DE S TADSDENKER S - Gemeente Schiedam

SEPTEMBER 2012, JAARGANG 18 NO. 8, CULTUREEL MAANDBLAD SCHIEDAM/VLAARDINGEN
e 5,-
DE STADSDENKERS

TWEE UNIEKE SCHIEDAMSE STADS- EN DORPSGEZICHTEN
BIJ KUNSTHANDEL PARADIES
schets advertentie Paradies.jpg 720x960 pixels
J.C.U. Legner, Gezicht op Schiedam, olieverf op canvas 60 x 84 cm, € 5.000,-
Kunsthandel Paradies aan het Broersveld presenteert met regelmat werken van vooraanstaande
Nederlandse kunstenaars, zoals op dit moment litho’s van onder Karel Appel Corneille en een serie gouaches
van Anton Heijboer. Ook biedt Kunsthandel Paradies regelmatig werk van Schiedamse kunstenaars als
Paradies, Legner, Wiegman, Mak, Gips en De Raat
Johan Coenraad Ulrich Legner (Schiedam, 2 november 1859 - Haarlem, 29 december 1932), schilder.
kunstschilder te Utrecht; H.B.S.-leraar tekenen. Dit schilderij van de Overschiesestraat werd in 2000
verworven via Christies, Amsterdam.
P.J. Mak, Uitspanning De Halve Maan, Kethel circa 1870, olieverf op canvas € 800,-
Pieter Johannes Mak (Schiedam, 28 februari 1842 - Apeldoorn, 4 maart 1929). Romantisch, later
naturalistisch-impressionistisch schilder. Leerling van Nicolaas Barnouw. Het Stedelijk Museum Schiedam
bezit 24 werken van Mak. De beschrijving van het schilderij op het spieraam is van de hand van P.J. Mak zelf.
https://192.168.64.22/exchange/j.bos@bgs-schiedam.nl/Postvak%20IN/No%20Subject-724.EML/1_multipart_xF8FF_2_schets%20advertentie%20Paradies.j ...
https://192.168.64.22/exchange/j.bos@bgs-schiedam.nl/Postvak%20IN/No%20Subject-724.EML/1_multipart_xF8FF_2_schets%20advertentie%20Paradies.j ...
https://192.168.64.22/exchange/j.bos@bgs-schiedam.nl/Postvak%20IN/No%20Subject-724.EML/1_multipart_xF8FF_2_schets%20advertentie%20Paradies.j ...
Broersveld 85, Geopend op vrijdag en zaterdag van 10.00 – 17.00 uur of op afspraak 0653 282199
10-09-2012 08:
Page 1 of
Page 1 of
Page 1 of

3 Musis
MUSIS september 2012
jaargang 18
no 8
ISSN 1568.9751
Musis verschijnt 11 maal per jaar
en informeert en opinieert
onafhankelijk op het brede terrein
van cultuur en samenleving.
Musis is toegelaten als
Algemeen Nut Beogende Instelling (ANBI)
8049 60 057
Uitgever : Stichting Musis
Bestuur :
Jan Franken, Dick Jansen, Loe Koppejan – voorzitter,
Jos Poolman, Karin Visser
Redactie en administratie :
Broersvest 75-77
3111 ED Schiedam
Telefoon :010 473 55 18
E-mail : redactie@musis.info
Hoofdredacteur : Hans van der Sloot
Redactie :
Jeroen ter Brugge, Theo van Giezen,
Sjef Henderickx, Jack Tsang, Rikkert Wijk
Maarten Bijl ( voorzitter )
Tekstredactie : Laurens Priester
Eindredactie : Laurens Priester
Abonnement : minimaal e 35,jaarabonnement
2012
(een hogere bijdrage wordt zeer op prijs gesteld)
op rekeningnummer 81.33.79.555 Fortis
MUSIS ONLINE OP
http://archief.schiedam.nl/
Van januari 2009 tot de maand voorafgaand aan
het laatste nummer (augustus 2012) is Musis
volledig leesbaar op de website van het
Gemeentearchief Schiedam / publicaties.
Het Musisarchief is volledig doorzoekbaar.
Het onderwijs en educatieve instellingen kunnen
op Musis een beroep doen bij het geschikt maken
van onderwerpen voor lessen en projecten
Druk : BGS Grafisch, Schiedam
Alle auteursrechten en datarecht berusten
bij Stichting Musis en de auteurs.
Omslag :
Op de omslag de omslagillustratie voor
Zo was Parijs waarin M.M. van Praag in 1953
zijn belangrijkste inspiratiebron beschreef.
Deze uitgave werd mede mogelijk gemaakt door
het Fonds Schiedam Vlaardingen en omstreken.
Inhoudsopgave
4 Marinus M. van Praag
9 Jacob J. Kolpa
15 OBS De Singel 100 jaar
20 Een school voor wijk en grachtengordel
22 Geen wederopbouw op open monumentendag
30 Schiedammers moeten leren met andere ogen naar
de Hoogstraat te kijken
33 Corry van der Poel-Soeters
37 Schiedamse bleekneusjes
38 Museumvondsten
De Stadsdenkers
Het is een merkwaardig toeval dat zowel in
Vlaardingen als Schiedam de namen zijn verbleekt
van twee functionarissen die in hoge mate
verantwoordelijk zijn voor de stadsuitbreidingen
vóór en direct na de Tweede Wereldoorlog waarin de
visies werden gematerialiseerd van industrialisering,
modernisering en het openstaan voor actuele
stedenbouwkundige inzichten. Veel van hun
inbreng in de stedenbouwkundige ontwikkeling
vaan Vlaardingen en Schiedam vormt nu nog mede
de basis van een monumentenbeleid dat grote(re)
aandacht geeft van de wederopbouwarchitectuur in
de context van de stedenbouwkundige bedoelingen
en inzichten van weleer. In Vlaardingen worden
de wethouder Teun de Bruijn en burgemeester Jan
Heusdens als hoofdverantwoordelijke gezien voor de
stedenbouwkundige ontwikkeling van na de Tweede
Wereldoorlog. Het was echter Jacobus J. Kolpa die
samen met de stedenbouwkundige Van Tijen een
nieuw Vlaardingen ontwierp, dat vervolgens door de
politiek werd omhelsd. In Schiedam gaat de eer van
de stadsontwikkeling voor naar stedenbouwkundige
Hórváth. Zijn rol was onmiskenbaar groot. Echter
achter hem stond de directeur van de Dienst Bouw en
Woningdienst Marinus M. van Praag wiens invloed op
de stedenbouwkundige ontwikkeling van Schiedam
tussen 1920 en 1960 nauwelijks te overschatten is. Het
thema voor de afgelopen Open Monumentendagen was
het verschil tussen arm en rijk. Juist het verkleinen van
de afstand hiertussen was voor zowel Kolpa en Van
Praag een voornaam uitgangspunt, vandaar de ruime
aandacht voor beide Stadsdenkers in deze Musis.

MARINUS M.VAN PRAAG:
EEN ONVERMOEIBAAR
WERKER AAN SCHIEDAM
Deze maand is het precies een
halve eeuw geleden dat de Stichting
de Schiedamse Gemeenschap
een speciaal nummer wijdde aan
stadsontwikkeling en toekomstvisie.
Het nummer verscheen bij bezoek
van koningin Juliana op 12 september
1962 en was geschreven door slechts
één auteur, Marinus M. van Praag.
En nog altijd is deze uitgave het
makkelijkste en plezierigst begaanbare
ezelsbruggetje naar wie de weg
zoekt naar de geschiedenis van de
stadsontwikkeling van Schiedam
vanaf 1920 tot het eind van de
wederopbouwperiode.
tekst: Hans van der Sloot
foto’s: Gemeentearchief Schiedam en
Cornelia Montfoort
De naam Jozsef Hórváth lijkt in Schiedam synoniem
met de stadsontwikkeling van na 1945. Naar hem is
de belangrijkste verkeersweg tussen Rotterdam en
Schiedam genoemd. Met reden, want het was Hórváth
die bedacht dat je op het oude lichaam van de spoordijk
tussen Rotterdam en Schiedam maar beter een weg
kon aanleggen dan hem afgraven ten behoeve van de
autowegaanleg elders in de provincie. Een belangrijke
rol in deze naamgeving speelde de toenmalig directeur
van de Dienst Bouw en Woningtoezicht Van Praag. En
deze schreef bij de dood van Hórváth in 1960 ook een
méér dan lovend ‘in memoriam’ in de Schiedamse
Gemeenschap.
En toch deed Van Praag de werkelijkheid daarmee enig
geweld aan. Want de man achter Hórváth en achter
architecten als Sanders, Stahlie en na de Tweede
Marinus M. van Praag, foto Hans Visser.
Wereldoorlog, Groosman, en Spruijt en Den Butter die
grotendeels het volkshuisvestelijk gezicht van Schiedam
bepaalden was M.M. van Praag zelf. Het was deze
jonge verantwoordelijke voor de volkshuisvesting die
de uitbreidingsplannen op papier zette voor Schiedam
West en – Oost. Zelf ontwierp Van Praag ook een
complex arbeiderswoningen in de Galileïstraat en
Ampèrestraat in Oost. Kenmerkend hierin zijn de
uitspringende portalen van de bovenwoningen zoals
deze door Sanders ook op verschillende plaatsen in
de Gorzen toepaste en Stahlie op zijn beurt in het
westen van Schiedam realiseerde. Door het portaal
een meter naar voren te plaatsen was het mogelijk om
binnen de beperkte afmetingen van de woning toch
een minder steile en daardoor veiliger trap te plaatsen.
Het veilig naar beneden kunnen sjouwen van een volle
Musis 4

vuilnisbak was een stokpaardje van Van Praag dat hij
op verschillende plaatsen noemt in brieven aan de
verschillende woningcorporaties in Schiedam een het
college en zelfs naar de Nationale Woningraad. Om
die reden hield hij ook – waar hij kon – de bouw van
complexen van meer dan één verdieping tegen.
Met regelmatig succes vertegenwoordigde M.M.
van Praag na de Tweede Wereldoorlog de gemeente
Schiedam in politiek Den Haag. Hierin deed zich
het uitzonderlijke feit voor dat een ambtenaar de
functie van zijn wethouders waarnam inplaats van
andersom. Dit had een reden. Behalve directeur
van de Dienst Bouw en Woningtoezicht, die feitelijk
onder Gemeentewerken diende te ressorteren,
was de waterstaatkundig ingenieur Van Praag ook
nog een eminent jurist en bestuurskundige. Als
dr. mr. ir. Marinus M. van Praag genoot hij door
publicaties als ‘Publiek recht contra privaatrecht’,
‘De bouwverordening in de toekomst’, ‘Voorwaarden
voor behoorlijk bestuur’, ‘Enige aantekeningen bij het
doorlezen der prae-adviezen van de VAR’ en het in
de jaren ’50 van de vorige eeuw nog heel actuele ‘De
betekenis van de existentialistische zienswijze voor
de rechtswetenschap’, bekendheid die tot ver buiten
Schiedam reikte. Als auteur had hij verschillende
boeken over het Parijs van het fin de siècle op zijn
naam, en verschillende grotere publicaties over de
Franse staatsman Clemenceau die hem kennelijk bleef
intrigeren en George-Eugène Baron de Hausmann die
– ten koste van het overbevolkte historische centrum –
Parijs z’n grote boulevards gaf, de joodse geschiedenis
en cultuur zoals hij deze –zelf joods – beleefde en het
cabaret en toneel aan het begin van de twintigste
eeuw in Londen en Parijs. En daarnaast schreef hij dan
nog enkele honderden – nog altijd lezenswaardige -
paginagrote artikelen voor De Groene Amsterdammer
en de Nieuwe Rotterdamsche Courant. Van Praag was
in staat meerdere dingen tegelijk te doen en liet zich
weinig gelegen liggen als regels en conventies. Waar
hij dit nodig achtte kapittelde hij zijn wethouders,
sloeg eerste palen als ware hij de burgemeester,
onderhandelde in de vroege jaren van de wederopbouw
over de toewijzing van te bouwen contingenten en de
daarvoor benodigde bouwmaterialen en voorzag op de
fiets huisgezinnen die geen behang konden betalen een
pakket rollen uit de voorraden van de Woningdienst. , te
schrijven en te vergaderen waarvan hij een enthousiast
lezer én medewerker was. Daarnaast was hij ook sedert
1929 plaatsvervangend kantonrechter en maakte in
de privésfeer deel uit van een gezelschap prominente
cultuurliefhebbers als G.W. van Bergen Walraven en Piet
Sanders aan wie Schiedam Dudoks HAV-bank dankt
alsmede de Opstandingskerk van Jaap Bakema, de
kunstkenner en bestuurder van de invloedrijke galerie
Le Canard, Goos Verweij en Ferdinand Bordewijk,
waarmee hij ook als jurist vele contacten onderhield en
die net als hij regelmatig publiceerde het maandblad ‘de
Schiedamse Gemeenschap’.
Een wonderlijke relatie
Bij zijn afscheid in mei 1961 memoreerde naamgenoot
en wethouder Marinus van Kinderen het wonderlijk
te vinden dat Van Praag het veertig jaar in Schiedam
had uitgehouden, maar ook dat Schiedam het al die
5 Musis
Aan de dood ontsnapt
Bij zijn huldiging wegens het veertigjarig
dienstverband als directeur van de Dienst Bouw-
n Woningtoezicht 1920-1960, werd stilletjes
voorbijgegaan aan de oorlogsjaren. Herman
Noordegraaf schreef hierover in ‘Scyedam
een uitvoerig en uitstekend gedocumenteerd
artikel, dat aanvangt op het moment dat de
Van Praags als joods gezin de toegang tot
winkels werd ontzegd, zij al hun waardevolle
goederen moesten inleveren, geen openbare
gelegenheden meer mochten bezoeken en
zelfs de toegang tot school werd ontzegd. In
het archief van Van Praag bevindt zich ook
de brief waarin burgemeester Van Haaren als
vertegenwoordiger van het Rijkscommissariaat
in 1941 M.M. van Praag als rechteloze jood
ontslaat.
Regelmatig viel de SS de woning van Van Praag
binnen. Omdat deze behoorde tot wat later de ‘’
Barneveldgroep’ zou heten werden ze in zoverre
ontzien dat ze aanvankelijk aan deportatie
ontkwamen. Dit duurde tot september 1943
toen Nederlandse marechaussee het gebouw
‘De Schaffelaar’ in Barneveld omsingelde en de
groep alsnog naar Westerbork werd afgevoerd.
Een jaar later werd het gezin Van Praag op
transport gesteld naar Theresiënstadt bij Praag.
Het gehele gezin overleefde Theresiënstadt
ondanks de ontberingen en het gevaar van
besmetting door de opzettelijk door de Duitsers
in het kamp verspreide tyfus. Ook de reis naar
Nederland nadat Theresiënstadt in 1945 door
de Russen was bevrijd was zwaar evenals de
ontvangst in Schiedam, waarvan Piet Sanders
zich 67 jaar na dato nog weet te herinneren
dat het gezin met wantrouwen werd bekeken
omdat alle leden de oorlog hadden overleefd
en gezamenlijk in Schiedam terugkeerden en
daarom moesten betalen voor hen door NSB-ers
gestolen en in beslag genomen meubels. In 1947
werd Van Praag in zijn functie herbenoemd.
Hijzelf heeft er – in tegenstelling tot zijn broer,
de psychoanalyticus en schrijver Siegfried van
Praag, maar weinig over losgelaten.

tijd goed met z’n directeur Bouw en Woningtoezicht
had kunnen vinden. Aanvankelijk zag het daar ook
niet naar uit. Van Praag schreef er zelf over: ‘Het
was geen aantrekkelijke woonplaats, de stad waar in
oktober 1920, de jonge functionaris z’n intree deed.
Het was allesbehalve een joyeuze gang voor de man
die geroepen was de in Schiedam de verbetering van
de volkshuisvesting te bevorderen; die tocht van het
station naar zijn toekomstige woning in het al te sobere
licht van de gaslantaarns, langs de Overschieschestraat,
de Boterstraat, de Markt naar de St. Liduinastraat. Een
sombere zondagavond die hem steeds in herinnering
zou blijven’. Waarop Van kinderen doelde was het door
iedereen begrepen feit dat Marinus van Praag, hoewel
Het Wibautplein vlak na voltooing, foto Chr. Breur
volledig ten nauwste verbonden met Schiedam, in zijn
hart altijd Amsterdammer was gebleven. Terwijl hij de
eerstverantwoordelijk was voor de stadsuitbreiding
in het westen en oosten van de stad en na de Tweede
Wereldoorlog met M.J.M. van Kinderen tekende
voor de realisering van Nieuwland, komt de naam
Schiedam in zijn honderden publicaties op juridisch,
stedenbouwkundig, historisch en cultureel gebied
slechts sporadisch voor. Uit de desbetreffende mappen
die het Gemeentearchief Schiedam bewaart, spreekt
de breed georiënteerde intellectueel van wiens kennis
Schiedam gedurende veertig jaar profiteerde.
In zijn afscheidstoespraak in mei 1961 gaf Van Praag
aan dat Schiedam en hij lang aan elkaar hadden
moeten wennen. De relatie tussen gemeentebestuur
en ambtenaar was er de verloop van jaren niet
gemakkelijker op geworden toen de laatste zijn
naam vestigde als jurist en als kantonrechter een
onafhankelijk oordeel had in civielrechtelijke zaken.
Aanvankelijk beoogde het college met de aanstelling
van Van Praag meer greep te krijgen te brengen in
de activiteiten van de vijf woningbouwverenigingen
die Schiedam rijk was. Deze onafhankelijke
corporaties realiseerden met rijkssteun wel
grote nieuwbouwprojecten in het kader van de
stadsuitbreiding zoals de Gorzen in Schiedam, maar
kwamen niet toe aan de belangrijkste doelstelling
waartoe ze in het leven geroepen waren namelijk
de bestrijding van de ergste misstanden in de
volkshuisvesting in de Nederlandse binnensteden.
Ingevolge de algemene maatschappelijke opvattingen
aan het begin van de twintigste eeuw (die overigens in
de landen om ons heen nog altijd onverminderd gelden)
was de woningbouw een private zaak, die de overheid
slechts kon bevorderen door het verlenen van financiële
steun. Hieraan werd een voorschotregeling verbonden
alsmede een toelatingsprocedure voor op te richten
woningbouwverenigingen. De socialisten waren hier
fel tegen. Volgens hen diende de volkswoningbouw
Musis 6

een zaak van de overheid en diende in elk geval
streng te worden gecontroleerd. Het bouwen door de
overheid kwam vooralsnog niet van de grond. In 1917
werden in geheel Nederland slechts zevenhonderd
woningen in gemeentelijke opdracht gebouwd. Maar
in 1918 werd de regering toch gedwongen om toe
te geven dat zij de volkswoningbouw aan zijn lot
had overgelaten en werden betere regelingen voor
controle van de woningbouwverenigingen en het
toekennen van voorschotten getroffen. In 1920 werd
daarom – voorlopig voor een jaar – de 24-jarige ir.
M.M. van Praag aangesteld en tegen de wens van
de woningbouwverenigingen in meteen benoemd
tot commissaris in de verschillende besturen. Van
Omslag Zo was Parijs, 1952, Pag 4.
Praag deed wat van hem werd verlangd. Gaandeweg
komt zijn naam dan ook even frequent voor in de
bestuursnotulen als die van de overige bestuursleden.
Hij diende van advies en repliek, legde de verenigen
de verplichting op om regelmatig van toeleveranciers
en aannemers te wisselen, centraliseerde de aanschaf
van bouw- en onderhoudsmaterialen, bemoeide zich
intensief met ontwerp en uitvoering van projecten,
ontwierp stedenbouwkundige plannen en stimuleerde
architecten binnen en buiten Schiedam. In zijn adviezen
aan het college, aan opdrachtnemers en aan collega’s
van andere gemeentelijke diensten toont Van Praag
zich een onvermoeibaar werker die in vrijwel elk stuk
7 Musis
van betekenis refereert aan ontwikkelingen buiten
Schiedam of in ieder geval aan een breder kader waarin
problemen, voorstellen en plannen moeten worden
gezien.
Opvallende berispingen
Meer complex werd de relatie tussen Schiedam en Van
Praag toen de laatste in 1923 zijn doctoraalexamen
rechten deed en in 1932 promoveerde op zijn, in het
Duits geschreven, proefschrift ‘Die Rechtsfunktionen’.
Tot dit diepzinnig filosofisch meesterstuk werd hij
geïnspireerd door de Oostenrijkse rechtsgeleerde Hans
Kelsen. Deze had voor zijn land een nieuwe grondwet
ontworpen, waarin de modernste maatschappelijke
denkbeelden waren verwerkt. In de periode tot aan
het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog schreef
Van Praag een aantallen juridische opstellen zoals
overheidsaansprakelijkheid, de nieuwe wetgeving
op het gebied van stedenbouw, over belastingheffing
en de reikwijdte van de Hinderwet in publieke
aangelegenheden, die zijn naam als rechtsfilosofisch
denker definitief vestigde.
Ook na de Tweede Wereldoorlog zou Van Praag met
zijn talrijke artikelen op het gebied van bestuursrecht,
de gemeentewetgeving, het bouw- en arbitragerecht
veelvuldig van zich doen spreken. In deze periode trad
hij ook op als juridisch adviseur van de gemeente en
vertegenwoordigde hij Schiedam op het hoogste niveau
in het overleg met de rijksoverheid. Overigens dateren
uit deze jaren ook enkele opvallende berispingen
door zijn superieuren waaronder de wethouders Van
Kinderen en van Bochove. Weliswaar tevreden over
de toezeggingen die hij wist binnen te slepen, hadden
zij kritiek op het feit dat hij zijn bezoeken aan Den
Haag tevens benutte om hele dagen door te brengen
in de Koninklijke Bibliotheek voor zijn persoonlijke
liefhebberij, de geschiedenis van Parijs.
Lastig was ook dat Van Praag zijn principalen, wars
van regels en conventies, voorhield wat zijn inziens het
beste was voor Schiedam. Zijn invloed was daarbij zo
groot dat zijn ideeën omtrent de stedenbouwkundige
ontwikkeling van Schiedam in vrijwel alle gerealiseerde
projecten tussen 1920 en 1960 zijn terug te vinden,
hoewel hij deze gaandeweg soms ook prijs moest
geven.
In het geheel was hij niet te spreken over de
onachtzame manier waarop Schiedam was
omgesprongen met de stadsuitbreidingen in het
westen en oosten van de stad. Voor de uitgangspunten
van deze uitbreidingen was Van Praag in hoge mate
medeverantwoordelijk. In 1962 concludeerde hij
echter dat van al die mooie plannen maar weinig
terecht was gekomen door – wat hij noemde – ‘een
invasie van merendeels Rotterdamse bouwbedrijven
die zich meester maakten van de open ruimte in
de stedenbouwkundige plannen er pluksgewijs
zonder enige samenhang in vorm of kwaliteit hun
woningen bouwden. Een enkele maal leidde dit
tot mooie momenten, met name aan de BK-laan
in west en de Swammerdamsingel in oost. Maar
de mislukkingen waren talrijker, zeker waar de
bouwers alvast een voorschot namen op de aanleg
van stadswijken waarover al wel gesproken werd,
maar nog geen vastomlijnde plannen bestonden. Zo
verrees ten noorden van het station, ter plaatse van

het tegenwoordige Schieveste een hele straat van
honderden woningen en winkels en alvast de aanzetten
voor enkele dwarsstraten en ontsluitingen voor een
daarachter gelegen stadswijk. Het bleef bij die ene
straat, ‘de Parallelweg’, die geïsoleerd van de rest van
de stad in enkele tientallen jaren volledig verviel en al
vroeg in de jaren zestig werd gesloopt.
Lucht, licht, zon en openheid
Van Praag zocht waar mogelijk naar verfijning en
getuigde regelmatig van zijn waardering voor het
gedachtegoed van Granpré Molière en in Schiedam
van Piet Sanders sr. In zijn optiek was een hoogte
van twee bouwlagen plus een zolderverdieping het
meest passend voor Schiedam. Pas na de Tweede
Wereldoorlog zou hij – zich baserend op de ruimtelijker
stedenbouwkundige ideeën van onder anderen
Lotte Stam-Beeser, Van Eesteren en Van Tijen –
schoorvoetend neerleggen bij een gestandaardiseerde
hoogte van vier bouwlagen in afwisseling met grote
volumes met liften en ruime trappenhuizen. Waardering
had hij voor de Nolenslaan met zijn geslaagde
winkelplint de hoge coulissen van de dwars op de
laan geplaatste flats en tegenoverliggende ruime
straten. Meer toch klinkt het wat bedenkelijk waar
hij in 1962 schreef: ‘Het wonen in de nieuwe stad is
onvergelijkelijk veel beter dan in het voor-oorlogse
Schiedam. Wat de opzet van het quartier betreft mag
men zeggen dat het de neerslag is van na-oorlogse
opvattingen over stedenbouw. De voor-oorlogse
esthetische opvattingen werden in een hoek gegooid,
Men had er ook dermate aan gerukt en getrokken dat
het niet meer mogelijk was op deze als fundament
nog te bouwen. De moderne stedenbouw is begonnen
met het leggen van nieuwe grondslagen. Of deze zo
deugdelijk zijn dat ze de eeuwen zullen trotseren, gelijk
Amsterdams onvolprezen grachtengordel , is een vraag
die de huidige generatie niet vermag te beantwoorden.
Singels in Schiedam-Oost
De vraag is misschien irrelevant omdat bij moderne
stedenbouw de eisen van de esthetica hebben moeten
wijken voor een andere factor. De nadruk is komen
te liggen op de hygiëne, op hygiënisch wonen. Lucht,
licht, zon openheid, is de eis waarvoor al het andere
moest wijken, en ook geweken is’. Waarna hij even
verderop verzucht: ‘’waarom monumentaliteit als
een waardeloos goed in de prullenmand gegooid?
Waarom die heilige angst voor symmetrie? Waarom
gen pleinen meer met gesloten wanden’. Waarom het
woord monumentaliteit steeds tussen aanhalingstekens
geplaatst? Maar we koesteren de hoop dat de moderne
stedenbouw ooit nog eens een synthese zal weten te
vinden tussen schoonheid en hygiëne’.
Waar mogelijk trachtte hij deze zelf te realiseren
in samenwerking met de al even bevlogen
stedenbouwkundige Jozsef Hórváth, de tuinarchitect
J.J. Schippers en de architecten Emile Groosman en
het bureau Spruijt en Den Butter. Hoe Van Praag de
toekomst dacht spreekt duidelijk uit twee kort na
de Tweede Wereldoorlog gerealiseerde projecten in
bestaande woonwijken namelijk de Grensflat met
aansluitende bebouwing aan de Rotterdamsedijk en
het daarachter gelegen industriewijkje aan de Van
Couwenhovenstraat en Van Deventerstraat en de
bebouwing van de noordkant van de Lorenzlaan tussen
Boerhaavelaan en Hogebanweg. Beide projecten zijn
ontworpen door Spruijt en Den Butter, De Grensflat met
zijn luxe entree met kroonluchter en huistelefoons, de
detaillering van de deuren van de portiekflats, de ronde
ramen, maar ook de detaillering van het woonhuis
van de huismeester van het complex en de individuele
balkons zijn tekenend voor een visie waarin gezocht
is naar hygiëne, schoonheid en maatschappelijk
binding. Zo zag Marinus M. van Praag de toekomst van
Schiedam, waaraan hij vanaf 1920 met volle inzet had
gewerkt.
Musis 8

JACOB J. KOLPA
STADSVERNIEWER
VAN VLAARDINGEN
Het ‘succes’ van de Vlaardingse
stadsuitbreiding in de jaren 1950-1970
wordt traditioneel toegeschreven aan
de verantwoordelijk wethouder Teun
de Bruijn en burgemeester Heusdens.
Inderdaad gaven zij de politieke stoot
om dit proces op gang te brengen en
te vervolgen. Het door het beroemde
Rotterdamse bureau Van Tijen en
Maaskant ontworpen Uitbreidingplan
(1950) was het startpunt en de naam van
de publieksuitgave markeert fraai het
keerpunt in de geschiedenis: ’Vlaardingen
op en over de scheidingslijn’. Toch kon
dit plan niet bestaan zonder de inbreng
en inzet van anderen. De gemeenteraad
claimde ook het succes. Raadslid E.P. van
der Veen verwoordde het zo: ‘…dat men
zal kunnen zeggen: die Raad van 1950
heeft de zaak groots aangepakt en wij
hebben het voorrecht de vruchten daarvan
te plukken.’ Een speler in het veld die
vrijwel nooit wordt genoemd, is die van de
ambtelijke organisatie. Dienstig aan hun
broodheren voerden de ambtenaren van
Gemeentewerken alle voorbereidende,
rapporterende en uitvoerende taken. Dit
alles onder leiding van hun directeur J.J.
(‘Jacques’) Kolpa, die de stadsuitbreiding
tot zijn persoonlijk werkgebied rekende.
9 Musis
tekst: Jeroen ter Brugge
foto’s: Stadsarchief Vlaardingen
Toen Jacob Johannes Kolpa zich in 1920 in Vlaardingen
vestigde, had hij al de nodige omzwervingen gemaakt.
Stammend uit een Franse Hugenotenfamilie (‘Colpaer’),
werd hij geboren in Rockanje, waar zijn vader hoofd
van de openbare lagere school was. Meer dan dat
was deze actief op gebied van de ontwikkeling van
land- en tuinbouw en diverse maatschappelijke
instellingen. Dat zijn zoon verder zou gaan leren, lag
voor de hand. Hij volgde na het lager onderwijs de
driejarige HBS in Brielle en koos een vervolgopleiding
in de waterbouwkunde. In 1912 ontving hij van de
examencommissie van Rijkswaterstaat het diploma
voor opzichter van Rijkswaterstaat en in 1915 van de
Bond van Waterbouwkundige Ambtenaren in Zeeland
dat voor waterbouwkundig opzichter. Hiermee kon hij
zowel voor rijks- als andere werken als gekwalificeerd
opzichter optreden. De behoefte zijn horizon te
Portret van Jacques Kolpa tijdens zijn studietijd, fotograaf
onbekend, circa 1918. Collectie Familie Kolpa

verbreden en wellicht geholpen door een gezonde
ambitie, bekwaamde hij zich ook als bouwkundig
opzichter. In 1916 slaagde hij voor het examen, dat door
de Maatschappij tot Bevordering der Bouwkunst werd
afgenomen. Als buitenopzichter trad hij in Rijksdienst
en werkte tussen 1916 en 1920 als opzichtertekenaar
en adjunct-opzichter voor de provincies Friesland
en Groningen. Tijdens zijn Friese tijd ontmoette hij
zijn latere echtgenoot Froukje Swierstra (1893-1980),
dochter van een lokale aannemer die betrokken was
bij de aanleg van een waterstaatkundig project. Het
opzichterswerk bracht veel gereis met zich mee dat
het jonge paar vermoedelijk deed besluiten meer
vastigheid te krijgen. In Vlaardingen volgde in 1920
na de eerdere tijdelijke een vaste aanstelling als
hoofdopzichter van Gemeentewerken, een mooie
carrièrestap tegelijk. Hij was hiermee tweede in lijn om
in 1923 te worden benoemd als waarnemend directeur
van zowel Gemeentewerken als de Gemeentelijke
Reinigings- en Ontsmettingsdienst. Vier jaar later werd
hij definitief als directeur aangesteld, welke functie
hij tot zijn dood in 1954 bleef vervullen. Hoewel diens
kinderen beiden inmiddels ook zijn overleden en er
uit diens directe omgeving niemand meer in leven is,
weten we iets over Kolpa’s karakter. Volgens diens
schoondochter en kleinzoon, die hem niet gekend
hebben, moet hij ‘een rustige man’ zijn geweest, die
‘weloverwogen sprak’. Na zijn dood werd er ondanks
de goede herinneringen weinig over hem gesproken.
Groepsfoto van het kader van Gemeentewerken en
Reinigingsdienst. Staande derde en vierde van links Kolpa en
Wapenaar, 1927. Collectie Stadsarchief Vlaardingen.
Maar als hij ter sprake kwam dan werd het beeld
opgeroepen van een ‘kundig vakman in zijn werk, een
niet dominante persoonlijkheid die graag wat op de
achtergrond bleef en ook met een liberale inslag’. Dit
beeld wordt bevestigd door de verslagen van wat we
nu projectvergaderingen zouden noemen, toen eind
jaren 1940 gewerkt werd aan het Uitbreidingsplan.
Hoewel duidelijk was dat veel input en voorbereiding
aan zijn kant lag, voerde hij niet de boventoon in de
gesprekken. Op momenten dat een deskundig oordeel
nodig was of achtergronden gewenst, dan liet hij van
zich horen. Kritiek ging hij niet uit de weg en Van
Tijen en Maaskant confronteerde hij ook met diverse
Hoewel de stad in ruimtelijk
opzicht al de nodige vernieuwingen
had ondergaan, stond het aan
de vooravond van een grootse
stadsuitbreiding. Maar niet
alleen de uiterlijke verschijning
wijzigde, ook de Vlaardingers
veranderden. Van een enigszins
behoudende protestants-christelijke
gemeenschap naar een stad met
veel nieuwe inwoners van buiten
en waar ontkerkelijking uiteindelijk
stevig zou inzetten. Hoewel de
raadsleden instemden met het plan,
waren zij tegelijk bevreesd voor
maatschappelijke veranderingen,
of, zoals dezelfde Weststrate
verwoordde: ‘Het samenbrengen
van grote groepen arbeiders draagt
het gevaar in zich, dat men afglijdt
meer en meer in de richting van het
nihilisme.’
bedenkingen tegen de eerste ontwerpen. Tijdens de
Tweede Wereldoorlog werd Kolpa in Sint Michelsgestel
in het gijzelaarskamp Beekvliet door de Duitse bezetter
samen met acht andere Vlaardingers vastgezet. In heel
Nederland werden prominente inwoners uit diverse
geledingen van de maatschappij gegijzeld. Wanneer
verzet tegen de Duitsers werd gepleegd, konden
represailles, met de gijzelaars als onderpand, volgen.
Hiermee werd als het ware de gehele maatschappij
gegijzeld en hoewel er vier gegijzelden daadwerkelijk
werden geëxecuteerd, had de actie weinig effect en
zagen de Duitsers uiteindelijk af van deze methode.
Kolpa werd op 4 mei 1942 opgepakt en naar ‘Gestel’
overgebracht, nadat hij een aantal dagen tevoren
hierover al heimelijk was geïnformeerd. Samen met de
andere ‘genomineerde’ Vlaardingers (onder wie oudwethouder
Buis en dominee Hubeek) was afgesproken
dat ze niet zouden onderduiken. Dit zou immers
ook gevolgen voor hun gezinnen hebben gehad en
bovendien waren dan andere gijzelaars afgevoerd.
Communicatie met het thuisfront vond plaats door
middel van het regulier naar huis gestuurde wasgoed.
Zo kon één keer een afspraak gemaakt worden om
elkaar, uiteraard zonder medeweten van de Duitsers,
te ontmoeten. Kolpa veinsde een oogaandoening
en werd overgebracht naar het ziekenhuis in Den
Bosch. Los van zijn bril mankeerde hij niets aan zijn
ogen, maar de bedoeling was natuurlijk zijn familie te
kunnen ontmoeten. Dergelijke ziekenhuisbezoeken
door de gijzelaars vonden, met medewerking van het
ziekenhuispersoneel, vaker plaats. Bij die ene keer
bleef het; er waren immers meer gegadigden, ongeveer
700. Het kloostercomplex Beekvliet was ingedeeld
in blokken en die weer in kamers waarin groepen
gijzelaars zaten die uit dezelfde stad of regio kwamen.
Kolpa (blok VI kamer 4) deelde die met een gemengd
gezelschap advocaten, directeuren, hoogleraren,
Musis 10

predikanten en leerkrachten uit Rotterdam, Schiedam,
Hillegersberg en Vlaardingen. Op 19 april 1943, bijna
een jaar later en ter gelegenheid van Hitlers verjaardag,
werd een grote groep vrijgelaten, waaronder Kolpa.
Uitbreidingsplan
Als rechtgeaard AR-raadslid merkte M.H.L. Weststrate in
april 1950 bij de behandeling van het Uitbreidingsplan
voor Vlaardingen het volgende op: ‘…dat wij met Gods
hulp van Vlaardingen een grote stad willen maken,
een mooi streven, dat goede perspectieven biedt.’ De
‘scheidingslijn’ die de stad met het vaststellen van
het plan passeerde, kon bijna niet mooier worden
uitgedrukt. Hoewel de stad in ruimtelijk opzicht al
de nodige vernieuwingen had ondergaan, stond het
aan de vooravond van een grootse stadsuitbreiding.
Maar niet alleen de uiterlijke verschijning wijzigde,
ook de Vlaardingers veranderden. Van een enigszins
behoudende protestants-christelijke gemeenschap naar
een stad met veel nieuwe inwoners van buiten en waar
ontkerkelijking uiteindelijk stevig zou inzetten. Hoewel
de raadsleden instemden met het plan, waren zij
tegelijk bevreesd voor maatschappelijke veranderingen,
of, zoals dezelfde Weststrate verwoordde: ‘Het
samenbrengen van grote groepen arbeiders draagt het
gevaar in zich, dat men afglijdt meer en meer in de
richting van het nihilisme.’
Dat Vlaardingen zou gaan groeien was in de jaren 20
Overzichtstekening van het Uitbreidingsplan opgesteld door bureau Van Tijen en Maaskant.
Collectie Stadsarchief Vlaardingen, 1949/1950
11 Musis
en 30 al duidelijk. De bevolkingsgroei nam stevig toe
en in de stad vestigden zich steeds (semi-) industriële
bedrijven, die in de aan de Maas gelegen plaats een
gunstige vestigingslocatie zagen. Hiertoe werden in die
jaren door Kolpa en zijn dienst deelplannen ontwikkeld
die in de stadsuitbreiding zouden moeten voorzien,
maar een overall plan ontbrak.
Het Uitbreidingsplan, in huidige termen meer een
stadsvisie dan een bestemmingsplan, behelsde
uiteraard de werkelijke uitbreiding van de stad ten
koste van het omringende landbouwareaal, maar
ging uitdrukkelijk ook in op de voortzetting van het
saneren van de binnenstad. De Bruijn hield er later de
naam ‘de sloper van Vlaardingen’ aan over, maar dat
is niet geheel en al terecht. Het principe hiertoe werd
beredeneerd vastgelegd in het Uitbreidingsplan en dat
was breed ondersteund door de raad aangenomen.
In 1947 realiseerde het gemeentebestuur zich dat
het vigerende uitbreidingsplan uit 1943 niet meer
adequaat was. Dit plan hield weliswaar rekening met
een bevolkingsgroei, ‘…doch niet in een omvang zoals
die zich heden demonstreert. Willen wij in de toekomst
ernstige fouten vermijden, dan moeten wij zorgen,
dat alles, wat op geestelijk, cultureel en sociaal gebied
terrein zijn plaats moet krijgen, planmatig worden
vastgesteld.’ Pas dan kon de stad een harmonisch
geheel worden, zonder chaotische hapsnapplannen. De
gemeenteraad stemde met het B&W-voorstel in om Van

Het Kolpabad Vlaardingen. Collectie Stadsarchief Vlaardingen, 1950-1955
Tijen en Maaskant de opdracht te gunnen. Dit bureau
was in belangrijke mate ook betrokken bij de ruimtelijke
vormgeving van Rotterdam en afstemming hierop werd
wenselijk geacht. Het plan stoelde in belangrijke mate
op gelijktijdig aanbestede vooronderzoeken door het
Economisch Technologisch Instituut en het Nederlands
Economisch Instituut. Onderwerp van studie waren
onder andere de verwachte bevolkingsgroei en
ontwikkeling van industrie en bedrijfsleven. Deze
bepaalden immers welke uitbreiding nodig was
en van welke aard. Becijferd werd dat het aantal
inwoners rond 1970 rond de 60-70.000 zou liggen.
Het Uitbreidingsplan richtte zich op langere termijn
met het plannen van nieuwe woonwijken zowel ten
westen en oosten van de stadskern als ten noorden
van de geprojecteerde Rijksweg 20. Wanneer de
daarmee ontstane capaciteit zou worden benut, kon
Vlaardingen tot een stad van 135.000 zielen uitgroeien.
Ook het culturele leven, gezondheidszorg en de
volksgezondheid kregen ruim aandacht. Ten tijde
van het opstellen van het plan ontwierp Van Tijen en
Maaskant al een uitgewerkt plan voor een woonwijk
in de Babberspolder, die kort daarop gereed kwam.
Eind jaren 1950 volgde de Westwijk en eind jaren 1960
werd al de sprong over de rijksweg gemaakt. Deze
Holywijken kregen echter een andere opzet dan de
eerdere, naar de tijdgeest met veel laagbouwwoningen
en daarmee lagere inwoneraantallen dan geschat.
De veranderende maatschappij (kleinere gezinnen,
eenpersoonshuishoudens etc) en het onbebouwd
blijven van de Broekpolder zorgden ervoor dat de finale
prognoses bij lange na niet gehaald werden.
Op 28 april 1950 werd het plan door de gemeenteraad
vastgesteld: een mijlpaal. Kolpa c.s. dienden in dit
proces als smeerolie en wegbereider. Als trait-d’union
tussen B&W/Gemeenteraad en Van Tijen & Maaskant
loosde hij de plannen vakkundig en doelmatig door
de stemhebbende gremia en was intussen steun en
toeverlaat voor de stedenbouwkundigen die zijn kennis
van de stad goed konden gebruiken.
Wat er van werd en de herinnering aan
Kolpa
Weinigen zullen zich nu meer realiseren dat de
blauwdruk van het naoorlogse Vlaardingen in 1950
zijn grondslag kreeg. De ruimtelijke ordening in
hoofdlijnen, zeg maar de basisstructuur van de stad
met hoofdontsluitingswegen, de wijken , industrie en
recreatie, werd in die jaren gesmeed en is ondanks
de diverse wijzigings- en herinrichtingsplannen nog
steeds alom aanwezig. De Westwijk en Babberspolder
mogen dan grootschalig op de schop zijn gegaan, de
basisprincipes zijn grotendeels bewaard gebleven.
De totstandkoming van dit masterplan is te danken
geweest aan de inzet en durf van een aantal cruciale
spelers in het veld. Traditioneel worden de namen
van burgemeester Heusdens en wethouder De Bruijn
genoemd en inderdaad hadden die een politiekstrategische
visie op de toekomst van Vlaardingen.
De eerste meer ingegeven door de overtuiging
dat industrie en ondernemers noodzakelijk waren
voor een volwassen stad, de ander ook vanuit
sociaal oogpunt, gericht op betere huisvesting en
het welhaast afrekenen met de sociale misstanden
in de vooroorlogse periode. Onder de kenners zijn
ook de namen van de stedenbouwkundigen die het
Uitbreidingsplan en de verschillende daaropvolgende
uitwerkingsplannen ontwierpen, bekend. Het was een
goede keuze geweest in zee te gaan met het bureau
van Van Tijen en Maaskant. Enig lef was daarvoor ook
nodig. Het bureau stond als vooruitstrevend bekend
en zal ook niet het goedkoopste zijn geweest. Het
Musis 12

werkte vanuit een brede analyse van de stad en het
verwachte potentieel en kende de ontwikkelingen
van de (inter-) nationale stedenbouw. Het toch wel
behoudende Vlaardingen (met name de gemeenteraad)
toonde zich echter meegaand met de voorstellen
van burgemeester en wethouders, die in die periode
dan ook een groot inhoudelijk en persoonlijk overwicht
hadden. Een derde, even cruciale, partij
in het spel wordt slechts zelden genoemd als de
stedenbouwkundige verrichtingen van Vlaardingen
genoemd worden. Deze derde speler diende zich vanuit
zijn rol dienstbaar op te stellen, maar kan gerust de
voorbereider en gangmaker van het proces genoemd
worden: de Dienst Gemeentewerken onder aanvoering
van Jacques Kolpa. Gepokt en gemazeld in het
ambtelijke apparaat en als weinig anderen bekend met
de bijbehorende mores verstond hij zijn taak en bleef
op de achtergrond. Hij vertaalde de vergezichten van
B&W ten behoeve van praktisch toepasbare plannen.
In de vele verslagen van gemeenteraadsvergaderingen
over het uitbreidingsplan valt zijn naam niet één
maal, ook niet in de aangeleverde ingekomen
stukken’ en rapporten. In onze 21e eeuwse ogen
lijkt dat misschien wat onrechtvaardig, maar ook nu
nog werkt een ambtenaar volledig in dienst van het
gemeentebestuur. Zij het niet meer zo anoniem als
voorheen. Dit maakt het inschatten van de rol van
Gemeentewerken en die van Kolpa in het bijzonder
13 Musis
De dankbaarheid in de richting
van Kolpa was dusdanig groot
dat een ongebruikelijk voorstel
in de gemeenteraad werd
gedaan. Voor het eerst werd
een ambtenaar, naast de vele
straten die naar burgemeesters
waren vernoemd, herdacht door
middel van naamgeving van een
openbaar gebouw. Als onderdeel
van het Uitbreidingsplan was
omstreeks het overlijden van Kolpa
het zwembad gereedgekomen
en B&W stelden voor deze
voorziening de naam ‘Kolpabad’ te
geven. Tientallen jaren lang hebben
generaties Vlaardingers hier leren
zwemmen en hun sportieve en
recreatieve genoegens beleefd.
bij het Uitbreidingsplan moeilijk, maar het is evident
dat daar veel van het werk en denken werd verricht.
In de in het Stadsarchief aanwezige stukken zijn
alleen de definitieve plannen, enkele rapporten en
verslagen van vergaderingen bewaard gebleven.
Ongetwijfeld kwamen de wethouder en/of geheel
B&W geregeld met Kolpa in overleg bijeen, maar
daarvan is niets overgeleverd. Dat zijn rol belangrijk
was, bleek echter toen hij in 1954 aan kanker overleed.
Burgemeester Heusdens sprak in de gemeenteraad een
herdenkingsrede uit en het college van burgemeester
en wethouders was aanwezig bij de crematie in
Driehuis-Westerveld. Tot de raadsleden sprak hij
onder andere de volgende woorden: ‘… in deze zaal
en in de bijeenkomsten van uw college zijn in de loop
der jaren vele voorstellen ter tafel gekomen … welke
waren voorbereid onder leiding van de heer Kolpa. …
Gedurende meer dan een kwart eeuw [bijna 34 jaar]
is hij één van onze meest bekwame hoofdambtenaren
geweest, integer en zeer toegewijd in het behartigen
van de belangen, welke hem waren toevertrouwd.’
In zijn periode als directeur had Kolpa dan ook de
nodige ingrijpende ontwikkelingen meegemaakt, van
de eerste uitbreidingsplannen aan de rand van het
centrum en Vettenoordsepolder, de ‘doorbraak’ van de
Hoogstraat, de industriële ontwikkeling van de stad en
de technische vernieuwing van het reinigingsbestel.
Heusdens vervolgde zijn toespraak door in te gaan op
de recente verdiensten, die duidelijk de verhouding
tussen bestuurder en ambtenaar schetst: ‘…ook heeft
hij mogen mede maken de jaren na de bevrijding, jaren
van stormachtige ontwikkeling waarin het stadsbeeld
zich aanzienlijk wijzigde. In die wijzigingen heeft hij
een zeer werkzaam aandeel gehad. Zijn werkkracht,
zijn bekwaamheid hebben ons, als dagelijks bestuur
dezer gemeente, mede in staat gesteld u de nodige
voorstellen te doen om die ontwikkeling op de voet
te volgen en te beheersen.’ Dat de samenwerking
met Van Tijen en Maaskant plezierig en professioneel
was verlopen, blijkt uit een condoleancebrief van
het bureau aan het college: ‘Met ontsteltenis nam
ik kennis van het overlijden van Uw Directeur
van Gemeentewerken, de heer Kolpa. De prettige
samenwerking bij het ontwerpen en uitvoeren van de
uitbreidingsplannen zal bij mij steeds zijn persoon in
herinnering doen blijven. ‘ Ook de officiële bladen van
de verenigingen voor diensten van gemeentewerken
en reiniging wijdden uitgebreide in memoria aan
Kolpa, met portret. De dankbaarheid in de richting
van Kolpa was dusdanig groot dat een ongebruikelijk
voorstel in de gemeenteraad werd gedaan. Voor het
eerst werd een ambtenaar, naast de vele straten die
naar burgemeesters waren vernoemd, herdacht door
middel van naamgeving van een openbaar gebouw.
Als onderdeel van het Uitbreidingsplan was omstreeks
het overlijden van Kolpa het zwembad gereedgekomen
en B&W stelden voor deze voorziening de naam
‘Kolpabad’ te geven. Tientallen jaren lang hebben
generaties Vlaardingers hier leren zwemmen en hun
sportieve en recreatieve genoegens beleefd. De familie
Kolpa stelde de vernoeming zeer op prijs. Zijn weduwe
schreef aan de burgemeester: ‘Wij zijn er trots op dat
de naam van onze man en vader zo in herinnering
zal blijven.’ Tot het bad in 1998 werd gesloopt en de
naam Kolpa vanaf dat moment niet meer in de stad
vertegenwoordigd was.

Dagje Schiedam
Dagje Schiedam
Dagje Schiedam
Ger van Elk – ‘Portret van echtpaar Sanders’
foto: Christie’s Amsterdam B.V.
Ger van Elk – ‘Portret van echtpaar Sanders’
foto: Christie’s Amsterdam B.V.
Ger van Elk – ‘Portret van echtpaar Sanders’
foto: Christie’s Amsterdam B.V.
Aanbieding
Aanbieding
€ 36,50 p.p
€ 36,50 p.p
Romantisch varen
door de grachten
Romantisch varen
van Schiedam, heerlijk
door de grachten
lunchen in één van de
van Schiedam, heerlijk
Romantisch pittoreske restaurants varen en kennis-
lunchen in één van de
door maken de met grachten een uitzonderlijke tentoonstelling in het
pittoreske restaurants en kennis-
van Stedelijk Schiedam, Museum heerlijk Schiedam over de gepassio neerde collecmaken
met een uitzonderlijke tentoonstelling in het
tioneurs lunchen in Piet één en van Ida de Sanders. In deze collectie bevinden
Stedelijk Museum Schiedam over de gepassio neerde collec-
zich pittoreske onder restaurants andere schilderijen en kennis- van CoBrA-grootheden.
tioneurs Piet en Ida Sanders. In deze collectie bevinden
Dit maken arrangement met een uitzonderlijke ‘Dagje Schiedam’ tentoonstelling start om 12.00 in het uur met
zich onder andere schilderijen van CoBrA-grootheden.
een Stedelijk rondvaart. Museum Op de Schiedam fluister boot over vertelt de gepassio de gids neerde de verhalen collec-
Dit arrangement ‘Dagje Schiedam’ start om 12.00 uur met
achter tioneurs de Piet monumentale en Ida Sanders. pakhuizen. In deze Daarna collectie is het bevinden genieten
een rondvaart. Op de fluister boot vertelt de gids de verhalen
van zich een onder lekkere andere lunch schilderijen in een restaurant van CoBrA-grootheden.
of op het terras om
achter de monumentale pakhuizen. Daarna is het genieten
vervolgens Dit arrangement het Stedelijk ‘Dagje Schiedam’ Museum Schiedam start om 12.00 te bezoeken. uur met
van een lekkere lunch in een restaurant of op het terras om
een rondvaart. Op de fluister boot vertelt de gids de verhalen
vervolgens het Stedelijk Museum Schiedam te bezoeken.
achter de monumentale pakhuizen. Daarna is het genieten
van een lekkere lunch in een restaurant of op het terras om
VVV Schiedam
vervolgens het Stedelijk Museum Schiedam te bezoeken.
Buitenhavenweg 9, Schiedam Deze actie geldt op dinsdag
VVV Schiedam
010-4733000
tot en met zondag, tot en met
info@vvvschiedam.nl
Buitenhavenweg 9, Schiedam Deze
september
actie geldt
2012.
op dinsdag
010-4733000
tot en met zondag, tot en met
VVV
info@vvvschiedam.nl
Schiedam
september 2012.
Informatie, voorwaarden en reserveren:
Buitenhavenweg 9, Schiedam Deze actie geldt op dinsdag
010-4733000 www.ontdekschiedam.nu/dagjeschiedam
Informatie, voorwaarden tot en en met reserveren:
zondag, tot en met
info@vvvschiedam.nl
september 2012.
2 e persoon gratis
Aanbieding
2 e persoon gratis
€ 36,50 p.p
2 e persoon gratis
www.ontdekschiedam.nu/dagjeschiedam
Informatie, voorwaarden en reserveren:
www.ontdekschiedam.nu/dagjeschiedam
ALLES IN DE
BOEKHANDEL
Boekhandel J.S. van Leeuwen
Broersvest 85
3111 ED Schiedam
Boekhandel Post Scriptum
Hof van Spaland 31
3121 CA Schiedam
MAAR OOK
COMPLEET OP
INTERNET
www.boekhandelvanleeuwen.nl
www.postscriptum.nl
Schiedam
Lange Haven 54-56
Tel. 010-4732751
Rotterdam-Centrum
Delftsevaart 26
Tel. 010-2132993
Rotterdam-H'berg
Bergse Dorpsstraat 25
Tel. 010-2180067
www.debontekoe.nl
Musis 16
Musis 14

SCHOOLSTOESTANDEN
OPENBARE BASISSCHOOL
DE SINGEL 100 JAAR
15 Musis
In 1899 moest de plaatselijke
commissie van toezicht op
het Lager Onderwijs opnieuw
constateren dat aan veel scholen,
zowel openbare als bijzondere,
het aantal leerlingen dat aan één
onderwijzer was toevertrouwd, te
groot was. En dat was ook geen
wonder; in de voorafgaande drie
decennia was de bevolking van
Schiedam met een derde gegroeid
tot ruim 27.000 inwoners. Het
aantal leerlingen was van 2.600 in
1871 gestegen naar 3.888 in 1899.
tekst: Jef Jansen
foto’s: Theo van Giezen en
Gemeentearchief Schiedam
De Onderwijswet had bepaald dat in elke gemeente
lager onderwijs zou worden gegeven, dat voor alle
kinderen toegankelijk diende te zijn. Ook diende
elke gemeente te voorzien in de kosten van het
lager onderwijs. En, het gemeentebestuur diende
ook het schoolgaan van kinderen van bedeelden,
onvermogenden en minvermogenden te bevorderen. De
wet maakte een onderscheid in het openbaar onderwijs,
verzorgd door gemeenten en het rijk, en het bijzonder
onderwijs, verzorgd door alle andere instanties, in
de regel godsdienstige en levensbeschouwelijke
instellingen.
Het bijzonder onderwijs in Schiedam bestond uit
de katholieke scholen Sint Jozef (met drie secties),
Sint Willibrordus, Sint Jan en Maria en verder uit
een christelijke en een gereformeerde school. Het
openbaar onderwijs bestond sinds 1859 uit drie
kosteloze scholen, beter bekend als de armenscholen,
twee tussenscholen en twee burgerscholen, één
voor jongens en één voor meisjes. Laatstgenoemde
scholen kenden een uitgebreider lespakket. Aan de
jongensschool werd ondermeer ook Franse les en
gymnastiek gegeven, aan de meisjesschool gymnastiek
en handwerken. De tussenscholen ontleenden hun
naam aan de tussenpositie die deze innamen tussen de
armenscholen en de openbare scholen met uitgebreider
lespakket. Ze waren bedoeld voor kinderen van ouders
die wel schoolgeld konden betalen maar niet het volle
tarief, in de regel kleine middenstanders. Het lespakket
van de armenscholen en de tussenscholen was

hetzelfde, de sociale herkomst van de leerlingen dus
niet.
In 1900 veranderden de openbare scholen van naam.
De jongens- en meisjesschool met uitgebreid leerplan
gingen heten scholen A en B, de armenscholen (ook
daar was het onderwijs nu niet langer kosteloos) C tot
en met E en de tussenscholen F en G.
Hoofd van school F, gelegen aan de Broersvest, was de
legendarische schoolmeester J.C. Sander, die in 1906 op
71-jarige leeftijd in het harnas overleed. Zijn opvolger J.
van Bochove ondervond het probleem van een te groot
aantal leerlingen per onderwijzer in zijn volle omvang.
In het schooljaar 1908 waren er 118 kinderen meer
aangemeld dan waar op de scholen plaats voor was.
Volgens het college van burgemeester en wethouders
Bouwtekening Gemeenteschool F, de latere Comeniusschool en OBS De Singel
was het duidelijk dat er nieuwe scholen moesten
komen, maar dat voorlopig een andere oplossing
moest worden bedacht. De bestaande school F, volgens
de wethouder van onderwijs een onding met haar 8
lokalen, moest dringend worden uitgebreid. Daarom
werden er drie extra klassen ondergebracht in de
voormalige armenschool aan het Broersveld. Om geen
subsidie mis te lopen, bedacht men een truc: uitbreiding
van een bestaande school leverde geen rijkssubsidie
op, stichting van een nieuwe wel. En dus hief het
gemeentebestuur eenvoudigweg school F op, om deze
Op 3 april 1912 kon de school
officieel geopend worden, net
voor het toen gebruikelijke begin
van het nieuwe schooljaar, de
week na Pasen. Burgemeester
Honnerlage Grete noemde
het gebouw een sieraad
voor Schiedam. Een van de
nieuwigheden was dat de drie
rijen schoolbankjes per klas op
een rails waren geplaatst, zodat
de vloer er onder makkelijk kon
worden schoongemaakt.
vervolgens opnieuw op te richten.
Hoewel er plannen waren voor de bouw van een
nieuwe school op het terrein achter de stadsdoelen,
had dit, gezien de omliggende industrieën, niet de
voorkeur van de gemeenteraad. In 1910 was de situatie
niet veel beter. Opnieuw waren er veel meer leerlingen
aangemeld dan er geplaatst konden worden en dus
werd dezelfde kunstgreep toegepast als in 1908. School
F werd nu vervangen door een tienklassige school,
nog steeds gehuisvest in de oude school van meester
Musis 16

Sander en in de voormalige stadsarmenschool aan het
Broersveld. Het socialistische raadslid Piet de Bruin
noemde deze gebouwen oude pakhuizen en stelde de
retorische vraag is dat nu een goede toestand (waarbij)
de kinderen worden verdeeld in die oude hokken? Een
andere kunstgreep was om de minimumleeftijd van de
leerlingen te verhogen, zodat er vanzelf aanmeldingen
afvielen.
Piet de Bruin stond niet alleen in zijn kritiek. De situatie
in Schiedam was zo nijpend dat er zelfs Kamervragen
werden gesteld. De geachte afgevaardigde van het
district Hoogezand, De Bruins partijgenoot K. ter
Laan, stelde “In een van de jongste nummers van
Het Volk lees ik (…): “Burgemeester en Wethouders
van Schiedam deelen mede, dat er bij de aangifte
van leerlingen voor de openbare lagere scholen 149
kinderen méér zijn aangegeven dan er plaatsruimte is.
Zij stellen nu voor den leeftijd voor toelating op 5½ jaar
te stellen, dan is het aantal nog maar 120. En misschien
gaan die afgewezen 29 dan wel naar bijzondere
scholen. De nieuwe school, die door Gedeputeerde
Staten reeds in 1907 geëischt werd, komt nog niet en
de 120 kindertjes die “te veel” zijn in den vollen zin van
het woord, zullen maar weer in een oud, reeds lang
verlaten schoolgebouw worden ondergebracht.”
De minister stelde zich op de hoogte van de Schiedamse
schooltoestanden, maar toch zou het nog meer dan een
half jaar duren voor er beweging in deze zaak kwam.
Dit was toen in een spoedeisende vergadering van
31 oktober 1910 aan de gemeenteraad toestemming
werd gevraagd het herenhuis met tuin, koetshuis en
paardenstal van de familie Hoek te kopen, gelegen
achter de Gedempte Broersvest. Het was de bedoeling
daar een geheel nieuwe school te bouwen met 13
klaslokalen en een gymnastieklokaal. Om de school
zo goedkoop mogelijk te bouwen, stelde het raadslid
Von Briel Sasse voor het ontwerp te laten maken door
ambtenaren van Gemeentewerken, maar dat moest dan
wel tijdig gebeuren, want anders zouden ze misschien
geen tijd daarvoor hebben. Een bezoeker op de publieke
tribune stelde het raadslid gerust: ambtenaren hebben
immers toch niets te doen. Maar volgens het raadslid
Van Westendorp waren de ambtenaren tot veel meer in
staat dan het bouwen van een school van twee of drie
luciferdoosjes.
De directeur van Gemeentewerken kon in december
het plan voor de nieuwe school F aan het college
voorleggen en in de februarivergadering van 1911
keurde de raad de bouw van de nieuwe school met
dertien lokalen en een aantal functionele ruimtes
goed. Het gymnastieklokaal zou bij nader inzien
niet in dit gebouw worden ondergebracht, maar
in het nabijgelegen voormalige Volksbadhuis aan
de Gedempte Broersvest. De aanbesteding kon
nu plaatsvinden. Laagste inschrijver was J. Van
Stuijvenberg te Den Haag voor een bedrag van 49.000
gulden. Bijzonder aan het gebouw was dat het een
fundering van gewapend beton had en dat het, voor
het eerst in Nederland, een centrale verwarming had
in combinatie met luchtverversing, aangelegd door
de Schiedamse firma Beukers. Het betonwerk en de
centrale verwarming werden apart aanbesteed. De
lokalen waren gericht op het zuidoosten, zodat er de
gehele dag zonlicht was.
17 Musis
Op 3 april 1912 kon de school officieel geopend
worden, net voor het toen gebruikelijke begin van het
nieuwe schooljaar, de week na Pasen. Burgemeester
Honnerlage Grete noemde het gebouw een sieraad
voor Schiedam. Een van de nieuwigheden was dat
de drie rijen schoolbankjes per klas op een rails
waren geplaatst, zodat de vloer er onder makkelijk
kon worden schoongemaakt. Het personeel van de
nieuwe school bestond toen, behalve uit bovenmeester
Van Bochove, uit zeven onderwijzers en vijf
onderwijzeressen. In het eerste schooljaar in het
nieuwe gebouw had de school 429 leerlingen.
Met ingang van 1 januari 1922 bestond de school
uit twee scholen, F-1 en F-2, beide onder een eigen
schoolhoofd. In dat jaar bevatte school F-1 189
leerlingen met zes klassen en F-2 234 met zeven
klassen. De nieuwe onderwijswet van 1920 stelde het
openbaar en het bijzonder onderwijs gelijk, maar in
de praktijk ging dat ten koste ging van het openbaar
onderwijs. De commissie van toezicht op het Lager
Onderwijs klaagde over de onophoudelijke wijzigingen
en Koninklijke Besluiten, waardoor de gang naar het
onderwijs bemoeilijkt werd. In 1924 constateerde de
commissie dat al deze wijzigingen tot de opheffing van
één gemeenteschool en tot een gedeeltelijke opheffing
van een tweede leidden. De klassengrootte kwam

oven de 40 leerlingen uit, wat de nimmer verflauwende
energie van het onderwijzend personeel vergde. In dat
jaar had school F-1 één klas boven de 40 leerlingen en
school F-2 vier.
In 1932 verhuisde school F-1 naar het Oude Kerkhof
en school A-1 voor uitgebreid lager onderwijs naar het
schoolgebouw aan de Singel waar een lokaal werd
ingericht voor het natuurkunde- en het tekenonderwijs.
Behalve het gewone lespakket kregen de leerlingen hier
ook Frans, Duits en Engels, wiskunde, handelskennis
en geschiedenis onderwezen. School F-2 voor gewoon
lager onderwijs bleef in het gebouw aan de Singel. Drie
jaar later hield school F-2 op te bestaan.
De algemene klacht in de jaren 1930 is de met de
economische inzinking gepaard gaande ingrijpende
bezuinigingen. En, net als in 1899 en 1924, werd
wederom geklaagd over te grote klassen en te weinig
lokalen.
Per 1 september 1941 werd de opleidingsschool A-2
gesticht, een lagere school ter voorbereiding op het
onderwijs aan de hbs en het gymnasium. Tegelijkertijd
werd de naam van de bestaande lagere school A-2
gewijzigd in F-2. De nieuwe school A-2 nam zijn intrek
in het gebouw aan de Singel, waar nu school A-1 en
school A-2 waren gevestigd. Beide scholen waren
toegankelijk voor jongens en meisjes.
De oorlogsperiode zou het schoolgebouw niet
ongeschonden doorkomen. Toen op 28 februari 1942
bommen op het Emmaplein en in de omgeving van
de Parallelweg vielen, sneuvelden de ruiten van de
school. In twee perioden, van 15 tot 25 april 1944 en
van 6 november 1944 tot 10 mei 1945, waren troepen
van de Duitse weermacht in de school ondergebracht,
met schade aan gebouw, interieur en leermiddelen tot
gevolg voor een bedrag van meer dan 10.000 gulden.
In 1947 ging de school voor uitgebreid lager onderwijs
A-1 terug naar het oude adres aan het Oude Kerkhof.
In plaats daarvan kwam er weer een school voor
gewoon lager onderwijs. Ook de naam van de
school veranderde. Was het bij bijzondere scholen
al lang gebruikelijk een school te vernoemen naar
een aansprekend persoon, de gemeente volgde die
gewoonte pas in 1947. In plaats van school A-1 voor
ulo en school A-2 voor gewoon lager onderwijs, waren
er nu twee scholen voor gewoon lager onderwijs
genaamd Comeniusschool 1 en 2. De school was
vernoemd naar de Tsjechische theoloog, filosoof maar
vooral onderwijshervormer (1592-1670), die pleitte
voor onderwijs aan iedereen als stap op weg naar de
wereldvrede.
De Singel vanaf de Rotterdamsedijk gezien met tegenover elkaar de Gemeenteschool F en de protestants-christelijke Groen van
Prinstererschool. Collectie Gemeentearchief Schiedam
Musis 18

In de jaren 1960 voorzag men dat de leegloop in
de binnenstad zou leiden tot daling van het aantal
leerlingen op Comenius-A tot onder het door de wet
vereiste aantal van honderd leerlingen. Besloten werd
daarom elk jaar één leerjaar van school A op te heffen
en die in de Comeniusschool-B op te laten gaan, zodat
in het leerjaar 1972/1973 alleen Comenius-B overbleef.
Desondanks was deze school op een gegeven moment
de dunstbevolkte van de binnenstad. Maar dankzij
de demografische ontwikkelingen steeg in het begin
van de jaren 1970 het leerlingtal aan Comenius-B
weer. De school onderging een drastische verbouwing
en bood inmiddels ook onderdak aan een openbare
kleuterschool. Ook deze school, Het Draaitolletje,
19 Musis
kampte met een te klein leerlingaantal, maar omdat
het de enige kleuterschool was in de buurt, bleef
deze school voorlopig open. In 1975 waren zowel
de Comeniusschool als Het Draaitolletje alweer zo
in omvang gegroeid dat een acuut ruimteprobleem
ontstond. De Comenius moest gebruik maken van een
dependance in de school aan het Oude Kerkhof. In 1976
kon Het Draaitolletje ruimte in de tegenovergelegen
Rehobothmavo in gebruik nemen maar in 1984 nam het
wederom zijn intrek in de Comeniusschool na weer een
stevige verbouwing. De in 1985 van kracht geworden
Wet op het Basisonderwijs voegde het kleuteronderwijs
en het lager onderwijs samen. Comenius en Het
Draaitolletje gingen nu verder als één school onder
de naam Openbare
Basisschool De Singel. In
dat jaar telde de school 150
leerlingen.
De sterke groei dwong
de school ook andere
locaties in gebruik
te nemen. Wederom
werd Singel 24, waar
eerder Het Draaitolletje
noodgedwongen was
ondergebracht, in
gebruik genomen. Ook
schoolruimten in de
Galileïstraat (1999) en
de Buijs Ballotsingel
(2004) kwamen erbij.
Het schoolgebouw aan
de Singel kreeg in 1998
opnieuw een verbouwing
te verduren. De school telt
nu 820 leerlingen, verdeeld
over 33 groepen in drie
vestigingen.
Hoe lang blijft het
schoolgebouw aan de
Singel nog bestaan? In het
Integraal Huisvestingsplan
Onderwijs 2009-2025 is de
constatering opgenomen
dat de betonnen
paalfundering, in 1912 nog
geprezen als bijzonder
element, in slechte staat
verkeert. Omdat de
kosten van vervangende
nieuwbouw nagenoeg
gelijk zijn aan de kosten
van funderingsherstel,
ziet het ernaar uit dat
het gebouw zal worden
gesloopt en door een nieuw
zal worden vervangen.
Hiermee zal de school
hetzelfde lot ondergaan als
de legendarische school van
meester Sander.
Singel 5

EEN SCHOOL VOOR WIJK
EN GRACHTENGORDEL
Honderd jaar is een
eerbiedwaardige leeftijd voor
een school, maar ook een relatief
getal. Want wat is een school nu
eigenlijk? Zijn het de leerkrachten
en leerlingen? Of hebben we het
over een gebouw? In 2012 viert
Openbare Basisschool De Singel
haar honderdjarig bestaan; zo oud
is immers haar hoofdgebouw. Maar
geldt die leeftijd ook voor de stijl van
lesgeven? Voor de identiteit van de
school? Daar lijkt het wel op.
tekst: Theo van Giezen en Robert van Herk
foto’s: collectie Theo van Giezen
Woensdagochtend. Om iets voor half negen is het een
drukte van belang aan de Achtersingel. Een blanke
vader parkeert zijn bakfiets - de linkse equivalent van
de rechtse Hummer – en levert zijn zoontje af bij het
hoofdgebouw van OBS de Singel; een statig pand met
een vleugje jugendstil. Kennelijk mag een Antilliaans
jongetje al zelf naar school fietsen; hij parkeert zijn
rallyfietsje onder aan de afrol achter “het Hema-flat”.
Een Turkse moeder duwt haar onwillige zoontje de
school binnen. Iedereen wordt bij de entree begroet
door een aardige juf. Ze doet exact om half negen de
deur dicht.
OBS De Singel, al honderd jaar een baken in het
Singelkwartier, heeft over leerlingen niet te klagen. 850
kinderen telt ze nu. Tegen het eind van het schooljaar
loopt dat, door instromende kleuters, zelfs op tot 900.
Daarmee is de Singel de grootste school van Schiedam.
De kinderen wordt niet alleen in het hoofdgebouw
ondergebracht - dat zou niet passen - verderop in de
wijk heeft de school nog drie locaties. Daardoor is
er eigenlijk sprake van vier afzonderlijke schooltjes.
Prettige scholen, die niet alleen bezocht worden door
kinderen uit de wijk, maar ook uit andere delen van
Schiedam.
Kakkersschool
“Het was en is geen kakkersschool”, zegt oudleerling
Joke Hol (68). Ze bezocht in de jaren 1950 de
Comeniusschool, de voorganger van OBS De Singel
die in 1985 samen met kleuterschool Het Draaitolletje
op zou gaan in de huidige basisschool. In Joke’s tijd
was de Comeniusschool een begrip: wereldberoemd in
Schiedam. Dat was niet in de laatste plaats te danken
aan haar gerespecteerde directeur, meneer Bijloo.
Een legendarisch hoofdmeester. Veel Schiedammers
kunnen zich hem nog steeds voor de geest halen: een
statige man met een in brillcream gedrenkte autoriteit.
Ook in de tijd van Bijloo was de Comeniusschool een
grote school met parellelklassen. Opvallend, want
het overwegend katholieke Schiedam beleefde de
hoogtijdagen van de verzuiling. Alles deed je binnen
je eigen zuil: je ging naar je eigen katholieke kapper,
katholieke groenteboer, katholieke slager; je las je eigen
katholieke krant; en speelde je eigen katholieke potje
voetbal. En dus zou je verwachten dat het katholieke
onderwijs het gros van de leerlingen voor de neus van
de openbare Comeniusschool wegkaapte. Toch niet.
Ook toen was de school al in trek. En net als nu niet
alleen in de eigen wijk, maar ook bij ouders uit andere
buurten.
“Het was een duidelijke school”, verklaart Joke: “Met
heldere regels. En iedereen was er welkom, of je nu
katholiek was of protestant. Dat maakte niet uit. Ik weet
nog dat er een poster voor het raam hing met de slogan:
‘Onverdeeld naar de openbare school!’” Ouders die hun
kinderen buiten het keurslijf van hun zuil wilden laten
opgroeien, kozen voor de Comeniusschool. En eigenlijk
zien we dat nog steeds gebeuren, ook al bestaan de
zuilen van toen niet meer. Tegenwoordig zien we de
segregatie van autochtone en allochtone leerlingen;
een soort etnische verzuiling van onze multiculturele
maatschappij. Steeds vaker zijn scholen overwegend
zwart of spierwit. Maar niet op De Singel. De geest van
hoofdmeester Bijloo waart nog steeds rond: iedereen is
welkom.
Bijna gesloten
Toch was De Singel niet altijd synoniem voor een
overvloed aan leerlingen. In 1985, toen het Comenius
overging in De Singel, bungelde de school, met
minder dan 150 leerlingen, gevaarlijk dicht tegen de
opheffingsnorm. Het is aan het energieke beleid van
de huidige directeur, Margaret Gosens, te danken dat
de school langzaam maar zeker uit het dal kroop. En
Musis 20

hoe! Ze profileerde de school daadkrachtig als een thuis
voor elke Schiedammer en wist met creatieve projecten
regelmatig het plaatselijke nieuws te halen. Vandaar
ook, ongetwijfeld, dat het honderdjarig bestaan van de
school in vrijwel alle Schiedams media aandacht kreeg.
Ook in Musis. Net als hoofdmeester Bijloo veranderde
directeur Gosens haar school in een magneet voor
kinderen vanuit de wijk en daarbuiten. Zelfs kinderen
die aan de Lange Haven wonen, Schiedams bescheiden
grachtengordel, of in de voormalige ziekenhuisbuurt,
weten de Singel te vinden. Dat was in de tijd van
hoofdmeester Bijloo ook al zo.
Concurrentie met de Erasmusschool
“Als je aan de ‘goede’ kant van de BK-laan
woonde, ging je vroeger bijna automatisch naar
de Erasmusschool. Toch wist de Comeniusschool
ook kinderen uit deze buurt te trekken”, vertelt Lex
Tigges (74). Tigges was eind jaren 1960 directeur
van de Schiedamse Thorbeckeschool en herinnert
zich hoofdmeester Bijloo goed: “Bijloo afficheerde de
Comeniusschool als een vernieuwingsschool. Dat trok
progressieve ouders van buiten het Singelkwartier
aan. Pierre Jansen bijvoorbeeld, de directeur van het
Stedelijk Museum. Eind jaren 1960 gaf hij voor één
van zijn zonen de voorkeur aan de Comeniusschool
boven mijn Thorbeckeschool. Naar eigen zeggen
omdat het Comenius een vernieuwingsschool was.
Dat vond ik heel frustrerend, want juist op mijn school
werden de echte vernieuwingen doorgevoerd.” Waar
de vernieuwingen op de Comeniusschool op gebaseerd
21 Musis
waren, is anno nu moeilijk te achterhalen. Joke Hol: “We
hadden tafeltjes in plaats van bankjes; wij schreven in
blokschrift in plaats van het gangbare schuine schrift en
we hadden letters in plaats van cijfers op ons rapport.”
De vernieuwing zat hem dus meer in vorm dan in
inhoud, want de stijl van onderwijs was traditioneel
klassikaal. Ook de vaak gememoreerde parallelklassen
op het Comenius waren geen teken van vernieuwing.
Niks gelijke kansen voor iedereen. De zesde klas van
meester Utens was voor de minder getalenteerde
leerlingen, terwijl de zesdeklassers van hoofdmeester
Bijloo werden klaargestoomd voor HBS en Gymnasium.
Comenius A of B
En naast de parallelklassen kende de Comeniusschool
nog een opmerkelijke tweedeling. Tot in de jaren
zestig huisvestte het gebouw namelijk twee aparte,
zelfstandige scholen. Comenius A en Comenius
B. Comenius B was de “bovenschool” van meneer
Bijloo, bedoeld voor de meest talentvolle kinderen
die voorbereid werden op de HBS. En Comenius A, de
“benedenschool” van hoofdmeester Van Woerkom,
was voor het gewone volk. Meer dan een carrière op
de ambachts- of huishoudschool zat er voor leerlingen
van A niet in. Er viel dus wel wat af te dingen aan
de onverdeelde schoolgang. Iedereen was inderdaad
welkom, net als tegenwoordig op De Singel, maar wel
gesorteerd op afkomst en/of intelligentie.
“Op Comenius A noemden de kinderen de leerkrachten
‘meester’ of ‘juf’”, herinnert Joke Hol zich: “Op
Comenius B zeiden we meneer of mevrouw.” Een
subtiel onderscheid, maar zo zorgde Bijloo er kennelijk
voor dat de concurrentiestrijd met het Erasmus in
ieder geval niet werd verloren op etiquette. Ook
leerlingen van de goede kant van de BK-laan konden
zich zo thuis voelen op het Comenius, althans op
Comenius B. Daar zorgde trouwens ook de architectuur
voor. De Erasmusschool, inmiddels gesloopt, en het
schoolgebouw aan de Singel vertoonden opvallend veel
gelijkenis. De gevel, de indeling van de hal en lokalen…
ze waren praktisch inwisselbaar. Daar zat overigens
geen gedachte achter. Het was een logisch gevolg van
twee gebouwen door één stadsarchitect, A.P.P. Roovers.
Wederzijds respect
Iets na half negen. Alle leerlingen zijn binnen. De
vrolijke kinderstemmen op straat zijn vervlogen.
Enkele ouders, vooral moeders, babbelen nog na voor
het schoolgebouw. Op het eerste gezicht wil het nog
steeds niet mengen. Blanke ouders praten vooral met
blanke ouders; Turkse met Turkse en Antilliaanse met
Antilliaanse. Niets nieuws onder de zon. Ook op de
Comeniusschool mengden rijke ouders maar moeizaam
met het arbeidersvolk. Belangrijk was echter dat er
wederzijds respect was, of in ieder geval tolerantie. Net
als nu. De winst werd en wordt behaald bij de leerlingen
zelf. Die leren kinderen van buiten hun eigen subcultuur
kennen en worden zo voorbereid op een leven in onze
heterogene maatschappij. Honderd jaar onderwijs op
OBS De Singel mag daarom met recht gevierd worden.
Een respectabele leeftijd voor een gebouw en een
mooie leeftijd voor een school waar altijd iedereen
welkom is.

GEEN WEDER-
OPBOUW OP OPEN
MONUMENTENDAG
‘Arm en rijk’ was het thema van
de Open Monumentendag 2012.
Schiedam koos – het wordt bijna
traditie – echter voor een andere
invalshoek namelijk het groen in
deze stad. Ook mooi natuurlijk,
maar als er in Nederland één
stad is waar het thema arm en
rijk’ bepalend is geweest voor de
stedenbouwkundige ontwikkeling
dan is het wel Schiedam. Al vanaf
1910, toen de SDAP-voorman en
latere wethouder Piet de Bruijn, zijn
brochure schreef over de erbarmelijke
omstandigheden waaronder de
Schiedamse arbeiders werkten en
woonden, werd de armoede van het
oude Schiedam vast beleidsgegeven.
Bijna tot op de dag van vandaag is
het wegwerken van de sporen van
vroegere armoede het leidend motief
is geweest bij stadsontwikkeling
en stadsvernieuwing. Dit is
eigenlijk zo goed gelukt dat de het
arbeidsverleden van de Schiedamse
binnenstad, vrijwel volledig is
weggevaagd. Maar gelukkig heeft
Schiedam in oktober de ‘Nacht
van de geschiedenis’ waarin Han
van der Horst cs wel aandacht
durven besteden aan ‘Arm en rijk in
Schiedam’.
tekst: Wim Henkes
Voor wie het naslaan de brochure van De Bruijn een
stap te ver is en al evenmin de beschikking heeft over
‘Staken en stempelen’ van Henk Slechte kan in de
bibliotheek terecht voor de in de bundel ‘Sjofelen’
verzamelde verhalen van Henri Hartog(1869-1904).
Hierin geeft deze onderwijzer aan de armenschool en
zoon van de gemeenschap van zeer ‘kleine Israëlitische
kleinhandelsmenschen’ een méér dan schrijnend
beeld van het leven van de arbeiders in de bedompte,
stinkende binnenstad van Schiedam.
In Schiedam is niets meer dat aan dit verleden
herinnert. Met de toenemende invloed van
de socialisten in de Schiedamse raad en het
gemeentebestuur werd de roep om af te rekenen met
het verleden als vanaf de late jaren ’30 van de vorige
eeuw een mantra dat in vrijwel elk stuk en elk artikel
met stedenbouw en stadsontwikkeling tot onderwerp.
Ook na de Tweede Wereldoorlog ging het
stadsbestuur hierop door. Het ‘Memorandum over de
Stedenbouwkundige ontwikkeling van Schiedam’, dat
vanaf 1948 tot ver in de jaren ’60 het belangrijkste
beleidsstuk voor de stadsvernieuwing was, ging uit van
een volledig neerhalen van de oude, volkse binnenstad.
Zonder enige terughoudendheid werd daarom gesloopt
wat er te slopen viel, zelfs als er geen enkele reden toe
bestond of plannen waren gemaakt voor vervangende
nieuwbouw.
Ook werd door planmatige verwaarlozing van de
binnenstad en tegenwerking van verbeterplannen
kunstmatig inhoud gegeven aan het argument van
verkrotting. Dit gold niet alleen voor de woningen,
maar ook straten als de Nieuwe Buurt, Zijlstraat, St.
Annazusterstraat en Schie. Momenteel zouden heel
wat buurtjes, huizen en hofjes als kleinood worden
gekoesterd wat toen zonder pardon, zelfs zonder dat de
noodzakelijke procedures werd neergehaald.
Niet van horen zeggen
In de conflicten met de voorstanders van behoud van de
oude buurten schrokken burgemeester en wethouders
niet terug voor intimidatie en verdraaien van de
werkelijkheid. Nagenoeg alle her bestuur welgevallige
publicaties over de Schiedamse binnenstad tussen 1910
en 1970 schermen veelvuldig met de ‘verpauperde
binnenstad’. Wie echter in de beschikbare archieven
op zoek gaat naar objectieve gegevens op dit punt zal
verbijsterd moeten constateren dat deze verpaupering
door geen enkel objectief onderzoeksgegeven wordt
bevestigd. In de loop der tijd was dit begrip een
mantra geworden, dat zo vaak werd herhaald dat
het in de publieke en bestuurlijke opinie waarheid
werd.. Achteraf mag worden vastgesteld dat de
tegenstanders van de grootschalige sloop van de
Schiedamse binnenstad gelijk hebben gekregen en wie
de moeite neemt om de krant erop na te slaan wordt
in de indruk bevestigd dat de toenmalige bestuurders
letterlijk hebben gelogen dat het gedrukt stond om
hun sloopwoede bot te rechtvaardigen. Zelfs de
mooiste delen van de stad, de Lange en Korte Haven,
en omgeving van de Noordvest worden ontsierd door
smakeloze nieuwbouw op de plaats van gesloopte
branderijen en woonbuurten. Zonder overdrijving mag
worden gezegd dat het negeren van het volkse verleden
van Schiedam en eigendunk het lelijkste hebben
bovengehaald in achtereenvolgende bestuurders als
Roelfsema, Bolmers, Zijdeveld en Reijnhout.
De omvangrijke sloopoperatie gedurende twintig
jaar heeft oud-wethouder Cor Bolmers de bijnaam
‘sloper van Schiedam’ bezorgd. Ten onrechte. De
planmatige vernieling de erfenis van het Schiedamse
proletariaat –inclusief de sloop van de Brandersbuurt
nam ver voordat Bolmers zijn entree in de politiek
maakte een aanvang. En pas na hem zou deze een
treurig hoogtepunt krijgen in de afbraak van het
prachtige, door Piet Sanders ontworpen hoofdgebouw
van Weeshuis der Hervormden, de Laan, de Lange
en de Korte Achterweg, het Willemshofje, Nieuwe
Buurt en de Baanstraten. Daarvoor was de eveneens
PvdA-wethouder Chris Zijdeveld verantwoordelijk.
Musis 22

Wie hiervoor belangstelling
heeft en een compleet
overzicht wil hebben van alle
controverses en conflicten kan
in de bibliotheek goed terecht
in Bram Uils geschiedenis
van provo en flowerpower in
Schiedam in ‘Niet van horen
zeggen’.
Onderzoeken vol meet-
en zichtbare resultaten
Het uitgummen van de
uiterlijke armoede was ook
een belangrijk gegeven in
de besluitvorming rond
de stadsontwikkeling in
de wederopbouwperiode
in Schiedam. Over de
stedenbouwkundige
ontwikkeling van Schiedam
in deze periode en de
architectuur in dit tijdvak
zijn twee zeer gedetailleerde
studies verschenen. Deze zijn
officieel aan de gemeenteraad
aangeboden, maar wat de
verdere status van deze stukken
zal zijn, is nog onzeker. Gesteld
is wel dat ze gebruikt zullen
worden bij de ontwikkeling
van toekomstig beleid, maar
aan de grote betekenis van
beide studies is nog geen
aandacht besteedt. Tijdens de
voorbereiding van de Open
Monumentendag had het voor
de hand gelegen om aan beide
studies aandacht te geven in
het licht van de politiek wil
om alles dat herinnerde aan
Schiedam jeneververleden
en dan vooral de arbeiders
daarin met de grond gelijk
te maken. In de uitgave ‘Een
omgeving licht en blij van kleur,
waarin Hans van der Sloot
de ontwikkeling schets van
de stadsontwikkeling na de
Tweede Wereldoorlog tekent hij
uit de mond van de toen verantwoordelijke ambtenaren
op hoe met de sloop van contingenten woningen in de
binnenstad die best gespaard hadden kunnen worden,
Den Haag werd overtuigd om extra inspanningen in de
wederopbouw te sanctioneren. H Schmitz concludeert
in zijn proefschrift, ‘Schiedam in de tweede helft van de
negentiende eeuw’ dat bij het begin van de twintigste
eeuw weinig meer herinnerde aan het Schiedam van
vijftig jaar daarvoor. Wat hij niet kon weten, was dat
honderd jaar later exact dezelfde gevolgtrekking kon
worden gemaakt. Van het kenmerkende Schiedam dat
in de jaren ’50 nog vol leven was, is in het begin van
de eenentwintigste eeuw niets meer over. Schiedam
heeft elke herinnering aan zijn arbeiders in de
jeneverindustrie om zeep geholpen. En vergenoegt zich
23 Musis
ermee zich op Open Monumentendag te vermeien in
het groen.
Het is ronduit zonde dat aan het ‘Onderzoek naar de
Schiedamse stedenbouw uit de wederopbouwperiode
en een inventarisatie van architectuur en beeldende
kunst in wederopbouwwijken’ door respectievelijk
Hebly Teunissen architecten uit Delft en architect
Rikkert Wijk uit Schiedam dat in 2011 verscheen, niet
meer aandacht wordt besteed. Van alle theorie en
beschouwingen over de toekomst van Schiedam,
de groei tot een grote welvarende gemeente en de
schoonheid van de nieuwe stadswijken die in het
verleden zijn verschenen, geven Hebly Teunissen
architecten en Rikkert Wijk de zicht- en meetbare

Het Fonds scHiedam Vlaardingen e.o. is op zoek naar een nieuw
bestuurslid
Stichting Fonds Schiedam Vlaardingen e.o. heeft als doelstelling om de kwaliteit van de samenleving
te verhogen door het verlenen van financiële steun aan, of het zelf realiseren van projecten van algemeen
maatschappelijk belang met een ideële of sociale strekking. Het Fonds verstrekt donaties aan organisaties
die zich inzetten voor de maatschappij. Op het gebied van maatschappelijk welzijn, sport en vrije tijd,
kunst en cultuur, educatie, gezondheid en natuur en milieu worden jaarlijks 400 aanvragen behandeld.
Kijkt u op onze website voor de vacaturetekst: www.fondssv.nl/organisatie/vacatures
Musis 24

esultaten. Het eerste deel van de studie door Hebly
Teunissen architecten vat een belangrijk uitgangspunt
als volgt samen: ‘De Wederopbouw is historisch
gezien [eveneens] belangwekkend vanwege de grote
veranderingen die optraden in planologie, stedenbouw,
architectuur en bouwnijverheid. Het was een periode
met een verscheidenheid in opvattingen daarover.
Vooral tot eind jaren vijftig waren er felle discussies
tussen diverse
uitgesproken meningen’. In Schiedam komt dit
tot uitdrukking in het volgen van traditionele
stedenbouwkundige opvattingen in modernistische
trant door Joszef Hórváth met een zwaar accent op
het stedelijk groen en recreatievoorzieningen. Al in
het begin constateren de onderzoeker dat in het begrip
Wederopbouw in Schiedam tevens de stadsuitbreiding
ten behoeve van de groei als industriestad en
centrum van scheepsbouw waren vervat, alsmede de
stadsvernieuwing tengevolge van het slopen van de
binnenstad.
De waardering van de naoorlogse wijken in Schiedam
is door de onderzoekers grotendeels gebaseerd op de
criteria van de Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed. Die
het onderzoek van de wederopbouwarchitectuur in alle
grote Nederlandse steden stimuleert. De onderzoekers
beoordeelden de wijken op cultuurhistorische waarden,
stedenbouwkundige en architectonische waarden,
ensemblewaarden, gaafheid en herkenbaarheid en
zeldzaamheid.
Bij zeldzaamheid werd gekeken of een ontwerp
binnen het oeuvre van de ontwerper of in Schiedam
relatief weinig voorkomt. De onderzoekers hebben de
naoorlogse wijken, ensembles en bijzondere plekken
25 Musis
gewaardeerd op al deze aspecten en daar is een score
uitgekomen, die een vergelijkbare waardering van de
gebieden, ensembles en plekken oplevert.
Ideologie en praktijk
De eerste uitbreiding rond de Troelstralaan in de Nieuwlandse Polder; ‘de Hongerput’.
Collectie Gemeentearchief Schiedam.
Van het kenmerkende
Schiedam dat in de jaren
1950 nog vol leven was,
is in het begin van de
eenentwintigste eeuw niets
meer over. Schiedam heeft elke
herinnering aan zijn arbeiders
in de jeneverindustrie om
zeep geholpen. En vergenoegt
zich ermee zich tijdens Open
Monumentendag te vermeien
in het groen.
Helder en voor de [betrekkelijke] leek prettig leesbaar
zetten de onderzoekers de ideologie van de direct
naoorlogse stedenbouw uiteen. ‘De organische
stedenbouw is een vorm van stedenbouw waarbij de
stad wordt beschouwd als een levend organisme’,
schrijven ze. ‘De onderdelen van de stad worden
beschreven alsof het lichaamsdelen zijn. In het

concept van de organische stad zijn uitbreidingen
(uitbreidingswijken) als organen onderdeel van het
stadsorganisme. Groene urban motorways verbinden
als aderen en zenuwbanen van de stad de wijken
en buurten met elkaar. Open ruimtes functioneren
als longen. Groene wiggen verdelen de stad in
wijken. Samen met kerken en scholen zorgen deze
voorzieningen ervoor dat het organisme goed kan
functioneren. In Schiedam is organische stedenbouw
een vervolg op de vooroorlogse monumentale, op een
coherent stadsbeeld gerichte vorm van stadsuitbreiding.
Hét voorbeeld van organische stedenbouw in Schiedam
is de wijk Nieuwland, waar de stedenbouwkundige in
gemeentelijke dienst Joszef Horváth van 1950 tot 1960
zijn stempel op drukte.’
Dit laatste is overigens niet helemaal juist. In het
maandblad de Schiedamse Gemeenschap zijn het met
name de architect Emile Groosman die in navolging
van de gezaghebbende visie van de Rotterdamse
adjunct-directeur van Gemeentewerken ‘De stad der
toekomst, de toekomst der stad’ (1946) het organisch
toekomstmodel van Nieuwland beschreef en de
visionaire landschapsarchitect J.J. Schippers die in
vele artikelen uiteenzette hoe het landschappelijk
karakter stedenbouwkundig moest worden ingepast.
Ook cultuurdragers als onder vele anderen de auteur
en jurist Marinus M. van Praag en de directeur van het
Stedelijk Museum Daan Schwagermann deden een duit
in het zakje en bepleitten een nieuwe stad waarin alle
plaats moest zijn voor licht, ruimte en kleur. Zonder
Hórváth tekort te willen doen, mag gevoeglijk worden
gesteld dat hij in Schiedam één van velen was.
Bos introduceerde in Rotterdam de wijkgedachte als
centraal element in de stadsuitbreiding. Zijn idee
was dat nieuwe woonwijken een satellietmodel
moesten volgen, waarin alle voorzieningen, zoals
kerken, winkels, scholen en woonbuurten, waren
ondergebracht zodat deze wijk zelfstandig kon
functioneren. Deze woorden werden door Emile
Groosman bijna letterlijk herhaald bij de aanvang
van de bouw van een nieuwe woonwijk rondom
een eigen centrum, het Wibautplein. Hierop waren
ontmoetingsruimten, een dependance van de
bibliotheek en gezondheidcentrum gesitueerd. Ook
was er ruimte voor een gedifferentieerde en zelfs luxewinkelstand.
Het Wibautplein was een echt centrum
voor een welgestelde, jonge buurt, in de Schiedamse
volksmond vanwege de forse huren, spottend de
‘Hongerput’ genaamd. Naast Tuindorp Kethel noemen
de onderzoekers Nieuwland een goed voorbeeld van
zo’n zelfstandige wijk, waarin de wijkgedachte tot op
de dag van vandaag een rol van betekenis heeft en
Schiedam het genoegen mag smaken dat de centrale
winkelstraat, de Nolenslaan, nog steeds tot de drukst
bewandelde straten van de stad behoort.
Schiedam was trots op de resultaten die in de
wederopbouwperiode werden geboekt. De
onderzoekers vatten de eerste periode aldus samen:
‘In een interview met Gerard Lutke Meijer in De
Schiedamse Gemeenschap van 1959, bestempelt Mr.
J.W. Peek, burgemeester van Schiedam van 1946 tot
De prestigieuze hal van de Grensflat en het centrale
trappenhuis- ontwerp Spruijt en Den Butter. Foto Chr. Breur,
Collectie Gemeentearchief Schiedam
Musis 26

1964, het jaar 1959 als een
mijlpaal in de geschiedenis van
de stad’, ‘Voor de komende
decennia staat het beeld
van onze tijd nu vast. Dat
is het resultaat van al het
voorbereidende werk der
laatste acht à negen jaren.
... Eigenlijk was de opening
van Restaurant Europoort
reeds de bekroning van ons
recreatieplan. [...] De Groene
Gordel sluit als een geheel. [...]
Bewust hebben wij gestreefd
naar een gezonde harmonie
tussen de stad als werkstad en
als leef-stad, want het gaat er
niet om een hoop mensen in
onze stad op te bergen, maar
om hen er gezond en gelukkig
te laten leven.’
Gemiste kans
In de inleiding van het tweede
deel van het onderzoek geeft
architect Rikkert Wijk op
detailniveau een overzicht van
de in de wederopbouwperiode
gerealiseerde architectuur. Wijk
hanteerde hierbij de uitgebreide
nationale definitie wat onder
het begrip cultuurhistorisch
erfgoed moet worden begrepen
waar het om architectuur
gaat, namelijk de resultaten
van (steden)bouwkunst uit de
periode 1940-1965 en omvat
zowel het feitelijk herstel
van oorlogsschade als de
stadsuitbreiding en vernieuwing
met inbegrip van interieur en
toegepaste kunst.
In dit deel beschrijft
Rikkers Wijk vele tientallen
bouwwerken en geeft
tot in detail aan waarom
deze als voorbeelden van
wederopbouwarchitectuur
kunnen worden beschouwd,
hun waarde als object of
als onderdeel van een ensemble en zeldzaamheid
in lokaal of zelfs nationaal verband. Als extra geeft
Wijk bovendien een overzicht van toegepaste kunst
in de openbare ruimte en beperkt zich daarbij niet
tot objecten die in deze periode in opdracht van de
overheid of instellingen tot stand zijn gebracht, maar
besteed op gelijkwaardige basis ook aandacht aan
particuliere versieringen. Hiermee completeert Rikkert
Wijk de meer algemene beschouwing van het eerste
deel door Hebly Teunissen architecten en geeft hieraan
een menselijke maat. Het resultaat van Wijks onderzoek
is een wandeling langs al het bijzondere en minder
bijzondere dat in de periode 1945 (in de oorlogsjaren
werd in Schiedam nagenoeg niets gebouwd) en 1965
verrees en laat vooral zien hoe de grote ambities van
27 Musis
deze tijd zich tot op het kleinste niveau van bijvoorbeeld
een transformatorhuisje aan de Couwenhovenstraat
materialiseerden.
Eén zin in de samenvatting van Rikkert Wijk stemt
extra tot nadenken namelijk waar hij meedeelt dat zijn
onderzoek diende om meer aandacht te geven aan de
naoorlogse bebouwing in het kader van de beleidsnota
Monumenten 2008-2012. Gegeven het feit dat in
Schiedam in de periode 1945-1965 definitief dacht af
te rekenen met de armoede uit het verleden en beide
rapporten duidelijk in zicht- en tastbare resultaten
vertellen welke ambities hierbij een rol speelden,
zouden ze, juist in het eindjaar van de beleidsnota
Monumenten, een prachtig uitgangspunt zijn voor een
Open Monumentendag.

De nieuwste collecti es
merkbrillen zijn binnen
Prada, Trussardi, Tom Ford en
alle andere topmerken!
* Bij inruil van uw oude bril ontvangt u € 75,- korti ng bij multi focale glazen en € 35,- korti ng bij enkelvoudige glazen. Geldig bij aankoop van een bril uit de
nieuwste collecti es i.c.m. de nieuwste generati e glazen. Vraag in de winkel naar de voorwaarden. Tempel Opti ek verzorgt uw declarati e bij alle bekende
zorgverzekeraars. Deze acti e geldt tot 31 maart 2012.
Schiedam
Hoogstraat 2
3111 HH Schiedam
tel. (010) - 473 59 19
Handling HACCP Cleanroom
Drukwerk Printen Mailing
Postbezorging Houtindustrie
Groen- en Milieuservices
Detachering Enquêtes
Arbeidsintegratie
Tel. (010) 204 10 00
www.tempelopti ek.nl
€ € € € € € € € € 75,- 75,- 75,- 75,- 75,75,75,- 75,- 75,-
kor ti ng * kor kor korkorkor ti ti ti ti ti ng ng ng ng ng
Bij inruil van uw
oude bril
Musis 28

29 Musis
Zorgen voor de stad
Dat doen we graag samen met u. Op straat en
in de wijk. Wij verzorgen het onderhoud van de
openbare ruimte en halen uw huis-, tuin- en
grof afval op. Zo houden we samen onze stad
schoon en leefbaar.
Schoon
is wel zo
gezellig
Tips of vragen?
Bel 010-262 1000 of kijk op www.irado.nl
Samen houden we Schiedam schoon
ALLES IN DE
BOEKHANDEL
Boekhandel J.S. van Leeuwen
Broersvest 85
3111 ED Schiedam
Boekhandel Post Scriptum
Hof van Spaland 31
3121 CA Schiedam
MAAR OOK
COMPLEET OP
INTERNET
www.boekhandelvanleeuwen.nl
www.postscriptum.nl

SCHIEDAMMERS
MOETEN LEREN
MET ANDERE OGEN
NAAR
DE HOOGSTRAAT
TE KIJKEN.
Als mijn vader een halve eeuw geleden op zaterdagmiddag
van zijn werk thuis kwam, ging hij zich
onmiddellijk scheren. Ook trok hij een behoorlijk pak
aan want als degelijk Schiedams werkman hoorde hij
nu met moeder en kind “naar de stad” te gaan. Die regel
gold voor heel de stad, misschien met uitzondering
van de Gorzen. Tegen een uur of drie kon je op de
Hoogstraat dan ook over de hoofden lopen. Aan beide
kanten van de straat bevonden zich smalle trottoirs
waarop mensen zich voor de etalages verdrongen.
Toch was ook de rijweg het domein van de voetgangers.
Zij flaneerden onder de elektrische straatlantaarns, die
ver boven hun hoofden zachtjes deinden in de wind,
want ze hingen aan draden die tussen de gevelwanden
waren gespannen.
Kleine speciaalzaken
tekst: Han van der Horst
foto’s: Cornelia Montfoort
De Hoogstraat was het domein van kleine
speciaalzaken. Je kon het zo gek niet bedenken of het
was ergens wel te koop. Voor de tweede Wereldoorlog,
had A. van Duinhoven, oprichter en voorzitter van de
eerste grote winkeliersvereniging, dan ook de leuze
verzonnen “De Hoogstraat is Uw warenhuis”. Grote
winkelketens hadden Schiedam nog niet bereikt. De
Hema op de Koemarkt was weliswaar een ankerpunt in
het geografisch inzicht van de meeste Schiedammers
maar daar bleef het toch wel bij. Het was dus aan
vaak traditionele familiebedrijven om Van Duinhovens
droom te realiseren en zij deden dat meet verve
Wie zich die Hoogstraat nog voor de geest kan halen,
wordt alleen maar somber gestemd als hij besluit op
een middag naar de stad te gaan.. Je ziet als het ware
de condens nog opstijgen uit de neusgaten van de
zware trekpaarden voor de wagens van Van Gent en
Loos. Je hoort hun gesnuif. Je herinnert je hun hoefslag.
Je weet nog precies hoe de koetsier van de bok kwam
om bij de winkeliers pakketten te bezorgen. Nu raast
hoogstens een pizzabezorger voorbij op zijn scooter. Je
loopt door een verlaten voetgangerszone met aan twee
kanten steeds weer lege etalages.
Het probleem is: de vergelijking met een halve eeuw
terug is niet eerlijk: die tijden komen niet meer terug.
In de jaren vijftig was zelfs een reis naar het centrum
van Rotterdam – met tramlijn 4 van de Koemarkt –
Gerenoveerde gevels Hoogstraat met rechts de door de
Historische Vereniging onderscheiden restauratie van het
pand Hoogstraat 86. Foto’s Cornelia Montfoort
een expeditie die werd voorbereid. Voor de 82000
Schiedammers – bijeengepakt in een bebouwde kom
die nog niet half zo groot was als tegenwoordig –
golden Hoogstraat en Koemarkt als centrum van het
stedelijk bestaan. Nu is men veel mobieler geworden. .
De drukte en de winkelstand van toen zullen nooit meer
terugkeren. Daarvoor zijn de randvoorwaarden teveel
veranderd.
Eerbied voor de panden
Aan wie onaangeraakt door het verleden, de Hoogstraat
betreedt, valt niet meteen de leegstand op, maar
iets volstrekt anders: de eerbied voor de panden is
teruggekeerd. Ooit was de Hoogstraat het domein van
de gezeten middenstand, die op de begane grond hun
bedrijf uitoefenden. Daarom kreeg e in een zeer lang
proces het karakter van een winkelstraat. Dat gebeurde
toen gaslicht en spiegelruiten etalages mogelijk
maakten, zoals wij die nog steeds kennen. Elke
winkelier deed dat naar eigen smaak en inzicht zodat
de gevelrijen een r divers aanzicht kregen. Bovendien
werd er hier en daar wel eens iets nieuws gebouwd
zoals op de hoek van de Hoogstraat en de Korte Dam.
Wie naar de bovenverdiepingen kijkt in plaats van naar
de etalages, wordt dan ook aangenaam verrast door
de vele bouwstijlen – van vroeg negentiende eeuws
klassicisme tot eenvoudige tuitgeveltjes, art nouveau
en zelfs enig modernisme. Op de begane grond was
daar decennia lang niet veel van te zien. In hun
zucht om klanten te lokken, bedekten winkeliers hun
Musis 30

gevelwanden met reusachtige opschriften. Zij vervingen
de traditionele uitstalkasten door spiegelruiten met
zwaaideuren. Zij creëerden met decorbouw iets
wat eigentijds en modern moest ogen. De grootste
architectonische vloek in de Hoogstraat is het destijds
veel bewonderde pand van de gebroeders Coster
waarvoor de pastorie van de Havenkerk moest wijken.
Tot voor kort was er een Schoenenreus in gevestigd.
De laatste tijd worden al die toevoegingen er weer
afgepeld. Ondernemers als Van Doorn en Salari
of de ideële Stichting Stadsgezicht zijn bezig om
de verkommerde Hoogstraat een facelift te geven.
Daarbij herstellen zij de gevels in hun oude – of anders
vergelijkbare – glorie. Eindelijk verdwijnen overal die
afschuwelijke glazen zwaaideuren van het toneel om
plaats te maken voor een winkelfront zoals dat in
de eerste helft van de vorige eeuw gebruikelijk was,
met als één der eerste hoogtepunten het met een
monumentenschildje beloonde herstel van de klassieke
winkelpui door van Doorn en Salari. De fantasie en
de veelvormigheid van de bovenverdiepingen keren
op die manier naar de begane grond terug. Daar is
maar een woord voor: mooi. In al zijn betekenissen. De
Hoogstraat hervindt haar karakter.
Afschuwelijke straatlantaarns
Dat is een compliment waard maar geen reden tot
tevredenheid. De Hoogstraat wordt nog steeds ontsierd
doordat rare voetgangerszoneplaveisel en vooral
die afschuwelijke straatlantaarns. Er zou al veel
31 Musis
gewonnen zijn als die met wortel en tak uit de grond
werden getrokken. Misschien hebben zij er in Almere
of Nieuwengein nog wat aan. Op de Hoogstraat hoort
een retrostraatverlichting zoals op de Dam of de Lange
Haven. Of anders lampen die aan een tussen twee
gevelwanden gespannen kabel hangen.
Dan nog blijft het probleem van de lege etalages.
Je kunt je afvragen of het in deze tijd van crisis en
internetshoppen niet verstandiger was geweest meer
panden ook op de begane grond hun woonfunctie
terug te geven. Maar gedane zaken nemen voorlopig
geen keer. Wij kunnen er hoogstens blij mee zijn dat er
tegenwoordig steeds meer boven de winkels gewoond
wordt. Daardoor ontstaat een bijkomend, onbedoeld
voordeel. Eigen uitgangen voor die appartementen
kunnen alleen aan de achterkant van de panden tot
stand worden gebracht Daarnaast zal het nodig zijn
om in aansluiting daarop oude steegjes weer in gebruik
te nemen of nieuwe poortjes te bouwen, zoals op de
Nieuwstraat al is gebeurd. Zo wordt Schiedam opnieuw
een stegenstad. Daarbij past het plan van rasschiedamse
Ineke Govaart om in plaats van dat lelijke Coster- en
Schoenenreusgebouw een Museumplein(tje) aan te
leggen als pleisterplaats voor terrasliefhebbers en
doorgang van de Havenkerk en het Jenevermuseum
naar het Stedelijk op de Appelmarkt. Al kun je nog steeds
een kanon afschieten op de Hoogstraat en hoogstens
een pizzabezorger raken, toch lijken we in de buurt
van een soort keerpunt te komen. Wie de Hoogstraat
meer mensen trekken, dan moet ze eerst haar karakter
hervinden. Zij lijkt dat nu voorzichtig te doen.

Musis 32

CORRY
VAN DER
POEL-SOETERS
Namen zijn de
sleutel tot
het verleden
Peter de Lange spreekt met Schiedammers en
Vlaardingers voor wie hun liefhebberij een manier van
leven is geworden. In deze Musis Corry van der Poel-
Soeters in Vlaardingen
Nieuwsgierigheid naar het verleden dreef Corry van
der Poel-Soeters (91) veertig jaar lang naar archieven
in alle uithoeken van het land. Op zoek naar gegevens
over verre voorvaderen, besteedde ze al haar vakanties
aan het uitpluizen van stoffige akten en registers.
Voor de buitenwereld lijkt het monnikenwerk in een
oersaaie omgeving, waar grijs als een uitbundige
kleur wordt beleefd en zwijgen voorschrift is. Maar
Corry ziet dat anders. Zij kan zich geen spannender
bezigheid voorstellen. ‘Je bent nooit tevreden met wat
je vindt, je wilt altijd verder zoeken. Het is een soort
ontdekkingsreis.’
What’s in a name. Die vraag moet je niet stellen aan
Corry van der Poel. Namen zijn in haar beleving de
sleutel tot het verleden. Leuk hoor, een stamboom
uitzoeken. Maar als je het laat bij het samenstellen van
een geslachtsregister alleen ben je niet erg zinvol bezig.
Dan heb je alleen een rijtje namen, en wat weet je daar
nou aan. Als je iets over je voorouders wilt weten, moet
je ook, voor zover mogelijk, feiten over hun dagelijks
leven erbij zoeken. Dan pas komen die dode mensen
weer tot leven. Zo ongeveer luidt Corry’s visie op
genealogisch onderzoek.
Wie is Corry van der Poel? Een hoogontwikkelde,
welbespraakte en montere Vlaardingse op leeftijd,
33 Musis
tekst: Peter de Lange
foto’s: Sjaak van Beek
alleenstaand maar dankzij uitgebreide kennissenkring
nooit alleen. Ooit was ze gehuwd; ze trouwde in 1950
met Jan van der Poel, van wie ze zo’n 30 jaar later
weer scheidde, nadat ze samen drie kinderen hadden
grootgebracht.
Tot op de dag van vandaag staat zij bekend als
mevrouw Van der Poel, terwijl gebruik van haar
meisjesnaam toch veel meer voor de hand zou liggen.
Maar die stap heeft ze nooit gezet. Als verklaring voert
zij haar beroep aan: als onderwijzeres voor moeilijk
lerende kinderen vond ze het lastig van de ene dag op
de andere een andere naam aan te nemen. ‘Ik was voor
mijn leerlingen mevrouw Van der Poel. Ze hadden er
niets van begrepen als ze mij opeens mevrouw Soeters
hadden moeten noemen.’
Corry is sinds jaar en dag de drijvende kracht achter
het genealogisch onderzoek naar het geslacht Van
der Kooij, de familie van haar moeder. Dit onderzoek
wordt verricht door de stichting Familie Van der Kooij
– waarvan zij bestuurslid is – en heeft geresulteerd in
een boek ‘Genealogieën Van der Kooij’ dat eens in de
zoveel jaar wordt aangevuld met gegevens over de
jongste generaties. Volgend jaar mei tijdens de jaarlijkse
lustrumbijeenkomst in Het trefpunt in Maasland
verschijnt weer een nieuwe editie. De stichting houdt
kantoor te Vlaardingen in een ruimte boven de
showroom van Opeldealer Van der Kooij.
De naam heeft een lange geschiedenis en gaat
tenminste terug tot de 15e eeuw, met een stamvader
Harmen Dirckxz in het Overschie van 1490, wiens
kleinzoon Pleun Michielsz als eerste officiële Delflandse
Van der Kooij wordt aangemerkt omdat hij woonachtig
was op de ‘kooijwoning’: de woning horend bij de
eendenkooi. Waaruit volgt dat de oorsprong van de
geslachtsnaam ligt bij de eendenkooi, een plaats waar
langstrekkende eenden in een fuik werden gelokt om
vervolgens voor consumptie te worden geslacht. Op
veel plaatsen in het Hollandse polderlandschap lag in
de Middeleeuwen zo’n door bomen omzoomde plas.
Omdat eenden nauwelijks nog worden gegeten zijn
de meeste kooien in de loop der tijd verdwenen. In
Midden-Delfland beschikken alleen Schipluiden en
Vlaardingen nog over een eendenkooi.
Om materiaal over oude geslachten te vergaren, ging
Corry de rijksarchieven in alle provincies af. Meestal
ging haar zus mee. ‘Tijdens de schoolvakanties huurden
we een zomerhuisje in een dorp in de buurt van een
archief, meestal voor een midweek, en gingen we ’s
morgens per auto naar het archief. Ik heb bijna al mijn
vakanties in onderzoek gestoken. En heel veel geld. Ik
reed overal naar toe.’
Leuke uitjes waren dat. ‘Zoeken is zo heerlijk,’ zegt ze
opgetogen. ‘Je leeft je in in mensen en in de tijd waarin
zij leefden. Als je geen interesse in mensen hebt, moet
je niet aan dit werk beginnen. De mens begrijpen. Daar
gaat het om.’
Met namen en jaartallen alleen nam ze zelden
genoegen. ‘Ik zoek de mens en zijn geschiedenis.
Ik probeer zoveel mogelijk details over iemand te
verzamelen. Soms vind je die in notariële stukken, soms
in andere aktes, zoals politieberichten – al heetten die
in vroeger eeuwen anders - of in kronieken. Ik ben tot
1580 teruggeweest, ik mocht heel oude boeken inzien
met speciale handschoenentjes aan. Je komt zo de
wonderlijkste verhalen op het spoor. Of bijzonderheden
die iets prijsgeven van iemands karakter. Ik herinner me

een verhaal van een man die stokslagen kreeg omdat
hij was betrapt met twee vrouwen in bed.’
In de Genealogieën kom je saaie, maar ook mysterieuze
figuren tegen. Wat bewoog bijvoorbeeld Bartholomeus
van der Kooij uit Den Haag, van beroep spekslager,
die omstreeks 1865 naar Rome vertrok en daar dienst
nam in het leger van de paus om strijd te leveren met
Garibaldi en zijn nationalisten? Was het uit religieuze
overtuiging of sensatiezucht dat hij zich in dit avontuur
stortte? Hij schijnt het in elk geval te hebben overleefd
- volgens opgave van de burgerlijke stand stierf hij op
hoge leeftijd in 1936 in Rijswijk.
Stamboomonderzoek is voor Corry van der Poel veel
meer dan een hobby. ‘Ik zie het bijna als een baan.
Het is een fascinerende bezigheid die me nooit loslaat.
Ik wil altijd verder, wat ik niet kan vinden, wil ik toch
zoeken.’
Corry’s inbreng is voor de stichting Familie Van
der Kooij altijd van grote waarde geweest. Als
onderwijzeres beschikt zij over een gedegen kennis van
de taal, de geografie en de geschiedenis – en dat zijn bij
stamboomonderzoek onmisbare elementen, heeft zij
geleerd. ‘Je kan niet even zoeken,’ zegt ze docerend.
Zo is er bijvoorbeeld de kwestie van de juiste spelling
van de naam. Je moet weten – of uitzoeken - in welke
eeuwen een ij met puntjes werd geschreven en in welke
tijd de y zonder puntjes werd gebruikt. Of was het
ontbreken van puntjes ook wel eens toeval, te wijten
bijvoorbeeld aan slordigheid of gemakzucht van de
klerk die de akte opmaakte?
De stichting was gewend zijn werkzaamheden te
beperken tot de Van der Kooij’en gespeld met ij en
liet pas later, na lang wikken en wegen, ook een
beperkt aantal gevallen eindigend op y toe. De Van
der Kooi’en met een eenvoudige i op het eind hebben
pech. ‘Dat is een geheel andere familie,’ zegt Corry
streng. Overigens zijn er ook her en der naamgenoten
met ‘ij’ die onvoldoende zuiver bloed hebben om tot de
Genealogieën te worden toegelaten. Maar naamgeving
Wie is Corry van der Poel?
Een hoogontwikkelde,
welbespraakte en montere
Vlaardingse op leeftijd,
alleenstaand maar dankzij
uitgebreide kennissenkring
nooit alleen. Ooit was ze
gehuwd; ze trouwde in 1950
met Jan van der Poel, van
wie ze zo’n 30 jaar later weer
scheidde, nadat ze samen drie
kinderen hadden grootgebracht.
blijft, blijkt uit Corry‘s relaas, nooit aan een zekere
willekeur te ontkomen. Zo kon het gebeuren dat de
zonen van een kooiker hun naam verbasterden omdat
er voor hen op de eendenkooi geen emplooi was; om
verwarring te voorkomen noemden zij zich bijvoorbeeld
Kooiman of Kooistra.
In Nederland leven enkele duizenden Van der Kooij’en
die volgens de definities van de stichting een vermelding
in de Genealogieën waard zijn. Corry kent ze bij
wijze van spreken allemaal persoonlijk, de levenden
zowel als de doden. Iedere in het boek opgenomen
persoon moest eerst in een kerkelijk dan wel burgerlijk
archief worden opgespoord, om vervolgens op een
goudschaaltje te worden gelegd, tegen het licht te
worden gehouden en en plein comité door de stichting
Musis 34

te worden besproken, alvorens hij of zij een plaats in
de rij der doorluchte voorouders kreeg toegewezen.
Andere heeft Corry uitvoerig gesproken tijdens een
persoonlijke ontmoeting of over de telefoon. Niet zelden
liep zo’n gesprek uit op een intiem onderhoud. ‘Het
gaat altijd over huwelijken, echtscheidingen, geboorten
en sterfgevallen. Sommigen bellen mij op om hun
complete levensverhaal te vertellen. Ik voel mij af en
toe net een maatschappelijk werkster.’
Het Centraal Bureau voor Genealogie in Den Haag
zendt haar met enige regelmaat overlijdensberichten
van telgen uit het geslacht Van der Kooij. Maar ze
krijgt ook,van verwanten in het land, overlijdens- en
geboorteadvertenties toegestuurd. Zo blijft zij op de
hoogte van alle mutaties in de familie.
Hoewel Corry ook voor menige andere familie
stamboomonderzoek deed, mag het Van der Kooijregister
als haar levenswerk worden beschouwd. Ze is
nog dagelijks bezig met het verzamelen en verwerken
van materiaal. In het boek worden vijf takken
beschreven langs welke de familie zich over diverse
regio’s uitbreidde. Onderscheid wordt gemaakt tussen
de Delflandse, de Alblasserwaardse, de Voorburgse, de
Wassenaarse en de Flakkeese Van der Kooij’en.
Behalve dat haar moeder een Van der Kooij was, heeft
ze eigenlijk geen reden om zich zo intensief met juist
deze familie bezig te houden, geeft ze toe. ‘Ik heb er
zelf niet zo gek veel mee. Ik heb er vrijwel niemand,
afgezien van twee mannelijke nazaten, maar die zijn
allebei homo. Eigenlijk heb ik alleen één achterneef.’
Het lag gewoon in de lijn der dingen dat ze meer wilde
weten over haar moeders familie, zegt ze. Ze herinnert
zich nog goed het moment waarop zij besloot actief op
zoek te gaan naar historische bijzonderheden. ‘Het was
op de 90-jarige verjaardag van mijn grootmoeder. Ik
had haar in de voorgaande jaren al heel veel gevraagd
over haar voorouders, ze kon me gewoon niet meer
vertellen. Maar ik wilde wel meer weten. De enige
manier om dat te bereiken was zoeken in archieven.’
Aan haar eigen moeder kon Corry niets vragen. Zij stierf
op jonge leeftijd, toen Corry nog op de mulo zat. Haar
broertje was pas een paar jaar oud, haar oudere zus
had zojuist het mulodiploma gehaald. Vader zat op zee.
De zorg voor en de opvoeding van de kinderen kwam
op de kinderen zelf neer. Haar zus, die van plan was
geweest onderwijzeres te worden, ging het huishouden
doen, geholpen door Corry, die er desondanks in
slaagde de mulo af te maken. ‘Mensen vroegen ons
later hoe we het toch hadden gerooid, zo alleen met ons
drietjes. Ze hadden het zo zielig voor ons gevonden.
Nou, we waren helemaal niet zielig! We hadden het
juist hartstikke leuk met elkaar!’
‘Om mijn roots te achterhalen,’ geeft Corry als reden op
als je vraagt waarom zij zoveel moeite heeft gedaan om
haar voorgeslacht zo gedetailleerd in beeld te brengen.
‘Ik ben er dankzij dit onderzoek achter gekomen dat
twee van mijn voorvaderen van vaderskant in Zeeland
schoolmeester waren. Ik ben ook het onderwijs in
gegaan. Zou dat soms in de genen zitten?’
Corry beluisterend, krijg je de indruk dat het vroege
verlies van haar moeder het onderzoek misschien ook
wel heeft gestimuleerd. Alsof ze die abrupte breuk met
haar voorgeslacht kon herstellen door een bruggetje
te leggen vanuit het archief. En wellicht biedt het op
een rijtje zetten van het verleden haar enig houvast
in een bestaan, dat werd gekenmerkt door de vele
35 Musis
onvoorspelbare en soms wrede wendingen die het nam.
Twee van haar kinderen stierven op betrekkelijk jonge
leeftijd. Er is nog één zoon in leven. Groter verdriet is
haar nooit overkomen.
‘Ik heb een veelbewogen leven achter de rug,’ zegt ze.
Er klinkt geen bitterheid in door. Het is, zoals het is.
‘Ik heb in een noodhospitaal gewerkt als verpleegster
waar slachtoffers van het bombardement op Rotterdam
werden opgevangen. Dan zie je dingen die je normaal
niet ziet. Na de oorlog heb ik voor het Rode Kruis
kindertransporten begeleid. Ik bracht kinderen uit
Duitsland en Oostenrijk die hierheen kwamen om aan
te sterken, terug met de trein. Dat was leuk, maar zwaar
werk. We reden langs steden waar geen steen meer
overeind stond. In München werden we uitgescholden
en bespuugd. De Duitsers hadden een uitgesproken
hekel aan ons.’
De laatste tijd gaat het wat minder met haar
gezondheid. Ze is minder goed ter been en dat
is voor iemand die graag archieven bezoekt een
onoverkomelijke handicap. ‘In archieven moet je lopen.
Je moet zelf boeken pakken en tillen. Dat kan ik niet
meer,’ zegt ze. Een paar maanden geleden heeft ze haar
auto weggedaan. ‘Ik ben zestig jaar lid geweest van de
ANWB. Dat was kennelijk nogal bijzonder, want ik heb
er een speciaal bedankje voor gekregen.’
Natuurlijk vindt ze het jammer dat ze minder mobiel is.
Maar ze blijft er nuchter onder. ‘Ik heb er vrede mee. Ik
ben dankbaar dat ik heel lang in staat ben geweest dit
werk te doen.’
En helemaal vleugellam is ze niet. Een paar jaar
geleden drongen de kleinkinderen aan dat ze een
computer zou nemen. Om hen een plezier te doen,
ging ze uiteindelijk akkoord. ‘Daar ben ik nu blij om.
Ik heb er een hoop plezier van. Ik heb zelfs een eigen
Facebook-account. Dat blijkt een heel leuke manier om
met de familie in contact te blijven.’
Met namen en jaartallen alleen
nam ze zelden genoegen. ‘Ik zoek
de mens en zijn geschiedenis. Ik
probeer zoveel mogelijk details
over iemand te verzamelen. Soms
vind je die in notariële stukken,
soms in andere aktes, zoals
politieberichten – al heetten die
in vroeger eeuwen anders - of
in kronieken. Ik ben tot 1580
teruggeweest, ik mocht heel
oude boeken inzien met speciale
handschoenentjes aan. Je komt zo
de wonderlijkste verhalen op het
spoor. Of bijzonderheden die iets
prijsgeven van iemands karakter. Ik
herinner me een verhaal van een
man die stokslagen kreeg omdat
hij was betrapt met twee vrouwen
in bed.’

DE UITGAVE VAN MUSIS WORDT MEDE MOGELIJK GEMAAKT DOOR:
HERMAN JANSEN BEVERAGES B.V., SCHIEDAM
DE UITGAVE VAN MUSIS WORDT MEDE MOGELIJK GEMAAKT DOOR:
BASTIAANS & VAN RIET ACCOUNTANTS, SCHIEDAM
BOKX VASTGOED BGS GRAFISCH, ONTWIKKELING SCHIEDAM B.V., ROTTERDAM
BASTIAANS & VAN RIET ACCOUNTANTS, SCHIEDAM
FACILICOM BEDRIJFSDIENSTEN, SCHIEDAM
BOKX VASTGOED ONTWIKKELING B.V., ROTTERDAM
FONTIJNE BEHEER B.V., VLAARDINGEN
FACILICOM BEDRIJFSDIENSTEN, SCHIEDAM
HATENBOER WATER FONTIJNE – DRINKWATERBEHANDELING, BEHEER B.V., VLAARDINGEN SCHIEDAM
IRADO, HATENBOER AFVAL, WATER REINIGING – DRINKWATERBEHANDELING, EN DIENSTVERLENING, SCHIEDAM
IRADO, AFVAL, NICOVERKEN REINIGING HOLLAND EN DIENSTVERLENING, B.V., SCHIEDAM SCHIEDAM
NICOVERKEN SNELWEG TRANSPORT, HOLLAND B.V., SCHIEDAM
SNELWEG TRANSPORT, SCHIEDAM
Musis 36

SCHIEDAMSE
BLEEKNEUSJES
Binnen afzienbare tijd verschijnt ‘De Schiedamse
bleekneusjes’. Een fraaie uitgave van circa 180 pagina’s
die het resultaat is van een omvangrijk onderzoek
naar de kinderuitzending in Schiedam door Caroline
Nieuwendijk van het Gemeentearchief Schiedam. Kern
van het boek zijn de herinneringen van kinderen aan
hun uitzending in of direct na de oorlog.
Caroline Nieuwendijk hoorde voor het eerst de term
bleekneusjes tijdens een interview dat ze in het
kader van de 5 mei-viering afnam. Een vrouw, zelf
bleekneusje, vertelde dat ze als kind in de Hongerwinter
’s avonds hoorde dat ze misschien mee mocht op
transport. Gehaast ging ze naar een plaats waar het
transport vertrok. Na sperrtijd, in het donker, bracht
een vrachtwagen haar naar Gelderland, waar ze terecht
kwam bij een onbekende familie.
Nieuwendijk, zelf moeder, was hiervan onder de indruk.
“Haar moeder moest wel heel desperaat zijn geweest
om haar kind mee te geven met wildvreemden naar een
onbekende bestemming. Ouders hebben dit natuurlijk
gedaan omdat ze dachten dat dit beter was voor hun
kind. Buiten de steden in het Westen was er meer
voedsel. Eten is nu zo vanzelfsprekend, maar als je het
niet meer hebt….”
Ook de verhalen en ervaringen van de kinderen
intrigeerden haar. “Kinderen wenden snel en hechten
zich aan hun tijdelijke familie. Meerdere kinderen
vertelden me dat ze het moeilijk vonden om terug te
gaan naar huis.”
Levendige herinneringen
Een subsidie van het nationale project ‘erfgoed van
de oorlog’ bood het Gemeentearchief Schiedam de
mogelijkheid om de geschiedenis van de Schiedamse
bleekneusjes te onderzoeken. Nieuwendijk: “Dit
nationale project had tot doel om gegevens te
verzamelen over de oorlog. Het ging met name om
verhalen van ooggetuigen, die anders verloren raken.”
Hoezeer het onderwerp nog leeft, bleek tijdens de
Schiedamse Archiefdag van 2009, die als thema
bleekneusjes had. “Onverwacht kwamen er zo’n
tweehonderd mensen. We konden de stoelen wel
blijven aanslepen. Toen de stoelen op waren, kwamen
er krukjes. Een ongekende opkomst voor een jaarlijkse
Archiefdag.”
Bijzonder was ook dat de meeste bezoekers zelf
bleekneusje waren geweest. “Een mevrouw ging tijdens
de pauze bij de microfoon staan en zei dat ze naar
Engeland was geweest in oktober 1945. Een ander
was naar Frankrijk geweest en hoopte reisgenoten te
ontmoeten. Veel mensen hadden foto’s meegenomen
en ook andere herinneringen. Vooral de buitenlandse
reizen zijn mensen bijgebleven. Als je haast nog
37 Musis
tekst: Wilma Straathof
foto: Gemeentearchief Schiedam
nooit op reis bent geweest en je gaat ineens voor drie
maanden of langer naar het buitenland, is dat een
sleutelherinnering.”
150 interviews
Haar onderzoek concentreerde zich op de uitzending
van Schiedamse bleekneusjes in de Hongerwinter
en uitzendingen direct na de bevrijding naar het
buitenland. Van zo’n 150 mensen, die zich hiervoor
hebben aangemeld, heeft ze vastgelegd hoe en
waarheen ze zijn uitgezonden. De meeste mensen
heeft ze telefonisch geïnterviewd. Op basis van deze
informatie heeft ze de geschiedenis van de Schiedamse
kinderuitzending in en na de oorlog gereconstrueerd.
Lange traditie
Tijdens haar onderzoek viel haar op dat de
kinderuitzendingen ook onder de moeilijke
omstandigheden in en na de oorlog goed waren
georganiseerd. “Dit heb ik pas goed kunnen begrijpen
door me verder te verdiepen in de geschiedenis van de
kinderuitzending.” De eerste kinderuitzending die ze
in de archieven vond was een particulier initiatief in
1900 van de welgestelde Schiedamse juffrouw Laura
Maas. “Ze bracht veertien kinderen vier weken onder
bij gezinnen op het platteland en aan zee. Diezelfde
juffrouw Maas besloot vervolgens om een commissie
op te richten die dit vanaf dat moment ieder jaar deed:
de Schiedamse Gezondheidskolonies. Dat was het
begin van een lange traditie.” Het boek ‘De Schiedamse
bleekneusjes’ - met veel nog nooit gepubliceerde foto’s
- beschrijft deze boeiende geschiedenis van het prille
begin tot het einde in 1971.
De term bleekneusje is tussen 1883 en 1970
gebruikt voor een kind dat door de gevolgen van
oorlog, ondervoeding, tuberculose en andere
gezondheidsproblemen, in een zogenaamde
vakantie- of gezondheidskolonie werd gehuisvest
om weer op sterkte te komen. De winkelprijs van
deze uitgave zal 25, zijn. Hebt u belangstelling
voor deze uitgave dan kunt u profiteren van een
voorintekeningsprijs van 20,- Stuurt u dan een e-mail
met uw naam, adres en postcode aan redactie@
musis.info. U ontvangt dan binnenkort nadere
gegevens over betaling en aflevering

Museumvondsten
Een oog voor pittoreske plekjes kan Louis Heijmans
(1890-1977) niet ontzegd worden. Nauwe sfeervolle
straatjes en stegen, bruggetjes, boerderijen: ze staan
alle op zijn Schiedamse repertoire. Commercieel
aantrekkelijk ook, in de wat romantisch-realistische stijl.
Ze doen erg denken aan de tekeningen van tijdgenoot
Anton Pieck en met hun verstilde sprookjesachtige
atmosfeer zouden ze als decor voor de Efteling niet
misstaan. De getoonde tekening van de Zijlstraat
(1943) uit particulier bezit straalt dezelfde dromerige
en wat geheimzinnige sfeer uit. Echt stroken met de
bedrijvigheid tijdens de bloeitijd van de Brandersbuurt
doet deze echter niet. Op een enkel figuurtje na
ontbreken mens, dier en alles wat de jeneverindustrie
met zich meebracht. Heijmans heeft ze of bewust
weggelaten of een stille zondagochtend uitgekozen.
Hij tekende in de oorlogsjaren enkele tientallen
Schiedamse straat- en poldergezichten en maakte af en
toe een uitstapje in de omgeving. Diverse boerderijen
uit Schipluiden, Maasland en Vlaardinger-Ambacht
legde hij toen ook vast. Tijdens de voor kunstenaars
moeilijke oorlogsperiode zal hij getracht hebben door de
verkoop van herkenbaar werk in zijn levensonderhoud
te voorzien. Of dit succesvol was, is twijfelachtig.
De tekening van de Zijlstraat is afkomstig uit een
particuliere verzameling, maar de meeste werden pas
in de loop van de jaren 1950 door Heijmans zelf aan het
Gemeentearchief Schiedam verkocht. Louis (doopnaam
Laurentius) Heijmans werd in 1890 in Utrecht geboren
als zoon van een scheepsbouwer/smid. De artistieke
inslag had hij gemeen met zijn oom Johannes Heijmans
die beeldhouwer in Amsterdam was. Hij volgde de
Academie voor Beeldende Kunsten in Den Haag,
waar hij in 1909 afstudeerde. In Zeeland kreeg zijn
kunstenaarsloopbaan gestalte. Hij werd tekenleraar aan
enkele middelbare scholen in Middelburg, waaronder
de Rijkskweekschool en het plaatselijk Gymnasium.
Daarnaast was hij actief als ‘kunstnijveraar’ (beoefenaar
tekst : Jeroen ter Brugge
©Arie Wapenaar
Heijmans’ Zijlstraat
Particuliere collectie
van de toegepaste kunst). In het Zeeuwse stond hij aan
de wieg van enkele kunstenaarsgezelschappen, zoals
de in Vlissingen gevestigde ‘Het Zuiden’ en de Zeeuwse
Kunstenaarskring. Zijn vrije werk was impressionistisch
en kreeg na de oorlog een meer abstract karakter.
Met zijn werk oogstte hij kort na het afzwaaien aan
de Academie succes. Tijdens de Wereldtentoonstelling
in Brussel (1910) behaalde hij een gouden en bronzen
medaille. Grote roem was voor hem na deze vliegende
start echter niet weggelegd. Hoewel zijn werk enkele
jaren geleden centraal stond in een tentoonstelling in
de ‘Schotse Huizen’ in Veere, geniet hij tegenwoordig
weinig bekendheid. Hoe hij tijdelijk in Schiedam verzeild
raakte, laat zich verklaren uit zijn familierelaties. Het
ouderlijk gezin Heijmans verhuisde vanuit Utrecht
naar Schiedam en zowel Louis als zijn broer en zuster
trouwden met Schiedamse ingezetenen. Direct na zijn
huwelijk in 1910 met Wilhelmina Scheffer vestigde hij
zich in Vlissingen, maar familiebezoek zal hem met
enige regelmaat in Schiedam gebracht hebben. Mogelijk
verbleef hij tijdens de oorlogsjaren wat regelmatiger
in de stad, gezien het grote aantal tekeningen. Van de
Zijlstraat maakte Heijmans een serie van ten minste
vijf tekeningen, steeds vanuit een ander standpunt. De
hier getoonde tekening/crayon laat het bruggetje naar
de Noordmolenstraat zien, met links de melkzaak van
Kleinekoort. De andere tekeningen, alle in de collectie
van het Gemeentearchief, laten als een stripverhaal
een steeds opvolgend deel van de Zijlstraat zien. Een
daarvan toont de enige nog resterende panden die
aan de slopershamer wisten te ontkomen en die nu
onderdeel uitmaken van de distilleerderij van Herman
Jansen. Hoewel deze er anno 2012 wat desolaat bijstaan,
is het de hoop dat ze definitief behouden blijven. Het is
een fraai aaneengesloten rijtje pandjes met halsgevels
dat misschien niet de grandeur uitstraalt van een groots
monumentenpand, maar wel de sfeer ademt van de oude
Brandersbuurt, waarvan zo weinig bewaard is gebleven
Musis 38

39 Musis
Iedere Musis worden twee museale objecten uit niet-Schiedamse en niet-Vlaardingse collecties
gepresenteerd, soms onbekende stukken, soms in de vergetelheid geraakte.
Wat het meest bevorderlijk, Is aan Vlaarding’s beste
leven’ is de retorische vraag die de dichter zich in
1857 stelt. Het kan haast niet missen dat het ultieme
‘Vlaardings Leven’ werd ingegeven door de beug- en
haringvisserij: ‘Daarvoor vlag en hoed geheven, Die
geeft welvaart, die geeft bloei, Die geeft Vlaarding ’t
ware leven.’ En dus niet de toenmalige nieuwlichterij
in de gedaante van een ‘pelmachien’ (de door stoom
aangedreven rijstpellerij ‘De Pelmolen’ aan het
havenhoofd) of de Schiedamse ‘mout- of branderij’.
Het zijn citaten uit een heildronk door reder IJzermans,
uitgebracht bij de stapelloop van zijn visserijhoeker
‘Vlaardings Leven’ op 14 oktober van genoemd jaar op
de werf ’s Lands Welwaren. Een toepasselijke naam dus,
of zoals IJzermans meende: ‘Neen, geen naam werd
door ons ’t liefst, Aan het Hoekerschip gegeven, voor de
visscherij bestemd, Als de naam van Vlaardings Leven’.
Het is een naam die voortborduurde op vergelijkbare
scheepsnamen welke als het ware de voorspoedige
uitkomst van de visserij moesten bezweren. De naam
Vlaardings Welvaren en dito Hoop en Bloei zijn daarvan
mooie voorbeelden. IJzermans, zijn collega-reders
en ook de scheepsbouwers konden in 1857 nog niet
bevroeden dat de Vlaardings Leven de laatst gebouwde
Vlaardingse vishoeker zou zijn. Nog sterker, het schip
was ook de laatste hoeker die nog ter visserij ging.
In 1886 maakte deze haar laatste reis om een paar
jaar later verkocht te worden aan een Sliedrechtse
scheepssloper. Het schip geniet de eer de enige hoeker
te zijn die op een foto voorkomt. De onttakelde romp is
te zien op een foto van Henri de Louw, liggende in de
Oude Haven bij het rederijkantoor van IJzermans vlakbij
de Visbank. Dat de rederij trots was op zijn schip blijkt
niet alleen uit de uitgesproken rede bij de tewaterlating.
Tezamen met andere schepen werd het in opdracht
door Huib Luns vastgelegd op een groot schilderij dat
in het rederijkantoor hing en zich nu in de collectie
van het Visserijmuseum bevindt. Ook verscheen het
©Nationaal Maritieme Museum (Greenwich)
Vlaardings leven
op reclameprenten van IJzermans & Co. Per toeval of
misschien toch ook omdat de hoeker opviel, werd de
Vlaardings Leven rond 1880 in vermoedelijk Lerwick
door een Engelse kunstenaar geschetst. John Fraser
(1858-1927) maakte toen een reis in Schotland en
zal het toen tussen de vele in de baai van Lerwick op
de Shetlands voor anker liggende Hollandse loggers
hebben zien liggen. Na zijn introductie in 1866 had
dit scheepstype razendsnel de overhand genomen
vanwege de gunstige resultaten en eigenschappen.
De veel robuuster uitziende hoeker moet de aandacht
getrokken hebben. Duidelijk zijn de hoekervormen op
de schets herkenbaar met de beide openingen in het
ronde achterschip en het berghout, dat als verdikking op
het boeisel te herkennen valt. Op de schets gaf Fraser
in woorden de kleuren van de diverse onderdelen aan
en vermeldde ook de naam van het schip, die door hem
op de twee naamborden bezijden de helmstok gelezen
zal zijn. Of Fraser de schets ooit tot een aquarel of
olieverfschilderij uitwerkte, is onbekend. De Vlaardings
Leven heeft een zeer lange carrière gekend. Ook een
aanvaring met een Duitse bark op 27 september 1880
maakte daar geen einde aan. Een van de matrozen
sprong overboord, zwom naar de bark en kon het
thuisfront begin oktober berichten dat de hoeker niet
lek was geraakt en weldra thuis verwacht kon worden.
In de collectie van het National Maritime Museum in
Greenwich (Londen) maakt de schets onderdeel uit van
een serie van tientallen schilderijen en aquarellen en
60 schetsboeken van Frasers hand. Binnenkort mag
‘Museumvondsten’ deze schetsboeken inzien en wie
weet duikt daarbij meer Vlaardings materiaal op.

Bezoek de nieuwe website van NOTARIS
www.NOTARISjenever.nl
Geniet, maar drink met mate