Kleine landschapselementen: groot in het landschap - linkeveld

De landbouwer als
landschapsbouwer
7 Het landschap in het Meetjesland
3. Kleine landschapselementen:
groot in het landschap
3.1 Verschillende landschappen,
veranderende landschappen
Onze landschappen veranderen voortdurend. Dat is ook te verwachten.
Ze zijn immers het resultaat van een ingewikkelde wisselwerking tussen
natuur en cultuur:
• Natuur: reliëf, bodem, waterhuishouding, plantengroei en dierenwereld
op een bepaalde plaats
• Cultuur: menselijke activiteiten op die plaats door de eeuwen heen
De rijke verscheidenheid aan milieuomstandigheden en de wijze waarop
de mens daarop inspeelde, er gebruik van maakte, ze naar zijn hand
zette, … leidde ertoe dat het uitzicht en de opbouw van het landschap in
Vlaanderen van streek tot streek verschillen. Oude plaatselijke gebruiken
29
www.linkeveld.be

De landbouwer als
landschapsbouwer
7 Het landschap in het Meetjesland
en tradities, technologische ontwikkelingen en maatschappelijke
machtsverhoudingen zijn eveneens in het landschap weerspiegeld.
De grootte en de vorm van de kavels*, de aanwezigheid van statige
dreven, van sterbossen, van hoeven met een ringgracht, de talrijke
snoeivormen van bomen en de structuren van hagen en houtkanten, de
soortensamenstelling van bermen en overhoekjes, de veedrinkpoelen etc.,
het zijn allemaal tekens waaraan we de landschapsgeschiedenis kunnen
afl ezen.
Honderden jaren heeft die verscheidenheid bestaan en is ze geleidelijk
geëvolueerd. Dit staat in schril contrast met de snelle veranderingen
die tegenwoordig plaatsgrijpen. Tegenwoordig hebben moderne
landbouwmethoden, uitdijende verstedelijking en lintbebouwing, een
steeds dichter wordend wegennet, voor gevolg dat de landschappelijke
verscheidenheid snel vermindert. Van enige regionale verschillen in
landbouwmethoden en –teelten is immers haast geen sprake meer en
nieuwbouwwijken lijken ook – mee door de enorme mengeling aan
stijlen – steeds meer op elkaar. Alleen cultuurhistorische relicten,
een karakteristiek reliëf en de typische kleine landschapelementen,
maken nog iets van de oude regionale differentiatie duidelijk. In de
landschapszorg krijgen deze aspecten daarom de nodige aandacht.
@ LINK: De landbouw heeft door de eeuwen heen een grote invloed
uitgeoefend op het landschap (‘landbouwer als landschapsbouwer’). Voor
een overzicht van de geschiedenis van de landbouw van de Middeleeuwen
tot heden gelinkt met de veranderingen in het landschap verwijzen we u
naar het onderdeel ‘De geschiedenis van de landbouw weerspiegeld in het
landschap’.
* De naam Meetjesland zou vooral ontleend zijn aan de typische kavelvorm. Het woord ‘maat’
of ‘meet’ slaat op een ‘instroken-verdeelde’ blok. M.a.w. een ‘meet’ kan dus getypeerd worden
als een ‘strokenverband’ dat samenvalt met een blok. Het is het verkleinwoord ‘medekin’
(‘meetje’) dat we in de naam ‘Meetjesland’ terug vinden.
De blokken waren door een rechthoekig net van treksloten afgebakend en om de waterafvoer
te verbeteren werd ieder blok in stroken verdeeld die van elkaar gescheiden waren door
grachten. Het zijn de houtkanten langs deze grachten die aan het landschap van het
Meetjesland het bekende, sterk gesloten uitzicht hebben gegeven. We zien de opdeling
in stroken als een proces dat later komt dan de verkaveling in blokken en vermoedelijk
in verband staat met de overgang van een extensieve naar een meer intensieve vorm van
landbouw.
30
www.linkeveld.be

De landbouwer als
landschapsbouwer
7 Het landschap in het Meetjesland
3.2 Kleine landschapselementen
Defi nitie kleine landschapselementen
Kleine landschapselementen vormen een verzamelbegrip voor bijna alle
individuele (natuurlijke) onderdelen met een beperkte oppervlakte of
een klein volume, die het landschap mee opbouwen en er een inhoud en
identiteit aan geven.
Hun ontstaan en voortbestaan is haast altijd op de een of andere manier te
danken aan menselijke activiteiten.
Voorbeelden:
• Sloten
• Greppels en hun oevers
• Poelen
• Oude dijken
• Holle wegen
• Weg- en perceelsbermen
31
• Bomenrijen
• Hagen
• Houtkanten en houtwallen
• Knotbomen
• Alleenstaande bomen
www.linkeveld.be

De landbouwer als
landschapsbouwer
7 Het landschap in het Meetjesland
3.3 Functies van kleine landschapselementen
De functies van kleine landschapselementen waren vroeger talrijk. Zij
dienden o.a. als windscherm, als veekering en voor gerief- en brandhout.
Met het wegvallen van de functie stopte veelal ook het beheer van het
element en werd veelal het element verwijderd. Daardoor zijn nu enkel
nog resten aanwezig van wat eens een dicht netwerk was.
Maar binnen onze huidige maatschappij worden kleine
landschapselementen en hun functies opnieuw erkend. Ze zijn belangrijk
voor de belevingswaarde van het landschap en dus voor recreatie, voor
het behoud van biodiversiteit en voor erosiebestrijding.
Voor planten en dieren hebben kleine landschapselementen in ons
versnipperd landschap tal van functies:
• Als permanente verblijfplaats, bijv. steenuiltje in knotwilgen
• Plaats die tijdens een bepaald levensstadium of voor een bepaalde
functie gebruikt wordt, bijv. haas en ree gebruiken hagen voornamelijk
tijdens de winter als foerageerplek
• Voorkeursroute voor dieren die zich regelmatig door het landschap
verplaatsen, bijv. vos en das volgen bij voorkeur hagen om zich te
verplaatsen
• Plaatsen waarlangs soorten zich verbreiden, op zoek naar nieuwe
leefgebieden, bijv. vlinder- en reptielensoorten
• Als restpopulatie van wat ooit uitgestrekte bossen en aaneengesloten
populaties waren, bijv. bosloopkeversoorten overleven in oude
houtkanten
32
www.linkeveld.be

De landbouwer als
landschapsbouwer
7 Het landschap in het Meetjesland
3.4 Kleine lanschapselementen in het
Meetjesland: verscheidenheid is rijkdom
3.4.1 Heggen en houtkanten
Een heg is een dichte rij struiken of bomen die vrij mag uitgroeien en die
dus maar weinig wordt gesnoeid. Hagen verschillen van heggen doordat
hagen elk jaar gesnoeid of geschoren worden.
Voor veel planten en dieren is het belangrijk om tussen struiken te kunnen
groeien en leven. Vleermuizen gebruiken heggen om zich te kunnen
oriënteren.
Niet alleen voor planten en dieren zijn heggen nuttig. Ook
landbouwgewassen profi teren ervan doordat heggen de wind breken.
Een heg op de rand van een perceel zorgt ervoor dat er minder windschade
is. Een heg die nog slechts de helft van de wind doorlaat, vermindert de
windsnelheid met een kwart tot zelfs de helft. Voor een heg van 3 m hoog is
er dan over een afstand van 50 tot 60 m minder last van te sterke wind. Het
is enkel net naast de heg dat de opbrengst wat lager is door beschaduwing
en vocht- en voedselconcurrentie.
Een houtkant is een strook grond waarop struiken groeien die af en toe
afgezet (= gekapt tot bij de grond) worden. Afzetten is nodig om ervoor te
zorgen dat de struiken jonge scheuten blijven vormen en niet uitgroeien tot
bomen.
Voor veel planten en dieren is het belangrijk om tussen struiken te kunnen
groeien en leven. Reeën en egels gebruiken houtkanten ook als schutplaats.
Aan de randen van de houtkanten komen veel vlindersoorten voor.
Niet alleen voor planten en dieren zijn houtkanten nuttig. Ook
landbouwgewassen profi teren ervan doordat houtkanten de wind breken.
Een houtkant op de rand van een perceel zorgt ervoor dat er minder
windschade is, net als bij de heg.
Heggen en houtkanten vormen grensgebieden of overgangen in het
landschap.
3.4.2 Veedrinkpoelen
Veedrinkpoelen werden vrijwel altijd door de boeren gegraven om het
vee in de weiden drinken te verschaffen. Het zijn vaak onopvallende
33
www.linkeveld.be

De landbouwer als
landschapsbouwer
7 Het landschap in het Meetjesland
waterplassen te midden van het grasland, die onderhevig zijn aan een sterk
wisselend waterpeil. De meeste overgebleven poelen zijn verland door
gebrek aan onderhoud. Andere werden opgevuld of zijn sterk vervuild.
Poelen bezitten door hun uiteenlopende diepte, beschaduwing, begroeiing
en ligging een grote diversiteit aan levensvormen. Kikkers, salamanders en
libellen leven allemaal in of aan de poel. Op de oevers van poelen groeien
talrijke planten die je elders binnen het landbouwgebied niet aantreft.
3.4.3 Hoogstamboomgaarden
Hoogstamboomgaarden hebben steeds deel uitgemaakt van het Vlaamse
landschap. Een echte hoogstamboomgaard van respectabele leeftijd is
tegenwoordig al een zeldzaamheid. Destijds trof men ze aan rond erven
en op dijken. De laagstammige fruitboom verdrong zijn omvangrijkere
voorouders. Het onderhoud daarvan is namelijk minder arbeidsintensief en
ze leveren iets meer op.
Toch lijken hoogstammige boomgaarden hier en daar weer in ere
hersteld te worden. Ze bieden meer weerstand tegen ziekten en
verlenen het landschap ontegensprekelijk meer charme. Bloeiende
hoogstamboomgaarden zijn immers een lust voor het oog. Heel wat
gemeenten nemen het initiatief om de aanplant en het onderhoud van deze
boomgaarden als landschapselement te stimuleren en subsidiëren.
3.4.4 Alleenstaand bomen, bomenrijen en dreven
Bomen zijn opvallende tekens in een vlak landschap. Ze worden vaak
aangeplant uit praktische overwegingen: als perceelsafbakening, als
oriënteringspunt, als weidepaal, als schaduwleverancier voor runderen.
In het Meetjesland zijn vooral de knotwilgen rond weiden erg typisch. De
landbouwer gebruikt ze voor de ontwatering van natte stukken weide en
om zijn vee van schaduw- en schutplaats te voorzien. In weidegebieden
breken ze de scherpe, koude wind. De wortels langs de waterkant zorgen
voor oeverversteviging, en ook de takken kan je hiervoor gebruiken. Het
knothout diende tot gerief- en brandhout.
Oudere exemplaren hebben vaak een holle stam, die een uitgelezen broed-
of schuilplaats vormt voor vogels en kleine zoogdieren. Ook andere planten
vinden hier vaak een groeiplaats.
Knotbomen vragen een intensief beheer: het vijfjaarlijkse knotten. Slecht-
34
www.linkeveld.be

De landbouwer als
landschapsbouwer
7 Het landschap in het Meetjesland
of niet beheerde knotwilgen degraderen na verloop van tijd, wat leidt tot
opruiming en defi nitieve verwijdering van het landschapselement.
Dreven vormen meestal toegangswegen naar verspreid liggende akkers en
weilanden. Het zijn groene natuuraders temidden van het landbouwgebied.
Heel wat beuken- of eikendreven groeiden uit tot statige bomenrijen. In
het Meetjesland vormen zij vaak restanten van verloren bosgebieden (de
bosdreven in het Velgebied bijv.).
3.4.5 Beken, watergangen, sloten, grachten en kreken
In het Meetjesland treffen we tal van waterwegen aan. Denk maar
aan het Leiken, de Vliet, de Poekebeek, de Driesbeek, de Edebeek en de
Splenterbeek. Ook sloten en grachten zijn talrijk aanwezig, vooral gericht
op de ontwatering van de aangrenzende akkers en weilanden.
In het noordelijke deel van het Meetjesland, met name in het krekengebied,
liggen de meest karakteristieke waterelementen: de kreken. De complexe o
verstromingsgeschiedenis heeft sporen in het actuele landschap nagelaten.
Overal verspreid liggen kreken en zijn er restanten van dijkdoorbraken. Het
hele krekengebied is een lappendeken van geulen, grachten, kanaaltjes,
bredere bekkens, wielen, plassen en plasjes.
3.4.6 Dijken
Vooral in het krekengebied komen dijken voor. Ze werden ontworpen
om enerzijds de bewoners van deze gewesten te beschermen tegen
overstromingen, anderzijds om land te winnen op de Westerschelde. De
oudste dijktaluds dateren van de 13 e tot de 15 e eeuw.
Sedert eeuwen hebben de dijken geen waterkeringsfunctie meer. Sommige
zijn doorgestoken, afgegraven en ingeploegd.
Dijken zijn tegenwoordig van belang omwille van hun cultuurhistorisch en
landschappelijk betekenis en hun waarde als toevluchtsoord voor planten
en dieren.
3.4.7 (Weg)bermen
Vlaanderen beschikt over een uitgebreid weggennet. Vanzelfsprekend
is hieraan een grote oppervlakte aan verscheidene duizenden hectaren
wegbermen verbonden. Heel wat bedreigde dieren- of plantensoorten
komen alleen nog op deze wegbermen voor omdat de voedsel- en
35
www.linkeveld.be

De landbouwer als
landschapsbouwer
7 Het landschap in het Meetjesland
leefsituatie daar beter is dan op aanpalende bouw- of weilanden.
Om verdere achteruitgang van soorten te voorkomen heeft de Vlaamse
overheid het wegbermbesluit vervaardigd. Maaien van de bermen mag niet
meer voor 15 juni en het strooisel moet afgevoerd worden. Verschralen
van de bermen leidt namelijk op sommige plaatsen tot een grotere
verscheidenheid en tot toename van planten en insecten.
Ook op de schuine bermen van het Leopoldkanaal (krekengebied, noorden
van het Meetjesland) en kanaal Gent-Brugge (zuiden Meetjesland) treffen
we een grote verscheidenheid aan planten.
3.5 Kleine landschapselementen vandaag
Vandaag worden kleine landschapselementen opnieuw gewaardeerd.
Velen hebben dan wel hun oorspronkelijke gebruiksfunctie verloren,
in het hedendaagse landschap kregen zij nieuwe functies toegewezen:
hun natuurwaarde en cultuurhistorische waarde staan centraal. Bij de
landschapszorg krijgen de kleinde landschapselementen vanuit diverse
hoeken nieuwe kansen:
Vanuit diverse overheden (Europees, Vlaams, provinciaal en gemeentelijk)
worden landbouwers (fi nancieeel) aangemoedigd om mee te helpen
bouwen aan het landschap. De herwaardering, herstel en aanleg van
kleine landschapselementen worden ondersteund door middel van
beheerovereenkomsten. Zij moedigen landbouwers aan om mee te helpen
bouwen aan het landschap. Een overzicht van de maatregelen zijn terug te
vinden op www.ehorizon.be.
@ LINK: Met betrekking tot de website eHORIZON is ook een ICT-opdracht
uitgewerkt die kan meegegeven worden als thuisopdracht vanuit de
lessen aardrijkskunde of biologie, maar ook als opdracht binnen de lessen
informatica kan geïntegreerd worden.
36
www.linkeveld.be

De landbouwer als
landschapsbouwer
7 Het landschap in het Meetjesland
Maar landbouwers zijn tegenwoordig niet meer de enige
landschapsbouwers. Talrijke andere spelers concentreren zich op
landschapszorg. De kleine landschapselementen staan daarbij
steeds op het voorplan. Zo kan je maatregelen wat betreft kleine
landschapselementen terugvinden bij de regionale landschappen,
ruilverkavelingen en landinrichtingen (Vlaamse Landmaatschappij – VLM),
het Bermbesluit, en het Vlaams Ecologisch Netwerk (VEN) en Integraal
Verwevings- en Ondersteundend Netwerk (IVON).
In verschillende streken in Vlaanderen zijn ook regionale landschappen
opgericht. Een regionaal landschap is een streek met een eigen identiteit
en met belangrijke natuur- en landschapswaarden. Er worden activiteiten
ontwikkeld rond duurzame streekontwikkeling op basis van de actuele en
potentiële kwaliteiten van de natuur, het landschap en de streekidentiteit.
Op 30 november 1998 ging Regionaal Landschap Meetjesland van start in
vijf gemeenten: Assenede, Eeklo, Kaprijke, Maldegem en
Sint-Laureins met in totaal 70.000 inwoners. Naast het provinciebestuur
en de gemeentebesturen zitten ook vertegenwoordigers van de lokale
Polders en Wateringen, toeristische en recreatieve verenigingen,
landbouworganisaties, natuurverenigingen, wildbeheerseenheden, de
Provinciale Visserijcommissie, cultuurverenigingen en verenigingen voor
streekontwikkeling in de algemene vergadering. Dit Regionaal Landschap
puzzelt samen met deze actoren aan natuur en landschap.
De werking wordt gebaseerd op 4 pijlers:
• natuurbehoud en kleine landschapselementen
• streekeigen karakter
• natuurrecreatie
• natuureducatie en informatie
Contactgegevens:
Regionaal Landschap Meetjesland vzw
’t Kasteeltje: Noordstraat 15a – 9990 Maldegem
tel. 050 70 00 42 - fax 050 70 00 41
e-mail: info@rlm.be - website: www.rlm.be
Daar waar ruilverkavelingen na de jaren 1950 eerder nefaste
gevolgen hadden, worden ze tegenwoordig aangewend voor de
totale inrichting van de openbare ruimte, inclusief de aandacht voor
de kleine landschapselemten. De ruilverkavelingen vallen onder de
37
www.linkeveld.be

De landbouwer als
landschapsbouwer
7 Het landschap in het Meetjesland
verantwoordelijkheid en organistie van de Vlaamse Landmaatschappij
(VLM), een instituut van de Vlaamse overheid. Ook landinrichting valt onder
hun bevoegdheid. Landinrichtingsprojecten willen grote gebieden zodanig
inrichten dat alle facetten die in het gebied aanwezig zijn (milieu, natuur,
landbouw, recreatie, cultuurhistorie), zich volwaardig kunnen ontwikkelen.
@ LINK: Ruilverkavelingen en landinrichtingen worden uitgebreider
behandeld in het onderdeel ‘De geschiedenis van de landbouw
weerspiegeld in het landschap’.
Door het Bermbesluit uit 1984 kregen de bermen van wegen en waterlopen
een grotere betekenis voor het natuurbehoud. Traditioneel werden bermen
enkele keren per jaar gemaaid en liet men het maaisel liggen of werden
ze met herbiciden bespoten. Het resultaat was een soortenarme, weinig
bloemenrijke berm. Sinds het Bermbesluit mogen de bermen buiten de
bebouwde kom niet meer bespoten worden. In plaats daarvan moet er
gemaaid worden; zo krijgen meer planten de kans om er te groeien en
wordt het ook voor dieren interessanter. De resultaten zijn langs veel
Vlaamse (water)wegen merkbaar: de bermen worden bloemenrijker.
Binnen het decreet betreffende natuurbehoud en het natuurlijk milieu
(1996) spreekt men binnen de Vlaamse overheid van een Vlaams Ecologisch
Netwerk (VEN) en een Integraal Verwevings- en Ondersteundend Netwerk
(IVON). Binnen dat laatste horen zeker de kleine landschapselementen
thuis. Men neemt immers aan dat deze kleine elementen de
verplaatsingen van dieren en de uitwisseling van soorten tussen gebieden
vergemakkelijken. Zij worden dan ook als verbindingszone aangegeven.
Aan hun behoud, herwaardering en heraanleg worden dan ook de nodige
premies gekoppeld.
38
www.linkeveld.be

De landbouwer als
landschapsbouwer
7 Het landschap in het Meetjesland
Bronnen:
• Hermy, M. & De Blust, G. 1997. Punten en lijnen in het landschap. Stichting
Leefmilieu, Antwerpen.
• De Blust, G. & Hermy, M. 1997. Kleine landschappen hebben groot belang.
Leefmilieu 5: 171-176.
• Cleppe, J., De Lust, R., Schoonackers, M., Van Bastelaere, G. & Van de
Woestijne, S. 1995. Het Meetjesland natuurlijk. De Eeclonaer, Eeklo.
• Schoenmaker, L., Antrop, M., Van de Genachte, G., De Borgher, M., Van den
Bremt, P., Tack, G., Leinfelder, H., Vloebergh, G., Hofkens, E., van Olmen, M.,
Bats, H., Cresens, A., Deventer, W., Vanmaele, N. 2001. Nieuwe impulsen
voor de landschapszorg. De landschapsatlas: baken voor een verruimd
beleid. Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap – Afdeling Monumenten
en Landschappen. 191p.
• www.ehorizon.be (14/10/2006)
• www.vlm.be (14/10/2006)
@ LINK: Bij dit theoretische luikt rond kleine landschapselementen horen
ook een aantal opdrachten:
• ICT-opdracht eHORIZON
• Opdrachten tijdens excursie: (i) Venster op het landschap en (ii)
het determineren van bomen en struiken uit de houtige kleine
landschapselementen
39
www.linkeveld.be