste
stad. Het is aan de betrokken partijen uit
de bouwpraktijk om deze vervolgens in
concrete projecten ten uitvoer brengen.
De eerste fase omvat een vooronderzoek
waarin mogelijkheden en opties worden
verkend. In de tweede fase zullen de
betrokken partijen de sterke en zwakke
punten van de methoden en werkwijzen
evalueren. Op die manier ontstaat een kruisbestuiving
tussen wetenschap en praktijk,
waarbij over en weer van elkaar wordt
geleerd.
Kwetsbaarheid
De klimaatverandering zal naar verwachting
leiden tot meer en tot zwaardere
zomerbuien. De vraag in hoeverre en in
welke mate zich meer schadelijke gevolgen
zullen openbaren, hangt af van de kwetsbaarheid
van de stedelijke samenlevingen
voor dreigend watertekort en -overlast.
Deze kwetsbaarheid van samenlevingen of
maatschappelijke systemen kan gekoppeld
worden aan vier zogeheten ‘capacities’:
threshold, coping, recovery en adaptive 6) .
De mate waarin een samenleving hieraan
invulling geeft, bepaalt de mate waarin deze
bestand is tegen eventuele calamiteiten. Dit
Vijf treden tussen het straat- en vloerpeil in een
woonwijk in Saga in het zuidwesten van Japan (foto:
Frans van de Ven).
kader vormt de theoretische basis voor het
project Waterrobuust Bouwen.
‘Threshold capacity’ is het vermogen van een
samenleving om een drempel op te bouwen
tegen verschillende typen wateroverlast en
zo schade te voorkómen. Steden kunnen
schade als gevolg van drinkwatertekorten
bijvoorbeeld voorkomen door drinkwateropslagen
te bouwen. En door grotere
rioolbuizen kan schade door water op straat
soms worden voorkomen.
‘Coping capacity’ is het vermogen van een
samenleving om schade zoveel mogelijk te
beperken op het moment dat de gevolgen
van een calamiteit niet meer door diens
‘threshold capacity’ zijn op te vangen. Met
andere woorden: hoe voorkomt een land,
stad of regio schade en slachtoff ers vanaf
het moment dat de dijk doorbreekt? Of hoe
*thema platform
Water heeft een eigen plek in het stedelijk landschap
van Saga (foto: Frans van de Ven).
beperk je de schade door water op straat
zoveel mogelijk?
‘Recovery capacity’ is het vermogen van
een samenleving om de inrichting en het
functioneren van de maatschappij weer op
hetzelfde niveau terug te brengen als waarop
deze zich voor het watertekort of -overschot
bevond. Wanneer bijvoorbeeld de stad New
Orleans overstroomt, dan bepaalt de mate
waarin men beschikt over ‘recovery capacity’,
óf en hoe snel de maatschappij na afl oop van
de overstroming weer herstelt.
‘Adaptive capacity’ is het vermogen van
een natie, rivierdelta of stad om zich aan te
passen aan een veranderende omgeving
en vanuit een voorzorgsprincipe rekening
te houden met zeer zeldzame en wellicht
nooit optredende rampen. Ontwikkelingen
en veranderingen die een zekere bedreiging
vormen voor het functioneren van de
Water op straat daags na een fi kse regenbui in Biancavilla op Sicilië (foto: Mieke de Gunst).
H 2O / 22 - 2007
53

maatschappij, zoals klimaatverandering,
demografi sche veranderingen en verstedelijking,
kunnen dan worden opgevangen.
Vooronderzoek
Momenteel bevindt het project zich nog in
de fase van het vooronderzoek. Tijdens dit
onderzoek brengt het projectteam in kaart
welke kennis en ervaring op het gebied
van waterrobuust bouwen reeds bestaat, in
Nederland en daarbuiten, en welke daarvan
in de praktijk wordt toegepast of onderzocht.
Hoewel het vooronderzoek zeer recent
gestart is, wordt hier alvast een kleine inkijk
geboden. De geïnventariseerde werkwijzen
worden geïdentifi ceerd aan de hand van
het type ‘capacity’ waaraan ze een bijdrage
leveren. Daarnaast worden ze onderverdeeld
in de thema’s techniek, institutioneel, proces
en praktijk. Hier wordt uitsluitend ingegaan
op de thema’s techniek en institutioneel.
Techniek
In Nederland lijkt sprake te zijn van een focus
op de technische aspecten van de ‘threshold
capacity’. De oorsprong hiervan ligt in de
Nederlandse traditie van het voorkómen
van waterproblemen door water en land te
scheiden. Bredere, hogere dijken, (mega)
terpen, een hoger vloerpeil ten opzichte
van het straatpeil, woningen op palen
en zelfs drijvende steden 7),8) zijn hierbij
bekende oplossingen die breeduit worden
aangedragen in onze strijd tegen hogere
waterstanden en extreme neerslag. Door
onze eenzijdige focus op de vergroting van
onze ‘threshold capacity’ verhogen we onze
kwetsbaarheid 6) .
Twee buitenlandse, bouwtechnisch
georiënteerde voorbeelden om zowel de
‘coping capacity’ als de ‘recovery capacity’
te vergroten, heten ‘dry proofi ng’ en ‘wet
proofi ng’ 9),10) . ‘Dry proofi ng’ of waterwerend
bouwen komt samengevat neer op het
tijdelijk weren van water uit een gebouw.
Kwetsbare punten, zoals deuropeningen,
ventilatieroosters en aansluitingen in de
constructie, zijn bij waterwerend gebouwde
woningen afsluitbaar. Hiermee vergelijkbaar
is het ‘wet proofi ng’. Een ‘wet proof’
gebouwde ofwel waterbestendige woning
is op de begane grond opgetrokken uit
waterbestendige materialen en heeft
een elektrische installatie die boven de
gevarenzone is geplaatst. Als dan ook
de infrastructuur en de inrichting van de
openbare ruimte daarop is aangepast, blijft
de schade als gevolg van een overstroming
beperkt.
Ook dringen zich allerlei geotechnische
werkwijzen naar de oppervlakte om de
‘coping capacity’ te vergroten. Zetting en
inklinking vormen een groot probleem in
veel Nederlandse steden met hun slappe
ondergrond. Doordat we bouwterreinen
vaak ophogen en door de drooglegging die
we in stedelijk gebied hanteren, ontstaan
zettingen. Bij de bouw worden weliswaar
eisen gesteld aan die zettingen en de
toelaatbare restzettingen, maar die zijn
veelal slecht onderbouwd. Bovendien zijn
de zettingen lastig te voorspellen, deels
als gevolg van de heterogeniteit van de
ondergrond. Hierdoor kunnen de restzettingen
aanzienlijk groter zijn dan was
54 H 2O / 22 - 2007
De straten staan blank na een hevige regenbui in Hoeven door een te krap gedimensioneerde riolering
(foto: Ellen Tromp).
voorspeld, waardoor forse schade kan
ontstaan. Door het vochtvasthoudend
vermogen van de bodem te vergroten,
worden deze zettingen en restzettingen
beter beheersbaar. Met behulp van geopolymeren
11) is het bijvoorbeeld mogelijk om
water aan de bodem te binden op een vooraf
bepaald niveau, waardoor dit niet de bodem
inzakt in tijden van droogte.
Een andere oplossing om schade door
toekomstig wateroverlast of -onderlast te
voorkomen, is het actief voeren van een
fl exibel grondwaterregime. Met een fl exibel
regime wordt de ‘adaptive capacity’ van
de samenleving vergroot, aangezien zo
op allerlei scenario’s valt te reageren. In
sommige wijken staat de grondwaterstand
- veelal noodgedwongen - zo dicht onder
het maaiveld dat bij de geringste neerslag
water tot aan maaiveld komt. In tijden van
calamiteiten, bij hevige neerslag, is daardoor
weinig bergingscapaciteit in de ondergrond
beschikbaar. Door het grondwaterpeil
fl exibeler en actief te beheren, ontstaat
meer bergingscapaciteit in de bodem, in
aanvulling op een actief peilbeheer voor het
oppervlaktewater.
Institutioneel
Naast puur technische werkwijzen bieden
institutionele oplossingen andere mogelijkheden
om de gevolgen van toenemende
neerslagextrema te pareren. In Nederland
leven verschillende ideeën om bij de
ruimtelijke inrichting van gebieden meer
Overvallen door een plotse regenbui op weg van Nicolosi naar Mascalucia op Sicilië (foto: Mieke de Gunst).

In een gemeente met een slappe bodem kunnen onderheide putten voor overlast zorgen door zettingen van de
omgeving eromheen (foto: GeoDelft).
rekening te houden met de overstromingsgevoeligheid.
In binnen- en buitenland zijn
hiertoe inmiddels methoden ontwikkeld en
in de praktijk uitgevoerd.
In Nederland kan de ruimtelijke ordening en
inrichting van gebieden worden bijgestuurd
met behulp van de Watertoets. Ook bestaan
inmiddels verschillende manier om de
overstromingsgevoeligheid van een gebied
in kaart te brengen. Rijkswaterstaat heeft
bijvoorbeeld een methode ontwikkeld
waarmee een integraal inzicht in de risico’s
die samenhangen met het gevoerde
waterbeheer, kan worden verkregen. Het
model biedt een indicatie van het risico aan
de hand van criteria als landgebruik, bevolkingsgroei
en investeringsmogelijkheden om
(Foto: Mieke de Gunst).
de verwachte schade te herstellen en risico’s
in te dammen.
In enkele delen van het Verenigd Koninkrijk
is de overstromingsgevoeligheid van een
gebied gekoppeld aan het ruimtelijke
ordeningsbeleid. In gebieden of buurten
waar de kans op overlast groter is, bestaan
bijvoorbeeld verboden op woningbouw
of moeten woningen voldoen aan scherpe
eisen om de gevolgen van eventuele calamiteiten
te beperken. Ook in de Verenigde
Staten kent men dergelijke richtlijnen 12) .
Daarnaast ontstaan in uiteenlopende kringen
ideeën voor ruimtelijke planningsconcepten
die rekening houden met klimaatverandering.
Deze zijn bijvoorbeeld gestoeld
op het besef dat door de voortgaande
‘verstening’ van stedelijke gebieden de
*thema platform
bergingscapaciteit afneemt, waardoor
neerslag sneller wordt afgevoerd 13) . Een
aantal in het pilotproject Water Connects 14)
verenigde Europese regio’s en gemeenten
hebben een methode ontwikkeld om
stadsranden zowel waterrobuust als
aantrekkelijk voor inwoners in te richten.
Bij deze methode legden zij sterke nadruk
op het planningsproces en het betrekken
van bewoners en belanghebbenden. Deze
nadruk werd gevoed door het besef dat het
nemen van grootschalige maatregelen tegen
wateroverlast kan stuiten op maatschappelijke
bezwaren 15) en daardoor ernstig
kan vertragen of helemaal niet ten uitvoer
komen. Door de maatschappij te betrekken
en het belang van een waterrobuuste stad
gezamenlijk verder te ontwikkelen trachten
de deelnemers aan het pilotproject Water
Connects dergelijke problemen te kunnen
voorkomen.
LITERATUUR
1) Intergovernmental Panel on Climate Change (2007).
WGII Fourth assessment report: climate change
impacts, adaptation and vulnerability.
2) Romero Y. (2007). Eff ect of climate change on urban
water management design; estimates based on
KNMI ‘06 climate scenarios MSc-thesis. TU Delft en
KNMI.
3) KNMI (2006). Climate change scenarios 2006 for the
Netherlands. Scientifi c Report WR 2006-01.
4) Ministerie van Volkshuisvesting, Ruimtelijke
Ordening en Milieu (2005). Bouwprognose
2006-2011.
5) Ministerie van Volkshuisvesting, Ruimtelijke
Ordening en Milieu (2007). De hype voorbij.
6) De Graaf R., N. van de Giessen en F. van de Ven
(2007). The closed city as a strategy to reduce
vulnerability of urban areas for climate change.
Water Science & Technology nr. 4, pag. 165-173.
7) DeltaSync04 (2004). Floating city IJmeer: accelator
for delta technology. TU Delft.
8) De Lange G. (2007). The Netherlands Climate Proof.
TNO.
9) The Scottish executive (2004). Planning and building
standards advice on fl ooding. Development
Department Planning.
10) Scottish Environment Protection Agency (2005).
Protecting your property from fl ooding.
11) Braat C. (2007). Determination of characteristics
super absorbent polymer; for use in civil
engineering. GeoDelft.
12) Federal Emergency Management Agency (2007).
Multi-hazard mitigation planning guidance under
DMA 2000 a.k.a. mitigation planning ‘Blue book’.
13) Natuurmonumenten, Vogelbescherming,
Staatsbosbeheer, ARK Natuurontwikkeling en
Waddenvereniging (2006). Klimaatbuff ers.
14) Provincie Groningen (2006). PURE North Sea, PURE
Guidebook Water Connects.
15) Roth D., J. Warner en M. Winnubst (2006). Een
noodverband tegen hoog water. Waterkennis,
beleid en politiek rond noodoverloopgebieden.
Wageningen Universiteit en Research Centrum.
H 2O / 22 - 2007
55

Peter Scholten, Radboud Universiteit Nijmegen
Wouter de Groot, Radboud Universiteit Nijmegen / Universiteit Leiden
Toine Smits, Radboud Universiteit Nijmegen
WaalWeelde: de transitie van
rivierbeheer en -landschap
Het verhogen en verstevigen van dijken is al eeuwenlang de strategie van het
Nederlandse rivierbeheer, maar blijkt geen duurzame oplossing te kunnen
bieden om het rivierengebied op de lange termijn te kunnen beschermen.
Dit werd, opmerkelijk genoeg, reeds in 1832 door de historicus Bilderdijk
opgemerkt 2) ; steeds hogere waterstanden tussen steeds hogere dijken
resulteren in steeds hogere risico’s. Daarom is het teruggeven van ruimte
aan de rivieren speerpunt van het Nederlandse rivierbeleid geworden 9),10) .
Deze omslag valt samen met een verschuiving in de planologie van passieve
toelatingsplanologie naar actieve gebiedsontwikkeling, gebaseerd op de
veronderstelling dat dit zal leiden tot meer investeringen in duurzaamheid en
ruimtelijke kwaliteit 3) .
In het kader van de beleidslijn
‘Ruimte voor de Rivier’ heeft het
kabinet besloten de bescherming
tegen overstromingen uiterlijk in 2015 op
het wettelijk vereiste niveau te brengen
en de ruimtelijke kwaliteit in het rivierengebied
te verbeteren (PKB deel 3, pagina
7). Een praktische invulling van deze
opgave is gevonden in een reeks buitendijkse
maatregelen langs de Nederlandse
Rijntakken, waarbij voor het traject van de
Waal een integrale kribverlaging centraal
staat gecombineerd met enkele dijkterugleggingen.
Deze maatregelen zijn eff ectief
met het oog op 2015, maar hebben geen
meerwaarde voor het verbeteren van de
ruimtelijke kwaliteit in het gebied. Bovendien
lijkt de kribverlaging geen houdbare
maatregel op de lange termijn, uitgaande
van de huidige projecties van de mogelijke
waterstanden in 2050.
Projectgebied WaalWeelde (bron: Inspiratieatlas).
56 H 2O / 22 - 2007
WaalWeelde is een initiatief dat tracht
op vernieuwende wijze een duurzame
ruimtelijke inrichting van de gebieden langs
de Waal tot stand te brengen, waarbij een
koppeling gemaakt wordt tussen rivierveiligheid,
ruimtelijke kwaliteit en lokale
economische groei. In WaalWeelde werken
regionale overheden en kenniscentra samen
met diverse lokale belanghebbenden aan
innovatieve ruimtelijke plannen voor het
Waaltraject tussen Nijmegen en Gorichem,
waarin getracht wordt lokale kansen en
behoeften te verbinden met de (inter)
nationale beleidsurgenties.
Transitie(raamwerken)
WaalWeelde past, ook al waren de initiatiefnemers
zich daarvan destijds nauwelijks
bewust, geheel in het beeld van transitiedenken,
zoals dit onder andere is ontwikkeld
door Rotmans 8) . Van transitie is sprake als een
systeem of organisatie van gedaante wisselt,
dat wil zeggen een stap maakt van incrementele
naar fundamentele verandering.
Volgens velen is transitie van systemen
en organisaties nodig om een duurzame
samenleving te bereiken. WaalWeelde is
een ‘transitie-arena’, georganiseerd door
een relatief kleine groep koplopers die hun
visie en energie besmettelijk proberen te
maken, zoals Rotmans zegt. Karakteristiek
voor WaalWeelde is dat politieke actoren,
in casu de wethouders van de gemeenten,
van het begin af aan deel van de transitiearena
zijn. Dit maakt de spanning tussen het
vernieuwingswerk in de arena en de politieke
thuisbasis in de gemeenten niet kleiner, maar
vermindert wel het risico dat voorstellen
uit de arena later sneuvelen in de besluitvorming.
De spanning tussen vernieuwing en traditie
is ook benadrukt door Kotter 4) , die transities
beschrijft in het bedrijfsleven. Hij legt de

nadruk op het bereiken van een innovatieve,
gezamenlijke visie en het consolideren
van die visie en de bijpassende werkwijze,
zodanig dat ingesleten tradities niet
gemakkelijk terug zullen keren.
Naast deze expliciet op transitie gerichte
gedachtenvorming bestaan vele
methodische raamwerken die zich richten
op het bereiken van relatief diepe en breed
gedragen maatschappelijke verandering,
zoals in WaalWeelde wordt nagestreefd. Visievorming
en participatie spelen daarin veelal
een belangrijke rol, naast begrippen als
adaptief management en lokale kennis 6) . Een
karakteristiek voorbeeld is de Joint Planning
Approach, een product van het EU-project
Freude am Fluss. Elementen uit deze aanpak
zijn bijvoorbeeld ‘wederzijds leren’, gezamenlijke
visievorming en het zoeken naar nieuwe
regels en organisaties die van belang kunnen
zijn voor het planningsproces of de latere
implementatie. Dergelijke elementen zien we
terug in WaalWeelde.
Een raamwerk dat van speciaal belang lijkt
voor het omvatten van WaalWeelde als
geheel, is The Natural Step 7) . Volgens TNS is
onze grootste zwakte bij het zoeken naar
duurzame oplossingen het gebrek aan
een holistisch kader van waaruit gecommuniceerd
en gehandeld kan worden.
TNS, inmiddels toegepast op diverse
organisaties en bedrijven op verschillende
plaatsen in de wereld, tracht zo’n kader te
zijn. Uitgangspunt van TNS is dat iedereen
vanuit het eigen vakgebied een eigen
perceptie heeft over wat duurzaamheid is en
dit vervolgens vertaalt in concrete acties die
vaak contraproductief zijn ten opzichte van
andere pogingen.
Langs de Waal vinden we hiervan een mooi
voorbeeld. Het ministerie van Verkeer en
Waterstaat is in het licht van duurzaamheid
gericht op ruimte voor de rivier en tracht
daarom obstakels uit de uiterwaarden te
verwijderen, terwijl het ministerie van LNV
in naam van diezelfde duurzaamheid bezig
is met het vergroten van het bosareaal in de
uiterwaarden, hetgeen de afvoercapaciteit
van de rivier juist vermindert.
Een gezamenlijk gedragen visie op
duurzaamheid is dus van groot belang.
Vanuit die visie kan dan vervolgens de
vraag gesteld worden hoe we, vanuit de
diverse disciplines en vakgebieden, kunnen
samenwerken om het vooropgezette doel
van duurzaamheid te bereiken. Dit is het
bekende principe van ‘backcasting’, waarin
vanuit een punt in de toekomst wordt teruggeredeneerd
wat er nu gedaan moet worden
om dat punt te bereiken. In TNS heeft dit
geleid tot een raamwerk van vijf onafhankelijke
maar tegelijkertijd aan elkaar verbonden
niveaus waarbinnen het streven naar
duurzaamheid kan worden geïdentifi ceerd.
Deze niveaus zijn:
• het systeemniveau (de biosfeer en de
maatschappij);
• het succesniveau (de basisprincipes en
criteria van duurzaamheid);
• het strategieniveau (de logische richtlijnen
voor duurzame ontwikkeling);
Ruimte voor de rivier (bron: Inspiratieatlas).
• het actieniveau (de concrete acties);
• het instrumentele niveau (instrumenten
ter ondersteuning van de acties die
moeten leiden tot het succes).
Het succesniveau is hierbij van groot belang.
Hier moeten we consensus bereiken over
wat het uiteindelijke doel van duurzaamheid
precies inhoudt.
WaalWeelde
Het systeemniveau van WaalWeelde bestaat uit
het Waaltraject van Nijmegen tot Gorinchem
en de daaraan verbonden mensen en
instituties. Waalweelde hanteert een werkwijze
waarin bestuur (op gemeentelijk en provinciaal
niveau), bedrijfsleven maar ook belangenorganisaties
en burgers gezamenlijk werken
aan innovatieve ruimtelijke inrichtingsplannen
die op een zo eff ectief mogelijke wijze de
verschillende gebiedsfuncties (wonen, werken,
natuur, recreatie) combineren. Bij de aanvang
van het project in het najaar van 2006 zijn de
vertrekpunten van waaruit gewerkt wordt,
vastgesteld en door alle partijen in het proces
onderschreven.
Daarmee zijn afspraken gemaakt over de
‘regels van het spel’ op het succesniveau
van TNS. Afgesproken is dat ontwerpen
gericht moeten zijn op een verbetering van
de ruimtelijke kwaliteit, waarbij gebruik
gemaakt wordt van de ecosysteembenadering.
Met deze aanpak wordt getracht
zo weinig mogelijk invloed uit te oefenen
op de natuurlijke rivierdynamiek en de
gebiedsfuncties aan te passen aan deze
processen. Daarnaast moet het uiteindelijke
inrichtingsontwerp van het gehele
Waaltraject voldoen aan de veiligheidseis op
lange termijn, die gebaseerd is op een debiet
van de Rijn bij Lobith van 18.000 kubieke
meter per seconde. Verder dienen de diverse
lokale ontwerpen perspectief te bieden voor
regionale economische ontwikkelingen
en wordt gestreefd naar intergemeentelijke
en publiek-private samenwerking. Ten
slotte is afgesproken dat de ontwerpen die
gemaakt worden, moeten kunnen rekenen op
voldoende draagvlak bij de lokale bevolking.
Met deze afspraken is een basis gelegd voor
het ontwikkelen van de inhoudelijke kant
*thema platform
van het succesniveau, waarin consensus
moet worden bereikt over het uiteindelijke
duurzame doel. Hoe ziet uiteindelijk
een duurzaam rivierengebied eruit? Om
deze vraag te kunnen beantwoorden,
heeft WaalWeelde de uitgangspunten van
veiligheid, ruimtelijke kwaliteit, economische
perspectieven en lokaal draagvlak verwoord
in een verzameling schetsontwerpen van de
inrichting, gebundeld in de Inspiratie-atlas 1) ).
Inmiddels bevindt WaalWeelde zich op het
strategieniveau van TNS, het niveau waarin
de verschillende logisch op elkaar voortbouwende
stappen gezet worden in de
richting van het doel. De eerste stap hierin is
het maken van een ruimtelijk ontwerp. Het
ontwerpen gebeurd in clusters, ingedeeld
naar regio (oost, midden en west), die het
gebied van drie tot vier gemeenten aan
weerszijden van de Waal beslaan. De clusters
vormen de kern van een transitie-arena,
waarin bestuurders van de gemeente, het
bedrijfsleven maar ook belangenorganisaties
en burgers met elkaar aan tafel zitten om de
verschillende wensen en ambities met elkaar
te verenigen en om te zetten in concrete
plannen. Van belang hierbij is dat ook de
lokale bevolking al in dit ontwerpstadium
bij de planvorming wordt betrokken. De
clusters worden ondersteund door een team
van intermediairs. Daarnaast is er de ‘ontwikkelgroep’,
die op clusteroverstijgend niveau
in een constante terugkoppeling de lokale
mogelijkheden en behoeften uit de clusters
verbindt met de andere clusters en met
nationale en internationale regelgeving en
beleid. Momenteel worden de mogelijkheden
van een clusteroverstijgende toetsing van de
regelgeving aangaande Natura 2000 bekeken.
Uiteindelijk zullen de drie clusters dus
een clusteroverstijgend ontwerp moeten
opleveren, waarbij op voorhand niet vast
staat dat alle plannen hierin zullen blijven
gehandhaafd. Op clusterniveau wordt
momenteel hard gewerkt om de diverse
plannen en ambities te verenigen in
ruimtelijke plannen (het actieniveau).
Op het instrumentele niveau van WaalWeelde
wordt het interactieve proces van planont-
H 2O / 22 - 2007
57

werpen ondersteund door speciale hulpmiddelen.
Een instrument dat een grote bijdrage
levert aan het interdisciplinaire en transsectorale
karakter van WaalWeelde, is de
‘Maptable’. Deze digitale rekentafel berekent
in korte tijd het eff ect van een bepaalde
ruimtelijke ingreep op de waterstand.
Op deze manier kunnen alle partijen hun
ambities direct toetsen met behulp van
hydraulische modellen, waar voorheen alleen
experts mee konden werken. Daarnaast heeft
WaalWeelde een internetpagina die iedere
burger van de diverse Waalgemeenten in
staat stelt deel te nemen aan het participatieve
besluitvormingsproces. Dit kan in de
vorm van de inbreng van eigen ontwerpen
en ideeën, maar ook kan gestemd worden op
ingebrachte plannen, zodat een indruk over
het publieke draagvlak ontstaat.
Conclusie
WaalWeelde is nu een jaar onderweg. De
eerste stappen zijn gezet in de richting van
een gedeelde visie. De grote opgave is nu het
eff ectief op gang brengen en vooral ook in
gang houden van de transitie richting implementatie.
Hoe dit precies gedaan kan worden,
is nog onderwerp van onderzoek en discussie.
Wel zijn enkele belangrijke factoren die in een
dergelijk proces een rol spelen, aan te wijzen.
Naast een gedeelde visie zijn, zoals
benadrukt door Kotter 4) en Rotmans 8) ,
DynaSand ®: het enige
echte continu zandfi lter
58 H 2O / 22 - 2007
ook tussenresultaten van belang om een
transitieproces op gang te houden, bijvoorbeeld
in de vorm van voorbeeldprojecten
die meer terughoudende actoren laten
zien dat de transitie-arena inderdaad een
vruchtbare coalitie is. Belangrijk zijn tevens
de individuele actoren op de sleutelposities
in het proces. Het gaat uiteindelijk
niet om organisaties maar om mensen in
die organisaties, zo stelt ook TNS. Eén van
de belangrijkste spelers in WaalWeelde
zijn de wethouders van de diverse
deelnemende gemeenten. Zij bevinden
zich op de sleutelpositie tussen enerzijds
de informele dynamiek van de transitiearena
en anderzijds de gegevenheden en
het uiteindelijk primaat van de democratische
structuren en processen binnen de
gemeenten die zij representeren. De taak
om lokale belangen en kortetermijnvraagstukken
te verbinden aan supralokale en
langetermijnbelangen vergt politieke durf.
WaalWeelde staat nu voor de taak om deze
durf te stimuleren en te ondersteunen door
onder andere het aanleveren van inspiraties,
capaciteitsverhoging van de gemeenten
en het scheppen van ruimte voor gemeentelijk
handelen. Of dit gaat lukken, is nog
onbekend. Is bijvoorbeeld de gemeenschappelijke
visie, zoals onder andere geschetst in
de Inspiratie-atlas, sterk genoeg om stand te
houden? Het zijn spannende tijden voor het
rivierbeheer.
Nordic Water Benelux BV
Van Heuven Goedhartlaan 121
1181 KK Amstelveen
T +31(0)20 5032691
F +31(0)20 6400469
www.nordicwater.nl
info@nordicwater.nl
Wereldwijd zijn er al meer dan 20.000 units geplaatst.
Continu zandfilter voor
drinkwater
proceswater, koelwater
oppervlaktewater
afvalwater
grondwater
fosfaatverwijdering
Biologisch filter voor
nitrificatie
denitrificatie
advertentie
LITERATUUR
1) Braakhekke W. (2007). Inspiratie-atlas WaalWeelde.
Innovatienetwerk en Rijkswaterstaat (WINN).
2) De Groot W. en H. Lenders (2006). Emergent
principles for river management. Hydrobiologia
565, pag. 309-316.
3) De Rooy P., A. van Luin en E. Dil (2006). Nederland
boven water. Praktijkboek gebiedsontwikkeling.
Habiforum.
4) Kotter J. (1995). Leading change: why
transformation eff orts fail. Harvard business review
73, pag. 59-67.
5) Ministerie van Verkeer en Waterstaat, VROM, LNV
(2006). PKB Ruimte voor de Rivier.
6) Mitchell B. (2002). Resource and environmental
management (2nd edition). Prentice Hall, Harlow.
7) Robèrt K. (2000). Tools and concepts for sustainable
development, how they relate to a general
framework for sustainable development, and to
each other? Journal of cleaner production 8, pag.
243-254.
8) Rotmans J. (2003). Transitiemanagement: sleutel
voor een duurzame samenleving. Van Gorcum.
9) Van Stokkom H., A. Smits en R. Leuven (2005).
Flood defense in the Netherlands: A new era, a new
approach. Water International 30, pag. 76-87.
10) Wiering M. en B. Arts (2006). Discursive shifts
in Dutch river management: ‘deep’ institutional
change or adaptation strategy? Hydrobiologia 565,
pag. 317-325.
ALTIJD ALTIJD ZUIVER
ZUIVER
DRINKWATER
DRINKWATER
HET REVOLUTIONAIRE AIR COMPREX SPOELSYSTEEM
Reiniging van transport- en distributieleidingen m.b.v. luchtcompressie
en -expansie bij lage watersnelheden? Het Aquador Air Comprex
Spoelsysteem staat garant voor een ongekend goed reinigingsresultaat!
BEZOEK WWW.AQUADOR.NL VOOR MEER INFORMATIE
6005542 AQUADOR adv H2O.indd 2 8/9/06 3:32:23 PM

Wij hebben
vacatures
om van te
watertanden
Projectmanagers (junior en senior)
Hoogheemraadschap Hollands
Noorderkwartier
Opleiding: Hbo/Academisch werk-en denkniveau
•
aangevuld met relevante werkervaring. Bij voorkeur
kennis van planologische procedures. Resultaatgericht,
onderhandelaar, omgevingsbewust,
initiatiefrijk.
• Salarisindicatie: € 47.000,- (junior),
€ 63.000,- (senior)
• Referentie: PLA.01
• Sluitingsdatum: 01 december 2007
Adviseurs Waterbeheer
Hoogheemraadschap Hollands
Noorderkwartier
Opleiding: Hbo/Academisch werk- en denkniveau.
•
Kennis van planologische procedures en integraal
waterbeheer. Resultaatgericht, omgevingsbewust,
bestuurlijk sensitief.
• Salarisindicatie: € 47.000,-- tot € 55.000,-
• Referentie: PLA.02
• Sluitingsdatum: 01 december 2007
Adviseurs Waterkeringen
(junior en senior)
Hoogheemraadschap Hollands
Noorderkwartier
Opleiding: Hbo/Academisch werk- en denkniveau,
•
aangevuld met relevante werkervaring. Kennis van
planologische procedures en het taakveld
waterkeringen. Resultaatgericht, omgevingsbewust,
pro-actief, bestuurlijk sensitief.
• Salarisindicatie: € 32.000,- (junior),
€ 55.000,- (senior)
• Referentie: PLA.03
•
Sluitingsdatum: 01 december 2007
Water heeft een grote aantrekkingskracht op mensen. Misschien ook op jou.
Want water is veelzijdig: grillig en onvoorspelbaar, maar ook onmisbaar voor
bijvoorbeeld landbouw, natuur, scheepvaart en recreatie. De waterschappen zijn
op zoek naar nieuwe manieren om water te bedwingen, te verdelen en te zuiveren.
24 uur per dag, 7 dagen per week. Dat vraagt om de gedrevenheid van starters en
professionals die excelleren in hun vakgebied. Kijk op www.waterschappen.nl

agenda
20 november, Gouda -
Baggernet
themabijeenkomst over innovatieve
contractvorming rond de sanering van de
Hollandsche IJssel, met aansluitend een
boottocht over de rivier.
Organisatie: Stichting Baggernet.
Informatie: www.baggernet.info.
20 november, Driebergen -
Emissies in beeld, van data naar
analyse
symposium over de stand van zaken rond
stofstroomanalyses en kennis van emissies,
met veel aandacht voor landelijke databestanden,
zoals de Emissieregistratie en
STONE, en de presentatie van de nieuwe
Emissiemodule.
Organisatie: STOWA, RIZA, WL|Delft
Hydraulics en de NVA.
Informatie: Jet Gerssen (030) 232 11 99.
22 november, Amsterdam -
Uitwisseling van (geo)
informatie in 2010
tweede landelijke congres van Geo-Informatie
Nederland met een blik vooruit naar
de informatievoorziening op het gebied van
geologie in 2010 en de ontwikkelingen rond
de uitwisselingsstandaarden.
Organisatie: IDsW, SIKB en Geonovum.
Informatie: (0320) 29 88 12.
25-28 november, Maastricht -
World Water Sustainability &
Renewable Energy
eerste editie van een vijfdaags congres
waarbij kennis en ervaring op het gebied van
duurzaam watergebruik en hergebruik van
energie worden uitgewisseld.
Organisatie: WREN en InterExpo Caribbean NV.
Informatie: www.wrenuk.co.uk of
www.interexpo.biz.
27 november, Zeist-
Maak ruimte voor klimaat
congres waarop de overheid de nationale
agenda voor een klimaatbestendig
Nederland presenteert, met als gasten
kroonprins Willem-Alexander, minister
Cramer en staatssecretaris Huizinga.
Organisatie: Ministerie van VROM.
Informatie: www.vrom.nl.
27 november, Delft -
Klimaat voor innovatie
jaarlijkse bedrijvencongres, dit keer over de
praktische innovatiemogelijkheden voor
bedrijven in het teken van de klimaatverandering.
Organisatie: Tauw.
Informatie: Dianne Enneman (0570) 69 94 66.
27 november, Leiden -
Juridische actualiteiten kabels
en leidingen
studiedag over actuele ontwikkelingen op
het gebied van kabels en leidingen.
Organisatie: Elsevier Congressen.
Informatie: Bastiaan van Heerveld
(070) 441 57 95.
60 H 2O / 22 - 2007
27-28 november, Lunteren -
Bodem Breed 2007
19e editie van het landelijk symposium over
duurzaam bodembeheer, met ook aandacht
voor het grondwater.
Organisatie: Unie van Waterschappen, VNG,
ministerie van VROM en de Stichting Kennisontwikkeling
en Kennisoverdracht Bodem.
Informatie: Helen Matitahatiwen
(aanmelding) of Sandra Broekhof
(0182) 54 06 50.
28 november, Zwolle -
Prestatiemanagement in het
waterbeheer
symposium over de ervaringen van de
waterbeheerders in Nederland met prestatiemanagament.
Organisatie: STOWA en KIvI-NIRIA afdeling
Waterbeheer.
Informatie: (030) 232 11 99.
29 november, Apeldoorn -
De nieuwe Waterwet
studiedag over de gevolgen van de nieuwe
Waterwet voor de provincies, gemeenten en
waterschappen.
Organisatie: Studiecentrum voor Bedrijf en
Overheid.
Informatie: (040) 297 49 80.
29 november, Wageningen -
Farewell Symposium
prof. dr. ir. Wim Rulkens
symposium ter gelegenheid van het afscheid
van prof. Wim Rulkens van de Wageningen
Universiteit. Aansluitend aan het symposium
‘Environmental Technology: Changing
Challenges in a Changing World’ zal Rulkens
zijn afscheidsspeech houden met als titel
‘Milieutechnologie: snelweg naar een
duurzame ontwikkeling’.
Organisatie: Wageningen Universiteit, sectie
Milieutechnologie.
Informatie: Liesbeth Kesaulya (0317) 48 33 39
of www.ete.wur.nl.
29 november, Zeist -
Kwaliteit voor altijd
symposium over kwaliteitsbeheersing bij de
aanleg van waterleidingen. Waterleidingbedrijven
en de aannemerswereld hebben
hiertoe onlangs een gezamenlijke richtlijn
opgesteld.
Organisatie: Bouwend Nederland en
Kiwa Water Research.
Informatie: kwaliteitvooraltijd@kiwa.nl.
3 december, Delft -
Integrated modelling of
ozonation for optimization of
drinking water treatment
verdediging door Alex van der Helm van
zijn proefschrift ‘Integrated modelling of
ozonation for optimization of drinking water
treatment’.
Organisatie: TU Delft.
Informatie: www.tudelft.nl.
11 december, Enschede -
Twente Water Centre
middagsymposium ter gelegenheid van de
formele start van het Twente Water Centre,
een expertisecentrum op het gebied van
watersystemen en bestuur, met zowel
aandacht voor de kennis in de technische en
natuurwetenschappen als die uit de sociale
en bestuurswetenschappen. Vier mensen uit
de Nederlandse watersector (Mark Dierikx,
Arie Kraaijeveld, Johan van de Gronden en
Huib de Vriend) geven hun toekomstvisie op
de grote watervraagstukken en geven aan
welke onderzoeksvragen hier in Nederland
gesteld zouden moeten worden. Na afl oop
discussie met enkele hoogleraren.
Informatie: Joke Meijer-Lentelink
(053) 489 43 20 of water@utwente.nl .
13 december, Groenekan -
Eutrofi ëring: oplossing in zicht?
tweede bijeenkomst van een drieluik over de
stand van zaken op beleids- en onderzoeksniveau
ten aanzien van de Kaderrichtlijn
Water. Na de emissies (op 20 november) staat
nu eutrofi ëring centraal oftewel de waterkwaliteit
van meren, plassen en regionale
wateren en de (ecologische) systeemanalyse.
Organisatie: Ministerie van Verkeer en
Waterstaat en STOWA.
Informatie: Ans Riechelmann (0320) 29 85 84.
19 december, Nieuwegein -
Kwaliteitsborging van
waterbehandelingschemicaliën
workshop waarop de ‘Kwaliteitsrichtlijn
voor chemicaliën voor de bereiding van
drinkwater’ wordt gepresenteerd en
bediscussieerd. In deze richtlijn worden de
eisen, borging, controle en corrigerende
maatregelen in de gehele keten van productieproces
tot en met het uiteindelijke gebruik
van chemicaliën in het zuiveringsproces
beschreven.
Organisatie: Productgroep Kiwa-ATA van
Kiwa Certifi catie en Keuringen.
Informatie: Marion Brakeboer
(070) 414 45 46.
19-20 december, Apeldoorn -
Stedelijk water: Op de juiste
koers of roeien tegen de
stroom in?
congres over de aanpak van vraagstukken
met betrekking tot stedelijk water.
Organisatie: Studiecentrum voor Bedrijf en
Overheid.
Informatie: (040) 297 49 80.
Buitenland
20-21 november, Antwerpen -
Industrie & Milieu
eerste Belgische editie van de vakbeurs
voor milieutechnische oplossingen op het
gebied van waterbehandeling, afvalwaterzuivering,
riooltechnieken, meet- en regeltechniek,
laboratoria en emissiebehandeling.
Organisatie: easyFairs.
Informatie: Moïra Lens 0032 3/280 53 39 of
moira.lens@easyfairs.com.

27-30 november, Parijs -
Pollutec
vakbeurs over actuele milieuvraagstukken
met een breed scala aan mogelijke
oplossingen, met symposia en een drietal
debatten, onder meer over de klimaatverandering.
Informatie: Promosalons (020) 462 00 20.
29-30 november, Salzburg -
Aqua alta alpina
eerste internationale vakbeurs en congres op
het gebied van natuurgevaar, bescherming
tegen catastrofes en klimaat in wintersportgebieden,
met name de Alpen. Aan de orde
komen de gevolgen van de klimaatverandering,
maar ook wat te doen om bijvoorbeeld
overstromingen te voorkomen. En
tenslotte: wat te doen om de schade bij een
natuurramp zoveel mogelijk te beperken?
Organisatie: Messezentrum Salzburg.
Informatie: www.aqua-alta-alpina.at.
2008
11 januari, Delft -
Vakantiecursus in
Drinkwatervoorziening en
Vakantiecursus in Riolering &
Afvalwaterbehandeling
jaarlijkse nieuwjaarsreceptie van de
Nederlandse watersector met een stand van
zaken op het gebied van zowel drinkwater
als afvalwater en riolering.
Organisatie: TU Delft.
Informatie: (015) 278 33 47.
18-20 maart, Gorinchem -
Aqua Nederland
tweede editie van de vakbeurs voor de
Nederlandse watersector.
Organisatie: Aqua Nederland en Evenementenhal
Gorinchem.
Informatie: (0183) 68 06 80.
13-15 mei, Amsterdam -
Informatie-uitwisseling bij
hoogwater, een Europese
aanpak
internationale slotconferentie van het NOAHproject,
dat in 2004 begon om de Europese
samenwerking en informatie-uitwisseling bij
dreigende overstromingen te verbeteren.
Organisatie: STOWA.
Informatie: Ludolph Wentholt
(030) 232 11 99.
15 mei, Amersfoort -
industrieel watermanagement
nu en in de toekomst
tweejaarlijks symposium voor industriële
watergebruikers met veel presentaties
en een vaktentoonstelling. Ook wordt
uitgebreid de gelegenheid geboden om
te netwerken. Thema van dit symposium is
technische innovaties en regelgeving. Verder
wordt de Young Professional Water Award
uitgereikt.
Organisatie: Stichting Kennisuitwisseling
Industriële watertechnologie.
Informatie: (030) 606 94 44.
19-21 mei, Wageningen -
Sanitation challenge
IWA-congres over nieuwe vormen van
sanitaire voorzieningen, met zowel aandacht
voor de techniek als het beleid en praktijkervaringen.
Organisatie: Leerstoelgroep Milieubeleid en
het subdepartement Milieutechnologie van
Wageningen Universiteit, LeAF en Wetsus.
Informatie: (0317) 48 21 08.
20-23 mei, Utrecht -
Het Instrument
jaarlijkse technologiebeurs waar producten
en ontwikkelingen op het gebied van
industriële elektronica, industriële automatisering
en laboratorium technologie aan de
orde komen.
Organisatie: Federatie van technologiebranches
FHI.
Informatie: www.hetinstrument.nl.
Buitenland
14-16 januari, Mumbai -
Water Management 2008
conferentie en beurs die in het teken staat
van nieuwe ideeën op het gebied van watermanagement
en innovaties in de watersector
in het algemeen, met de nadruk op milieuvriendelijke
technieken.
Organisatie: Services International.
Informatie: water@servintonline.com.
12-15 februari, Gent -
InfraTech Belgium
eerste Belgische editie van deze beurs die de
grond-, weg- en waterbouw bedient.
Organisatie: Flanders Expo en Ahoy
Rotterdam.
Informatie: Saskia Vernooij (010) 293 32 04.
11-14 maart, Zaragoza -
SMAGUA 2008
18 editie van deze Spaanse water- en
milieubeurs waar leveranciers hun nieuwe
producten op watergebied laten zien.
Organisatie: Feria de Zaragoza.
Informatie: www.smagua.es.
1-3 april, Maleisië -
AsiaWater 2008
vijfde editie van deze waterbeurs met
bijbehorend forum, de grootste in Azië.
Op deze beurs is een apart paviljoen voor
Europese en Noord-Amerikaanse bedrijven.
Organisatie: Malaysian Water Association en
MEREBO Messe Marketing.
Informatie: www.asiawater.merebo.com.
27-29 april, Shanghai -
Water Supply & Drainage and
Water Treatment
negende editie van deze grootste waterbeurs
in China.
Organisatie: Shanghai ZM International
Exhibition.
Informatie: Helen Zhu (0086) 21 54 59 23 23
of www.wsdwtf.com.
agenda
5-9 mei, München -
IFAT
15e editie van de internationale beurs op
het gebied van water, afval en hergebruik,
met daaraan parallel lopend een congresprogramma
dat in het teken staat van (afval)
water en de watersector in het algemeen.
Organisatie: German Association for Water,
Wastewater and Waste (DWA) en European
Water Association (EWA).
Informatie: (0049) 2242 872-189 of
www.ewaonline.de.
28-30 mei, Shanghai -
Aquatech China
eerste editie van deze internationale handelsbeurs
over proces-, drink- en afvalwater in
China, met een paralel lopend IWA-congres.
Organisatie: Amsterdam RAI en CHC
Exhibition Service.
Informatie: Marieke Leenhouts
(020) 549 23 27.
3-6 juni, Milaan -
ConSoil 2008
de tiende editie van het Nederlands-Duits
congres en hét Europese platform voor het
bedrijfsleven, de wetenschap en de overheid
op het gebied van bodem en grondwater.
Organisatie: TNO en het Umweltforschungszentrum
Leipzig.
Informatie: Guus Annokkée (055) 549 39 40.
14 juni-14 september,
Zaragoza (S.) -
Water and Sustainable
Development
de wereldtentoonstelling EXPO die in 2008
in het teken staat van water en duurzame
ontwikkeling.
Informatie: www.expo2008.es.
10-12 november, Beijing -
Water Expo China
de zesde editie van enige internationale
beurs voor de watersector in China.
Organisatie: Chinese Hydraulic Engineering
Society en Messe Frankfurt.
H 2O / 22 - 2007
61

handel & industrie
Puron MBR-modules verbeterd
Koch Membrane Systems heeft de bestaande MBR-modules uit de Puron-serie
verbeterd. Deze ondergedompelde membraanmodules verbruiken nu minder
energie bij de beluchting, zijn makkelijker te installeren en beter te combineren
met andere commerciële installaties. Bovendien zijn de membranen dicht op
elkaar gebouwd, waardoor de grotere hoeveelheid membraanoppervlak een
kleinere ruimte inneemt.
De modules zijn nu leverbaar met membraanoppervlakken
van 1.500, 500, 235 of 30
vierkante meter. De grootste module is speciaal
ontwikkeld voor grootschalige MBR-projecten.
Deze is gepresenteerd tijdens de vakbeurs
WEFTEC in Californië afgelopen oktober.
De verticaal geplaatste vezels die alleen aan de
onderkant vastzitten. Ophoping aan de bovenkant
die dicht is, wordt daardoor voorkomen.
Septictank ombouwen
tot IBA Klasse IIIa
Struyk Verwo Aqua uit Nederweert
heeft met de gemeente Boxmeer een
contract gesloten voor de levering
van de compacte biologische
zuivering type Aquastar. Met deze
installatie kan een eenvoudige
septictank worden omgebouwd tot
een IBA Klasse III a.
De Aquastar is een biologische zuiveringsinstallatie
die eventueel zelfs kan worden
gebruikt om melkspoelwater te zuiveren.
De installatie is standaard voorzien van een
LogicaCMG ontwikkelt belastingsysteem
waterschappen
Het Waterschapshuis, de ICT-regie
en -uitvoeringsorganisatie van de
waterschappen, laat een centraal
belastingssysteem en waterschapsdatabank
ontwikkelen. Na een
Europese aanbestedingsprocedure
is de opdracht voorlopig gegund aan
LogicaCMG.
Door de Wet modernisering waterschapsbestel
krijgen de waterschappen te maken
met de wettelijke verplichting aan te sluiten
op de landelijke basisregistraties en andere
informatiesystemen. Dat betekent dat het
62 H 2O / 22 - 2007
Om het schoonmaken van het membraan
te vereenvoudigen, is het geïntegreerde
centrale beluchtingssysteem opnieuw
ontworpen. Het levert ook 20 procent meer
rendement op.
Eén van de belangrijkste voordelen van
de nieuwe modules is het gebruik van
holle rietjes die alleen aan de onderkant
bevestigd zijn. De afgesloten bovenkanten
van de rietjes kunnen vrij bewegen.
Hierdoor wordt voorkomen dat haartjes en
andere vuildeeltjes de bovenkant van de
rietjes verstoppen. Vaste deeltjes worden
aan de buitenkant van het membraan
vastgehouden, terwijl het permeaat door
de membranen naar de binnenkant van
de vezels wordt getrokken. Door ontwikkelingen
als deze verbruiken de modules
tot 50 procent minder energie dan andere
MBR-systemen.
Voor meer informatie: www.kochmembrane.com.
voorziening voor stikstofverwijdering en
explosiebescherming. In Duitsland zijn de
ervaringen met dit type zuiveringsinstallatie
positief, aldus het bedrijf uit Nederweert.
Struyk Verwo Aqua toonde de Aquastar
onlangs op de vakbeurs Riolering & Stedelijk
watermanagement in ‘s-Hertogenbosch.
Het pilotproject van de gemeente Boxmeer
richt zich op het plaatsje Beugen. Daar staat
inmiddels zo’n compacte biologische zuiveringsinstallatie.
Voor meer informatie: www.struykverwo.nl.
ICT-hart moet worden gemoderniseerd. Het
nieuwe systeem moet vanaf januari 2009
operationeel zijn. De processen voor de waterschapsbelasting,
gemeentelijke belastingen
en drinkwaterfacturatie worden op één
lijn gebracht. Aangesloten waterschappen
hanteren straks ondeling hetzelfde systeem.
Acht waterschappen gaan per 1 januari 2009
over. De komende jaren zullen alle waterschappen
aansluiten op de voorzieningen die
worden aangeboden met deze aanbesteding.
Het systeem wordt ook geschikt voor de
heffi ng van gemeentelijke belastingen en
facturatie van drinkwaterbedrijven.
Metingen van
overstorten in
Noordkop
I-Real uit Doetinchem gaat voor een
aantal gemeenten in Noord-Holland
de riooloverstorten meten. De
Doetinchemmers hebben een
gezamenlijke aanbesteding van
de gemeenten gewonnen. De
gemeenten hebben samen met
Hoogheemraadschap Hollands
Noorderkwartier een samenwerkingsovereenkomst
getekend om kennis en
ervaring over riolering uit te wisselen.
De samenwerking gaat tussen het
hoogheemraadschap en de gemeenten
Texel, Den Helder, Wieringen, Wieringermeer,
Anna Paulowna, Niedorp, Schagen, Harenkarspel
en Zijpe. Iedere gemeente heeft een
meetprogramma opgesteld. De eerste fase
van de gezamenlijke aanbesteding vond dit
voorjaar plaats.
I-Real gebruikt voor het meten haar eigen
oplossing voor overstortregistratie: de
RealSense 10. Dit is een fl exibele datalogger
met sms/gms-modem dat werkt op een
externe voeding of een accu. In dit geval
wordt de datalogger ingezet als stand-alone
oplossing en waar mogelijk aangesloten op
het elektriciteitsnet van de lantaarnpalen.
In het project Noordkop worden in totaal
74 objecten uitgerust met deze sensoren en
meetapparatuur om het niveau, de neerslag
en/of het overstortmoment te meten.
I-Real heeft ook een samenwerkingsovereenkomst
gesloten met Mous Pompenbouw.
Dit bedrijf uit Balk neemt de H2g0-software
en de RealSense-producten van I-Real in
haar programma op. De programmatuur
sluit goed aan bij de pompen, zodat Mous
Pompenbouw complete, via het internet
stuurbare, pompinstallaties kan leveren.
Voor meer informatie: (0314) 36 66 00.
De RealSense 10 in een overstortput.

Reserveer vóór
20 november
advertentieruimte
Onze accountmanagers
informeren u graag:
Roelien Voshol,
tel. 010 – 427 41 54
Brigitte Laban,
tel. 010 – 427 41 52
Of mail naar
adv.h2o@nijgh.nl
TIJDSCHRIFT VOOR WATERVOORZIENING EN WATERBEHEER
U wilt de beslissers in de
Nederlandse watersector bereiken?
30 november 2007:
themanummer
Proceswater
Bereik direct uw doelgroep:
de ruim 5.000 kaderleden van de Nederlandse
watersector!
In het themanummer o.a.:
n Voorbeelden van waterbehandeling door
grote bedrijven
n De laatste technologische ontwikkelingen
n Legionellabestrijding
Breng uw organisatie of product perfect onder de
aandacht in dit themanummer!

www.veoliawater.com
Ziet u de vissen?
Wij zien ook een uitdaging om duurzaam
met het water op aarde om te gaan.
Veolia Water zuivert en levert wereldwijd elke dag meer dan 17 miljard liter
drinkwater. We recyclen daarnaast afvalwater voor de industrie en landbouw en
zijn voortdurend op zoek naar oplossingen om uitputting van natuurlijke bronnen
tegen te gaan.
In Nederland zijn we betrokken in het eerste Publiek Private Samenwerkingsproject
in de afvalwater sector, de Harnaschpolder. We zijn trots om als hoofdaannemer
samen met onze partners aan dit project te werken.
Milieubescherming is een industriële uitdaging.