Tot op de dag van vandaag heb ik - Rooilijn

Rooilijn
Rooilijn
Tijdschrift voor wetenschap en beleid in de ruimtelijke ordening
Stelling
Leo Platvoet
InBeeld
Wegblikken
Jg. 40 / Nr. 1 / 2007
Achtergrond
Van grondbeleid
naar ontwikkelbeleid
Interview
Een haat-liefdeverhouding
met planning
Amsterdam
top- of toblocatie
De invloed van de
mondialisering op
volkswoningbouw
in Ecuador
Hypotheeklening
moeilijker in
gekleurde wijk
Vinexwijk
Carnisselande
voldoende
aangehaakt?
P. 1
Naoorlogse
probleemwijken in
Stockholm
Woonlastenbeleid
van een
hervormingskabinet

Rooilijn
Colofon
Jg. 40 / Nr. 1 / 2007
Uitgever
Rooilijn is een uitgave van de
Faculteit der Maatschappij- en
Gedragswetenschappen, Afdeling
Geografie, Planologie en Internationale
Ontwikkelingsstudies van de
Universiteit van Amsterdam.
Bureauredactie en administratie
Rooilijn
Nieuwe Prinsengracht 130
1018 VZ Amsterdam
Telefoon: 020-525 4365
Telefax: 020-525 4051
Email: info@rooilijn.nl
Internet: www.rooilijn.nl
Kopij
De redactie stelt spontane toezending
van voorstellen voor artikelen op prijs.
Auteursrichtlijnen treft u aan op
www.rooilijn.nl of kunnen worden
opgevraagd bij de bureauredactie.
Advertenties
Tarieven kunnen worden opgevraagd
bij de bureauredactie
Prijzen jaarabonnement 2007
37,50 euro voor particulieren
61,00 euro voor instellingen
24,50 euro voor studenten
Colofon
Prijs los nummer
6,75 euro exclusief verzendkosten
Abonnementen worden jaarlijks stilzwijgend
verlengd, tenzij uiterlijk vóór
1 november schriftelijk is opgezegd.
Rooilijn
Jg. 40 / Nr. 1 / 2007
Oplage: 1600
ISSN 1380-2860
Redactie
Marjolijn van der Klis
(hoofdredactie), Marlies de
Stigter (beeldredactie), Niels Al
(penningmeester), Manuel Aalbers,
Jelle Adamse, Raffael Argiolu,
Wilma Bakker, Albertine van Diepen,
Joram Grünfeld, Nadav Haran,
Perry Hoetjes, Hilje van der Horst,
Leonie Janssen-Jansen, Robert
Kloosterman, Femke Kloppenburg,
Anne M. Koeman, Melika Levelt,
Sabine Meier, Stefan Metaal,
Laurens Peijs, Karin Pfeffer, Fenne
Pinkster, Maarten Rottschäfer,
Hilde Schelfaut, Eva Stegmeijer,
Onno Terpstra, Thijs Terpstra, Ineke
Teijmant, Frans Thissen, Thijs Turel,
Els Veldhuizen, Clementine Vooren,
Michel van Wijk
P. 2
Rechten
© Auteurs en Universiteit van
Amsterdam, Afdeling Geografie,
Planologie en Internationale
Ontwikkelingsstudies.
Deze uitgave heeft geen commercieel
oogmerk. Getracht is alle rechthebbenden
te achterhalen. Diegenen die
menen alsnog aanspraak te kunnen
doen gelden worden verzocht contact
op te nemen met de redactie. Artikelen
uit Rooilijn mogen niet worden verveelvoudigd,
opgeslagen of openbaar
gemaakt zonder voorafgaande schriftelijke
toestemming van de redactie.
Ontwerp en productie
LandofPlenty (Antoin Buissink)
Fotografie
Alle fotografie door Marcel Heemskerk met
uitzondering van: Hypotheeklening moeilijker
in gekleurde wijk: Manual Aalbers, Na-oorlogse
probleemwijken in Stockholm: Wouter van Gent,
InBeeld: Janneke Berendsen, De invloed van de
mondialisering op volkswoningbouw in Ecuador:
Christien Klaufus, Vinexwijk Carnisselande
voldoende aangehaakt?: Sake Zijlstra (p54 r.b. en
r.o., p59).
Drukwerk
Dékavé, Alkmaar

Rooilijn Jg. 40 / Nr. 1 / 2007
Redactioneel
Redactioneel
Verbreding
Dit jaar beleeft Rooilijn haar veertig jarig bestaan. Veertig jaar waarin
Rooilijn uitgroeide van het mededelingenblad van de vakgroep
Planologie van de Universiteit van Amsterdam tot haar huidige vorm.
Een mooie reden om komend voorjaar in een speciaal nummer eens stil
te staan bij veertig jaar vaderlandse ruimtelijk ordeningshistorie en een
blik te werpen op de toekomst van ons vakgebied.
Een gebeurtenis bij Rooilijn die voor mij persoonlijk van bijzonder
belang is, is mijn eigen afscheid als hoofdredacteur na dit eerste nummer
van 2007. In het afgelopen jaar heb ik binnen de redactie de verantwoordelijkheid
op mij genomen om als hoofdredacteur leiding te geven aan
de veranderingen die wij ons als redactie ten doel hadden gesteld. Er
stonden ons op dat moment veranderingen voor ogen in onder meer de
werkwijze van de redactie, de variatie in artikelvormen en de frequentie
en uiterlijke verschijning van Rooilijn. In de tweede helft van 2006
werden die veranderingen ook voor u als lezer zichtbaar in de vernieuwde
Rooilijn. Nu deze veranderingen op de rails zijn gezet, is het voor mij
tijd om me te richten op een andere wetenschappelijke bezigheid, het
proefschrift. Helaas is er op dit moment nog geen nieuwe hoofdredacteur
gevonden, maar dat zal ongetwijfeld een tijdelijke situatie zijn.
Een belangrijk onderdeel van de vernieuwde Rooilijn die mijns inziens
zeer interessant is om in de toekomstige periode voort te zetten, wordt
gevormd door twee vormen van verbreding van de kijk op de ruimtelijke
ordening. Een in het oog springende rubriek die we afgelopen jaar
introduceerden is de katern InBeeld, waarmee we naast het schrijven
over ruimtelijke ordening, het voor ons vakgebied zo belangrijke kijken
een speciale plek hebben gegeven in Rooilijn. In samenwerking met
de Hogeschool voor de Kunsten Utrecht biedt Rooilijn ruimte aan
afstuderende studenten fotografie om vanuit hun vakgebied een breed
spectrum aan onderwerpen binnen de ruimtelijke ordening te belichten.
Daarnaast zie ik een belangrijke vorm van verbreding in de geografische
reikwijdte van de binnen Rooilijn belichte case studies. In de context van
mondialisering is het mooi dat lokale voorbeelden van ruimtelijke ordening
uit alle windstreken, zowel uit westerse als niet-westerse landen, tot
inspiratie kunnen zijn voor ons als vaderlandse specialisten.
P. 3
Ik hoop dat deze kanten van Rooilijn in de toekomst een belangrijke
bijdrage zullen geven aan uw en mijn inspiratie als liefhebbers van
ruimtelijke ordening.
Marjolijn van der Klis
Hoofdredacteur Rooilijn (m.vanderklis@uva.nl)

Rooilijn
Inhoud
Jg. 40 / Nr. 1 / 2007
Inhoud
5 Stelling “In stadswijken
komen mensen vooruit, maar
dat gaat nooit vanzelf.”
Leo Platvoet
6 Achtergrond Van grondbeleid
naar ontwikkelbeleid
Nieuwe kansen met nieuw instrumentarium,
maar strategisch grondbeleid is
bewust kiezen tussen actief of passief
grondbeleid Jan Winsemius
14 Amsterdam top- of
toblocatie?
Het beeld dat managers van
Amsterdam als vestigingslocatie in hun
hoofd hebben, komt niet op alle punten
overeen met objectieve criteria Frank
Bruinsma en Piet Rietveld
22 Hypotheeklening moeilijker
in gekleurde wijk
Hypotheekverstrekkers proberen op
verschillende manieren hun risico te
beperken. Ook de wijk of de postcode
kan daarbij een rol spelen Manuel
Aalbers
30 Naoorlogse probleemwijken
in Stockholm
Nederland kan leren van de Zweedse
aanpak van naoorlogse probleemwijken
Wouter van Gent
34 InBeeld Wegblikken Janneke
Berendsen
48 De invloed van de mondialisering
op volkswoningbouw in
Ecuador
De grootschalige arbeidsmigratie naar
het Westen heeft in Ecuador de lokale
woningarchitectuur doen veranderen
Christien Klaufus
P. 4
54 Vinexwijk Carnisselande
voldoende aangehaakt?
Om een isolement voor de bewoners te
voorkomen is een versterking van de
verbindingen met de stedelijke centra
noodzakelijk Sake Zijlstra en Paul
Stouten
60 Woonlastenbeleid van een
hervormingskabinet
Minister Dekker heeft de erfenis van
het laatste kabinet Balkenende op het
gebied van het woonlastenbeleid verwoord
in een Visienota. Een volstrekt
ongeschikte opmaat voor een zeer
noodzakelijke fundamentele aanpak
van dit beleidsterrein Hugo Priemus
66 Interview Tot op de dag van
vandaag heb ik een haat-liefdeverhouding
met planning
Interview met Ton Kreukels Edwin
Buitelaar
70 Recensie Signalementen
> Ruimtelijke ordening geordend
De belangrijkste planologische thema’s
van dit moment komen op een leesbare
manier aan de orde Evelien van Rij
71 Signalementen
74 Column Momentum
O. Naphta

Rooilijn
Stelling
Jg. 40 / Nr. 1 / 2007
“In stadswijken komen mensen vooruit,
maar dat gaat nooit vanzelf.”
De stad is een plek waar door de eeuwen heen geluks-
Stelling
zoekers naar toe getrokken zijn. Weg van het platteland,
op de vlucht voor honger, weg van een saai en voorspelbaar
leven. Tegelijkertijd wordt de stad ook de rug
toegekeerd. Eerst door de elite, later door gezinnen uit de
middenklasse die een woning in het groen willen.
Een stad zonder dynamiek, zonder het komen en gaan
van mensen, is al snel geen stad meer. Het wordt een
samenleving van gearriveerden die zich er in bekwaamt
de boel nog verder aan te harken, de gekkigheid van
straat te halen en de zelfkant van de samenleving uit te
bannen.
De stedelijke dynamiek vindt zijn biotoop in wat achterstands-
of probleemwijken worden genoemd. Dáár
vinden nieuwkomers met een laag inkomen een woning.
Maar die instroom is de laatste veertig jaar fors veranderd.
Naast de constante instroom van studenten hebben
immigranten de steden gekleurd. Langzaam is het beeld
gegroeid dat ‘de gemiddelde Nederlander’ op het netvlies
heeft gekregen. In de grote steden ballen de problemen
zich samen. Vormen zich langzamerhand getto’s, zijn er
alleen nog witte en zwarte scholen, viert de Marokkaanse
jeugdcriminaliteit hoogtij en lijkt de opmars van de fundamentalistische
islam onstuitbaar.
Maar klopt dit beeld? Het zijn mede de statistieken die
aanleiding geven tot het gesomber over de stad en zijn
achterstandswijken. Maar die statistieken zijn momentopnames.
Het zijn foto’s. Wie de film bekijkt, ziet heel iets
anders. Mensen komen de stad binnen, maken carrière,
worden geconfronteerd met andere leefstijlen, waarden
en meningen, emanciperen zich en vertrekken vaak
weer, veelal in latere levensfasen. De film toont ons de
dynamische werkelijkheid achter de cijfers: de stad als
emancipatiemachine. Vanzelf gaat dat echter niet. Er
liggen bedreigingen op de loer. Eén zo’n bedreiging is de
lust van gemeentebestuurders en woningbouwcorpo-
P. 5
Leo Platvoet
raties tot grootschalige en zeer kostbare herstructurering
van naoorlogse woonwijken. Minder goedkope huurwoningen
en meer koopwoningen moeten leiden tot een meer
gemengde bevolking. Opvallend is dat sociaal-wetenschappelijk
onderzoek wordt genegeerd waaruit blijkt dat
menging nauwelijks helpt voor mensen die werkloos zijn
en kinderen hebben die slecht op school meekomen omdat
ze een taalachterstand hebben. De gebouwde omgeving is
onschuldig als het gaat om het waarom van achterstanden.
Voor het oplossen van hun problemen moet er geïnvesteerd
worden in beter onderwijs en passende arbeid. Moeten
bestaande netwerken niet doorgeknipt worden, maar juist
ondersteund en gestimuleerd.
Het investeren in sociale infrastructuur, onderwijs en werk
is ongetwijfeld minder sexy dan in flonkerende nieuwbouw
maar effectiever om mensen tot zelfontplooiing te brengen.
De achterstandswijk wordt dan een vooruitgangswijk. Niet
het putje van de woningmarkt – er zal altijd een ‘laagste
punt’ zijn, hoe hard je ook wijken transformeert – maar een
startpunt.
Uiteraard betekent dat niet dat leefbaarheid en woonkwaliteit
in deze wijken veronachtzaamd moeten worden.
Permanente aandacht voor onderhoud en verbetering zijn
een eerste vereiste. Ook mensen met een laag inkomen
hebben recht op een leefbare woonomgeving.
Leo Platvoet (platvoet@planet.nl) is Eerste Kamerlid voor GroenLinks en
mede-auteur van Amsterdam als emancipatiemachine.

Rooilijn Jg. 40 / Nr. 1 / 2007 Van grondbeleid naar ontwikkelbeleid
P. 6
Van grondbeleid
naar ontwikkelbeleid
Jan Winsemius

Rooilijn
Jg. 40 / Nr. 1 / 2007
Achtergrond
Na de oorlog werd in Nederland een actief gemeentelijke
grondbeleid gevoerd met behulp van locatiesubsidies
van de Rijksoverheid als maatstaf. Gemeenten
droegen zorg voor de verwerving ontwikkeling en
uitgifte van grond voor woningbouwlocaties. De
risico’s van de ontwikkeling waren beperkt, doordat
grotendeels sprake was van een gesubsidieerd
woningbouwprogramma. Bovendien was het grondexploitatierisico
afgedekt door rijkssubsidies; tekorten
en tegenvallers werden door het Rijk aangevuld en
meevallers moesten worden terugbetaald. In de jaren
negentig wilde het Rijk van deze subsidieverplichting af
vanwege begrotingsoverwegingen.
Tegelijk met het afschaffen van de locatiesubsidieregeling
was er sprake van een omslag in het woningbouwprogramma.
Voortaan moest minimaal zeventig
procent in de vrije sector worden gebouwd. Na de
slechte ervaringen met risicodragende grondexploitaties
van begin jaren tachtig waren de Nederlandse gemeenten
zeer terughoudend in het voortzetten van een actief
grondbeleid. Dit betekende het begin van een periode
waarin marktpartijen overal grond kochten met het
doel daar ooit zelf te kunnen bouwen (zelfrealisatie of
zelfuitvoering). Langdurige onderhandelingen tussen
Van grondbeleid naar ontwikkelbeleid
De nieuwe grondexploitatiewet, die vermoedelijk per 1 januari 2008 van kracht wordt,
zal zorgen voor een betere positie voor gemeenten die zelf geen grond bezitten. De
wetswijziging betekent niet dat gemeenten hun grondbeleid massaal moeten aanpas-
sen. Eerder zouden gemeenten op een andere manier hun ontwikkelbeleid moeten
gaan vormgeven.
P. 7
gemeenten en marktpartijen waren het gevolg. Met
name bij de ontwikkeling van de VINEX bleek het
instrumentarium van het zogenaamde kostenverhaal
tekort te schieten. Bij het kostenverhaal gaat het om
de mogelijkheid om kosten voor voorzieningen van
openbaar nut, zoals de aanleg van openbare ruimte, te
verhalen op diegenen die baat hebben bij die investeringen.
Ervaringen met de VINEX zijn niet zonder gevolgen
gebleven. Zo zijn er verschillende aanpassingen van
de Wet Voorkeursrecht Gemeenten (WVG) geweest om
de positie van gemeenten op uitleglocaties te versterken.
Ook streven gemeenten, onder invloed van die ervaringen,
de laatste jaren weer steeds vaker naar een actief
grondbeleid. De invoering van de grondexploitatiewet is
de laatste wetswijziging die voorvloeit uit de ervaringen
met de ontwikkeling van VINEX-locaties.
Het kostenverhaal
In de theorie wordt er een onderscheid gemaakt tussen
actief en passief grondbeleid. Bij een actief grondbeleid
verwerft de gemeente een locatie, maakt de grond
bouw- en woonrijp en geeft deze uit. Bij een passief
grondbeleid daarentegen, laat de gemeente de verwerving,
ontwikkeling en uitgifte van de grond aan derden
over. In de literatuur worden ook wel tussenvormen

Rooilijn
Jg. 40 / Nr. 1 / 2007
beschreven, zoals het faciliterend grondbeleid, waarbij
de gemeente de grond niet verwerft maar wel bepaalde
activiteiten ontplooit om de private ontwikkeling te
faciliteren. In de praktijk bestaan er talrijke tussenvormen
tussen actief en passief. Die tussenvormen hangen
samen met de manier waarop publieke en private
partijen in de planontwikkeling en de grondontwikkeling
samenwerken.
Gemeenten zonder grond kunnen niet vertrouwen op
het bestaande instrumentarium van kostenverhaal
om de kosten voor de aanleg van voorzieningen van
openbaar nut te verhalen op de ontwikkelende partij.
Het probleem is dat het publiekrechtelijke instrument
van de baatbelasting ronduit slecht functioneert. Het
alternatief - de exploitatieovereenkomst - berust op
vrijwilligheid. De grondeigenaar moet bereid zijn een
overeenkomst aan te gaan. Wat vaak wordt vergeten is
dat gemeenten niet kunnen worden gedwongen kosten
te maken. Er is geen wet die gemeenten verplicht openbare
ruimte aan te leggen als een private partij ergens
een huis bouwt. De grondeigenaar die zich beroept
op zijn zelfuitvoeringsrecht mag immers integraal
uitvoeren, dus ook de openbare ruimte. Gemeenten
zouden zich dan misschien ook minder druk moeten
maken om het kostenverhaal en in de onderhandeling
eerder moeten zeggen: zoek het maar uit. De gemeente
is ook niet verplicht de openbare ruimte die de ontwikkelaar
maakt over te nemen. Alleen bij de zogenaamde
free-riders werkt deze strategie niet. Het gaat hier om
grondeigenaren die maar een stukje van de locatie in
eigendom hebben en wel willen ontwikkelen maar niet
willen meewerken aan het kostenverhaal. Zij proberen
te profiteren van andere partijen die de noodzakelijke
openbare ruimte aanleggen om hun eigen ontwikkeling
mogelijk te maken. De nieuwe grondexploitatiewet
geeft gemeenten meer mogelijkheden om de kosten te
verhalen op deze onwillige grondeigenaren. Ook in de
relatie tot andere partijen dan de free-rider kan de wet
een rol spelen doordat het kader waarbinnen gemeenten
en marktpartijen onderhandelen zal wijzigen. Toch
is het de vraag of er veel zal veranderen. Het probleem
is eerder dat gemeenten in de praktijk vaak geen
Van grondbeleid naar ontwikkelbeleid
P. 8
goede onderhandelaars zijn dan dat de instrumenten
tekortschieten.
De algemene conclusie is dat met de nieuwe grondexploitatiewet
het kostenverhaal geen goed argument
meer is om te kiezen voor een actief grondbeleid. Daar
is tenminste één kanttekening bij te plaatsen. Straks
is er namelijk sprake van een limitatieve opsomming
van verhaalbare kosten. Als een bepaalde kostenpost
niet op de lijst staat, is verhaal onmogelijk. Wanneer
gemeenten kosten die niet in de lijst voorkomen, willen
betalen uit de opbrengsten van locatieontwikkeling,
is daar nog steeds een actief grondbeleid voor nodig.
Daarbij blijft het natuurlijk een groot voordeel dat
bij een actief grondbeleid niet eerst hoeft te worden
onderhandeld.
Thomas-theorema
Een belangrijk argument vóór een actief grondbeleid
is dat een gemeente zonder grond de ontwikkeling
niet goed zou kunnen sturen. In mijn visie worden die
sturingsmogelijkheden zonder grond vaak onderschat.
In de praktijk kunnen gemeenten in een gedetailleerd
bestemmingsplan vrij precies vastleggen wat er wel en
niet mag worden gebouwd. De nieuwe welstandsregeling
biedt de mogelijkheid om zeer precies de vereiste
kwaliteiten vast te leggen. Gemeenten kunnen er zelfs
voor kiezen die sturing direct zelf te organiseren door
een supervisor aan te stellen. Er zijn ook beperkingen
aan het zelfuitvoeringsrecht van de grondeigenaar.
De zelfuitvoering moet geschieden in de door de
gemeente gewenste vorm. Dat betekent bijvoorbeeld
dat gemeenten eisen kunnen stellen aan de kwaliteit
van het openbaar gebied die verder gaan dan hetgeen er
in het bestemmingsplan en met de welstandsregeling
kan worden geregeld. Het kan bijvoorbeeld gaan om
kwaliteitseisen die samenhangen met het toekomstig
beheer. Ook kan de gemeente aangeven wat het
wenselijk volkshuisvestingsprogramma is. Er moet in
dat geval wel sprake zijn van een gemeentelijk beleid op
dit gebied. Het wordt bijvoorbeeld lastig ergens dertig
procent sociale woningbouw voor te schrijven als dit
verder nooit wordt gedaan in de gemeente.

Rooilijn Jg. 40 / Nr. 1 / 2007
Van grondbeleid naar ontwikkelbeleid
In de praktijk gaat het niet zo zeer om de sturingsinstrumenten
maar veel meer om de onderhandelingspositie
van de gemeente ten opzichte van de
grondeigenaar-ontwikkelaar. Wie zegt dat gemeenten
zonder grond slechte sturingsmogelijkheden hebben,
zegt eigenlijk dat een gemeente zonder grond een
slechte onderhandelingspositie heeft. Wellicht is hier
sprake van het zogenaamde Thomas-theorema: “if
men define situations as real, they are real in their
consequences.” De veronderstelling dat de onderhandelingspositie
slecht is, is vaak voldoende om tot een
slecht onderhandelingsresultaat te leiden.
Vechten met één hand op de rug
De feitelijke onderhandelingspositie is zo slecht nog
niet. De grondeigenaar kan immers niets zonder
de medewerking van de gemeente. Omgekeerd
kan de gemeente wél zonder de medewerking van
de grondeigenaar. Hierboven is al aangegeven wat
de publiekrechtelijke sturingsmogelijkheden zijn.
Een gemeente kan tegenover de zelfuitvoerder een
afwachtende houding aannemen en zeggen: gaat u
vooral uw gang, maak een plan. De gemeente hoeft
in deze fase geen verplichtingen aan te gaan. De
zelfuitvoerder moet kosten gaan maken zonder dat
daar garanties tegenover staan. Deze strategie geeft
direct het belangrijkste dilemma aan van de gemeentelijke
onderhandelingspositie. De grootste troef is
de mogelijkheid om niets te doen. Als die troef geheel
kan worden uitgespeeld, is de onderhandelingspositie
sterk. Politiek is dit lastig. De belangrijkste doelstelling
is namelijk vaak tempo of actie. Het is niet
eenvoudig om aan de gemeenteraad uit te leggen dat
het bestuur haar doelstelling van tempo maken wil
realiseren door in het onderhandelingstraject juist te
weigeren iets te doen. Een bijkomend probleem is dat
de grondeigenaar-zelfuitvoerder vaak geen haast heeft
omdat hij een gratis of goedkope optie op de grond
heeft. Onder het oude regime van de WVG was die
optie voldoende om een zelfuitvoeringsrecht zeker
te stellen. In de praktijk wordt de gemeente vaak nog
geconfronteerd met optiehouders die onder dat oude
regime vallen (De Wolf & Groetelaars, 2004).
P. 9
Opvallend is verder dat gemeenten in het algemeen
het spel niet hard spelen. Marktpartijen doen er niet
moeilijk over om rechtszaken tegen gemeenten aan te
spannen. Andersom zijn gemeenten zeer terughoudend
om de grondeigenaar-zelfuitvoerder hard aan te
pakken. Gemeenten vechten vaak vrijwillig met één
hand op de rug. De vooronderstelling dat de positie
zwak is, speelt daarin een belangrijke rol. Voor een
scherpe onderhandeling bij een passief grondbeleid
is veel kennis van zaken nodig. Daar komt bij dat een
scherp strategisch onderhandelingsspel lastig te spelen
is in het nieuwe duale stelsel.
Op het gebied van sturing biedt de wetswijziging extra
mogelijkheden. Een belangrijke mogelijkheid is om in
het bestemmingsplan woningbouwcategorieën vast te
leggen. In het exploitatieplan kan voorts meer concreet
worden aangegeven op welke plekken die financieringscategorieën
moeten worden neergezet. Daarnaast
biedt het exploitatieplan de mogelijkheid om eisen te
stellen ten aanzien van de kwaliteit van de openbare
ruimte en de planning en fasering meer concreet uit
te werken. Daarmee wordt het ook veel eenvoudiger
om de eisen en randvoorwaarden van de gemeente te
concretiseren.
Onteigening en voorkeursrecht
Ook het instrumentarium voor het actieve grondbeleid
heeft zijn beperkingen. Het belangrijkste is dat het
met de onteigeningswet en het voorkeursrecht in de
hand nog steeds niet met zekerheid mogelijk is om
als gemeente grondeigenaar te worden. Iemand die
bereid en in staat is zelf volgens het bestemmingsplan
te bouwen kan niet worden onteigend. Dit betekent
dat gemeenten worden teruggeworpen op een passief
grondbeleid en het bijbehorende instrumentarium
van sturing en kostenverhaal. Een tweede bezwaar
van de onteigeningswet is dat het niet mogelijk is snel
grond te verwerven. Dat betekent dat het machtsmiddel
van de onteigening tegen de deadline aan niet goed
kan worden ingezet. Onteigening is altijd een slecht
functionerend instrument als tempo maken het doel is.
Dankzij een amendement wordt de grondexploitatie-

Rooilijn
Jg. 40 / Nr. 1 / 2007
wet aangepast en met de invoering van de wet zal ook
sprake zijn van een wijziging in de onteigeningswet.
In theorie is onteigening hierdoor sneller mogelijk. De
praktijk zal moeten uitwijzen of het ook zo werkt.
Een probleem bij het voorkeursrecht is dat partijen die
een optie hebben die nog dateert van voor de wijziging
van de WVG eigenlijk een gratis zelfuitvoeringsrecht
hebben. Een tweede probleem is dat een gemeente
die een voorkeursrecht vestigt juridisch beschouwd
een recht vestigt dat gericht is op het verwerven van
grond. Praktisch willen gemeenten hiermee echter
meestal voorlopig juist geen grond verwerven. Ze
willen de situatie op een locatie bevriezen. Wanneer
eigenaren grond te koop aanbieden aan derden moet
de gemeente haar voorkeursrecht gaan effectueren,
terwijl zij eigenlijk nog niet wilde kopen. Een derde
probleem is de periode waarvoor het voorkeursrecht
kan worden ingezet. Die periode is beperkt terwijl de
ontwikkeling van een grote locatie zeer lang duurt.
Weliswaar kan de periode steeds worden verlengd
wanneer het plan verder wordt gebracht maar zoals
eerder gezegd, kan het strategisch belang van de
gemeente juist zijn om het plan niet verder te brengen.
Strategisch zijn er dan ook verschillende situaties
denkbaar waarin het verstandiger is om helemaal geen
voorkeursrecht te vestigen. De beperkingen van het
instrumentarium van onteigening en voorkeursrecht
leveren niet automatisch argumenten voor een passief
grondbeleid. Wel zullen gemeenten soms noodgedwongen
een passief grondbeleid moeten voeren.
De beperkingen van de wet maken het immers niet
altijd mogelijk voor de gemeenten om de grond ook
daadwerkelijk te verwerven.
Baatafroming
Een belangrijke reden om de voorkeur te geven aan een
actief grondbeleid is dat grondeigendom de mogelijkheid
geeft om mee te delen in de winst op de locatieontwikkeling.
Echter, er ontbreekt een instrument om
een dergelijke baatafroming voor de gemeente zonder
grond te garanderen want het kostenverhaal geeft
alleen de mogelijkheid kosten in rekening te brengen.
Van grondbeleid naar ontwikkelbeleid
P. 10
De nieuwe grondexploitatiewet verandert niets aan dit
principe. Toch krijgen gemeenten in de nieuwe wet wel
de mogelijkheid om zonder grond toch te profiteren
van de winstgevendheid van een plan. Bij de behandeling
van de wet is namelijk een wetsartikel toegevoegd
over bovenplanse verevening. De grondexploitatiewet
biedt daarmee de mogelijkheid kosten die buiten het
plangebied worden gemaakt te verhalen. Het kan dan
bijvoorbeeld gaan om groenontwikkeling naast het
plangebied. De redenering achter deze verevening is
onder andere dat het zonder die regeling nodig zou
zijn om kunstmatig verschillende plannen onder
één grondexploitatie te brengen, omdat dit de enige
mogelijkheid is om te komen tot één kostenverhaal. Het
praktische gevolg is dat het mogelijk wordt gemaakt
kosten die elders, buiten het plangebied, worden
gemaakt, te verhalen. Deze mogelijkheid hangt in de
praktijk veel meer samen met de winstpotentie van het
betreffende plan dan met de kosten van de bovenplanse
investeringen. Voor het eerst wordt op deze manier een
mogelijkheid geschapen om als gemeente te delen in de
baten van een locatie. Het is nog afwachten hoe deze
regel in de praktijk zal uitwerken en welke mogelijkheden
gemeenten hierdoor precies krijgen.
Risico’s, kennis en capaciteit
Belangrijke inhoudelijke argumenten in de afweging
voor een actief of passief grondbeleid zijn de risico’s
van de grondexploitatie en de kennis en capaciteit die
de gemeenten hebben om een grondexploitatie tot een
goed einde te brengen. De redenering is in het algemeen
dat een actief grondbeleid risicovol is en gemeenten
onvoldoende de kennis en capaciteit hebben om zo’n
grondexploitatie tot een goed einde te brengen.
Deze redenering is op zijn minst dubieus te noemen.
Het is altijd lastig als buitenstaander een beeld te
krijgen van de resultaten van grondexploitaties. Mijn
indruk is dat, als er nieuws naar buiten komt over
verliesgevende grondexploitaties op VINEX-locaties,
het vaker gaat over locaties waar gemeenten geen actief
grondbeleid voerden en waar sprake is van een publiekprivate
grondexploitatiemaatschappij. Een gemeente
met grond kan heel goed de risico’s afwentelen op

Rooilijn
Jg. 40 / Nr. 1 / 2007
marktpartijen, bijvoorbeeld door de marktpartijen in
concurrentie een aanbieding te laten doen voor de ontwikkeling
van de locatie. Een gemeente zonder grond
die bijvoorbeeld deelneemt in een publiek-private
samenwerking heeft het veel moeilijker. Deze gemeente
heeft niet alle zeggenschap maar wel een belangrijk deel
van de risico’s. De belangen van de partners kunnen
strijdig zijn met de risicobeheersing van de gemeente.
In het algemeen wordt aangegeven dat het voeren van
een actief grondbeleid risicovol is. Grondverwerving,
planontwikkeling en grondontwikkelingen brengen
kosten met zich mee die later moeten worden terugverdient.
Daar valt tegen in te brengen dat de gemeente als
grondeigenaar alle mogelijkheden heeft zelf te sturen
op risicobeperking. Bovendien heeft de gemeente
als grondeigenaar de vrijheid om marktpartijen te
selecteren op de mate waarin zij bereid zijn risico’s van
de gemeente over te nemen. Bij een passief grondbeleid
heeft de gemeente steeds het grote risico dat zij wordt
geconfronteerd met een marktpartij die zij nooit zelf
op objectieve gronden zou selecteren, met alle gevolgen
van dien.
De wetswijzigingen betekenen vooral een versterking
voor de positie van de gemeente zonder grond. Het kostenverhaal
functioneert, als het goed is, straks goed. De
bovenplanse verevening maakt het gemeenten mogelijk
te profiteren van de opbrengsten van winstgevende
locaties door kosten van verliesgevende locaties daarop
af te wentelen. In theorie wordt het mogelijk zonder
grond ook meer op het tempo van de ontwikkeling te
sturen. In het exploitatieplan dat in het kader van de
grondexploitatiewet wordt opgesteld, kan namelijk een
planning worden opgenomen. Daaraan is een versnelde
onteigeningsprocedure gekoppeld. Daarmee wijzen alle
wijzigingen in de wet één kant op, namelijk naar een
versterking van het passieve grondbeleid.
Dat betekent echter niet dat na de wetswijziging alle
gemeenten ineens zullen kiezen voor een passief
grondbeleid. De wetswijzigingen veranderen niets
aan de voordelen van een actief grondbeleid. Ook na
Van grondbeleid naar ontwikkelbeleid
P. 11
de wetswijziging is het nog steeds makkelijker om een
ontwikkeling te sturen als grondeigenaar. Een groot
voordeel is dat gemeenten hun ontwikkelpartners zelf
in concurrentie kunnen selecteren. Daarbij is het nog
steeds zo dat het tempo met grond beter te bepalen is
dan zonder grond.
Samenwerken met marktpartijen
De kern van een gemeentelijke nota is vaak dat de
gemeente zelf de grond voor een locatie wil verwerven.
Echter, er wordt meestal weinig tot niets gezegd over de
daarop volgende strategie. Ook bij een actief grondbeleid
zal de gemeente immers op enig moment een
marktpartij moeten betrekken bij de ontwikkeling of
in ieder geval bij de uitvoering. De belangrijke keuzes
van een gemeente zijn op welk moment, op welke
manier en voor welke periode die marktpartij wordt
betrokken. Werkt de gemeente eerst het plan zelf uit
om vervolgens een selectie te organiseren, selecteert de
gemeente een marktpartij om gezamenlijk een plan uit
te werken, of vraagt de gemeenten aan marktpartijen in
concurrentie een plan op te stellen? Wordt een marktpartij
geselecteerd voor een meerjarige samenwerking
rond de ontwikkeling van een grootschalige locatie, of
wordt de locatie opgeknipt om selecties voor deelgebieden
te organiseren? Wordt de selectie zo vroeg mogelijk
in het planproces georganiseerd, of zo laat mogelijk?
Dit zijn allemaal mogelijke uitwerkingen van een actief
grondbeleid die principieel sterk verschillen. De keuze
op deze onderwerpen is strategisch van zeer groot
belang. Een meerjarige samenwerking committeert
marktpartijen niet vanzelfsprekend aan de kwaliteit
van een plan. Het is net zo goed mogelijk dat een
meerjarige samenwerking de concurrentie jarenlang
uitschakelt.
Het is opvallend dat een strategische beschouwing over
dergelijke principiële vragen in de gemeentelijke nota’s
ontbreekt. Als er op in wordt gegaan, worden bestaande
samenwerkingsmodellen beschreven, wat de merites
van die samenwerkingsmodellen zijn en waar de voorkeur
naar uitgaat. Het probleem is dat op die manier
het beleid vooral in algemeenheden wordt uitgedrukt.

Rooilijn Jg. 40 / Nr. 1 / 2007
Van grondbeleid naar ontwikkelbeleid
Een gemeentelijke grondexploitatie wordt als risicovoller
aangeduid dan een private grondexploitatie omdat
de gemeente zelf de investeringsrisico’s draagt. Bij
een publiek private samenwerking worden de risico’s
gedeeld en bij een private exploitatie liggen de risico’s
meer bij de private partij. Zoals bij de vergelijking
tussen actief en passief grondbeleid al is aangegeven,
is dit in de praktijk veel te kort door de bocht. In veel
gevallen zal de risicoanalyse juist omgekeerd kunnen
uitvallen. De werkelijke risico’s zijn niet afhankelijk
van het model maar van de inhoud van de afspraken
binnen dat model.
Naar een ontwikkelbeleid
Gemeenten zouden hun nota grondbeleid moeten
uitbreiden met een visie op het ontwikkelbeleid.
Daarin dienen zij aan te geven volgens welke criteria
partijen worden geselecteerd als de gemeente de grond
in handen heeft. Ook zou erin moeten staan hoe de
selectie plaatsvindt, welke garanties worden verwacht
en wat de samenwerkingsvorm is die de gemeente
voorstaat. Die ontwikkelstrategie is afhankelijk
van het type locatie. Voor bepaalde locaties ligt een
publiek-private samenwerking misschien voor de hand
maar voor andere locaties niet. Gemeenten kiezen op
verschillende locaties voor verschillende strategieën
van verwerving en selectie.
De nota’s grondbeleid van gemeenten die een actief
grondbeleid nastreven zouden ook een ontwikkelbeleid
moeten bevatten voor het geval de verwerving niet
lukt. Zo weet niet alleen de gemeente van te voren wat
haar strategie in dat geval is maar ook de zelfuitvoerder
weet wat de gemeente van hem verwacht. Nu moeten
de oplossingen voor het geval de verwerving is mislukt
vaak ad hoc worden gezocht.
Deze overwegingen leiden tot de conclusie dat een nota
grondbeleid en ontwikkelbeleid bij uitstek van belang
is voor gemeenten die geen actief grondbeleid voeren.
Juist bij een passief grondbeleid is het van belang
scherp uit te werken op welke manier de gemeente haar
doelstellingen gaat realiseren. Rond het thema van
P. 12
het gemeentelijk ontwikkelbeleid zou ook veel meer
kennisontwikkeling en kennisuitwisseling tussen
gemeenten moeten plaatsvinden. Alleen op die
manieren zal de kennis ontstaan om van de gemeentelijk
nota grondbeleid daadwerkelijk een instrument
voor het ontwikkelingsbeleid te maken. Het is
verbazingwekkend dat gemeenten samenwerkingen
met en selecties van marktpartijen steeds weer ad hoc
organiseren.
Als het gaat om de verhouding tussen gemeenten en
marktpartijen betekenen de wetswijzigingen, in het
bijzonder dankzij de aangenomen amendementen,
een versterking van de positie van de gemeenten. Die
positie was overigens in mijn visie al veel sterker dan
gemeenten vaak zelf dachten. Het instrumentarium
was niet het grootste probleem. Het probleem is dat
gemeenten de instrumenten vaak niet gebruiken.
Wellicht biedt de huidige verbetering van het instrumentarium
het zelfvertrouwen om de mogelijkheden
ook daadwerkelijk te gaan benutten. Hoewel de
wetswijzigingen vooral gevolgen hebben voor de
positie van de passief opererende gemeente, blijft ook
in de toekomst een actief grondbeleid op verschillende
punten voordelen hebben. Wat dat betreft is
niet te verwachten dat na de wetswijziging een grote
omslag zal plaatsvinden.
Uitdaging voor gemeenten
Een belangrijke opgave voor gemeenten is om de stap
te maken van een grondbeleid naar een ontwikkelbeleid.
Het theoretisch onderscheid tussen actief en passief
grondbeleid voldoet niet meer. Ook het toevoegen
van een tussenvorm als facilitair grondbeleid en
mogelijk nieuwe tussenvormen is onvoldoende. Het
grondbeleid krijgt in toenemende mate vorm in de
selectie van en de samenwerking met marktpartijen.
Nota’s grondbeleid zouden dieper in moeten gaan op
de principiële beleidskeuzen die hiermee samenhangen.
Het nieuwe instrumentarium van gemeenten
betekent ook dat er per locatie een grondbeleid
en ontwikkelbeleid dient te worden opgesteld dat
specifiek aansluit bij die locatie. In de toekomst lijkt

Rooilijn Jg. 40 / Nr. 1 / 2007
Van grondbeleid naar ontwikkelbeleid
het niet waarschijnlijk dat sommige gemeenten altijd
een actief grondbeleid en anderen altijd een passief
grondbeleid zullen voeren. Gemeenten moeten vooraf
bedenken in welke context een actief grondbeleid van
belang is en in welke context een passief grondbeleid
de voorkeur heeft. Op dezelfde manier zal afhankelijk
van de specifieke ontwikkelopgave moeten worden
bedacht wat de beste samenwerkingsvorm is. Er zal
veel meer differentiatie ontstaan in de uitwerking van
het grondbeleid afhankelijk van de kenmerken van de
locatie en de opgave zowel tussen als binnen gemeenten.
Op die manier geeft een gemeentebestuur vooraf
helderheid aan de gemeenteraad en aan marktpartijen
over de strategie als zij geen grond heeft aangekocht en
over de selectiemethode en samenwerking mocht zij de
grond wel hebben verworven.
Als er nog een noodzaak is voor uitbreiding van het
instrumentarium van grondbeleid hangt dit samen met
toekomstige opgaven, zoals de transformatie van het
landelijk gebied. Op verschillende plekken bestaat er
nu al een noodzaak om te komen tot een ander beheer
van het landelijk gebied omdat landbouw verdwijnt.
De nieuwe wetgeving is eigenlijk nog toegesneden op
de opgaven van gisteren. Het is de vraag of die instrumenten
ook voldoen voor de opgaven van morgen. Met
de mogelijkheid van bovenplanse verevening is wel
een handreiking gedaan aan de transformatie van het
landelijk gebied maar het is de vraag of dat instrument
voldoende is.
Jan Winsemius (info@bureaumiddelkoop.nl) is vennoot bij Bureau Middelkoop.
Literatuur
Wolff, H.W. de & D.A.Groetelaers (2004) Grondposities voor wijziging Wet
voorkeursrecht gemeenten. Analyse van optie- en koopovereenkomsten,
Onderzoeksinstituut OTB, Delft
P. 13

Rooilijn Jg. 40 / Nr. 1 / 2007 Amsterdam top- of toblocatie?
P. 14
Frank Bruinsma en Piet Rietveld
Amsterdam
top- of toblocatie?

Rooilijn Jg. 40 / Nr. 1 / 2007 Amsterdam top- of toblocatie?
P. 15
De Zuidas in Amsterdam moet
zich ontwikkelen tot een inter-
nationale vestigingslocatie
voor Europese hoofdkantoren
van wereldwijd opererende
bedrijven. Tot nu toe heeft zich
echter nog geen enkel buiten-
lands bedrijf met zijn Europese
hoofdkantoor gemeld. Dit doet
de vraag rijzen wat de inter-
nationale concurrentiepositie
van Amsterdam is. In hoeverre
komen de objectieve metingen
overeen met de inschattingen
van managers?
De Europese economieën hebben, met de
gebruikelijk ups en downs, sinds de Tweede
Wereldoorlog een sterke groei meegemaakt.
De Nederlandse economie vormt
daarop geen uitzondering. Na een oriëntatie
op de wederopbouw van het eigen land
hebben de overheid en het bedrijfsleven
meer oog gekregen voor economische
ontwikkelingen over de landsgrenzen
heen. De toenemende globalisering heeft
er toe geleid dat bedrijven steeds meer
internationaal zijn gaan opereren, hoewel
veel overheden nog steeds moeite doen om
hun eigen markt af te schermen tegen
buitenlandse toetreders. Om Europa
sterker te maken tegen de handelsblokken
uit Azië en Midden-Amerika hebben
de landen besloten tot het instellen van
één Europees marktgebied in 1992. Uit
vrees voor “Fortress Europe” trachtten
veel niet-Europese ondernemingen in
die tijd een Europees hoofdkwartier of
distributiecentrum te vestigen in één van
de landen die deel uitmaakten van deze
grote interne Europese markt om zo deze
markt te kunnen (blijven) bedienen. Veel
nationale, regionale en lokale overheden
keken begerig uit naar de komst van
dergelijke Europese hoofdkantoren en
distributiecentra. Ze zouden een nieuwe
impuls geven aan de nationale dan wel
regionale economie. In deze periode
rond het einde van de jaren tachtig van
de vorige eeuw ontstonden dan ook de
ranglijstjes van steden die het meest
geschikt waren als vestigingsplaats voor
dergelijke Europese hoofdkantoren en
distributiecentra van niet-Europese
bedrijven. De meest bekende hiervan is
de European real estate monitor (later
European cities monitor) van Healey
& Baker (later Cushman & Wakefield
Healey & Baker) die vanaf 1990 jaarlijks
is verschenen. Voor deze monitor worden
jaarlijks managers van meer dan vijfhonderd
internationale ondernemingen
geïnterviewd over de aantrekkelijkheid
van de belangrijkste Europese steden als
vestigingsplaats.
Naast deze sterk commercieel georienteerde
studies verschenen in deze
periode ook meer wetenschappelijke
analyses naar de concurrentiekracht van
Europese stedelijke regio’s. Een bekend
voorbeeld is de studie van Brunet “Les

Rooilijn Jg. 40 / Nr. 1 / 2007 Amsterdam top- of toblocatie?
P. 16
Villes Européennes” uit1989. Hierin werd
de “Blue Banana” geschetst: het Europese
kerngebied dat van Londen over de
Randstad, het Ruhrgebied en München
naar Milaan loopt. In 1991 was ook een
themanummer van het Geografisch
Tijdschrift aan Europese steden gewijd. De
aandacht voor de concurrentiekracht van
Europese steden is in de afgelopen jaren
weliswaar wat geluwd, maar op meer dan
incidentele basis vinden nog steeds onderzoeken
plaats; partieel, bijvoorbeeld naar
de ligging van steden in de trans Europese
infrastructuurnetwerken, of integraal. In
2004 hebben Manshanden e.a. onderzoek
verricht naar de positie van Randstad
Holland in de top-20 van Europese
stedelijke regio’s. Dit artikel is gericht op
de positie van Amsterdam in het bijzonder.
Vanuit twee invalshoeken zal de positie van
Amsterdam aan bod komen. In de eerste
plaats zal gekeken worden hoe managers
van internationale ondernemingen over
Amsterdam als vestigingsplaats denken.
Zij besluiten immers om hun bedrijf al
dan niet in Amsterdam te vestigen. Zowel
de relatieve positie van Amsterdam voor
een aantal vestigingsfactoren als het
belang dat de managers aan deze factoren
hechten zal aan de orde komen. De tweede
invalshoek is meer objectief: cijfermatig
wordt nagegaan hoe Amsterdam zich
verhoudt tot de andere Europese steden.
Amsterdam volgens
managers
Door de tijd heen staat Amsterdam op
een vijfde plaats in de “overall ranking
hitlijst” van het onderzoek van Healey
& Baker, achter respectievelijk Londen,
Parijs, Frankfurt en Brussel. Hoewel op
respectabele afstand van Londen, Parijs
Tabel 1: Ontwikkeling relatieve positie van Amsterdam als aantrekkelijke locatie voor internationaal
georiënteerde bedrijven (op basis van top 15 uit 2005)
1990 1992 1994 1996 1998 2003 2005
London 0,81 0,93 1,05 0,99 1,03 0,91 0,87
Parijs 0,76 0,73 0,80 0,66 0,67 0,64 0,60
Frankfurt 0,64 0,67 0,64 0,50 0,50 0,39 0,33
Brussels 0,52 0,46 0,47 0,34 0,35 0,29 0,30
Barcelona 0,23 0,22 0,24 0,20 0,21 0,24 0,28
Amsterdam 0,44 0,40 0,35 0,28 0,33 0,28 0,24
Madrid 0,19 0,19 0,21 0,15 0,17 0,22 0,24
Berlijn 0,19 0,20 0,17 0,10 0,13 0,17 0,19
München 0,21 0,19 0,18 0,14 0,15 0,14 0,18
Zürich 0,30 0,29 0,25 0,17 0,17 0,14 0,18
Milaan 0,24 0,23 0,21 0,16 0,15 0,16 0,15
Dublin -- -- -- 0,10 0,17 0,12 0,14
Praag 0,08 0,16 0,16 0,06 0,05 0,09 0,14
Lissabon 0,19 0,24 0,15 0,11 0,11 0,10 0,12
Manchester 0,21 0,28 0,18 0,13 0,11 0,11 0,12
Bron Healey & Baker, Cushman & Wakefield

Rooilijn Jg. 40 / Nr. 1 / 2007 Amsterdam top- of toblocatie?
P. 17
Tabel 2: Positie van Amsterdam naar rangorde voor verschillende vestigingsplaatsfactoren
1990 1992 1994 1996 1998 2003 2005
Toegang tot markten/klanten 5 7 7 6 6 5 6
Telecommunicatie infrastructuur 7 7 7 6 6 6 9
Interne transportinfrastructuur 5 8 8 11 8 7 12
Externe transportinfrastructuur 4 4 4 4 4 4
Beschikbaarheid kantoorruimte 7 13 11 11 17 13 16
Prijs-kwaliteitverhouding kantoren 7 8 9 12 7 13 16
Arbeidskosten 12 11 15 15 12 13 17
Beschikbaarheid personeel 6 9
Talenkennis 3 3 3 3 2 2 3
Woonklimaat 8 7 13 9 11 8 17
Milieukwaliteit -- 7 8 8 7 8 11
Overheidsbeleid 1 3 6 4 3 4 10
Bron Healey & Baker, Cushman & Wakefield
en Frankfurt, voorwaar een eervolle plaats
voor steden als Barcelona, Madrid, Berlijn,
München en Milaan om maar eens een
paar andere belangrijke Europese steden
te noemen. De situatie verslechtert echter
in de loop der tijd indien gekeken wordt
naar de gewogen score. In 2005 wordt
Amsterdam voor het eerst ingehaald door
Barcelona en staat dat jaar met Madrid op
een gedeelde zesde plaats (tabel 1). Is er
reden voor zorg?
Het leuke van het Healey & Baker onderzoek
is dat sinds 1990 slechts weinig in
de vragenlijst veranderd is. Op basis
van tijdsreeksen kan daarom nagegaan
worden hoe Amsterdam zich op basis
van een groot aantal vestigingsfactoren
gepositioneerd heeft in het internationale
krachtenveld. In tabel 2 staat voor de
onderscheiden vestigingsplaatsfactoren de
positie van Amsterdam in de rangorde van
belangrijke Europese steden weergegeven.
Amsterdam scoort goed voor de factoren
talenkennis, externe bereikbaarheid en het
gevoerde overheidsbeleid (belastingklimaat
financiële regelingen). Op het gebied van de
beschikbaarheid en prijs/kwaliteitverhouding
van kantoorruimte lijkt Amsterdam
echter terrein te verliezen. Verder blijkt niet
zo zeer de beschikbaarheid van geschikt
personeel als wel het hoge loonniveau in
Amsterdam een probleem. Opvallend is dat
in 2005 opeens een relatief sterke terugval
waarneembaar is in de waardering van
zowel het overheidsbeleid als het woon- en
leefklimaat. Wat zou hier achter zitten?
Het is niet uitgesloten dat Nederland na
de moorden op Fortuyn en Van Gogh
een andere plaats in de mental map van
Europese managers heeft gekregen en dat
dit weerspiegeld wordt in lagere scores op
dit terrein. Overigens komen ook steden als
Londen, Parijs, Brussel en Madrid regelmatig
op een negatieve manier in het nieuws;
maar het is niet onmogelijk dat we hier
factoren op het spoor zijn op het terrein van
cultuur en sociale veiligheid die uiteindelijk
hun invloed hebben op locatiebeslissingen
van internationaal georiënteerde bedrijven.
Hoe blijvend dit soort incidenten van
invloed zijn op de beeldvorming kan nog
niet worden vastgesteld.
De bevindingen uit tabel 2 krijgen gewicht
door de vragen over het belang dat de
ondernemers hechten aan de betreffende
vestigingsfactoren (zie tabel 3). Duidelijk
is dat de managers van internationale
ondernemingen door de tijd heen veel
belang hechten aan de toegankelijkheid
van de markt, de externe bereikbaarheid
en de telecommunicatie-infrastructuur.
Juist op deze punten scoort Amsterdam
relatief goed. Dit verklaart de vijfde plaats
in de overall ranking. Duidelijk is ook dat
Amsterdam in 2005 een lagere beoordeling
heeft ontvangen op een aantal vestigings

Rooilijn Jg. 40 / Nr. 1 / 2007 Amsterdam top- of toblocatie?
P. 18
Tabel 3: Belang van locatiefactoren voor ondernemers
1990 1992 1994 1996 1998 2003 2005
Toegang tot markten/klanten 60 62 71 63 66 58 60
Telecommunicatie infrastructuur 59 43 48 46 54 49 50
Interne transportinfrastructuur 57 22 25 22 21 24 22
Externe transportinfrastructuur 49 51 52 62 56 52
Beschikbaarheid kantoorruimte 27 22 19 22 25 26 30
Prijs-kwaliteitverhouding kantoren 22 23 22 26 26 31 31
Arbeidskosten 35 39 40 43 50 35 35
Beschikbaarheid personeel 57 57
Talenkennis 17 17 16 18 22 24 24
Woonklimaat 14 10 10 10 13 15 16
Milieukwaliteit -- 11 7 11 12 14 13
Overheidsbeleid 30 34 31 36 36 33 32
Bron Healey & Baker, Cushman & Wakefield
factoren die weliswaar minder belangrijk
worden gevonden maar toch het verlies
van een positie kunnen verklaren. De
enige factor van gewicht waar Amsterdam
echt matig op scoort is de arbeidsmarkt.
Gelukkig voor Amsterdam hechten
managers minder belang aan de arbeidskosten
dan aan de beschikbaarheid van
arbeid. Het is juist het hoge loonniveau dat
Amsterdam opbreekt.
Voor een goede analyse van de
Amsterdamse positie is het ook belangrijk
om na te gaan wat de naaste concurrenten
op de ranglijsten zijn en hoe die het
doen. Is het verzwakken van de positie
bijvoorbeeld simpelweg het gevolg van
de opkomst van Zuid-Europese steden
en daalt Amsterdam terwijl de rest stijgt?
Allereerst blijkt dat afgezien van Londen,
ook andere steden zoals Parijs, Frankfurt
en Brussel systematisch dalen (zie tabel
1). De relatieve concurrentiepositie ten
opzichte van deze steden is dus niet sterk
veranderd. Daar staat tegenover dat Madrid
en Barcelona een stijgende trend vertonen.
Dit zijn echter steden die gezien hun
locatie minder als directe concurrent van
Amsterdam kunnen worden gezien. Toch
blijft over dat meer nabijgelegen concurrenten
zoals Berlijn en München nu een
meer vergelijkbare impactscore behalen en
het in relatieve zin dan ook beter hebben
gedaan dan Amsterdam. Er is in de periode
1990-2005 echter ook een aantal naaste
concurrenten van Amsterdam uit de top-15
weggevallen. In 1990 en 1992 behoorden
Hamburg en Glasgow er nog toe, daarna
niet meer. In 1996 had Düsseldorf voor het
laatst een plek bij de beste vijftien. Genève
raakte haar plek in deze groep in 2005 kwijt
toen Praag de top juist binnendrong. In
de periode daarvoor waren ook al andere
nieuwkomers in de top gekomen. Tussen
1990 en 1994 kwamen Lissabon, Madrid en
München er voor het eerst in terecht. Door
het gunstige fiscale klimaat, verscheen
in 1996 ook Dublin in de kopgroep van
vijftien. Met betrekking tot de concurrentiepositie
van Amsterdam zijn vooral
het afzakken van nabijgelegen steden als
Hamburg en Düsseldorf in de beginperiode
en de opkomst van München en recent ook
Praag relevant.
Amsterdams positie in de
statistiek
Manshanden e.a. (2004) hebben onderzoek
verricht naar de top-20 van Europese
verstedelijkte regio’s in de periode 1995-
2003. Amsterdam maakt hierin onderdeel
uit van de Randstad Holland. Zoals bij
alle vergelijkende studies werden de
auteurs geconfronteerd met verschillende
ruimtelijke schaalniveau’s. Voor
alle 20 onderzochte gebieden konden zij
vergelijkbare regionale data verzamelen;
voor een groot aantal regio’s slaagden zij

Rooilijn Jg. 40 / Nr. 1 / 2007 Amsterdam top- of toblocatie?
P. 19
Tabel 4: De ranking van Amsterdam in twee studies op basis van vergelijkbare indicatoren
Healey & Baker, Cushman & Wakefield (2005) Manshanden et al. (2004)
Indicator Rang Indicator Rang
Toegang tot markten 6 Bevolking binnen 5 uur reizen via weg (2001) 4
erin deze data uit te splitsen naar stad en
omgeving. In dit artikel wordt gebruik
gemaakt van gegevens op het niveau van
de regio. De reden hiervoor is dat steden
meegenomen kunnen worden die in de
kwalitatieve analyse sterk opkwamen, zoals
Barcelona en Madrid waarvoor op het
stedelijk niveau veelal de data ontbreken.
Dit heeft wel tot gevolg dat de cijfers voor
de Randstad veelal ongunstiger zijn dan
voor Amsterdam zelf. In vergelijking met
de kwalitatieve analyse zijn in de studie van
Manshanden e.a. (2004) Zürich en Praag
niet in beschouwing genomen. Wij hebben
het Ruhrgebied en Hamburg uit de studie
van Manshanden e.a. (2004) als nabijgelegen
concurrenten opgenomen. Rome,
Stockholm, Kopenhagen, Wenen en Lyon
zijn niet meegenomen aangezien het geen
directe concurrenten van Amsterdam zijn.
In de studie van Manshanden e.a. (2004)
is gezocht naar data die over nagenoeg
dezelfde indicatoren informatie verschaffen
als in de kwalitatieve analyse van
Bevolking binnen 5 uur reizen via spoor (2001) 4
Bevolking binnen 5 uur reizen via lucht (2001) 4
Telecommunicatie infra. 9 Internetverkeer (2004) 2
Interne transportinfra. 12 Dichtheid snelwegennet in m/km2 (2003) 3
Dichtheid spoorwegennet in m/km2 (2003) 10
Externe transportinfra. 4 Passagiersverkeer luchthavens (2003) 4
Groei passagiersverkeer 1995-2000 4
Groei passagiersverkeer 2000-2003 6
Beschikbaarheid kantoren 16 Gemiddelde huurprijzen 2004 8
Prijs-kwaliteit kantoren 16 Gemiddelde leegstand 2004 4
Ontwikkeling huurprijzen 1998-2004 7
Arbeidskosten 17 Ontwikkeling arbeidsvolume 1995-2003 4
Beschikbaarheid personeel 9 Aandeel hoog opgeleiden 2003 5
Talenkennis 3 Arbeidsproductiviteit 2003 7
Woonklimaat 17 --
Milieukwaliteit 11 --
Overheidsbeleid 10 --
Bron: bewerking Healey & Baker, Cushman & Wakefield (2005) en Manshanden e.a. (2004)
Ontwikkeling arbeidsproductiviteit 1995-2003 10
Healey & Baker, Cushman & Wakefield
(2005). Vervolgens zijn alle resultaten van
de studie van Manshanden e.a. omgezet
naar rangordes om de data vergelijkbaar
te maken met de studie van Healey &
Baker, Cushman & Wakefield. Dit levert
een schat aan informatie op die hier niet
volledig kan worden weergegeven. Tabel 4
geeft alleen een overzicht van gerelateerde
indicatoren en de ranking van Amsterdam
voor de betreffende indicatoren. Omdat
Manshanden e.a. gebruik maken van data
op regionaal niveau en met name woonklimaat
en milieukwaliteit zeer lokaal kunnen
verschillen, hebben zij voor deze aspecten
– en overheidsbeleid - geen indicatoren
opgenomen.
Mental map
In hoeverre is de perceptie van de
managers van internationale ondernemingen
in Europa met betrekking tot de
concurrentiekracht van Amsterdam in
overeenstemming met de “harde feiten”?
Voor de door managers belangrijk geachte

Rooilijn Jg. 40 / Nr. 1 / 2007 Amsterdam top- of toblocatie?
P. 20
locatiefactoren als “toegang tot markten/
klanten”en “externe infrastructuur” (zie
tabel 3) geldt dat zij daar een goed beeld
van hebben. Er is niet expliciet gekeken
naar de goederenstromen via de zeehavens.
Gezien de ligging van Rotterdam
in de Randstad zou echter ook op dit
punt een hoge ranking behaald zijn. Voor
andere belangrijk geachte factoren zoals
“telecommunicatie infrastructuur” en
“beschikbaarheid personeel” konden in
de studie van Manshanden e.a. minder
goed vergelijkbare indicatoren gevonden
worden. Het internetverkeer geeft
natuurlijk maar een beperkt beeld van de
geschiktheid van de telecommunicatieinfrastructuur.
De beschikbaarheid van
personeel zou mogelijk terug te vinden
zijn in de ontwikkeling van het arbeidsvolume
en het aandeel hoogopgeleiden.
De Randstad en dus ook Amsterdam
scoren beter op deze punten dan de
managers aangaven. Van gemiddeld
belang worden de “arbeidskosten” en
de kantorenmarktindicatoren geacht.
De managers geven aan dat Amsterdam
relatief laag scoort voor deze indicatoren.
Hier kan een aantal opmerkingen bij
geplaatst worden. De arbeidskosten in
Nederland zijn hoog maar de arbeidsproductiviteit
in de Randstad ligt beduidend
hoger dan in de Zuid-Europese steden.
Zij is echter weer aan de magere kant
in vergelijking tot andere Noordwest-
Europese steden zoals Parijs, München,
Frankfurt, Dublin, Hamburg en Londen.
Dit kan de lage score van Amsterdam
voor “arbeidskosten” verklaren.
Ten slotte de kantorenmarktindicatoren.
De managers geven Amsterdam ook
hier een relatief lage ranking. Qua
huurprijzen en de ontwikkeling daarin
scoort Amsterdam echter gemiddeld. De
huurprijzen liggen beduidend lager dan
in Londen, Parijs en Frankfurt, maar
weer net wat hoger dan in nabijgelegen
concurrerende steden als Brussel, Berlijn
en Düsseldorf. Wat betreft leegstand,
gemeten als percentage van het totaal
verhuurbare oppervlak, heeft Amsterdam
nog relatief veel meters in de aanbieding.
Met de ontwikkeling van de Zuidas
neemt de hoeveelheid kantooroppervlak
nog verder toe. Om deze meters gevuld
te krijgen zal de Zuidas onderscheidend
moeten zijn wat betreft kwaliteit.
Bovendien zal de ruime beschikbaarheid
van hoogwaardige kantoorlocaties
op de Zuidas goed bij de managers van
internationale ondernemingen in beeld
moeten worden gebracht.
Frank Bruinsma (fbruinsma@feweb.vu.nl) en Piet Rietveld
(prietveld@feweb.vu.nl) zijn als respectievelijk universitair
hoofddocent en hoogleraar verkeer- en vervoerseconomie
verbonden aan de Afdeling Ruimtelijke Economie van de
Vrije Universiteit.
Literatuur
WBrunet, R. (1989) Les Villes Européennes, rapport pour la
DATAR, RECLUS, Montpellier
Cushman &Wakefield Healey & Baker (2003-2005) European
cities monitor, Cushman &Wakefield Healey & Baker,
London
Geografisch Tijdschrift (1991) Themanummer Europese
Steden, Geografisch Tijdschrift, nr. 5.
Healey & Baker (1990-1994) European real estate monitor,
Healey & Baker, London
Healey & Baker (1996-1998) European cities monitor, Healey
& Baker, London
Manshanden, W.J.J., A.C. Muskens, P.J.M. de Bruijn, O.
Koops en J. Vlek (2004) De top-20 van Europese stedelijke
regio’s 1995-2003: Randstad Holland in internationaal
perspectief, Rapport 2004-46, TNO Inro, Delft

Rooilijn Jg. 40 / Nr. 1 / 2007 Amsterdam top- of toblocatie?
P. 21
>
>
>
Hoogwaardige kantoorlocaties op de Zuidas moeten internationaal bekendheid krijgen
Nabijheid tot Schiphol volstaat niet om internationale hoofdkantoren te trekken

Rooilijn
Jg. 40 / Nr. 1 / 2007 Hypotheeklening moeilijker in gekleurde wijk
P. 22
Hypotheeklening
moeilijker in Manuel Aalbers
gekleurde wijk

Rooilijn
Jg. 40 / Nr. 1 / 2007 Hypotheeklening moeilijker in gekleurde wijk
P. 23
Banken en andere hypotheekverstrekkers lopen het liefst zo weinig mogelijk
risico als ze een hypotheeklening verstrekken. Op verschillende manieren
proberen ze hun risico te beperken. Ook de wijk of de postcode kan daarbij een
rol spelen. Een hypotheekaanvraag uit de ‘verkeerde’ wijk kan anders worden
beoordeeld. Dit leidt in het meest extreme geval tot ‘redlining’.
Een hypotheekverstrekker (of hypotheeknemer)
wil graag zekerheid dat een
verstrekte lening wordt afbetaald door de
hypotheekaanvrager (of hypotheekgever).
Daarom kijkt een hypotheekverstrekker
allereerst naar de verhouding tussen de
hoogte van de lening en de hoogte en
stabiliteit van het inkomen. Ten tweede
kijkt een hypotheekverstrekker naar de
verhouding tussen hoogte van de lening
en de waarde van het onderpand; dat
is de waarde van de woning waarop de
lening wordt aangevraagd. Verder zal een
hypotheekverstrekker ook kijken naar het
recente betalingsgedrag: slechte betalers
maken minder kans op een lening. Een
hypotheekverstrekker wil ook weten
wat voor vlees hij in de kuip heeft en zal
hypotheekaanvragers daarom in groepen
indelen, bijvoorbeeld naar arbeidsfunctie
of sociaal-demografische klasse.
Ook komt het voor dat hypotheekverstrekkers
de buurt of de postcode betrekken in
de beoordeling van een hypotheekaanvraag.
Een wijk waarvan een hypotheekverstrekker
verwacht dat de woningprijzen
zullen zakken of waarin relatief veel
huishoudens hun lening niet (op tijd)
afbetalen, scoort dan minpunten in de
hypotheekbeoordelingsprocedure. Als een
hypotheekaanvraag die aan alle acceptatiecriteria
voldoet toch wordt afgewezen
vanwege de buurt of postcode wordt van
redlining gesproken. De term redlining
heeft zijn oorsprong in de Verenigde Staten
van de jaren dertig van de twintigste eeuw:
op stadskaarten waren de wijken waar
geen hypotheken werden verstrekt rood
gekleurd. In Nederland is weinig bekend
over redlining. We weten slechts dat
redlining eind jaren negentig van de vorige
eeuw verschillende Rotterdamse buurten
trof (Aalbers, 2003; 2006a).
In dit artikel wordt gekeken in hoeverre
de buurt of de postcode tegenwoordig
een rol speelt in de hypotheekaanvraag.
Dit artikel is gebaseerd op een in 2005 en
2006 uitgevoerd onderzoek naar zowel
plaats- als etnisch-bepaalde hypotheekuitsluiting
in de steden Arnhem, Den Haag
en Rotterdam (Aalbers, 2006a; 2006b),
maar in dit artikel zal vanwege de omvang
alleen worden gekeken naar plaatsbepaalde
hypotheekuitsluiting in Den Haag en
Rotterdam. Voor dit onderzoek zijn ruim
dertig lokale woningmarkt- en hypotheekmarktspecialisten
geïnterviewd, vooral
hypotheekbemiddelaars en makelaars.
Credit scoring en NHG
Voordat er wordt ingegaan op de resultaten
van het onderzoek, is het belangrijk kort
stil te staan bij twee belangrijke begrippen:
credit scoring en de Nationale Hypotheek
Garantie (NHG). Credit scoring is een
methode om de risico’s in te schatten die

Rooilijn
gepaard gaan met het verlenen van een
hypotheeklening. Het is de laatste tien jaar
in de hypotheekmarkt steeds gebruikelijker
geworden dat hypotheekverstrekkers
de verschillende beoordelingsfactoren
in één systeem ‘wegen’ waarbij elke
hypotheekaanvraag een score meekrijgt.
Een score van minimaal 140 staat dan
bijvoorbeeld voor “hypotheekaanvraag
honoreren”, een score van minder dan 120
voor “hypotheekaanvraag afwijzen” en
een score tussen 120 en 140 voor “individuele
beoordeling”. De scores die tussen
“honoreren” en “afwijzen” vallen, worden
in de hypotheekwereld vaak “het grijze
gebied” genoemd.
Een hypotheekverstrekker beperkt het
risico dat hij loopt niet alleen door te kijken
naar inkomen, onderpand, betalingsgedrag
en postcode, maar ook door een deel van
het afbetalingsrisico over te hevelen naar
de Nationale Hypotheek Garantie. Het doel
van de NHG is het bevorderen van eigenwoningbezit
en kwaliteitsverbetering van
woningen. De koper en de hypotheekverstrekker
kunnen de NHG aanvragen bij de
Stichting Waarborgfonds Eigen Woningen
(WEW). Dit kan tot een aankoopbedrag
van 250.000 euro (in 2006). Als een
aanvraag aan de voorwaarden voldoet,
staat het WEW borg voor de lener. Als de
lener haar/zijn hypotheek niet aflost, kan
een hypotheekverstrekker bij het WEW
aankloppen. Hoewel de NHG en de WEW
door de overheid in het leven zijn geroepen,
is het WEW een private instelling.
Catch-22
De meeste hypotheekverstrekkers willen
in bepaalde wijken in Den Haag en
Rotterdam alleen een hypotheek verstrekken
als deze met NHG kan worden
gefinancierd. Dit betekent dat aanvragen
van mensen die niet in aanmerking
komen voor de NHG, maar die wel
voldoen aan de acceptatiecriteria van de
hypotheekverstrekker, worden afgewezen.
Bovendien hebben hypotheekaanvragen
die in het ‘grijze gebied’ van de credit score
vallen, een aanmerkelijk kleinere kans om
gehonoreerd te worden als deze uit buurten
Jg. 40 / Nr. 1 / 2007 Hypotheeklening moeilijker in gekleurde wijk
P. 24
komen die slechter staan aangeschreven.
Volgens de normen van de bank en van de
NHG (WEW, 2006) mogen deze klanten
afgewezen worden, maar het is opvallend
dat de mate van flexibiliteit in het ‘grijze
gebied’ sterk verschilt tussen de ‘goede’ en
de ‘mindere’ wijken.
Doordat sommige hypotheekverstrekkers
in bepaalde wijken alleen met NHG een
lening willen verstrekken, betekent dit dat
woningen die duurder zijn dan 250.000
euro en daarmee niet aan de NHG-normen
voldoen, niet gefinancierd kunnen worden.
Hiermee creëren deze hypotheekverstrekkers
een catch-22 situatie: ze stellen NHG
verplicht voor hypotheekaanvragen
waarop niet eens NHG aangevraagd kan
worden! Omdat de meeste woningen in
deze wijken een relatief lage transactieprijs
kennen, zijn er maar weinig woningen
waarop geen NHG kan worden aangevraagd.
In de Haagse Schilderswijk komt
het echter af en toe voor.
Postcodebeleid of prijsbeleid?
De plaatsbepaalde uitsluiting gaat in sommige
gevallen echter nog een stap verder: in
beide steden zijn er wijken waar sommige
hypotheekverstrekkers zelfs op aanvragen
met NHG geen hypotheek willen verstrekken.
De hypotheekverstrekkers Fortis ASR
en de SNS bank worden het meest genoemd
door de respondenten. Het is moeilijk
te zeggen of het bij deze banken om een
prijsbeleid of om een postcodebeleid gaat.
Doordat bepaalde prijsklassen sterk zijn
geconcentreerd in bepaalde wijken, is er
empirisch een sterke overlap. Het lijkt erop
dat SNS een prijsbeleid en Fortis zowel
een prijsbeleid als een postcodebeleid
hanteert. SNS verstrekt geen hypotheken
voor woningen onder een bepaalde
executiewaarde. Fortis wil onder een
bepaalde executiewaarde slechts 90, of bij
uitzondering 100, procent van de executiewaarde
financieren, terwijl 125 procent het
‘standaard’ maximum is. Dit betekent dat
kopers een flinke aanbetaling moeten doen
omdat de verkoopprijs inclusief ‘kostenkoper’
gemiddeld rond de 125 procent
van de executiewaarde ligt. Het probleem

Rooilijn Jg. 40 / Nr. 1 / 2007 Hypotheeklening moeilijker in gekleurde wijk
P. 25
Onder een bepaalde executiewaarde wordt geen hypotheek verstrekt
is echter dat mensen die in de laagste
prijsklassen een woning kopen zelden veel
eigen vermogen hebben. Ook de Bank of
Scotland hanteert een minimale executiewaarde
waaronder zij geen hypotheekleningen
verstrekt. Deze Britse bank hanteert
in de provincies Noord- en Zuid-Holland
een hogere minimale executiewaarde dan
elders in het land.
Het hanteren van een drempelwaarde
waaronder een hypotheekverstrekker geen
hypotheken wil verstrekken, kan voor verstrekkers
niet alleen als alternatief dienen
voor wijken waar een verstrekker liever
geen hypotheken verstrekt, maar kan ook
een direct gevolg zijn van het (vermeend)
hoge risico dat gepaard gaat met de lagere
prijsklassen, bijvoorbeeld als meer hypotheekleningen
onder de drempelwaarde
dan boven de drempelwaarde niet op tijd
worden afbetaald. Een andere optie is dat
de goedkopere segmenten door sommige
hypotheekverstrekkers als niet interessant
worden gezien omdat de overhead op kleine
hypotheekleningen relatief hoog is. Dit
komt omdat een verstrekker vaste kosten
heeft die gepaard gaan met het verstrekken
en volgen van een hypotheeklening, terwijl
de opbrengsten die daar tegenover staan
voornamelijk variabel zijn.
Zelfs niet met NHG
Fortis, maar ook de ABN-AMRO, ING,
Fortis-dochter Direktbank, SNS-dochter
BLG Hypotheken en wellicht ook andere
verstrekkers zoals de Postbank, Rabobank
en SNS verstrekken soms geen hypotheken
op aanvragen die zowel aan de eigen,
formele acceptatiecriteria als aan de
NHG-normen voldoen. Slechts een enkele
keer vermeldt de hypotheekverstrekker op
papier dat de wijk of de postcode oorzaak
is. Als dit het geval is, staat er vaak dat de
aanvraag niet gehonoreerd kan worden
omdat de woning in een “niet-courante
wijk” staat. Courantheid betekent
verkoopbaarheid. De verkoopbaarheid
van een woning wordt bepaald door het
taxatierapport en in het bijzonder de in

Rooilijn
dit rapport vermelde executiewaarde. De
executiewaarde ligt in ‘mindere’ wijken
net als de verkoopprijs, gemiddeld lager
dan in ‘betere’ wijken. De courantheid
van de wijk is dus al verdisconteerd in de
executiewaarde van een woning. Het is
daarom opmerkelijk dat wordt gesteld dat
een woning in een “niet-courante wijk”
ligt als het taxatierapport in orde is. In veel
gevallen geven de hypotheekverstrekkers
echter niet zwart-op-wit aan dat het om een
“niet-courante wijk” gaat, maar zetten ze in
de brief iets over problemen met het onderpand
of de aanvrager (terwijl deze aan de
normen voldoen) en wordt er desgevraagd
telefonisch verklaard dat het om de wijk
gaat. Het probleem wordt aanmerkelijk
groter als het gedrag van de ene bank wordt
gekopieerd door de andere.
Het is opvallend dat zelfs hypotheken die
met NHG kunnen worden gefinancierd
soms niet worden afgesloten. De NHG is in
het leven geroepen om het risico dat hypotheekverstrekkers
lopen bij relatief ‘kleine
hypotheeksommen’ weg te nemen. Het
WEW neemt immers het afbetalingsrisico
over van de verstrekkers doordat het WEW
eventueel niet-afbetaalde hypotheekleningen
die met NHG zijn verstrekt aan de
verstrekkers vergoed.
Er zijn tenminste twee redenen te bedenken
waarom hypotheekverstrekkers bepaalde
hypotheekaanvragen met NHG toch
afwijzen. Ten eerste kan er, net als bij
drempelwaarden, sprake zijn van variabele
opbrengsten die niet tegen de vaste
kosten opwegen. Hierdoor worden zelfs
hypotheken met NHG als onaantrekkelijk
beschouwd. Ten tweede kan er, zowel
met behulp van drempelwaarden als
met behulp van postcodebeleid, getracht
worden hypotheekaanvragen met een (vermeend)
potentieel hoog afbetalingsrisico
uit te sluiten. Hiermee worden eventuele
kosten die met niet-afbetaling en gedwongen
verkoop gepaard gaan voorkomen. Er
is dan sprake van een transactiekostenprobleem.
Het WEW staat weliswaar garant
voor de afbetaling van de lening, maar niet
voor de personele kosten die gepaard gaan
Jg. 40 / Nr. 1 / 2007 Hypotheeklening moeilijker in gekleurde wijk
P. 26
met de extra tijdsinvestering die een nietafbetaalde
lening en het regelen van een
gedwongen verkoop met zich meebrengen.
Belangrijk is dat de hypotheekverstrekkers
volgens de respondenten geen aanvragen
‘standaard’ afwijzen in bepaalde wijken:
als twee hypotheekaanvragen in dezelfde
wijk beide voldoen aan zowel de NHGnormen
als de acceptatiecriteria van de
verstrekker, kan het zijn dat de eerste
aanvraag wél wordt gehonoreerd, maar de
tweede niet! De verstrekkers willen volgens
de respondenten echter niet aangeven op
welke aanvragen ze een afwijzing kunnen
verwachten en op welke aanvragen een
acceptatie. Dit kan zeer frustrerend werken
voor hypotheekbemiddelaars, makelaars
en ook voor particulieren die zelf hun
hypotheek willen regelen, omdat er in
de ontbindende voorwaarden van een
voorlopig koopcontract vaak staat dat de
financiering in een aantal weken geregeld
moet zijn. Doordat mensen met afwijzingen
te maken krijgen kan het voorkomen
dat ze door de tijdsdruk de financiering
niet meer rond krijgen.
Hypotheekbemiddelaars geven aan dat
ze een aanvraag die aan de NHG-normen
voldoet uiteindelijk bijna altijd wel bij een
andere hypotheekverstrekker kunnen
onderbrengen mits daar tijd voor is of
het tijdelijke koopcontract verlengd kan
worden. Dit is voor particulieren minder
eenvoudig omdat zij weinig ervaring
hebben met de acceptatiepraktijken van
de verschillende hypotheekverstrekkers en
ontmoedigd kunnen worden een aanvraag
in te dienen bij een andere hypotheekverstrekker
omdat ze denken toch niet aan de
acceptatiecriteria te voldoen. Bovendien
constateren veel respondenten dat het
bij hypotheekaanvragen uit bepaalde
wijken langer duurt voordat de hypotheekverstrekker
laat weten wel of niet tot
financiering te willen overgaan. Sommige
respondenten spreken van het ‘onder op de
stapel leggen’ van hypotheekaanvragen uit
bepaalde buurten.

Rooilijn Jg. 40 / Nr. 1 / 2007 Hypotheeklening moeilijker in gekleurde wijk
P. 27
Gekleurde wijken
Welke wijken zien de hypotheekverstrekkers
nu eigenlijk als de ‘mindere’ wijken?
In Den Haag gaat het om de wijken
Schilderswijk, Transvaal en Laakkwartier.
Verder wordt soms ook het deel van de
Stationsbuurt nabij de Schilderswijk
en station Hollands Spoor genoemd.
Ten opzichte van eerdere berichten
over redlining in Den Haag (Mulder &
Yagmur, 2003) valt op dat tegenwoordig
ook de wijken Rustenburg-Oostbroek en
Zuiderpark geregeld worden genoemd
(figuur 1).
In Rotterdam gaat het om grote delen van
Rotterdam-West en Rotterdam-Zuid en in
mindere mate Rotterdam-Noord (figuur
2). De wijken die vaak worden genoemd,
zijn grotendeels dezelfde als enkele
jaren geleden (Aalbers, 2003): Spangen,
Tussendijken, Bospolder, Delfshaven,
Nieuwe Westen en Middelland in West en
Feijenoord, Afrikaanderwijk, Bloemhof,
Hillesluis en Tarwewijk in Zuid. De
wijken Strevelswijk, Oud Charlois,
Carnisse, Pendrecht en Beverwaard in
Zuid en Schiemond, Oude Westen en
Oud Mathenesse Noord worden ook
geregeld genoemd. De in Rotterdam-Zuid
gelegen naoorlogse wijken Pendrecht en
Beverwaard zijn nieuwkomers in deze lijst.
In beide steden gaat het om ‘gekleurde’
wijken: de wijken met de hoogste
percentages etnische minderheden
(vergelijk figuur 1 en 2 met figuur 3 en 4).
Hiermee is niet gezegd dat het aandeel
etnische minderheden de reden is voor
een hypotheekverstrekker om geen of
minder snel hypotheken te verstrekken.
Het is echter wel zo dat etnische minderheden
zwaarder worden getroffen door
het verscherpte acceptatiebeleid omdat zij
verhoudingsgewijs vaker in deze wijken
wonen. Toch is er slechts in een aantal uitzonderingsgevallen
sprake van afwijzing
van hypotheekaanvragen met NHG. Zoals
de meeste respondenten aangeven, kan
een aanvraag die aan de NHG-normen
voldoet bijna altijd wel ergens worden
ondergebracht.
De impact van hypotheekuitsluiting
blijft beperkt, maar is wel voelbaar voor
hen die er het slachtoffer van zijn. Het
frustreert de verkoop van woningen,
waarmee niet alleen de koper, maar ook
de verkoper wordt getroffen. Bovendien is
indirect onderscheid niet alleen de neerslag
van stereotypen en vooroordelen over
bepaalde wijken en bepaalde groepen in
de samenleving, maar heeft het ook een
weerslag doordat zowel de emancipatie van
minderheidsgroeperingen als het stedelijke
vernieuwings- en ‘mengingsbeleid’
wordt gefrustreerd. Tot slot belemmert
onderscheid op de hypotheekmarkt het
overheidsbeleid dat eigenwoningbezit – en
eigenwoningbezit onder lage inkomensgroepen
in het bijzonder – wil bevorderen.
De privatisering van de woningmarkt staat
hoog op de politieke agenda en leidt tot de
verzelfstandiging van woningcorporaties
en een toename van het aantal koopwoningen.
Hierdoor worden meer mensen
afhankelijk van het acceptatiebeleid van
hypotheekverstrekkers en neemt het belang
van uitsluiting op de hypotheekmarkt toe.
Manuel Aalbers (m.b.aalbers@gmail.com) is 20 december
2006 aan de Universiteit van Amsterdam gepromoveerd en is
als postdoc verbonden aan de Department of Urban Planning
van Columbia University in New York. Hij is tevens redacteur
van Rooilijn.
Literatuur
Aalbers, M. (2003) Redlining in Nederland. Oorzaken en
gevolgen van uitsluiting op de hypotheekmarkt, Aksant/
Spinhuis, Amsterdam
Aalbers, M.B. (2006a) Who’s afraid of red, yellow and green?:
Geographies of redlining and exclusion in the Netherlands and
Italy, proefschrift Universiteit van Amsterdam, Amsterdam
Aalbers, M.B. (2006b) Direct en indirect onderscheid op
de hypotheekmarkt in Arnhem, Den Haag en Rotterdam.
Onderzoek in opdracht van de Commissie Gelijke Behandeling
naar discriminatie bij risicoselectie door hypotheeknemers,
Amsterdam Institute for Metropolitan and International
Development Studies (AMIDSt), Universiteit van Amsterdam,
Amsterdam
Mulder, A. & M. Yagmur (2003) ‘Redlining’ in Den Haag’,
Haagsche Courant, 17 juli
WEW (2006) Nationale Hypotheek Garantie voorwaarden
& normen 2006, Stichting Waarborgfonds Eigen Woningen,
Zoetermeer

Rooilijn Jg. 40 / Nr. 1 / 2007 Hypotheeklening moeilijker in gekleurde wijk
P. 28
Figuur 1 en 2: Den Haag
Bron: Aalbers, 2006
Meer dan 55% etnische minderheden
30 tot 55% etnische minderheden
Minder dan 30% etnische minderheden
1 Transvaal
2 Schilderswijk
3 Molenwijk
4 Laakkwartier
5 Spoorwijk
6 Stationsbuurt
7 Rustenburg-Oostbroek
8 Zuiderpark
9 Bouwlust
10 Bohemen
11 Vogelwijk
13 Belgisch Park
Wijk waar het volgens (bijna) alle respondenten moeilijker is om een hypotheeklening te krijgen
Wijk waar het volgens een aantal respondenten moeilijker is om een hypotheeklening te krijgen
Stadscentrum

Rooilijn Jg. 40 / Nr. 1 / 2007 Hypotheeklening moeilijker in gekleurde wijk
P. 29
Figuur 3 en 4: Rotterdam
Bron: Aalbers, 2006
Meer dan 60% etnische minderheden
40 tot 60% etnische minderheden
Minder dan 40% etnische minderheden
1 Spangen
2 Nieuwe Westen
3 Nieuwe Westen
4 Middelland
5 Tussendijken
6 Bospolder
7 Delfshaven
8 Tarwewijk/Millinxbuurt
9 Bloemhof
10 Hillesluis
11 Afrikaanderwijk
12 Feijenoord
13 Oud Mathenesse
14 Oude Westen
15 Schiemond
16 Oud Charlois
17 Carnisse
18 Pendrecht
19 Strevelswijk
20 Beverwaard
21 Liskwartier
22 Agniesebuurt
23 Oude Noorden
24 Oud Crooswijk
25 Nieuw Crooswijk
26 Kralingen-West
27 Kralingen-Oost
Wijk waar het volgens (bijna) alle respondenten moeilijker is om een hypotheeklening te krijgen
Wijk waar het volgens een aantal respondenten moeilijker is om een hypotheeklening te krijgen
Stadscentrum

Rooilijn
Jg. 40 / Nr. 1 / 2007 Naoorlogse probleemwijken in Stockholm
P. 30
Wouter van Gent
Naoorlogse
probleemwijken
in Stockholm

Rooilijn
Jg. 40 / Nr. 1 / 2007 Naoorlogse probleemwijken in Stockholm
P. 31
Op dit moment wordt ook in Zweedse steden veel
aandacht besteed aan naoorlogse woonwijken.
Deze aandacht is deels het gevolg van de fysieke
staat van de buurt, maar vooral een gevolg
van sociaaleconomische verschijnselen in dit
type buurten. Net als in Nederland worden
deze verschijnselen met gebiedsgericht beleid
te lijf gegaan. In Zweden speelt echter ook de
afbraak van de verzorgingsstaat een belangrijke
rol. Kunnen we in Nederland leren van deze
Zweedse aanpak?
Sinds de jaren dertig van de vorige eeuw is
in Zweden, onder invloed van de sociaal
democratie en het corporatisme, een
sterke sociale verzorgingsstaat ontstaan,
die uiteindelijk zou uitgroeien tot één van
de meest omvangrijke in Europa. In de
jaren zestig en zeventig kwam het Zweedse
model volledig tot wasdom tijdens een
periode van mondiale economische groei.
Gedurende deze jaren was Zweden een
staat die zowel veel welvaart, als een grote
mate van sociale gelijkheid kende. In het
begin van de jaren negentig kwam het
model in moeilijkheden. Het bleek niet
langer betaalbaar bleek en saneringen van
overheidsuitgaven waren nodig. Deze saneringen,
geïnitieerd door een neoliberale
regeringscoalitie, hadden grote gevolgen
voor de huisvestingssector. Deze sector
werd tot dan toe sterk gedomineerd door
de staat, die zich de taak had gesteld om
voor alle burgers gelijke kansen te creëren
op de woningmarkt. Dit betekende dat de
staat garant stond voor de bouw en verhuur
van goedkope woningen voor alle burgers.
Daarom sprak men ook niet van sociale,
maar van publieke woningbouw. Deze
redenering, waarbij alle burgers gelijke
kansen krijgen, past binnen de universele
principes van de Zweedse verzorgingsstaat.
In de praktijk kwamen deze solidaire
principes tot uitdrukking in een wettelijke
voorkeurspositie voor de gemeentelijk
woningcorporaties, die konden rekenen op
aanzienlijke overheidssteun voor bouw en
exploitatie.
De huisvestingssector is ingrijpend
veranderd door de maatregelen die sinds de
crisis van de jaren negentig zijn ingevoerd.
Door de privatisering van vele gemeentelijke
woningcorporaties, deregulering van
de huurmarkt, het snijden in subsidies, en
de verkoop van publieke huurwoningen in
vele gemeenten (waaronder Stockholm),
wordt het universele huisvestingsbeleid
samen met de sociaaldemocratische
verzorgingsstaat langzaam afgebroken. In
dit proces wordt publieke woningbouw
langzaam sociale woningbouw. Deze

Rooilijn Jg. 40 / Nr. 1 / 2007 Naoorlogse probleemwijken in Stockholm
P. 32
verschuiving betekent dat het recht op
huisvesting niet langer een recht is dat op
alle burgers betrekking heeft, maar een
recht dat slechts impliceert dat de staat
alleen voor de sociaal zwakkeren moet
zorgen. Bijvoorbeeld door woningen in
de huurmarkt beschikbaar te stellen,
afgeschermd van de vrije markt. De nadruk
binnen het nationale huisvestingssysteem
verschuift dan van solidariteit naar
liefdadigheid. Deze verschuiving komt
in Stockholm tot uiting in de gedwongen
verkoop van gewilde woningen in en rond
het centrum, waardoor ´publiek bezit´
zich beperkt tot de ongewilde woningen in
naoorlogse woonwijken aan de rand van
de stad.
De opkomst van gebiedsgericht beleid
Aan het einde van de jaren negentig, tijdens
een periode van economische groei die
gevoed werd door de groei in de ICT en
dienstensector, is een nieuwe trend op gang
gekomen. Voor het eerst werd het belang
van de stad voor de Zweedse economie
duidelijk, maar tegelijkertijd bleek ook dat
er grote sociale problemen spelen in de
steden. Deze problemen zijn voornamelijk
gerelateerd aan armoede, het achterblijven
van de integratie en de hoge mate van
segregatie van niet-westerse immigranten.
In reactie hierop wordt in 1998 voor het
eerst een nationaal selectief en geïntegreerd
gebiedsgericht beleid ontwikkeld, een
grotestedenbeleid. Dit beleid was gericht
op economische groei en op het bestrijden
van sociaal, economische, en culturele
discriminatie en segregatie. Hoewel het
grotestedenbeleid inmiddels niet meer van
kracht is, vormde zij wel het het startschot
voor de ontwikkeling van gebiedsgericht
beleid op gemeentelijk niveau. Dit beleid
uit zich meestal in de vorm van program-
ma’s die een aantal jaar subsidies beschikbaar
stellen voor initiatieven, beleid en
projecten in een aantal hulpbehoevende
stedelijke gebieden. Deze programma’s
zijn verbonden met thema’s als integratie,
armoedebestrijding en economische groei.
Het gebruik van gebiedsbeleid om armoede
te bestrijden en integratie te bevorderen
vormt een breuk met het verleden. De
nadruk verschuift van universeel beleid
gericht op sectorale ingrepen naar selectievere
instrumenten. De oorzaak van de
breuk is grotendeels te vinden in de relatief
nieuwe immigrantenproblematiek in de
steden en in hoge kosten van ‘traditionele’
sectorale ingrepen (Andersson, 2006a).
Stockholm: Husby en Tensta
Husby en Tensta zijn twee wijken aan de
noordelijke rand van Stockholm waar zich
sterke sociaaleconomische problemen aftekenen.
Zij zijn daarom geselecteerd voor
gebiedsgericht stedelijk beleid. De modernistische
wijken zijn gebouwd ten tijde van
grootschalige nationale bouwprogramma’s
in de jaren zestig en zeventig en zijn typerend
voor de naoorlogse probleemwijken in
Zweedse steden. De wijken delen een aantal
karakteristieken; zij zijn gebouwd aan de
rand van de stad als zelfstandige satellieten
met een klein winkelcentrum, te midden
van een groen veld en door de metro goed
verbonden met het centrum. De woningen
zijn grotendeels twee- of driekamerwoningen
in flatgebouwen die op een rechtlijnige
wijze geplaatst zijn ten opzichte van elkaar.
Deze wijken kennen een overvloed aan
huurwoningen, die grotendeels in bezit zijn
van de gemeentelijke woningbouwcorporaties.
Al enige jaren vormen de woningen
in de wijken de onderkant van de woningmarkt.
Zij worden vooral bewoond door
eerste en tweede generatie niet-Westerse

Rooilijn Jg. 40 / Nr. 1 / 2007 Naoorlogse probleemwijken in Stockholm
P. 33
immigranten (meer dan 80 procent)
die, wanneer mogelijk, snel uit de buurt
verhuizen. De voornaamste geconstateerde
problemen zijn dan ook een hoge mate van
ruimtelijke segregatie en een lage mate van
integratie. Naast de integratieproblematiek,
worden armoede en werkloosheid eveneens
gezien als problemen in de wijken. De redenen
voor werkloosheid onder immigranten
worden gezocht in de taalachterstand en
het gebrek aan scholing en werkervaring.
Problemen zoals criminaliteit, huiselijk
geweld, bendevorming onder jongeren en
vandalisme worden als voortvloeisel gezien
van de integratieachterstand, de ruimtelijke
segregatie en werkloosheid.
Stadsdelförnyelsen
Het meest recente beleidsinitiatief in
Stockholm is het stadsdelförnyelsen (stadsdeelvernieuwing)
programma dat loopt
van 2003 tot eind 2006. Dit programma
wordt gefinancierd door de gemeente en de
gemeentelijke woningbouwcorporaties en
bouwt direct voort op het eerder gevoerde
gebiedsgericht beleid. Ook nu richt men
zich op integratie en deels armoede- en
werkloosheidsbestrijding. In Husby en
Tensta betekent dit extra aandacht voor
taalbeleid, de verbetering van het onderwijs
en het creëren van stageplekken. Voor de
immigranten wordt het vinden van werk en
het spreken van de taal als essentiële voorwaarden
van de integratie in de samenleving
gezien. Naast werk en integratie
besteedt men aandacht aan de verbetering
van de reputatie van de wijk om zo het
gevoel van eigenwaarde bij de bewoners te
verhogen en stigmatisering tegen te gaan.
Dit onderdeel van het beleid vertaalt zich
in initiatieven, zoals het organiseren van
festivals en het verbeteren van de publieke
ruimte.
Het beleid bestaat voor het grootste deel
uit van bovenaf gestimuleerde bottomup
initiatieven. Hoewel de stad en de
gemeentelijke woningbouwcorporaties het
budget verstrekken, ligt een hoge mate van
verantwoordelijkheid bij lokale instanties
zoals de stadsdelen, plaatselijke woningbouwcorporaties
en sociale werkers. Deze
instanties moeten de weg vrijmaken voor
burgerparticipatie en een burgerlijke
cultuur kweken waar lokale organisaties
en verenigingen actief meewerken aan
de verbetering van de buurt. Hoewel in
Zweden goede voorbeelden te vinden zijn
van achterstandswijken met een sterke
burgerlijke cultuur die daardoor in staat
zijn geld en beleidsaandacht te verkrijgen,
zijn de pogingen in Husby en Tensta nog
onvoldoende gebleken. Ten eerste is de
schaal van Husby en Tensta zeer groot
(respectievelijk 11.495 en 16.834 inwoners)
wat het kweken van representatieve en
informele contacten met individuen,
belangen- en vrijwilligersorganisaties
moeilijker maakt dan bij kleinere en meer
overzichtelijke wijken. Ten tweede lopen de
programma’s vier jaar tot aan de verkiezingen,
waarna de subsidies ophouden en een
nieuw programma moet worden opgestart.
Deze breuken frustreren de structurele
samenwerking en bemoeilijken de voortgang
van de lopende projecten in de wijken.
Ten slotte vergeet men bij de centrale stad
dat veel nieuwkomers niet in staat zijn om
te participeren in projecten, aangezien zij
de taal moeilijk spreken of omdat zij hun
eigen problemen vóór die van de buurt
stellen. Naast de bovenstaande obstakels
zijn bij het gebruik van deze programma’s
fundamentelere kanttekeningen te
plaatsen in het kader van de veranderende
verzorgingsstaatlogica.
Lees verder op pagina 44

Rooilijn
InBeeld
Jg. 40 / Nr. 1 / 2007
Wegblikken
Fotografie: Janneke Berendsen
InBeeld: Wegblikken
De weg biedt ruimte voor auto’s. Voor langzaam verkeer zijn
stoepen en paden gereserveerd. De hoofdzaak blijft hetzelfde.
De weg is openbare ruimte en verbindt plekken met elkaar. Deze
ruimte heeft daarnaast andere functies. Een belangrijke functie is
het bieden van ruimte voor ontmoeting en contact met de ander.
Snel en langzaam blijven echter vaak gescheiden. De parkeer-
plaats is de plek waar de automobiele mens weer voetganger
wordt en de kans heeft uit zijn cocon te stappen om de ander te
ontmoeten. Zo luidt de theorie, de praktijk leert anders.
P. 34

Rooilijn Jg. 40 / Nr. 1 / 2007
InBeeld: Wegblikken
P. 35

Rooilijn Jg. 40 / Nr. 1 / 2007
InBeeld: Wegblikken
P. 36

Rooilijn Jg. 40 / Nr. 1 / 2007
InBeeld: Wegblikken
P. 37

Rooilijn Jg. 40 / Nr. 1 / 2007
InBeeld: Wegblikken
P. 38

Rooilijn Jg. 40 / Nr. 1 / 2007
InBeeld: Wegblikken
P. 39

Rooilijn Jg. 40 / Nr. 1 / 2007
InBeeld: Wegblikken
P. 40

Rooilijn Jg. 40 / Nr. 1 / 2007
InBeeld: Wegblikken
P. 41

Rooilijn Jg. 40 / Nr. 1 / 2007
InBeeld: Wegblikken
P. 42

Rooilijn Jg. 40 / Nr. 1 / 2007 InBeeld: Wegblikken
P. 43
Janneke Berendsen studeert dit jaar af aan de
Hogeschool voor de kunsten Utrecht, afdeling fotografie
(berendsenjanneke@hotmail.com).

Rooilijn Jg. 40 / Nr. 1 / 2007 Naoorlogse probleemwijken in Stockholm
P. 44
Extra koopwoningen bouwen kan slechts op beperkte schaal
Evaluatie Stockholm
De opkomst van gebiedsgericht beleid om
socio-economische problemen op te lossen
is een duidelijke breuk met de Zweedse
verzorgingsstaats- en huisvestingsbeleidgeschiedenis.
Het is geen verrassing dat deze
overgang wrijving veroorzaakt en daardoor
bijdraagt aan een discrepantie tussen
probleem en strategie.
Ten eerste wordt door het huidige beleid,
dat bepaalde wijken uitzondert, het
gelijkheidsdenken aangetast. Hoewel de
wijken een rol van emancipatiemachine
voor nieuwkomers zouden kunnen vervullen,
wordt het door lokale beleidsmakers
als oneerlijk ervaren dat hun wijken
de zwaarste lasten toebedeeld krijgen.
Bovendien merken zij op dat de slechte
reputatie negatieve gevolgen heeft voor de
bewoners. De angst voor verdere stigmatisering
is ook merkbaar bij de stadsdelen
waarvan de reputatie nog niet zo slecht is,
maar die wel in aanmerking komen voor
het Stadsdelförnyelsen programma. Een
aantal van deze stadsdelen twijfelden of ze
mee zouden doen uit angst voor stigmatisering.
Eén stadsdeel heeft zelfs geweigerd
mee te doen.
Een tweede voorbeeld van de worsteling
tussen oude idealen en een nieuwe tijd, is
de manier waarop integratievraagstukken
worden aangepakt. Traditioneel is
het integratiebeleid in Zweden gericht op
systeemintegratie. Dit betekent dat men
zich concentreerde op de gelijke rechten en
kansen van nieuwkomers op het gebied van
onderwijs, werk en politieke participatie.
Het is theoretisch gezien mogelijk om een
ruimtelijk gesegregeerde stad te hebben
met systeemgeïntegreerde bewoners.
Toch wordt segregatie nu als probleem
gezien in Zweden, omdat nieuwkomers
in de gesegregeerde wijken onvoldoende
sociaal geïntegreerd zijn. Oftewel: immigranten
spreken niet met autochtonen. Dit
bemoeilijkt hen in het leren van de taal en
het vinden van werk. Sociale integratie en
desegregatie zijn slechts te bereiken door
een hogere mate van sociale menging van

Rooilijn Jg. 40 / Nr. 1 / 2007 Naoorlogse probleemwijken in Stockholm
P. 45
sociaal-culturele klassen binnen de wijken.
Het bijbouwen van koopwoningen zoals in
Nederland sinds enkele jaren gebruikelijk
is, kan slechts op beperkte schaal. Sloop
van kwalitatief goede woningen is geen
optie vanwege langdurige woningtekorten
in de regio Stockholm. Bovendien houdt
de Groene Partij de bouw van nieuwe
woningen op de groene velden tegen. Naast
obstakels voor grootschalige herstructurering,
is ook het selectief toewijzen van
woningen door de woningcorporaties geen
oplossing omdat het in strijd is met het
recht op vrije woonkeuze. De gebiedsgerichte
programma’s zijn slechts nuttig om
systeemintegratie binnen de wijk te bevorderen.
Echter, zij lossen problemen zoals
segregatie en een lage sociale integratie niet
of nauwelijks op.
Tenslotte, is het van belang dat men niet te
veel op gebiedsgericht beleid leunt, hoewel
het goed kan worden gecombineerd met
sectorgericht beleid. Naast de mogelijke
stigmatiserende werking zijn vraagtekens
te plaatsen bij het doel om werk te bevor-
Grootschalige herstructurering is in Stockholm geen optie
deren en zo armoede te verminderen. De
meerderheid van de armen woont namelijk
verspreid over de stad en het grootste deel
woont buiten de concentratiewijken. Daar
komt bij dat de er geen zekerheid is dat alle
hulpbehoevenden binnen de wijk worden
bereikt. Het is niet verkeerd dat initiatief
en welwillendheid worden beloond, maar
dit zou niet tot gevolg moeten hebben dat
passievere bewoners geen hulp krijgen.
Uit de voorbeelden wordt ook duidelijk dat
de retoriek van de sociaaldemocratische
verzorgingsstaat niet verdwenen is. Men
kan zich echter afvragen hoe lang de
spagaat tussen oude waarden en de nieuwe
beleidsinstrumenten vol te houden is. Met
het oog op de overwinning van centrumrechtse
coalities in de lokale en nationale
verkiezingen in het najaar van 2006, lijkt
dit niet lang te zijn.
Lessen uit Zweden
In Zweden bestaat een discrepantie tussen
strategie en doelstellingen. De reden
hiervoor ligt in de randvoorwaarden, die

Rooilijn Jg. 40 / Nr. 1 / 2007 Naoorlogse probleemwijken in Stockholm
P. 46
Bottom-up initiatieven geven lokale organisaties ontwikkelingskansen
een erfenis zijn van de sociaaldemocratische
verzorgingsstaat, de hervormingen
binnen het huisvestingbeleid, van simpel
pragmatisme, de opkomst van de stad en
de recente immigrantenproblematiek.
De discrepantie laat zien dat in termen
van problemen en oplossingen niet altijd
de meest effectieve strategieën worden
gevolgd. Om van de praktijk in Stockholm
te kunnen leren moet men zich bewust
zijn van haar specifieke context. Een groot
verschil tussen Nederland en Zweden is
bijvoorbeeld het feit dat in Stockholm de
grootschalige herstructureringprojecten
ontbreken vanwege een andere kijk op
sloop en de woningmarkt. Toch zijn
er parallellen tussen de wijkaanpak in
Zweden en in Nederland. In beide landen
wordt gebiedsgericht beleid gebruikt om
de verschillen tussen arm en rijk binnen
het stedelijk gebied te verkleinen en om
integratie te bevorderen. Er zijn dan ook
enkele belangrijke lessen te trekken uit de
Zweedse situatie en het stadsdelförnyelsen
programma.
Ten eerste is gebiedsgericht beleid ineffectief
op het gebied van armoedebestrijding,
aangezien de doelgroep niet
geconcentreerd woont in enkele wijken.
Ook bij segregatie moet de stedelijke regio
in ogenschouw worden genomen. De hoge
representatie van een sociale groep in één
gebied betekent een lage representatie in
andere wijken. Segregatie is een relationeel
verschijnsel op een hoger schaalniveau en
zou zo ook behandeld moeten worden.
Het kiezen van de juiste schaal is ook van
belang bij de bottom-up benadering, die
goed kan werken om systeemintegratie
te bevorderen, mits de projecten enkele
jaren op structurele ondersteuning van
verschillende overheidsinstanties en
woningbouwcorporaties kunnen rekenen.
De bottom-up initiatieven geven lokale
organisaties een kans zich te ontwikkelen,
te emanciperen en uiteindelijk partners te
worden in coalities op buurtniveau. Dit
om criminaliteit te bestrijden, scholen
in te richten op taalonderwijs, te werken
aan de fysieke omgeving en om voorzie-

Rooilijn Jg. 40 / Nr. 1 / 2007 Naoorlogse probleemwijken in Stockholm
P. 47
Een burgerlijke cultuur verbetert de leefbaarheid in probleemwijken
ningen te realiseren en te behouden. De
schaal waarop lokale initiatieven worden
ontplooid moet echter niet te groot zijn,
vanwege problemen met representativiteit
en buurtidentiteit. De wijken in Stockholm
laten zien dat het aantal inwoners en
de grootte van de wijken te groot en te
massaal zijn om breed gedragen coalities te
vormen. Andere voorbeelden van kleinere
naoorlogse wijken in Zweden laten zien
dat het kweken van een burgerlijke cultuur
wel degelijk de positie en leefbaarheid van
een wijk kunnen verbeteren. Dit laatste
punt pleit voor de bouw van kleinschalige
wijken.
Wouter van Gent (W.P.C.vanGent@uva.nl) is promovendus aan
de Universiteit van Amsterdam en werkt aan een onderzoek
binnen het Corpovenista onderzoeksprogramma (onderdeel
van Habiforum Vernieuwend Ruimtegebruik).
Literatuur
Andersson, R. (2006a) ‘Breaking Segragation. Rhetorical
construct or effective policy? The case of the metropolitan
initiative in Sweden’, Urban Studies, nr. 43, p. 787-799
Andersson, R. (2006b) Ethic segregation and integration
processes in Sweden. An overview of social development,
research approaches, and findings, Wissenschaftzentrum
Berlin für Soziallforschung
Andersson, R., Molina, I., _resj_, E., e.a. (2003) Large housing
estates in Sweden; overview of developments and problems
in J_nk_ping and Stockholm, Raport 2i, Faculteit voor
geowetenschappen, Universiteit Utrecht
Andersson, R. & S. Musterd (2005) ‘Area-based policies: a
critical appraisal’ Tijdschrift voor economische en sociale
geografie, nr. 96, p. 377-389
Bengtsson, B. (2001) ‘Housing as a social right: implications
for welfare state theory’, Scandinavian political studies, nr.
24, p. 255-275
Elander, I. (1999) ‘National strategies for urban renewal
and housing rehabilitation: the case of Sweden’, H. Skifter
Andersen & P. Leather, Housing renewal in Europe, Policy
Press, p. 25-63

Rooilijn Jg. 40 / Nr. 1 / 2007 De invloed van de mondialisering op volkswoningbouw in Ecuador P. 48
De invloed van de
mondialisering op
volkswoningbouw
in Ecuador Christien Klaufus

Rooilijn
Jg. 40 / Nr. 1 / 2007 De invloed van de mondialisering op volkswoningbouw in Ecuador P. 49
Als gevolg van grootschalige arbeidsmigratie naar het Westen ondergingen steden
in Ecuador aan het eind van de vorige eeuw snelle fysieke en sociale veranderin-
gen. Families uit lagere sociale klassen wisten hun woonsituatie te verbeteren
dankzij het geld dat gemigreerde familieleden opstuurden. Om hun sociale stij-
ging aan de buitenwereld te tonen, kozen zij voor een opzichtige woningarchitec-
tuur. Daardoor werden lokale professionals in hun werk met nieuwe dilemma’s
geconfronteerd.
Het Zuid-Amerikaanse land Ecuador
bevond zich rond de millenniumwisseling
in een turbulente periode. Na jaren van
politieke instabiliteit en corruptie en de
desastreuze gevolgen van de natuurramp
‘El Niño’ kregen de Ecuadoranen in 1999
te maken met een diepe economische
crisis. Het stringente economische beleid
van president en ‘Harvard-boy’ Jamil
Mahuad leidde tot hyperinflatie en tot het
faillissement van de grootste banken van
het land. Spaarzame burgers waren in één
klap al hun spaargeld kwijt. De president
werd in een staatsgreep afgezet maar zijn
opvolger zette zijn beleid voort. In 2000
werd de munteenheid sucre verruild voor
de Amerikaanse dollar, waardoor de kosten
van alledaagse uitgaven nog verder stegen.
Veel gewone Ecuadoranen zagen in die
periode hun bestaanszekerheid afnemen
en verloren de hoop op een betere toekomst
in eigen land. Daardoor kwam vanaf de
tweede helft van de jaren negentig een massale
emigratiegolf naar de VS en Europa op
gang. De massale uitstroom van mensen
leidde tot een verdere internationalisering
van de Ecuadoraanse cultuur doordat de
migranten geld, goederen en nieuwe ideeën
naar hun achtergebleven familieleden
stuurden. De culturele veranderingen
hadden invloed op sociale relaties,
leefwijzen en expressievormen, ook in de
woningbouw.
In dit artikel worden de resultaten van een
antropologisch onderzoek gepresenteerd
dat tussen 1999 en 2003 is uitgevoerd in
de provinciesteden Riobamba en Cuenca
in het centraal-zuidelijke hoogland van
Ecuador. Het onderzoek richtte zich op de
ontwikkelingen in de volkswoningbouw
en de sociale verschuivingen die daarmee
samenhingen. Er wordt beschreven hoe
families die dankzij buitenlandse inkomsten
op de sociale ladder wisten te stijgen,
hun nieuwe positie in de woonomgeving
tot uitdrukking brachten. De meningen en
ervaringen van architecten en beleidsmakers
in dat proces vormen de andere kant
van het verhaal (Klaufus, 2006).
Transnationale migratie
Toen aan het begin van het nieuwe
millennium de omvang van de stroom
arbeidsmigranten duidelijk werd, bleken
al honderdduizenden Ecuadoranen voor
langere of kortere tijd naar de VS, Spanje
of Italië vertrokken te zijn. Alle persoonlijke
drama’s ten spijt, de succesverhalen
werkten als een katalysator. Uit verschillende
sociale lagen van de bevolking en
uit alle provincies van het land stonden
mannen en vrouwen klaar om illegaal naar
het buitenland te reizen in de hoop op werk
en een beter leven. De arbeidsmigratie ging
gepaard met de instroom van buitenlands
geld dat door de migranten naar hun
families gestuurd werd. In 1996 bedroegen

Rooilijn Jg. 40 / Nr. 1 / 2007 De invloed van de mondialisering op volkswoningbouw in Ecuador P. 50
de zogeheten remittances nog 485 miljoen
dollar, in 2003 was dat al anderhalf miljard
en een jaar later 1,7 miljard, zo’n zeven
procent van Ecuador’s bruto nationaal
product. In de nationale economie werden
remittances na olie-export de tweede bron
van inkomende valuta en dus van grote
waarde voor de regering, die de migratie
dan ook niet afremde. Dankzij het geld dat
transnationale migranten naar Ecuador
stuurden, konden veel achterblijvers hun
woon- en leefsituatie verbeteren. Families
die geld ontvingen, verbouwden hun
woningen soms tot ware paleizen. De
invloed van arbeidsmigratie op de lokale
bouweconomieën was in 2001 en 2002
goed merkbaar. Volgens een landelijke
studie had gemiddeld vijftien procent
van de families uit Ecuadoraanse steden
een familielid in het buitenland. In de
zuidelijke stad Cuenca lag dat percentage
iets hoger. Deze families ontvingen gemiddeld
acht keer per jaar een bedrag van
175 dollar; in Cuenca gemiddeld nog iets
meer (Bendixen & Associates, 2003). Voor
huishoudens die normaal gesproken van
honderd of tweehonderd euro per maand
moeten rondkomen, betekent zo’n extra
geldbedrag al snel een verdubbeling van
het maandinkomen. In sommige gevallen
leidde het ertoe dat leden van gemarginaliseerde
groepen zoals boeren en volkswijkbewoners
op de maatschappelijke ladder
konden opklimmen. Zij verbouwden hun
huizen en kozen opzichtige bouwstijlen
om hun nieuwe sociale positie kracht bij
te zetten. Tegelijkertijd veroorzaakte de
sociale mobiliteit van succesvolle transnationale
migranten ook een grotere kloof
tussen rijk en arm, omdat de consumptiedrift
van de sociale stijgers de prijzen in
sommige steden flink had opgestuwd. De
families zonder extra inkomsten konden
die prijsstijgingen niet betalen en zakten
dieper weg in armoede.
Mythische huizen
Omdat de emigratie vanuit de zuidelijke
provincies eerder op gang gekomen was
dan in de rest van het land, werden de
dorpen en steden daar proportioneel
met de grootste uittocht van arbeids-
krachten en met een enorme import van
geld geconfronteerd. In de regio Cuenca
waren de veranderingen in het straatbeeld
duidelijk zichtbaar. Al vanaf de jaren
zeventig en tachtig werden in de dorpen
rond de stad de karakteristieke portaalwoningen
van adobe en hout vervangen door
grote, gesloten villa’s. In de jaren negentig
kwamen daar appartementencomplexen
van gladde en glimmende materialen bij.
De nieuwe woongebouwen vielen op door
hun materiaalgebruik, de vorm, de rijke
decoraties en vooral door hun grootte.
Op sommige gebouwen prijkte de naam
van de trotse familie die het huis had laten
bouwen. Omdat ze boven de oude adobe
huizen uitstaken, trokken ze in het landschap
de aandacht.
Binnenshuis lieten migrantenfamilies
comfortverhogende voorzieningen
aanbrengen zoals boilers en ligbaden.
Veel families lieten zich inspireren door
huizen die hun familielid in het buitenland
had gezien hetzij in het echt, hetzij op
afbeeldingen. Ze vroegen een architect of
aannemer om een soortgelijk ontwerp te
maken. De ontwerpers en bouwers kregen
de taak de soms buitenissige wensen van
hun opdrachtgevers te verwerken met de
materialen en technieken die ze in Ecuador
tot hun beschikking hadden. Een priester
in Cuenca vertelde bijvoorbeeld hoe één
van zijn parochianen, een vrouw wiens
man naar het buitenland vertrokken was,
aan een architect een plaatje liet zien van
het model dat ze voor haar nieuwe huis
wenste: het was een afbeelding van het
Sydney Opera House. Een vrouwelijke
architect uit Cuenca had ooit een vergelijkbare
opdracht gekregen. Het had haar
veel moeite gekost om van een plaatje met
daarop een kolossaal kantoorgebouw een
woningontwerp voor een klein, stedelijk
perceel te maken. Als een huis er eenmaal
stond, bleken de bewoners de voorzieningen
bovendien vaak heel anders te gebruiken
da waarvoor ze waren bedoeld. Zo zag
zij bijvoorbeeld ooit dat in een luxueuze
villa van een migrantenfamilie het ligbad
gebruikt werd om maïskolven te drogen
en alleen een keuken en een slaapkamer in

Rooilijn Jg. 40 / Nr. 1 / 2007 De invloed van de mondialisering op volkswoningbouw in Ecuador P. 51
Familietrots vastgelegd in woningbouw
gebruik waren genomen; de rest stond leeg.
Volgens de architect hadden de mensen
weliswaar genoeg geld om een goed huis te
kopen maar geen idee hoe erin te leven en
het te gebruiken.
Toonaangevende architecten en beleidsmakers
vonden de huizen van de nieuwe
rijken ongepast voor het stedelijke of
buitenstedelijke landschap en ongeschikt
voor de leefwijzen van de bewoners.
Ook waren de architecten bang dat het
monumentale karakter van de historische
binnensteden verloren zou gaan door
de oprukkende opulente huizen. Dat
deed de hang naar lokale eigenheid en
de waardering voor lokale bouwtradities
toenemen. Architectuur en woningbouw
werden de inzet van verwoedde discussies
over ‘geschikte’ bouwvormen. De
professionals die verantwoordelijk waren
voor de volkshuisvesting, ruimtelijke
ordening en de beeldkwaliteit van stad
en landschap, hadden geen grip op deze
ontwikkeling. Dit kwam mede doordat
de beleidshandhaving te wensen over
liet. De gemeentelijke afdeling bouw- en
woningtoezicht functioneerde doorgaans
gebrekkig. Veel bouwinspecteurs konden
geen bouwtekeningen lezen en het
kwam regelmatig voor dat er geen auto’s
beschikbaar waren om op inspectie te gaan.
Bovendien was er corruptie en willekeur
binnen de gemeentelijke diensten, waar-
door controles selectief werden uitgevoerd.
De directeur van bouw- en woningtoezicht
in Cuenca vertelde bijvoorbeeld dat zijn
dienst bepaalde delen van de stad jarenlang
niet had gecontroleerd omdat het gerucht
ging dat het er gevaarlijk was. Terwijl veel
gevestigde architecten bezwaar hadden
tegen de veranderingen in de volksarchitectuur,
hadden vooral jongere vakgenoten die
nog geen grote klantenkring hadden, baat
bij de nieuwe klandizie. Zij verwelkomde
de niches in de woningbouwmarkt en
droegen bij aan de productie van nieuwe,
opvallende woonhuizen aan de stadsrand.
Met andere woorden: er bestond
geen consensus over de wenselijkheid of
onwenselijkheid van de nieuwe vormen van
volkswoningbouw.
Achter deze discussies ging bovendien een
complex probleem schuil van verdwijnende
oude hiërarchieën en nieuwe sociale
relaties. Architecten die tot de culturele
elite behoorden, zagen in de opkomst van
de zogenaamde ‘migrantenarchitectuur’
de vervlakking en ‘vervolksing’ van de
stedelijke samenleving. Dat was overigens
niet alleen het geval in Cuenca maar ook
in het meer naar het noorden gelegen
Riobamba dat vanaf het einde van de jaren
negentig met transnationale migratie
en mondialisering te maken kreeg. De
nieuwe sociale normen en architectonische
vormen werden niet alleen door profes-

Rooilijn Jg. 40 / Nr. 1 / 2007 De invloed van de mondialisering op volkswoningbouw in Ecuador P. 52
sionals maar ook door de overige burgers
bekeken, beoordeeld en soms betwist.
Vreemde voorbeelden gingen in het
alledaagse discours een eigen leven leiden.
Zo ontstond een stedelijke mythe over een
opzienbarend migrantenhuis. In die mythe
die in verschillende varianten verteld werd,
staat het huis van een migrantenfamilie
centraal. Dat huis zou ergens in een klein
dorp in de buurt van Cuenca liggen; de
naam van dat dorp wisselde per verteller.
Over het huis werd verteld dat het groot en
erg luxueus was. Het had zelfs een lift. Om
uiteenlopende redenen werd de lift alleen
gebruikt om vee in te stallen: de boeren
zouden niet weten hoe ze een lift moesten
gebruiken of er was in het dorp nog geen
elektriciteit. Het verhaal werd altijd op een
spottende toon verteld, ter illustratie van de
misplaatste rijkdom van mensen die boven
hun stand wilden leven. Niet toevallig had
de mythe dorpsbewoners als onderwerp.
Het verhaal werd namelijk ook gebruikt
om een nieuwe sociale orde te construeren,
gebaseerd op het oude herkenbare
contrast tussen stad en platteland en tussen
een stedelijke middenklasse en boeren.
Zo legitimeerden de stedelingen hun
eigen moderne levensstijlen, terwijl al te
opvallende consumptiepatronen werden
gecorrigeerd. De snelle sociale en culturele
veranderingen en de ambivalente gevoelens
die dat opriep, werden via het vertellen van
de mythe bespreekbaar gemaakt.
Potentiële klanten
Hoe kritisch of denigrerend de opmerkingen
van stadsbewoners over vermeende
migrantenhuizen in dorpen en verre
buitenwijken soms ook waren, iedereen gaf
toe dat de gevolgen van de mondialisering
en modernisering veel dichter bij huis te
vinden waren. Twee decennia terug was
het bijvoorbeeld nog heel gebruikelijk dat
woningzoekenden uit de lagere middenklasse
een perceel kochten en daarop
eigenhandig of met hulp van vrienden en
familie een huis bouwden. Het bouwproces
in volkswijken werd zo geheel of gedeeltelijk
bepaald door het systeem van wederkerige
arbeid, met alle dankfeesten, rituelen
en uitbetalingen in natura die daarbij
hoorden. Loonarbeid werd alleen ingehuurd
voor de onderdelen die de eigenaar
niet zelf kon maken. Tegenwoordig heeft
betaalde arbeid de plaats van de wederkerigheid
in bouwprocessen ingenomen.
Industriële bouwmaterialen werden ook in
volkswijken steeds populairder: een huis
van gemetselde baksteen kon veel sneller
gebouwd worden dan een huis van adobe.
Omdat het verwerken van dit product
gespecialiseerde technieken vereist, kunnen
de bewoners dat vaak niet meer zelf. De
tijdswinst die een snelle bouw oplevert,
maakte zo’n huis ondanks de kosten van
arbeidsloon toch goedkoper dan een zelfgebouwd
huis. Tijdens de economische crisis
eind jaren negentig werden de kosten van
het in natura uitbetalen van vriendendiensten
tijdens het langdurige zelfbouwproces
voor veel volkswijkbewoners gewoonweg
te hoog. Een volkswijkbewoonster uit
Riobamba verwoordde dat treffend door
te stellen dat “wat je uitgeeft aan een feest,
daar kun je ook een raam van kopen.”
Economische veranderingen brachten
veranderingen in prioriteitstelling en in de
onderlinge sociale verhoudingen teweeg.
Met de modernisering van de stedelijke
arbeidsrelaties viel de vanzelfsprekendheid
van vriendendiensten weg. Woningbouw
werd een individuele aangelegenheid.
Toen, mede als gevolg van massale
emigratie, de sociale stijgers met elkaar
gingen wedijveren om de opvallendste
huizen te bouwen, werd ook de vormgeving
van huizen steeds individueler. Families
die een nieuw huis wilden bouwen of hun
bestaande woning wilden laten verbouwen,
riepen daarom soms de hulp in van professionele
ontwerpers, zodat ze iets bijzonders
zouden krijgen. Omgekeerd ontdekten
architecten, ingenieurs en aannemers
de sociale stijgers als potentiële klanten.
Hadden architecten vroeger vooral klanten
uit de binnenstedelijke middenklasse, nu
bezochten ze ook migrantenfamilies in
verderweg gelegen volkswijken en dorpen
in de hoop er een opdracht te verkrijgen.
Op die manier leverden de gevolgen van
mondialisering en modernisering tal van

Rooilijn Jg. 40 / Nr. 1 / 2007 De invloed van de mondialisering op volkswoningbouw in Ecuador P. 53
nieuwe dilemma’s op. Sommige professionals
zagen de toegenomen bestedingen
in de bouwsector als wenselijk vanwege de
werkgelegenheid, andere zagen deze juist
als onwenselijk omdat ze de lokale cultuur
en het stadsbeeld en landschap aantastten.
Over de emancipatoire kracht van
woningbouw sprak vrijwel niemand. Een
sociaal-wetenschappelijk onderzoeker van
de Universiteit van Cuenca merkte eens op
dat lokale bestuurders jarenlang hadden
getracht het platteland via hulpprogramma’s
te moderniseren. Nu voormalige
boeren hun leven op eigen kracht gemoderniseerd
bleken te hebben, schrokken
bestuurders en de culturele elite van het
resultaat. Dat gaf aan hoe ingrijpend de
sociale veranderingen waren, zo stelde hij.
Architectonische emancipatie?
In de jaren zestig en zeventig maakte architect
John FC Turner furore met zijn theorie
over de positieve aspecten van zelfbouw in
Latijns-Amerikaanse volkswijken (Turner,
1968; 1976). Zijn theorie had betrekking
op volkswijken aan de randen van
snelgroeiende metropolen. Turner stelde
dat zelfbouwers in verschillende stadia
van hun wooncarrière afwegingen maken
wat betreft de optimale locatie voor hun
werkzaamheden, voor woningeigendom
en voor de gewenste uitstraling en status
van het huis. Het door hem beschreven
wooncarrièremodel geeft weer hoe rurale
migranten zich eerst in een suburbane
volkswijk vestigen, zich opwerken en
vervolgens verhuizen om in een betere
wijk met een beter huis een hogere status te
verkrijgen.
Volgens critici heeft het model van Turner
alleen oog voor de keuzes die zelfbouwers
maken. Noch de institutionele kant van het
huisvestingsbeleid, noch de machtsongelijkheid
en de beperkende factoren waarmee
stedelijke armen te maken krijgen,
zijn erin verwerkt. Voor hen is het model
daarom onevenwichtig en niet realistisch.
Sommige critici gaan zelfs zo ver dat ze
Turner ervan beschuldigden neoliberale
beleidsmakers in de kaart te spelen die naar
meer marktwerking in het volkshuisves-
tingsbeleid streven. Om de ontwikkelingen
in Ecuador te begrijpen, lijkt het model
echter wel degelijk geschikt. Hoewel zijn
theorie betrekking heeft op grote en
snelgroeiende steden en niet op provinciesteden
die gebukt gaan onder het juk van
de mondialisering, biedt zijn stelling dat in
eigen beheer gebouwde woningen een bron
van emancipatie kunnen zijn, juist in de
huidige periode van internationalisering
en mondiale netwerken een interessante
verklaring voor de veranderingen die op
lokaal niveau worden waargenomen. De
discussie die in veel steden in Ecuador en
elders gevoerd wordt over de wenselijkheid
of onwenselijkheid van nieuwe bouwvormen
en snel veranderende stadslandschappen,
doet immers vermoeden wat John
Turner enkele decennia terug al stelde:
dat migrantenarchitectuur, of wat ervoor
doorgaat, een signaal is van de emancipatie
van voormalig uitgesloten groepen in en
rond steden.
Christien Klaufus (C.J.Klaufus@tudelft.nl) is postdoconder-
zoeker bij Onderzoeksinstituut OTB.
Literatuur
Bendixen & Associates (2003) Receptores de remesas en
Ecuador: Una investigación del Mercado, Inter-American
Development Bank, International Monetary Fund & Pew
Hispanic Center, Quito
Klaufus, C. (2006) ‘Globalization in residential architecture
in Cuenca, Ecuador: social and cultural diversification of
architects and their clients’, Environment and Planning D
Society and Space, nr. 1, p.69-89
Turner, J. (1968) ‘Housing priorities, Settlement Patterns, and
Urban Development in Modernizing Countries’, AIP Journal,
nr. 20, p.354-363
Turner, J. (1976) Housing by People: Towards Autonomy in
Building Environments, Marion Boyars, London
Gaat dit huisje verdwijnen?

Rooilijn Jg. 40 / Nr. 1 / 2007
Vinexwijk Carnisselande voldoende aangehaakt?
Sake Zijlstra en Paul Stouten
Vinexwijk
Carnisselande
voldoende
aangehaakt?
P. 54

Rooilijn
Jg. 40 / Nr. 1 / 2007 Vinexwijk Carnisselande voldoende aangehaakt?
P. 55
Vinexwijken bestaan nu ruim tien jaar en
staan voortdurend in de belangstelling. Ze
zijn gebaseerd op een ambitieus beleid over
openbaar vervoer, stedelijkheid en milieu. In
de vinexlocatie Carnisselande zijn veel van de
geformuleerde doelstellingen op dit moment
nog niet gehaald. Wat zijn hiervan de oorzaken
en wat is het toekomstperspectief van deze en
oudere wijken?
Vanaf begin jaren negentig vormen vinexlocaties
een nieuwe periode in de geschiedenis
van de suburbanisatie. De compacte
stad, hoewel niet letterlijk genoemd in de
Vierde Nota Ruimtelijke Ordening Extra
(VINEX, 1993), is wel een nadrukkelijk
streven. Het concept van compacte verstedelijking
(Dantzig & Saaty, 1973) blijkt uit
de planbeschrijvingen waarin sprake is van
een centrum met daar omheen woningen
in hoge concentraties. Vervoer wordt
door een snel en Hoogwaardig Openbaar
Vervoer (HOV) geregeld. Zonering en
balling maken verschillen in functies van
wijken mogelijk. De uiteindelijke realisatie
kenmerkt zich echter door een zekere mate
van tweeslachtigheid tussen stedelijkheid
en een suburbaan woonmilieu. Het
contrast tussen gebouwde omgeving en
landschap lijkt te verdwijnen. Opvallend
is dat de betekenis van natuur en artifice
meer en meer wordt omgedraaid. Het
stedenbouwkundige ontwerp in het kader
van de stedelijke groei wordt steeds meer
als een natuurlijk verschijnsel gezien,
terwijl de natuur de artifice is geworden
(Stouten, 2004).
In dit artikel staat de analyse van
Carnisselande centraal. Carnisselande
ligt in de gemeent Barendrecht en is de
vinexlocatie voor de stadsregio Rotterdam.
Het is een vinexlocatie waarbij de ontsluiting
door hoogwaardig openbaar vervoer
(HOV) een belangrijke plaats inneemt.
Kortom, een concept in de vorm van
streetcar build-outs dat in de Verenigde
Staten al in 1870 tot ontwikkeling kwam
(Hayden, 2003). De keuze voor de casus
Carnisselande is bepaald op grond van
drie factoren: omvang, ligging en openbaar
vervoersvoorzieningen. Het is één van de
weinige locaties waar sprake is van een
in een vroeg stadium gerealiseerd HOV
aanbod. Qua ligging behoort de locatie
Carnisselande tot één van de gemiddelde
vinexlocaties in Nederland.
Vinex doelstellingen
De rijksoverheid had met het vinexbeleid
een drietal doelen voor ogen. Op de
eerste plaats was er de wens het milieu te
beschermen, zowel ten aanzien van de
uitstoot van zogenaamde broeikasgassen
door de personenauto, als ten aanzien van
de bescherming van open groene ruimte.
Ten tweede had men de doelstelling om
hoogwaardige stedelijkheid te bereiken
door balling en functiemenging. Als laatste
wilde men binnen Europees verband de
economische positie van Nederland, vooral
van de Randstad, verbeteren. Deze drie
doelstellingen vormen de basis voor de
sociaal-economische en ruimtelijke positie
van toekomstig Nederland.
Momenteel is er nog steeds sprake van een
kwantitatieve en kwalitatieve woningnood
(WBO 2002, 2004). Bovendien is er sinds
de jaren zeventig meer aandacht voor
een maatschappelijke veroudering die is
ontstaan door verandering van woonbehoeften.
Daarbij ligt de nadruk niet langer
alleen op de directe gebruikskwaliteit van
de woning, maar ook op de vormgeving
en woonomgeving (Stouten, 2004). De
ontwikkeling van hoogwaardig openbaar
vervoer kreeg vanwege de beoogde
milieubescherming en de gewenste afname
van het gemiddelde autogebruik per
kilometer hoge prioriteit. Dit kon volgens
de nota bereikt worden door nabij steden
in hoge dichtheden gemengd en compact te
bouwen met een goede aansluiting op deze
steden. Nabijheid en hoge dichtheid dragen
tegelijkertijd bij aan de bescherming van

Rooilijn Jg. 40 / Nr. 1 / 2007 Vinexwijk Carnisselande voldoende aangehaakt?
P. 56
de open ruimte doordat er minder beslag
wordt gelegd op ruimte.
De convenanten met betrokken partijen
over de uitwerking van de opgave zijn
echter vrijblijvend wat betreft de lange
termijnplanning. Aan de stadsgewesten,
provincies en gemeenten zijn bouwopgaven
voor het realiseren van woningen en
werklocaties toegekend die zijn gekoppeld
aan een bepaalde locatie. Het Rijk, met
name de ministeries van Volkshuivesting,
Ruimtelijke Ordening en Milieubeheer
(VROM), het ministerie van Verkeer en
Waterstaat (V&W) en het ministerie van
Binnelandse Zaken (BiZa), heeft deze
opdracht gedelegeerd aan de gemeenten,
provincies en de stadsgewesten. Samen met
de grondeigenaren en de ontwikkelaars
zijn afspraken gemaakt over het te leveren
product. De inhoud van de convenanten
behelst de locatie, het aantal woningen, de
verdeling over categorieën (alleen financieringsklasse
en prijsniveau), de grondkosten
en de verdeling van kosten voor de aanleg
van infrastructuur. In sommige gevallen is
de ontwikkeling van een bedrijvenlocatie
opgenomen, evenals de inspanningsverplichting
tot het realiseren van HOV. Voor
de uiteindelijke realisatie van de convenanten
hebben de gemeenten geen krachtige
instrumenten voor handen gehad om de
vorm van de locatie te beïnvloeden. Het
overheidsbeleid is gezien als een richtlijn
en onderhandelbaar tijdens de totstandkoming
van de locaties.
Doelmatig?
De doelstellingen van de vinex zijn in de
eerste plaats gericht op de lange termijn:
milieu, hoogwaardige stedelijkheid en de
versterking van de economische positie.
Pas daarna is er invulling aan lagere doelen
zoals woningbouw gegeven. De doelen en
de uitwerking van middelen zijn, hoewel
expliciet vermeld in de vinex, niet meer
in de convenanten opgenomen, waardoor
ze niet of minder meetbaar zijn. Het is de
vraag of de realisatie van de vinexlocaties
een antwoord geeft op de doelen die gesteld
zijn voor de lange termijn. Centraal staat de
vraag of de vinexlocaties ruimtelijk gezien
(zowel stedenbouwkundig, programmatisch
als architectonisch) voldoen aan
de gestelde doelen ten aanzien van milieu,
hoogwaardige stedelijke kwaliteit en
versterking van de economische positie.
Vinexlocatie Carnisselande
Volgens de planning worden er 10.000
woningen gerealiseerd waarvan 30 procent
in de huursector, 75 procent eengezinswoningen
en 60 procent heeft meer dan vier
kamers. In vergelijking met de woningprijzen
in de gemeente Rotterdam liggen de
prijzen in Carnisselande aan de hoge kant
als gevolg van de gerealiseerde maat en het
type woningen. De gemiddelde prijs voor
een woning was in 2005 179.000 euro. De
stedenbouwkundige opzet is ruim en mede
doordat het een oude polder betreft is er
veel aandacht voor water, gecombineerd
met ruimte voor langzaam-verkeersroutes,
zoals fietspaden. De stedenbouwkundige
opzet is duidelijk geïnspireerd op nieuwbouwwijken
uit de jaren zeventig en tachtig
met een hoofdontsluiting die is gekoppeld
aan een vorm van woonerven.
Over het vervoer op, van en naar de locatie
moet een duidelijk onderscheid gemaakt
worden tussen verschillende modaliteiten.
Carnisselande is met de auto matig
ontsloten: het is nog slechts op drie plaatsen
mogelijk de locatie op of af te rijden. Op
de locatie zelf is gekozen voor een grote

Rooilijn Jg. 40 / Nr. 1 / 2007 Vinexwijk Carnisselande voldoende aangehaakt?
P. 57
gridachtige structuur voor het autoverkeer.
De locatie wordt ontsloten door HOV in de
vorm van de geïntroduceerde Tramplus.
Deze tramlijn loopt over één van de
hoofdassen (excentrisch gelegen van noord
naar zuid) van de locatie. De route heeft
het karakter van een laan. Het autoverkeer
wordt voor een groot deel van de laan
geweerd. Alleen het bestemmingsverkeer is
toegestaan.
Verspreid over de locatie zijn voorzieningen
op lager schaalniveau gerealiseerd
waarbij het programma niet altijd consistent
is uitgewerkt. Een voorbeeld daarvan
is een flat, bestemd voor ouderen, die in
plaats van dichtbij juist ver van het winkelcentrum
af is gebouwd. Er is op de locatie
nauwelijks ruimte voor bedrijvigheid.
Daar komt bij dat de kleine hoeveelheid
bedrijfsruimte die is gerealiseerd, geconcentreerd
is in een zone aan de rand van
de locatie dichtbij Barendrecht. Daarmee
is het een voorbeeld van het aloude recept
van functiescheiding.
De HOV-laan eindigt met een keerlus
in het weiland. Langs de HOV-laan zijn
woon-werkwoningen gerealiseerd maar
deze leveren een negatieve bijdrage aan de
dichtheid door hun relatief grote ruimtebeslag.
Slechts een klein deel van de woonwerkwoningen
wordt als zodanig gebruikt.
Bijna aan het einde van de HOV-laan ligt
het centrum van Carnisselande. Hier zijn
de winkels geconcentreerd in een winkelcentrum
dat is opgetild van het maaiveld
en in de hoek van een groot plein gelegen
is. Het centrum van Carnisselande, inclusief
de HOV-laan, kent een relatief hoge
dichtheid wanneer we deze vergelijken met
de rest van de locatie; 38 woningen per
hectare tegen 30 over de gehele locatie als
gemiddelde. Daarmee is het door het Rijk
vastgestelde minimum behaald.
Stand van zaken
Veel vinexlocaties zijn nog niet af. Er is
tot op de dag van vandaag veel discussie
over de kwaliteit gevoerd. Soms wordt de
toegankelijkheid van de locaties, of juist
de ontoegankelijkheid daarvan, door de
slechte verbinding met bestaande steden
als een zegen beschouwd. Dit laatste zou er
volgens het Ruimtelijk Planbureau (RPB,
2006) toe kunnen leiden dat de locaties
kunnen gaan functioneren als zelfstandige
kernen of kleine dorpen binnen de
bestaande gemeenten waaraan zij zijn
toegevoegd. De discussie gaat zelden over
de (lange termijn) doelen van vinex en of
die zullen worden gehaald.
Op basis van de analyse van Carnisselande
moet worden geconstateerd dat de vinexlocaties
in vele opzichten niet voldoen aan
de gestelde doelen. Één voorbeeld is de
parkeernorm. In de vinex werd voorgesteld
deze laag te houden, ongeveer één parkeerplaats
per woning. Tijdens het sluiten van
de convenanten en vervolgens weer tijdens
de realisatie is deze norm al aanzienlijk naar
beneden bijgesteld, en nu de locaties hun
voltooiing naderen blijkt de gerealiseerde
norm te laag. Hiervoor zijn twee redenen
aan te voeren. Ten eerste was het laag
houden van de norm bedoeld als stimulans
voor het gebruik van het openbaar vervoer,
maar had niet de beoogde uitwerking: de
tram op Carnisselande blijft goeddeels leeg
en vormt hiermee geen uitzondering. Ten
tweede is het zo dat in veel gevallen het
openbaar vervoer te laat, niet, of niet hoogwaardig
gerealiseerd wordt op de uitbreidingslocaties.
Het doel milieubescherming
is dan ook (nog) niet behaald.

Rooilijn Jg. 40 / Nr. 1 / 2007 Vinexwijk Carnisselande voldoende aangehaakt?
P. 58
Daarnaast zijn veel woningen van het type
grondgebonden eengezinswoningen en
de daaraan verbonden te hoge prijsklassen
gerealiseerd. Hiermee hebben zij een
aanzuigende werking op bewoners uit
de steden. Er is sprake van een selectieve
suburbanisatie. De woningen zijn vooral
toegankelijk voor huishoudens met een
inkomen hoger dan modaal. Hierdoor
neemt de economische segregatie in
de kernsteden van de regio toe, waar,
door deze verscherping, uiteindelijk een
eventueel economisch herstel van de gehele
regio wordt bedreigd. In welke mate deze
polarisatie bijdraagt aan de versterking van
de economische en ruimtelijke structuur
is onduidelijk. Kanttekening hierbij is
dat op basis van de Nota Ruimte (2005)
nieuwe suburbane uitbreidingen als een
olievlek kunnen uitlopen in het landschap.
De hogere inkomensgroepen, die nu in de
duurste huizen aan de uiterste randen of
in het centrum van de vinexlocaties met
uitzicht op de weilanden wonen, zullen
dan weer vertrekken. De deur naar een
ongebreidelde suburbanisatie staat al op
een kier.
In de toekomst zijn vinexlocaties echter
minder geschikt voor herstructurering,
zoals we dat nu doen. De woningen en
de stedelijke opzet lenen zich slecht voor
intensivering of voor een aanpassing
binnen de gerealiseerde voorraad. Er is
weinig bruikbare restruimte die zonder
problemen gebruikt kan worden voor
verdichting in bepaalde zones. De woningen
zijn veelal van een vergelijkbaar type
en gebaseerd op gelijke woningplattegronden.
Daarnaast hebben ze veel gemeen
qua uitstraling, ook bij vergelijking van
locaties onderling. Verder zijn de woningen
gebouwd met een verdiepingshoogte
van 2,40 meter wat hen minder geschikt
maakt voor transformatie (Stuurgroep
Experimenten Volkshuisvesting, 2004).
Op stedenbouwkundig niveau is er te
weinig differentiatie in dichtheid toegepast.
De lage dichtheid en de eenzijdigheid van
het programma, tot stand gekomen door
de sterke scheiding van functies, komt het
Aan vinexlocaties wordt nog volop gebouwd
draagvlak van de winkels in het centrum
en het gerealiseerde HOV niet ten goede.
De ruimtelijke kwaliteit staat hierdoor
onder druk.
In het ruimtelijke concept is niet voorzien
in een aansluiting bij Barendrecht of
Rotterdam. Bovendien zijn de fietsafstanden
naar Rotterdam en Barendrecht te
groot en ontbreekt een directe verbinding
met het centrum van Barendrecht. De verbinding
met het centrum van Rotterdam
is wel via de Tramplus gerealiseerd, alleen
het gebruik daarvan blijft, zoals al eerder is
opgemerkt, nog achter.
De toekomst
Vinexlocaties blijken verschillend gewaardeerd
te worden door bewoners, professionals
en beleidsmakers (RPB, 2006). Het
overheersende beeld “Vinex mist uitstraling
en karakter” is de meest gehoorde
klacht van de bewoners (Meesters, 2006).
Met alleen mooiere architectuur kun je de
voorwaarden voor de als maar versnipperde
uitbreidingen van steden van ring
naar ring niet veranderen. Daarentegen,
om te voorkomen dat nieuwe wijken zoals
Carnisselande in de toekomst de nieuwe
herstructureringswijken worden, moeten
passende maatregelen worden genomen.
Om een isolement te voorkomen is het
versterken van verbindingen met andere
stadsdelen en stedelijke centra in de regio

Rooilijn Jg. 40 / Nr. 1 / 2007 Vinexwijk Carnisselande voldoende aangehaakt?
P. 59
HOV-laan Carnisselande
noodzakelijk. Dat betekent aansluiten
op de randen van de steden door het
gedeeltelijk overkluizen van barrières en
ontwikkeling van openbaar vervoernetwerken
tussen verschillende centra in de
regio. Op deze wijze wordt de ruimtelijke
positie versterkt maar ook direct de
gunstige voorwaarde geschapen, die de
naoorlogse wijken ook kennen: nabijheid
van groot stedelijkheid en het centrum.
Naast differentiatie van het woningaanbod
is het belangrijk om voldoende aandacht te
besteden aan collectieve aspecten: scholen,
sociale en commerciële voorzieningen.
Door deze aanpak nu al te lanceren wordt
verzet en sociale ontwrichting voorkomen
omdat de sociale banden op de locaties nu
nog losjes zijn. Pas na langere tijd vindt
binding met locatie en met de sociale
omgeving plaats. De bewoners leven er
nu hoogstens tien jaar. De gemeenten
dienen bij de ontwikkeling een sterke
regiefunctie te hebben die is gebaseerd
op de eveneens in de Nota Ruimte (2005)
gewenste woonvisie. Zij kunnen op basis
van de woonvisie een menging van wonen
en werken in hoge dichtheden realiseren
tussen vinex en de bestaande steden.
Door op deze plaatsen de dichtheid,
menging en (woon)programma’s gericht
op diverse leefstijlen aan te leggen, kan een
toekomstige situatie vergelijkbaar met de
naoorlogse wijken mogelijk nog worden
afgewenteld.
Sake Zijlstra (s.zijlstra@bk.tudelft.nl) en Paul Stouten
(p.l.m.stouten@bk.tudelft.nl) zijn respectievelijk als
promovendus en universitair docent verbonden aan de
faculteit Bouwkunde van de Technische Universiteit Delft.
Literatuur
Dantzig, G. & T. Saaty (1973) Compact City: A Plan for a Livable
Urban Environment, Freeman, San Francisco
Hayden, H. (2003) Building Suburbia Green Fields and Urban
Growth, 1820-2000, Pantheon Books, New York
Meesters, J. (2006) Woonwensen nader in kaart: de
woonbeleving van bewoners, in: vhv bulletin jaargang 33
nummer 2, maart 2006, Forum voor volkshuisvesting, Delft
Ministerie van VROM, LNV, V&W & EZ (2005) Nota Ruimte,
Den Haag
Ruimtelijk Planbureau (2006) Vinex! Een morfologische
verkenning, NAi Uitgevers, Rotterdam
Stuurgroep Experimenten Volkshuisvesting (2004) Bouwen
met Tijd, een praktische verkenning naar de samenhang
tussen levensduur, kenmerken en milieubelasting van
woningen, SEV en VROM, Rotterdam
Stouten, P.L.M. (2004) Duurzaamheid van de
stadsvernieuwing, Delft University Press, Delft
Ministerie van VROM (1993) Vierde Nota Ruimtelijke Ordening
Extra, Denhaag
WBO 2002 (2004) Beter thuis in wonen, ministerie van VROM,
Den Haag
Zijlstra, S. (2005) Vinex: compacte stad met hoogwaardig
openbaar vervoer? afstudeerrapport TU Delft

Rooilijn Jg. 40 / Nr. 1 / 2007 Woonlastenbeleid van een hervormingskabinet
P. 60
Hugo Priemus
Woonlastenbeleid
van een
hervormingskabinet

Rooilijn Jg. 40 / Nr. 1 / 2007 Woonlastenbeleid van een hervormingskabinet
P. 61
Het kabinet-Balkenende II/III afficheerde zichzelf graag als hervormingskabinet.
Op het terrein van het woonlastenbeleid is van een hervorming echter niets
terechtgekomen. De erfenis van het kabinet-Balkenende II/III op dit beleidsterrein
is door ex-minister Dekker verwoord in haar ‘Visie op de woningmarkt’. Zij betitelt
daarin de woningmarkt als vertrouwensmarkt en dat impliceert volgens haar dat
niet mag worden getornd aan de hypotheekrenteaftrek en de huurtoeslag. Een
nieuw kabinet zou het woonlastenbeleid krachtig op de schop moeten nemen. Dat
vergt een zorgvuldige beleidsdomeinoverschrijdende analyse.
Op 22 november 2006 gingen we naar
de stembus. Naar verwachting zal in de
loop van 2007 een nieuw kabinet door de
Koningin worden geïnstalleerd met een
nieuwe bewindspersoon op VROM. De
beleidserfenis van de vorige kabinetten
op het gebied van het woonlastenbeleid
is door minister Dekker verwoord in de
op 16 juni 2006 verschenen nota Ruimte
geven, bescherming bieden. Een visie op
de woningmarkt. Hierin ontvouwt de
beleidsvrouwe een ‘beleidsagenda voor
de toekomst’ (Dekker, 2006), bestaande
uit drie punten. In de eerste plaats het
actief bevorderen dat voldoende woningen
beschikbaar zijn. In de tweede plaats het
beter afstemmen van de kwaliteit van
woningen en woonomgeving op de woonwensen.
En tenslotte het verbinden van de
gescheiden huur- en koopmarkten.
De eerste twee agendapunten leiden tot
overwegend verstandige beleidsvoorstellen.
Een verhoging van het woningbouwvolume
is hard nodig. Binnen bepaalde
grenzen kan dat gebeuren door een minder
restrictief ruimtelijk beleid en door een
zekere deregulering van het bouw- en
milieubeleid. En natuurlijk is het verstandig
om de woonwensen van bewoners als
richtsnoer te nemen. Meer controversieel
is het agendapunt ‘Het verbinden van de
gescheiden huur- en koopmarkten’. Dit
agendapunt is te beschouwen als de erfenis
van het kabinet-Balkenende II/III op het
gebied van het woonlastenbeleid.
Vertrouwensmarkt
In de samenvatting van de Visienota
schrijft Dekker (2006, p. 18): “De woningmarkt
is in toenemende mate een ‘vertrouwensmarkt’,
waarbij het vertrouwen in een
stabiel rendement (‘confidence’) en een
vertrouwen in de instituties betrokken bij
de woningmarkt (‘trust’) de investeringsbereidheid
van investeerders (aanbieders
en consumenten) bepaalt. (…) Dit vraagt
dus om een betrouwbare overheid. (…)
Vanuit deze invalshoek is het behoud van
huurtoeslag en hypotheekrenteaftrek

Rooilijn
van cruciaal belang”. Nu staat al in het
hoofdlijnenakkoord van het kabinet-
Balkenende II dat niet wordt getornd aan
de hypotheekrenteaftrek, dus verrassend
is de stellingname van minister Dekker
niet. Welke argumentatie mobiliseert
de bewindsvrouwe? Zij zegt daarover
het volgende: “De hypotheekrenteaftrek
is immers geen oorzaak van de huidige
stagnatie op de woningmarkt”. Dat is een
wel zeer summiere rechtvaardiging voor
het overhevelen van ruwweg twaalf miljard
Euro aan belastinggeld per jaar aan de
midden- en vooral hoge inkomensgroepen.
Juist de combinatie van hypotheekrenteaftrek,
waarvan vooral de hoge inkomensgroepen
profiteren, en huurtoeslag,
waarvan vooral de lage inkomensgroepen
profijt hebben, leidt tot een kloof tussen
huren en kopen. De opwaartse effecten
op de vastgoedprijzen ten gevolge van de
hypotheekrenteaftrek dragen aan deze
kloof aanzienlijk bij.
Kloof
Ook minister Dekker (2006) ziet een groot
probleem in de kloof tussen huren en
kopen en zij pleit in dit verband voor een
‘vloeiende woningmarkt’. De meest voor
de hand liggende aanpak, namelijk een
integraal herzien van het woonlastenbeleid
waarbij de hypotheekrenteaftrek en de
huurtoeslag ter discussie komen, laat zij
liggen. Zij zoekt de oplossing in een gedeeltelijke
liberalisering van het huurbeleid,
het bevorderen van ‘passend wonen’ en
het stimuleren van tussenvormen tussen
huren en kopen. Minister Winsemius zag
nog kans om het voorstel om de huren
deels te liberaliseren door de Tweede
Kamer te loodsen. Het gereguleerde deel
van de huurwoningvoorraad daalt daarbij
van 95 procent tot 75 procent. Wie een
huurtoeslag ontvangt, heeft van de extra
huurverhogingen geen last. Bewoners
die een huurtoeslag ontvangen, en dat
is ongeveer een derde van alle huurders,
hebben dus een krachtig argument om niet
te verhuizen. Dat bevordert de mobiliteit
niet. Dat belemmert de mobiliteit.
Huurders krijgen volgens de Visienota de
Jg. 40 / Nr. 1 / 2007 Woonlastenbeleid van een hervormingskabinet
P. 62
keuze uit twee regimes: een huurcontract
op basis van de maximale huurprijs, of
een huurcontract met een gereguleerde
huurprijs, waarbij periodiek, bijvoorbeeld
elke vijf jaar, een inkomenstoets wordt
uitgevoerd. Zodra het inkomen boven de
voormalige ziekenfondsgrens stijgt, wordt
de maximale huur van kracht.
Voor de ontvangers van een huurtoeslag
verandert er overigens niets. Het huidige
regime, wonen in een huis met een
gereguleerde huur zonder inkomenstoets,
moet dus volgens minister Dekker worden
verboden. Hoe dat in zijn werk gaat en
welke sancties hier gelden, wordt in de
nota niet uitgewerkt. Woningcorporaties
moeten worden gesplitst in een puur
Woonlastenbeleid is ondoorzichtig
sociale rechtspersoon en een of meer
commerciële rechtspersonen. Voor
woningcorporaties zou elke woning
waarvan de huur wordt geliberaliseerd, dus
een overheveling betekenen van een sociale
rechtspersoon naar een commerciële
rechtspersoon. De omvang van de sociale
huursector zal dus in rap tempo afnemen,
en dat is ook precies de bedoeling. Dan kan
de Nederlandse regering de complimenten
van Eurocommissaris Kroes incasseren.
De Europese Commissie gaat namelijk uit
van een gelijk speelveld voor marktpartijen.
Commerciële dochters van woningcorporaties
moeten dan ook vennootschapsbelasting
betalen. Voor de sociale dochters

Rooilijn
Tussenvormen van huur en koop aanbieden
Jg. 40 / Nr. 1 / 2007 Woonlastenbeleid van een hervormingskabinet
P. 63
geldt dat de doelgroep strikt moet worden
afgebakend. De Europese Commissie kan
zich namelijk niet voorstellen dat de doelgroep
van de sociale huursector 35 procent
van de Nederlandse huishoudens omvat.
Passend wonen
Huishoudens die tussentijds meer zijn gaan
verdienen kunnen in hun huidige woning
blijven wonen en de maximale huur gaan
betalen, of omzien naar een koopwoning
dan wel een huurwoning in een hoger
segment. Dekker (2006, p. 115): “De
instrumenten moeten zo worden ingericht
dat de armoedeval niet wordt vergroot,
de segregatie in wijken naar inkomen niet
toeneemt en de herstructurering niet wordt
belemmerd”. Helaas is het overduidelijk
dat door dit beleidsvoornemen de armoedeval
juist aanzienlijk wordt vergroot:
een inkomensstijging impliceert immers
een forse huursprong en het vervallen
van de (impliciete) subsidiëring van de
woningcorporaties.
Het passend huisvesten wil minister
Dekker bevorderen door de inkomens van
bewoners in sociale huurwoningen periodiek,
bijvoorbeeld eenmaal per vijf jaar, te
toetsen. Als het inkomen boven de voormalige
ziekenfondsgrens komt, moeten de
desbetreffende huishoudens de maximale
huur betalen. Die woningen zijn dan op
slag geliberaliseerd. Deze ideeën zijn al zo
oud als de weg naar Rome en bij herhaling
politiek en wetenschappelijk afgeschoten.
De uitvoerbaarheid van zulke regels is
een groot probleem. Bovendien wordt een
marginalisering van de sociale huursector
in brede politieke en maatschappelijke
kringen niet gewaardeerd. De meest directe
vorm om de kloof tussen huren en kopen te
dichten is het aanbieden van tussenvormen
van huur en koop. Minister Dekker (2006)
juicht zulke tussenvormen toe en bevordert
experimenten op dit terrein.
Tenslotte is er de verkoop van corporatiebezit.
Minister Dekker volgt gelukkig niet
het advies van de Raad van Economisch
Adviseurs (REA, 2006), die aanbeveelt om
de verkoopwinsten bij woningcorporaties
geheel af te romen. De minister wil de
verkoop van corporatiewoningen juist
bevorderen en wil de prijskortingscondities
waaronder corporaties hun woningen
mogen verkopen, het liefst verruimen. Dat
zou een subsidie betekenen, die kopers
ontvangen en huurders mislopen.
Kanttekeningen
In vele Europese landen is er een kloof
tussen kopen en huren, doordat beide
vormen zeer verschillend worden behandeld.
Hierdoor wordt de doorstroming
tussen deze sectoren belemmerd. Dit is
al in de jaren zeventig (Murie et al., 1976)
gesignaleerd. De minister van VROM is
niet verantwoordelijk voor de hypotheekrenteaftrek.
Daar is zijn/haar collega van
Financiën voor verantwoordelijk. De meest
fundamentele oplossing is een beleid dat zo
veel mogelijk sectorneutraal is (Priemus,
2001). Dit betekent dat een huurtoeslag
voor bewoners met een laag inkomen zou
moeten worden verbreed tot een woonkostentoeslag
voor huurders en eigenaarbewoners.
Deze toeslag zou los moeten
staan van de huur- of koopsom van de
desbetreffende woning en zou dus eerder
thuishoren in het domein van het sociaal
beleid dan het volkshuisvestingsbeleid.
Overwogen kan worden om de woontoeslag
te differentiëren volgens de gemiddelde
huur- of koopsom per regio.

Rooilijn Jg. 40 / Nr. 1 / 2007 Woonlastenbeleid van een hervormingskabinet
P. 64
Het huidige woonlastenbeleid is vooral een
ondoorzichtig rondpompen van geld met
componenten als hypotheekrenteaftrek,
eigenwoningforfait, overdrachtsbelasting,
vrijstelling van vermogensrendementsheffing
en onroerendezaakbelasting. Als de
woning wordt beschouwd als een investeringsgoed
dan is de hypotheekrenteaftrek,
binnen bepaalde marges, een logische
aftrekpost. Renteontvangsten zijn immers
ook een bestanddeel van het inkomen en
worden dus belast. Als de eigen woning
wordt beschouwd als een huis dat de
bezitter aan zichzelf verhuurt, dient een
realistisch huurwaardeforfait als inkomen
te worden aangemerkt, waarover belasting
moet worden betaald. Het huurwaardeforfait,
tegenwoordig spreekt de regering van
eigenwoningforfait, is echter uitgesproken
laag: te laag. Het verschil tussen realistische
huurwaarde en feitelijke huurwaarde
noemen we het huurwaardevoordeel. Het
huurwaardevoordeel is zeer omvangrijk
omdat de hoogte van het eigenwoningforfait
veel lager is dan een realistisch huurwaardeforfait.
Dit huurwaardevoordeel is
ongeveer even groot als de hypotheekrenteaftrek
en heeft vergelijkbare verdelingseffecten
(De Kam & Priemus, 1979).
Het huidige stelsel leidt macro gezien
tot steeds hogere hypotheekschulden.
Op dit punt is Nederland in korte tijd
Denemarken voorbijgestreefd. Ons land
is in deze discipline Europees kampioen
(Norris & Shiels, 2004). Zo’n eenvoudig
kengetal ontbreekt in Dekker (2006).
Het is aan te bevelen om het hele woonlastenstelsel
op de schop te nemen en integraal
te bezien, inclusief de daarmee verband
houdende risico’s voor de bewoner en de
beheersbaarheid van overheidsuitgaven.
Alternatieve stelsels kunnen worden
ontworpen en doorgerekend.
Het beginsel van de vertrouwensmarkt kan
worden gerespecteerd door consequent een
onderscheid te maken tussen bestaande
en nieuwe gevallen, zowel bij de hypotheekrenteaftrek
als bij de huurtoeslag.
Aandacht dient voorts te worden gegeven
aan de timing en de fasering, de ex-ante te
becijferen gevolgen voor de nieuwbouw van
woningen, de stedelijke vernieuwing, de
prijs van het vastgoed, en de doorstroming.
Per saldo zou het systeem aanzienlijk
eenvoudiger moeten kunnen, met minder
grote gevolgen voor de overheidsuitgaven
en de netto woonuitgaven van
huishoudens.
Zo’n operatie is onlangs tamelijk succesvol
in Groot-Brittannië uitgevoerd, waar
de hypotheekrente op initiatief van de
Conservatieve Partij (!) stap voor stap in
een periode van hoogconjunctuur op de
woningmarkt is afgeschaft. Een soortgelijke
operatie in Zweden verliep minder
succesvol. Hier werd de hypotheekrente vrij
Segregatie naar inkomen niet laten toenemen
snel beëindigd in een economisch ongunstige
periode. Deze ervaringen leren dat een
fiscale hervorming voor eigenaar-bewoners
zeer zorgvuldig en zeer grondig moet
worden voorbereid en niet op voorhand
worden gefrustreerd door politieke taboes.
De nota van Dekker (2006) is overduidelijk
de vrucht van het politieke taboe op het Hwoord
dat in het Hoofdlijnenakkoord van
het kabinet-Balkenende II is opgenomen.
Nieuw kabinet
Het is wenselijk dat een nieuw kabinet de
problemen op het terrein van het woonlastenbeleid
in kaart brengt en alternatieve
beleidsscenario’s ontwerpt om deze pro-

Rooilijn Jg. 40 / Nr. 1 / 2007 Woonlastenbeleid van een hervormingskabinet
P. 65
Doorstroming wordt belemmerd
blemen te ondervangen. Dit zou een mooie
taak zijn voor een deskundige staatscommissie
die de zaak onbevangen en gedepolitiseerd
kan beschouwen. Men dient
zich te realiseren dat het hier niet alleen
om VROM-beleid gaat, maar dat het een
verwevenheid betreft tussen woonbeleid,
fiscaal beleid, sociaal beleid, inkomensbeleid,
arbeidsmarkt- en levensloopbeleid.
De eigendomsneutraliteit van het
woonlastenbeleid kan met de user costs
methode worden benaderd (Conijn, 1995;
Haffner, 1990). Vooral de huurtoeslag en
het huurwaardevoordeel zullen, zo valt te
verwachten, onder vuur komen te liggen.
Per scenario zullen effecten gekwantifi-
ceerd moeten worden op het inkomen van
verschillende categorieën huishoudens, de
overheidsuitgaven, de woningbouwproductie
en de mobiliteit op woningmarkt en
arbeidsmarkt. Met kennis van deze becijferde
effecten zal de regering en uiteindelijk
het parlement de knoop moeten doorhakken.
Daarbij zal het onderscheid tussen
‘oude’ en ‘nieuwe’ gevallen wezenlijk zijn,
alsmede de relatie met het beleid in andere
EU-landen, vooral onze buurlanden.
Zowel het kabinet als de Tweede Kamer
zullen tot een positiebepaling moeten
komen. Dit alles vergt een nieuw hervormingskabinet,
dat het woonlastenbeleid
fundamenteel wil aanpakken. De nota
Ruimte geven, bescherming bieden. Een
visie op de woningmarkt is hiervoor een
volstrekt ongeschikte opmaat. De kloof
tussen huren en kopen wordt hierin
wel gesignaleerd, maar de belangrijkste
oorzaken van deze kloof worden over het
hoofd gezien. Het wachten is dus op een
nieuw kabinet dat het aandurft om ook op
dit terrein de status van hervormingskabinet
te verwerven. De woningmarkt kan
alleen een vertrouwensmarkt blijven als het
woonlastenbeleid zorgvuldig en grondig
wordt hervormd.
Hugo Priemus (h.priemus@tudelft.nl) is decaan van de
Faculteit Techniek, Bestuur en Management, Technische
Universiteit Delft.
Literatuur
Conijn, J.B.S. (1995) Enkele financieel-economische
grondslagen van de volkshuisvesting, Delftse Universitaire
Pers, Delft
Dekker, S.M. (2006) Ruimte geven, bescherming bieden. Een
visie op de woningmarkt, Ministerie van VROM, Den Haag
Haffner, M.E.A. (1999) Kosten en uitgaven van eigenaarbewoners
in West-Europa: een financieel-economische
vergelijking, Delftse Universitaire Pers, Delft
Kam, C.A. de, & H. Priemus (1979) ‘De fiscale behandeling van
de bewoner-eigenaar opnieuw bezien’, Economisch Statistisch
Berichten ESB, 11 juli p. 680-686 en 18 juli, p. 704-712
Murie, A., P. Niner & C.J. Watson (1976) Housing policy and the
housing system, Allen & Unwin, London
Norris, M. & P. Shiels (2004) Housing developments in
European countries. Synthesis Report, The Housing Unit,
Dublin
Priemus, H. (2001) ‘Poverty and housing in the Netherlands: A
plea for tenure-neutral public policy’, Housing Studies, nr. 3,
p. 277-290
Raad van Economisch Adviseurs (REA) (2006) Over goede
intenties en de harde wetten van de woningmarkt, Den Haag
Passend wonen

Rooilijn
Ton Kreukels
Tot op de dag van vandaag heb ik een haatliefdeverhouding
met planning
‘Afscheid’ van Ton Kreukels: het boegbeeld van de Utrechtse planologie
Edwin Buitelaar
Jg. 40 / Nr. 1 / 2007
Op 13 oktober jongstleden nam Ton
Kreukels afscheid als hoogleraar pla-
nologie van de Universiteit Utrecht, na
een dienstverband van 36 jaar waarvan
24 als hoogleraar. Het emeritaat werd
ingeleid in de Lutherse Kerk met het
seminar ‘Een toekomst van planning?’.
In zijn periode als hoogleraar zijn onder
zijn bezielende leiding honderden stu-
denten afgestudeerd, tot op heden ruim
30 onderzoekers gepromoveerd en zijn
er vele publicaties van zijn hand ver-
schenen in binnen- en buitenland. In
dit interview, dat voorafgaand aan zijn
afscheidsseminar plaatsvond, wordt
teruggeblikt op de carrière van een zeer
uitgesproken planoloog.
Tot op de dag van vandaag heb ik een haat-liefdeverhouding met planning
P. 66
Wat verwacht u van het afscheidsseminar?
“Allereerst verwacht ik een dag waarin inhoudelijke
discussie en debat voorop staan. De discussie met
vakgenoten, onder leiding van Michaël Zeeman, is wat
ik in navolging van Hans van der Cammen (1979) een
discussie aan ‘de binnenkant van de planologie’ noem.
Maar bij een binnenkant hoort ook een buitenkant, en
daarom heb ik er voor gepleit om Wim van der Donk
als voorzitter van de Wetenschappelijke Raad voor het
Regeringsbeleid (WRR) en politicoloog Hans Blokland
uit te nodigen om een voordracht te verzorgen. Wim
van der Donk is iemand die het toekomstdenken en
de planning in ruime, en niet alleen in ruimtelijke
zin, representeert. Hans Blokland heeft onder andere
in brede zin gepubliceerd over de rol van planning in
de politiek. Na de pauze vindt een rondetafel plaats
waarin weer aandacht is voor zowel de binnen- als de
buitenkant. De binnenkant wordt vertegenwoordigd
door twee vakgenoten: Len de Klerk en Willem Salet.
Beiden zijn bij mij gepromoveerd en met beiden heb
ik, ook daarna, nauw samengewerkt. Talja Blokland
zal vanuit een sociologisch perspectief en Cock Hazeu
vanuit een economisch perspectief op het thema
reflecteren. Daarna gaat de bijeenkomst over in een
informeel gedeelte.”
In de jaren tachtig en begin jaren negentig is er vaak
een onderscheid gemaakt tussen de Amsterdamse
beslissingsgerichte benadering (van met name
Andreas Faludi), de Nijmeegse handelingsgerichte
benadering (van Gerrit Wissink en Barrie Needham),
en de Utrechtse institutionele benadering (van Ton
Kreukels). Wat ziet u tegenwoordig nog terug van deze
bloedgroepen?

Rooilijn
Interview
Jg. 40 / Nr. 1 / 2007 Tot op de dag van vandaag heb ik een haat-liefdeverhouding met planning
“In die tijd koos ik ervoor om te wijzen op het feit dat
er meer is dan de procedurele kant van planning. Het
object, de ruimte, en de context waarbinnen het object
en het proces zich beiden bevinden, verdienden wat
mij betreft meer aandacht. Faludi bracht terecht in dat
planning meer was dan alleen toegepaste geografie.
Die aandacht voor het proces sloeg wat mij betreft
wat te ver door. Maar de correctie die ik gemaakt
heb is ook door veel anderen, waaronder Faludi zelf,
gemaakt. Inmiddels is door velen onderkend dat zowel
object, proces als context van belang zijn en hierdoor
is de scheiding tussen de verschillende benaderingen
verwaterd. De uitdaging die op dit moment voor ons
ligt is niet alleen het onderkennen van het belang van
deze drie elementen, maar het daadwerkelijk verbinden
P. 67
van deze elementen. Dit blijkt vaak nog geen gemakkelijke
opgave.”
De basis voor de institutionele benadering werd vooral
gelegd in uw proefschrift (Kreukels, 1979) waarin u
de stuurkracht van planning en de planner relativeert.
Wat heeft u indertijd bewogen om deze lijn te kiezen?
“Tot op de dag van vandaag heb ik een haat-liefdeverhouding
met planning. Enerzijds vind ik het een
heel interessant fenomeen dat mensen en organisaties
bereid zijn te investeren in hun toekomst. Hier doe ik
totaal niet cynisch over. Aan de andere kant vind ik
ook nu nog dat sommige planners, maar ook wetenschappelijke
planologen en stedenbouwkundigen,
een erg naïef geloof hebben in de kenbaarheid en de

Rooilijn
Jg. 40 / Nr. 1 / 2007
planbaarheid van de toekomst. Die verbazing werd
niet toevallig in de jaren zeventig gevoed. We hadden
toen met de hoogtijdagen van de verzorgingsstaat te
maken, waarin het geloof in het kunnen van de planner
oneindig leek. Ik vond indertijd de betrekkelijk
technocratische insteek onthutsend. Toch waren er
toen ook al auteurs als Schelsky die dit soort verhalen
doorprikten. Hier heb ik me bij aangesloten. We
moeten onderkennen dat planners de maatschappij
niet kunnen construeren als een groep professionals
die weet wat goed is voor de samenleving. Planners
zouden eerder moeten functioneren als de sensoren
van de maatschappij. Daarmee wordt planning een
weergave van de krachten in de maatschappij zelf. Er
is in de steden een geweldig potentieel aanwezig om
van onderop te plannen. Dit potentieel wordt in veel
gevallen niet benut.”
U heeft zich vanuit die sociologisch georiënteerde
positie vaak zeer uitgesproken gekeerd tegen de vermeende
koningsrol van de planologie. Waarom hebt u
zich op dit punt (bijvoorbeeld in de Van Eesterenlezing
uit 1997) laten verleiden tot zulke stevige polemieken
gericht tegen het geloof in het kunnen van de planner?
“Toen ik mijn proefschrift schreef, maar ook in de
stukken daaraan voorafgaand, ging ik er vanuit dat
wat ik zei over de rol van de planner, en vooral mijn
kritiek op die koningsrol, voor velen evident zou zijn.
Dit bleek niet het geval. In de Van Eesterenlezing waar
je naar verwijst, heb ik mijn standpunt nog eens geprononceerd
voor het voetlicht gebracht. Ik was verbaasd
over de reacties die deze lezing losmaakte. Nadat ik
de lezing had uitgesproken viel er een ijzige stilte in de
zaal. Veel van de aanwezigen, onder wie de fine fleur
van de Nederlandse planologie en stedenbouwkunde,
waren onthutst door wat ik zojuist verteld had. Het
lijkt erop dat mensen maar moeilijk afstand kunnen
nemen van de traditionele koningsrol. Als ik dit aan
de kaak stel dan wordt dat toch al snel als een aanval
op hun positie beschouwd. En dat verbaast mij dan
weer. Als je mijn opvatting van planning onderschrijft,
namelijk een vak waarbij je gebruik maakt van de
potentie en het plannende vermogen van de stad,
Tot op de dag van vandaag heb ik een haat-liefdeverhouding met planning
P. 68
oftewel de mensen zelf, dan wordt het vak alleen maar
interessanter. Nu worden initiatieven van bijvoorbeeld
sportverenigingen en andere maatschappelijke
organisaties veelal bij voorbaat al door de stadsplanners
van tafel geveegd omdat zij menen het primaat op
planning te hebben.”
Deze kritiek heeft u ook impliciet gericht op de vakwereld,
de planologie: er zou te weinig aandacht zijn voor
de buitenkant van de planologie. U begeeft zich slechts
sporadisch binnen de internationale planologiegemeenschap.
Zit er een verband tussen die afwezigheid
en uw kritiek op planologen?
“Nee, ik denk het niet. Ik voel me niet te goed voor
de binnenkant van de planologie, integendeel. De
reden dat ik me niet zo veel heb laten zien op bijvoorbeeld
AESOP (Association of European Schools of
Planning)-congressen, is de aandacht die ik altijd
ook heb willen geven aan de buitenkant, oftewel aan
disciplines zoals economie, politicologie en sociologie.
Daarom heb ik ook dat soort congressen bezocht. De
bijeenkomsten gebruikte ik om als het ware intellectueel
bij te tanken. De inspiratie die vanuit die
disciplines geboden wordt is onmisbaar voor het vak
van de planologie. De binnenkant wordt nadrukkelijk
verrijkt door de inzichten van de buitenkant.”
In hoeverre zijn uw latere wetenschappelijke interesses
voor bijvoorbeeld het Amerikaanse Growth
Management, zee- en luchthavenplanning en stedelijke
planning in het Verre Oosten nog een voortvloeisel
uit de institutionele benadering?
“Enerzijds ben ik elke keer vrij toevallig bij de
specifieke onderzoeksprojecten, zoals het zeehavenonderzoek,
betrokken geraakt. Aan de andere kant
kun je, als je met enige afstand kijkt, zeggen dat die
thema’s duidelijk in de lijn liggen die ik eerder heb
ingezet. Ik word elke keer gegrepen door thema’s die
mooi illustreren dat er op het gebied van planning
zoveel institutionele variatie is. Binnen deze thema’s is
het heel interessant om te zien op wat voor manieren
er om gegaan wordt met het economische en maatschappelijke
krachtenspel. We zouden ontzettend veel

Rooilijn
Jg. 40 / Nr. 1 / 2007
kunnen leren van de manier waarop andere landen
omgaan met de context van planning. Hiermee wil
ik niet zeggen dat we al die praktijken vanuit andere
landen hier moeten implementeren, integendeel. Maar
we kunnen ons er wel door laten inspireren. Zo leer je
ook je eigen planningspraktijk beter begrijpen.”
Met welk gevoel kijkt u terug op uw carrière?
“Ik heb altijd met veel plezier en gedrevenheid gewerkt.
Dit is zowel dankzij als ondanks de werkomgeving
van de universiteit. Het wetenschappelijke klimaat
heeft er toe geleid dat er vanuit drie richtingen druk
ontstaat: vanuit onderwijs, onderzoek en bestuurlijke
activiteiten. Dit maakt het voor veel mensen moeilijk
om zich op het gebied van onderzoek te meten met
internationale topinstituten, waar de onderwijs- en
bestuurlijke last kleiner is. Ook voor mij persoonlijk
geldt dat ik soms te weinig heb gewerkt en heb kunnen
werken aan mijn onderzoeksprofilering. Veel van
mijn onderzoekstijd is opgegaan aan het begeleiden
van promotieonderzoek, wat ik overigens altijd met
plezier gedaan heb. Maar terugkijkend had de balans
misschien iets anders mogen liggen.
Daarom heb ik er soms voor gekozen om mijn heil
ook buiten de muren van de universiteit te zoeken.
Het beste voorbeeld is mijn verbintenis aan de
Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid
tussen 1986 en 1992. Het lidmaatschap van de raad zie
ik als een van de mooiste periodes van mijn carrière.
Dit zorgde ervoor dat ik mijn grenzen kon verleggen.
Het ging binnen het onderzoek dat ik daar deed niet
om ruimtelijke planning sec. Integendeel, het ging
vooral om andere sectoren, zoals sociaal-economisch
beleid en onderwijs, die voor de stad waarschijnlijk
nog belangrijker zijn. Maar ook via andere coalities,
zoals bij mijn onderzoek naar Amerikaanse stadsplanning
in het begin van de jaren tachtig en het Europese
zeehavenonderzoek in de jaren negentig, heb ik af
en toe richting kunnen geven aan mijn eigen onderzoeksagenda.
Enerzijds is die ruimte geboden door de
universiteit, maar anderzijds moet je die ruimte vooral
zelf creëren en benutten.”
Tot op de dag van vandaag heb ik een haat-liefdeverhouding met planning
P. 69
Het afscheid op 13 oktober 2006 is een afscheid van het
dienstverband aan de Universiteit Utrecht. Komen we
u daarna nog tegen als onderzoeker?
“Jazeker, ik zal nog actief blijven, alleen zal ik nu wat
selectiever zijn met wat ik wel en niet doe. In mijn
onderzoek wil ik me meer richten op wat ik eerder een
‘gedragswetenschappelijke planologie’ heb genoemd.
Ik verzet me tegen een al te sterk geloof in de sturingscapaciteiten
van de planner. Aan de andere kant heb ik
eveneens weinig affiniteit met (Marxistische) benaderingen
die uitgaan van extreem structuurdenken,
met andere woorden de context die ons gedrag en dat
van de planner determineert. Het is veel interessanter
om te kijken wat voor positiefs je nog kunt doen met
bepaalde ontwikkelingen van buitenaf. Door selectieve
investeringen kun je slim omgaan met die processen.
De manier waarop in verschillende landen en verschillende
steden wordt omgegaan met die ontwikkelingen
vind ik fascinerend. In veel opzichten lijken Aziatische
steden op Amerikaanse, maar als je goed gaat kijken
dan gaat er een heel andere vorm van stedelijkheid
achter schuil. De gedrags- en culturele componenten
spelen hierbij een belangrijke rol. Ik wil weten hoe
dit precies werkt. Hierbij zal ik me in de komende
tijd vooral richten op islamitische steden, mijn meest
recente hobby.”
Edwin Buitelaar (e.buitelaar@fm.ru.nl) is als universitair docent verbonden aan
de leerstoelgroep planologie en de onderzoeksgroep Governance and Places
(GaP) van de Radboud Universiteit Nijmegen.
Literatuur
Kreukels, A.M.J. (1979) Planning en planningproces, VUGA, Boekerij, Den Haag
Van der Cammen, H. (1979) De binnenkant van de planologie, Dick Coutinho,
Muiderberg
Kreukels, A.M.J. (1997) Een eerste perspectief voor de stad (vierde Van
Eesterenlezing), Blauwe Kamer, pp. 1-19

Rooilijn
Recensie
Evelien van Rij
Ruimtelijke ordening
geordend
Jg. 40 / Nr. 1 / 2007
Hidding M. (2006) Planning voor stad en
land (derde druk), Coutinho, Bussum,
295 p., ISBN 97-89-0469-001-47, 24,00
euro
In het boek Planning voor stad en land
willen Marjan Hidding en mede-auteur
Adri van den Brink theorie en praktijk
van ruimtelijke planning beschrijven.
Het boek is geschreven voor studenten
aan het HBO en de universiteit die opgeleid
worden om een bijdrage te leveren
aan de inrichting van Nederland. Omdat
het boek in eerste instantie bedoeld
is voor studenten Landinrichtingswe
tenschappen uit Wageningen ligt de
nadruk op het landelijk gebied en het
overgangsgebied tussen stad en land.
Dit betekent niet dat het alleen geschikt
is als studieboek. Doordat de belangrijkste
planologische thema’s van dit
Recensie
moment op een goed leesbare manier
aan de orde komen, kan Planning voor
stad en land ook interessant zijn voor
een breder publiek.
Het boek voorziet duidelijk in een
bepaalde behoefte; op dit moment ligt
de derde herziene druk in de boekhandel.
Deze editie snijdt nieuwe thema’s
aan en alle teksten zijn geactualiseerd.
De eerste hoofdstukken gaan in op de
belangrijkste ruimtelijke ontwikkelingen
in Nederland en de geschiedenis
van de ruimtelijke planning. Vervolgens
komt de Europese dimensie aan de
orde. De volgende hoofdstukken
behandelen het verschijnsel ruimtelijke
planning (zowel inhoudelijk als procesmatig),
planstelsels voor water, ruimte
en milieu en planconcepten. Daarna
wordt aandacht besteed aan gebiedsgericht
beleid, ontwikkelingsplanologie en
nieuwe perspectieven voor complexe en
lange-termijnvraagstukken. De laatste
twee hoofdstukken behandelen twee
specifieke gebieden: de Blauwe stad en
het Groene Hart.
Eén van de sterke punten van het
boek is de keuze voor verschillende
invalshoeken. Zo gebruiken de
schrijvers onder andere een historisch,
bestuurskundig en juridisch
perspectief. Het sterkst is het boek als
het planconcepten beschrijft. Het boek
heeft moeite met het hanteren van het
juridische perspectief. De simpele
en voor de praktijk belangrijke vraag
‘welke beperkingen beïnvloeden mijn
planologische keuzeruimte en hoe hard
zijn deze beperkingen’ wordt niet helder
beantwoord. Vaak zullen die ruimtelijke
keuzes gemaakt worden bij het
P. 70
opstellen van een bestemmingsplan en
dan is het handig als de afgestudeerde
landinrichter weet met welke bepalingen
uit provinciaal beleid hij wel of geen
rekening hoeft te houden. Om zeker te
zijn van juridische onderwerpen, kan
de student beter een ander boek ter
hand nemen. Zo wordt in Planning voor
stad en land ten onrechte beweerd dat
onder de nieuwe Wet op de ruimtelijke
ordening gemeenten, als zij langer dan
tien jaar geleden een bestemmingsplan
hebben vastgesteld, geen vergunningen
meer kunnen afgeven.
Het boek kent een goede selectie
van onderwerpen. Gevolgen voor de
ruimtelijke ontwikkeling van Europees
beleid, milieuregelgeving, gebiedsgerichtbeleid,
het Investeringsbudget
Landelijk Gebied, het zijn allemaal
thema’s die op dit moment, zowel op
nationaal strategisch als op een lokaal
en praktisch niveau, de planning
beïnvloeden. Op het praktische niveau
is er voor een eventuele vierde editie
nog wat te winnen. Het boek zou een
scherper antwoord kunnen geven op de
vraag hoe bijvoorbeeld Europees beleid
en milieuregelgeving doorwerken in
de praktijk. Moet Europees beleid eerst
omgezet worden in nationale wetgeving
of is er sprake van directe werking?
Mag een bestemming zo gewijzigd
worden dat er gebouwd kan worden
naast een fabriek met geluidsoverlast?
Omdat het boek beoogt praktijkgericht
te zijn, valt ook op dat de voor de praktijk
zeer belangrijke artikel 19-procedure
slechts één keer wordt genoemd en dat
men het dan heeft over “de beruchte
artikel 19-procedure”. Wellicht komen
deze onderwerpen in het onderwijs aan

Rooilijn Jg. 40 / Nr. 1 / 2007
Signalementen
de orde bij de bespreking van de vragen
die aan het einde van elk hoofdstuk te
vinden zijn. Deze vragen zijn zo gekozen
dat ze een goed startpunt zijn voor een
discussie in werkgroepen.
Tijdens het lezen van Planning voor stad
en land wordt je je ervan bewust dat
er de laatste jaren veel nieuws onder
de zon is in de wereld van de ruimtelijke
planning. De watertoets, diverse
(milieu-) effectrapportages, nieuwe
landgoederen, het zijn begrippen die
zo snel ingeburgerd zijn in de planningspraktijk
dat je bijna zou vergeten
dat ze enkele tientallen jaren geleden
nog niet, in deze vorm bestonden. In het
boek komen ze allemaal aan de orde.
Voor wie op zoek is naar een introductie
over het Investeringsbudget Landelijk
Gebied raad ik hoofdstuk 7 aan.
Daarnaast is dit boek één van de eerste
plaatsen waar het Gemeenschappelijk
Ontwikkelings Bedrijf van het Rijk
beschreven wordt.
De laatste twee hoofdstukken over
de Blauwe Stad en het Groene Hart
vormen welkome praktijkvoorbeelden.
Deze twee casussen zijn goed gekozen.
De problematiek die in deze gebieden
speelt en de daarbij gekozen aanpak
zijn actueel en geven aanleiding tot
veel discussie. In deze hoofdstukken
stelt de schrijfster kritische vragen en
laat zien welke dilemma’s spelen. Dit
ontbreekt op sommige andere plekken
in het boek. Zo komt de weerstand van
agrariërs tegen vormen van landinrichting
die in hoge mate gericht zijn op
natuur en recreatie niet aan de orde.
Ook bij de bespreking van onderwerpen
als decentralisatie en het overlaten
van voormalige overheidstaken aan de
markt en de civil society, zou naast op
de voordelen ook op de risico’s gewezen
kunnen worden. Terecht citeert het
boek de slogan ‘geen beleid zonder
budget’. Deze slogan levert echter geen
kritische vragen op ten aanzien van
bijvoorbeeld het Investeringsbudget
Landelijk Gebied. In de praktijk bestaat
de vrees dat als de betrokken ministers
minder aandacht voor het beleidsterreinen
krijgen, de financiële middelen ook
af zullen nemen. Hoewel het boek soms
kritischer en praktischer zou mogen
zijn, verdient het zeker een plaats in de
boekenkast van studenten en andere
geïnteresseerden. Al met al geeft
Planning voor stad en land een goed
beeld van de ruimtelijke planning aan
het begin van de eenentwintigste eeuw.
Evelien van Rij (h.e.vanrij@tudelft.nl) is als
onderzoeker verbonden aan de sectie Geoinformatie
en Grondbeleid van onderzoeksinstituut
OTB, TU Delft.
P. 71
Signalementen
Kleine geschiedenis
van de Stadsregio
Amsterdam
Auteur: Jos van der Lans; Uitgever:
Inmerc; 82 p.; ISBN 10-90-6611-613-7;
14,95 euro
Tien jaar geleden zette de bevolking
van Amsterdam een dikke streep
door de plannen om van de regio
Amsterdam een stadsprovincie te
maken. Het zoenoffer dat daarvoor
door de hoofdstad gebracht moest
worden – het opdelen van de gemeente
Amsterdam – stuitte op enorme weerzin.
Massaal trokken de Mokumers
naar de stembus om, in de woorden
van toenmalig burgemeester Patijn,
met een ‘Albanese referendumuitslag’
van bijna 94 procent het plan naar de
prullenbak te verwijzen.
De gevolgen daarvan waren groot. Ze
klonken door tot in Den Haag, waar het
‘nee’ van Amsterdam een einde maakte
aan paarse plannen om grootstede-

Rooilijn Jg. 40 / Nr. 1 / 2007
Signalementen
lijke regio’s in Nederland een eigen
bestuur te geven. Maar ook in de regio
Amsterdam zelf liet de Amsterdamse
afkeuring diepe sporen na. Het
wantrouwen was groot en er moest
heel wat gebeuren om de bestuurlijke
gelederen weer tot elkaar te brengen.
Tien jaar later maakt publicist Jos van
der Lans de balans op. Hoe heeft de
stadsregio Amsterdam het trauma
van 1995 verwerkt? Aan de hand van
gesprekken met directe betrokkenen
en op basis van schriftelijke bronnen
reconstrueert hij de recente geschiedenis
van de stadsregio Amsterdam. Een
geschiedenis van – hoe kan het ook
anders – bestuurlijke drukte en menselijk
ongeduld, maar vooral ook een
geschiedenis van tastbare resultaten en
blijvende zorgen.
Architectuur in
Nederland jaarboek
2005/06
Samenstelling: Daan Bakker, Allard
Jolles, Michelle Provoost & Cor
Wagenaar; Uitgever: NAi Uitgevers; 184
p.; ISBN 90-5662-488-1; 39,50 euro
Al jaren lang publiceert de uitgever van
het Nederlands Architectuur Instituut
een jaarboek met daarin de belangrijkste
Nederlandse architectuurwerken
van het afgelopen jaar. Ook dit jaar
worden grote namen als Neutelings
Riedijk (vertegenwoordigd met het
Scheepvaart- en Transportcollege in
Rotterdam) en De Architecten Cie. (met
de Philharmonie in Haarlem) afgewisseld
met relatief onbekende architectenbureau’s
als HVDN en Joustra
Reid. De laatste laat met een woonhuis
in Aerdenhout zien dat lokaal-traditioneel
(rieten kap) en Superdutch
(een glazen doos op de begane grond)
prima samen kunnen gaan. HVDN staat
met haar prefab containerwoningen
(vooral bedoeld voor studenten) in
de Amsterdamse Houthavens in het
jaarboek – een opvallende keuze omdat
het hier om tijdelijke woningen gaat.
Ook Jo Coenen’s smalle, hoge toren in
de Eindhovense buurt Smalle Haven,
Kasteel Leliënhuize bij Den Bosch
– waarvan wel wordt gezegd dat het de
eerste gated community in Nederland
is – en de geluidswal annex autoshowroom
langs de A2 bij Leidse Rijn staan
erin. De projectbeschrijvingen en
prachtige foto’s worden afgewisseld
door korte essays, van moskeeën tot
luchtkwaliteit tot de Nota Ruimte.
P. 72
In dienst van de stad:
25 jaar werk van de
stedenbouwkundige
diensten van Amsterdam
Den Haag en Rotterdam
Samenstelling: Han Meyer en Leo van
den Burg; uitgever: SUN; 96 p.; ISBN
90-8506-186-5; 19,50 euro
Dat de charme en sfeer van een tijde-
lijke tentoonstelling vastgelegd kunnen
worden in een elegante catalogus is al
lang bekend. Deze tweetalige publicatie
(Nederlands en Engels) is een mooie
poging om een tentoonstelling die vorig
jaar in de faculteit Bouwkunde van
TU Delft te zien was te laten herleven.
Het thema van die tentoonstelling was
de positie die ruimtelijke diensten
van gemeenten innamen in het tot
stand komen van het Nederlandse
stedenbouwkundige erfgoed. Dat was
geïllustreerd met projecten en plannen
uit het de gemeentelijke diensten van
Amsterdam, Den Haag en Rotterdam.
Deze diensten, meent de redactie,

Rooilijn Jg. 40 / Nr. 1 / 2007
Signalementen + Advertentie
samen met de diensten van andere
steden, zorgden voor de renaissance
van de stedenbouwkundige disciplines
die sinds de jaren tachtig van de vorige
eeuw te bespeuren is. Vanaf die jaren
hebben stedelijke diensten ontwerpconcepten
en planmethoden ontwikkeld
die afweken van de verouderde
naoorlogse traditie. Deze nieuwe
concepten en methoden worden in deze
publicatie geïllustreerd en met elkaar
vergeleken.
Het eerste gedeelte van de publicatie
bevat een overzicht van de tentoonstelling.
Er worden kleurrijke
plaatjes en planmateriaal van de drie
stedenbouwkundige diensten gepresenteerd
met een bondige uitleg over
stedenbouwkundige concepten en
projecten. In het tweede gedeelte
staan vijf korte essays waarin de
reflecties en analyses van deskundigen
van de faculteit Bouwkunde uit
Delft naar voren worden gebracht.
Naast essays over het belang van het
structuurplan zoals blijkt uit de prak-
P. 73
tijk in de drie steden (Joost Schrijnen),
het ontwerpen van openbare ruimte
in Den Haag (Henko Bakkering) en
een overzicht van aantal stedelijke
projecten en hoe de diensten deze
als strategische instrument hanteren
(Luisa Maria Calabrese) wordt er ook
aandacht geschonken aan de betekenis
van een veranderende maatschappelijke
en ruimtelijke context voor de rol
van stedelijke diensten en de aard van
het stedenbouwkundige werk (Agnes
Franzen en Han Meyer).

Rooilijn
Jg. 40 / Nr. 1 / 2007
Column O. Naphta
Momentum
Column: Momentum
Je hoort het woord vaak, vooral in de politiek. Er is geen
momentum of juist wel. In gewoon Nederlands: het zal er
het moment wel niet voor wezen. Wat doen de taalbedervers
– Van Vaaghuizen zal je bedoelen, zegt Deelder dan – met zo’n
mooi natuurkundig begrip? Momentum is een even geheimzinnig
als mooi begrip, net als koppel, dat je vroeger nog wel
eens met een getalsverhouding zag aangeprezen als een
eigenschap van een auto. Het (statisch) moment ten opzichte
van een punt is het product van de kracht en de loodlijn uit
dat punt op de richting der kracht neergelaten. Een koppel is
een stelsel van twee gelijke en evenwijdige krachten die in
tegengestelde richting draaien.
Aan deze mooie definities moest ik denken toen ik onlangs
in mijn lievelingskrant een huilerig verhaal las van een
Tilburgse professor die was stukgelopen op de Haagse politiek.
Waarvoor had de professor m/v, kind geen bezwaar, zich
laten lijmen? Voor de Evaluatiecommissie Wet milieubeheer.
De ouderen onder jullie weten dat milieu mijn lievelingsonderwerp
is. Welke mooie herinneringen bewaar ik niet aan
de milieucursus van de provincie Zuid-Holland in de vorige
eeuw, waar we avond aan avond studeerden op het maken
van milieukaarten. Ten minste, daar houd ik het nog steeds
op. Volgens de cursusmeester ging het over beleid. Enfin, de
professor c.s. hebben twaalf adviezen afgeleverd aan VROM
en de Evaluatiecommissie zou een lang en gelukkig leven
tegemoet gaan. Welke commissie was immers zo productief?
De Vrommers dachten er anders over: opheffen zo’n
productiemachine, lastpakken, ongewilde druktemakers.
De ambtenaren vonden dat de ‘adviezen niet aansloten op
het momentum. Ze gingen vaak over aspecten waarnaar het
ministerie en de Kamer op dat moment hun hoofd niet hadden
staan.’ Hun hoofd. Interessante zinnen zijn dat. Je ziet het
voor je: een stelletje statische sufkezen is niet in staat om het
punt te bereiken waarop de kracht van de commissie van de
Tilburgse professor op hen wordt neergelaten en hen uit het
P. 74
lood zal slaan. Natuurkunde bestaat niet alleen in het veld,
maar ook in de vergaderlokalen van ’s land regeringscentrum.
In het artikel staan tal van voorbeelden van niet werkende
wetsregels. Eentje die onze planologische besognes raakt
is de standstill-regel uit de Wet milieubeheer. Die wil dat de
milieukwaliteit van een gebied waarvoor nieuwe plannen
worden gemaakt nooit mag verslechteren. Als eenvoudig
planoloog zou je zoiets niet kunnen bedenken, maar
Nederland zit vol lui die dat wel bedenken en er ook nog in
slagen dat in de wet vast te leggen. Wat ze vastleggen ontgaat
mij. Maar daarin sta ik niet alleen. Een Duitse milieuprofessor
die is geïnterviewd valt het op dat volgens de Nederlandse
wetgevingscultuur nooit de doelstelling van de wet in de wet
zelf wordt vastgelegd. In toelichtingen wordt er uitvoerig over
gebabbeld, maar wetten zelf zwijgen erover als het graf. Dat
levert enorme interpretatieproblemen waarvan een hele
machinerie van juristen en bureaucraten een goed belegde
boterham eet. Dat is een veel interessanter waarneming van
een andere Nederlandse milieuprofessor die volhoudt dat
wetten alleen maar werken als er maatschappelijk draagvlak
voor is. Nou schreef ik toch eerst draagvlek, mooi woord
eigenlijk. Nog weer en andere professor jammert over de
slechte uitvoerbaarheid van onze wetten. De getorpedeerde
Evaluatiecommissie was opgevolgd door de Structurele
Evaluatie Milieuwetgeving (STEM, alle afkortingen hebben
tegenwoordig iets herkenbaar leuks) en ook de STEM des
volks had het ministerie niet aan een touwtje; doet zelf wat
hij/zij, het geen bezwaar, wil. De STEM is een consortium
van eigenwijze wetenschappers – zeg de lui die zojuist zijn
geciteerd.
Hier is duidelijk sprake van koppel tussen het personeel
van onze regering, de Vrommers, de Bzetters enz. Koppel x
momentum = óns personeel, de regering, weet niet goed haar
personeel te kiezen.

Rooilijn Jg. 40 / Nr. 1 / 2007
Advertentie
P. 75

Rooilijn Jg. 40 / Nr. 1 / 2007
InBeeld: Wegblikken
>
Grachtengordel (stadsdeel Centrum)
P. 76