1 JOS DOUMA, VENI CREATOR SPIRITUS. DE MEDITATIE EN HET ...

In deze summiere schets van homiletische ontwikkelingen wil ik enig overzicht aanbrengen door te
spreken van drie kenmerkende verschuivingen 5 die zich in de laatste decennia binnen de homiletiek
hebben voorgedaan: de eerste verschuiving is die van tekst naar hoorder (a), de tweede die van exegese
naar hermeneutiek (b), en de derde die van christologie naar pneumatologie (c).
Van tekst naar hoorder
De eerste verschuiving houdt in dat na een periode waarin alle nadruk viel op de tekst waarover gepreekt
werd, de homiletische belangstelling nu nadrukkelijk uitgaat naar de hoorder voor wie gepreekt wordt.
De achtergronden van deze verschuiving kan worden geïllustreerd aan de hand van de in 1967 door
Rössler 6 geformuleerde ‘viervoudige negatieve consensus’. Daarin gaat het om het uitgangspunt dat ten
grondslag ligt aan de wens tot een vernieuwing van de homiletiek. Deze viervoudige negatieve
consensus, die zich duidelijk afzet tegen de preekopvatting van de dialectische theologie, houdt het volgende
in: 1. De overtuiging van de ‘Autobasileia van Gods Woord’ is feitelijk vervalst tot een
noodlottige theorie van de Autobasileia van de bijbeltekst; 2. Het is niet juist dat de (huidige) hoorder al
in de tekst zit; 3. Het is niet juist dat de in de tekst vooronderstelde situatie identiek of zelfs maar zonder
meer vergelijkbaar is met de situatie waardoor de kerk zich nu uitgedaagd ziet om te preken; 4. Het is
derhalve niet juist dat een keurige exegese van de tekst als het ware vanzelf tot de preek leidt. 7 Deze vier
met elkaar samenhangende uitgangspunten leiden tot de conclusie dat het onverantwoord is om de vraag
naar de hoorder nog langer als van ondergeschikt belang te achten. Lange ontwikkelt dan een homiletische
theorie waarin de hoorder een centrale plaats inneemt. In dit verband is het belangrijk om vast te
houden dat deze homiletische verschuiving staat tegen de achtergrond van een als onjuist beoordeelde
visie op de tekst en niet betekent dat de tekst er in het homiletische proces niet meer toe doet. Overigens
moet nog opgemerkt worden dat de formule ‘van tekst naar hoorder’ in zekere zin eenzijdig is: niet
alleen de hoorder, ook de persoon van de predikant (de eerste hoorder) komt nadrukkelijk in beeld.
Eigenlijk houdt de hier aangeduide verschuiving in dat de nadruk op het Godswoord waarover een mens
niet beschikken kan, plaats maakt voor de nadruk op het in eigen verantwoordelijkheid gesproken mensenwoord
dat bestemd is voor andere mensen.
Van exegese naar hermeneutiek
De verschuiving van de tekst naar de hoorder wordt op een dieper niveau bepaald door de tweede
verschuiving: die van exegese naar hermeneutiek. Daarbij moet uiteraard bedacht worden dat de
moderne hermeneutiek iets heel anders inhoudt dan de klassieke hermeneutiek die de regels voor de
exegese leverde. Enkele van de belangrijkste moderne hermeneutische inzichten wil ik hier kort schetsen
aan de hand van een drietal grondbegrippen uit de hermeneutiek van Gadamer: Vorverständnis,
Wirkungsgeschichte en hermeneutische cirkel. Elke lezer heeft bij het benaderen van een tekst al bepaalde
vooroordelen: het Vorverständnis. Niemand is in staat om een tekst blanco tegemoet te treden. En dat
geldt ook zeker als het gaat om een bijbeltekst: de lezer heeft de tekst al vaker gelezen en heeft in de loop
der tijd al verschillende interpretaties gehoord. Daarom is er al bij voorbaat sprake van een bepaalde
voorstelling van de betekenis van de tekst. Dit Vorverständnis is gevormd door wat de Wirkungsgeschichte
wordt genoemd: de tekst die verstaan wil worden heeft al een lange verstaansgeschiedenis
achter de rug. Ik ben niet de eerste die de tekst uitlegt: talloze anderen zijn mij daarin voorgegaan, en dat
blijft niet zonder gevolgen voor mijn eigen verstaan. Hiermee hangt het optreden van de hermeneutische
cirkel nauw samen. Deze hermeneutische cirkel houdt allereerst in dat een enkele uitspraak wordt
verstaan vanuit het gehele werk waartoe deze uitspraak behoort: het deel wordt begrepen vanuit het
geheel. En andersom wordt het geheel begrepen vanuit de delen. De hermeneutische cirkel bestaat dus in
een voortdurend heen en weer gaan tussen het deel en het geheel. Nu geldt deze cirkel niet alleen met
3