Contactblad nov 2011 - Stichting Humanistische Uitvaartbegeleiding

Contactblad voor humanistisch uitvaartbegeleiders. Toespraak november 2011

Toespraak
Contactblad november 2011

4
Colofon
Uitgave
Het Contactblad wordt uitgegeven door de Stichting Humanistische
Uitvaartbegeleiding, Amsterdam.
Het is bedoeld als contact- en informatieblad ten behoeve van de vrijwilligers
werkzaam in de humanistische uitvaartbegeleiding.
Redactie
Mirre Bots
Lilian Roes
Fortunée Ledeboer
Eindredactie
Fortunée Ledeboer
Opmaak
Leli ontwerp
Fotografie
Foto’s op pagina 11 en 25 komen uit het boek ‘Beautiful death, Art of the
Cemetery’ van David Robinson, Penguin Studio, 1996.
De foto’s van de themadag zijn gemaakt door Nico Pultrum
Met medewerking van:
Wouter Beekman
Hennie de Haan-Meijer
Ella van Halderen
Wouter Jongstra
Bas van der Sijde
Redactieadres:
Stichting Humanistische Uitvaartbegeleiding
Postbus 75490, 1070 AL Amsterdam
E-mail: f.ledeboer@humanistischverbond.nl
Deze uitgave is uitsluitend bestemd voor intern gebruik. Indien een uitgever of auteur aanspraak meent te
kunnen maken op auteursrechten, wordt hij/zij verzocht contact op te nemen via het redactieadres.
® Stichting Humanistische Uitvaartbegeleiding, Amsterdam, november 2011
ISSN: 1381-933X

Inhoud
Redactioneel
Interview:
Sprekers zijn vrijwilligers met een warm hart
Interview:
Betere voelhorens voor de rode draad in een leven
Verslag van de themadag
Column: Humanisme in de toespraken
De kunst van het doorvragen, Mirre Bots
Een persoonlijk afscheid is zeer waardevol,
Bas van der Sijde
Opgedragen aan mijn onvergetelijke zoon
Marco de Haan
In memoriam: Jan Brouwer
In memoriam: Roy Goudsmid Olivier
7
10
12
14
19
22
26
28
30
34
5

Redactioneel
In dit nummer van het Contactblad staat de toespraak centraal. De toespraak
is de core business van de Humanistische Uitvaartbegeleiders, zou je kunnen
zeggen. Want een overleden persoon op een goede manier in het zonnetje
zetten en herdenken, die recht doet aan wie die persoon bij leven was - en
waarin ook de nabestaanden hun dierbare herkennen - is en blijft de belangrijkste
taak van een Hub’-er. En die moet zo’n toespraak dan ook nog vooral in
heldere en niet al te verheven taal op papier zetten, want de mensen die voor
een toespraak vanuit het humanistische gedachtegoed kiezen, willen geen zalvende
praatjes. Ze kiezen niet voor een pastoor of geestelijke, die het verlies
van hun dierbare in al te geestelijke termen herdenkt, maar juist voor een
spreker die het mens zijn en het leven dat deze mens geleefd heeft, centraal
stelt.
Maar tegelijkertijd vraagt de dood ook altijd om een zekere betekenisgeving,
om een iets grotere en wijdere blik dan alleen het dagelijkse leven dat deze
persoon geleefd heeft en dat nu tot een einde is gekomen. Juist wanneer een
leven voltooid is, komt het erop aan hoe je dat leven en de levensloop van die
persoon in woorden vangt. Het is het laatste wat gezegd wordt over een persoon
die op z’n minst in de harten van enkelen, maar vaker nog in de harten
van velen is gesloten. En juist de woorden die dan gesproken worden, kunnen
nog lang in hun hoofd naklinken. Zo werd hun dierbare en soms ook wat
moeilijke of tegendraadse ouder, kind, man, vrouw, broer of zus dus gezien.
Dat was zijn of haar waarde en betekenis. Dit op een respectvolle manier
verwoord te horen geeft troost en houvast in een emotionele en kwetsbare
tijd, waarin het gemis zich sterk doet voelen.
Willen mensen betekenis aan zo’n toespraak kunnen ontlenen, dan vraagt dat
vaak om een meer afgewogen verhaal, om aandacht voor de rode draad van
een leven, aandacht voor de opgaven en keuzes waarvoor iemand tijdens zijn
leven is gesteld en voor de gebeurtenissen die zijn of haar leven sterk hebben
gekleurd. Voor de een kunnen dat diens oorlogservaringen zijn, voor de ander
het vroege verlies van een moeder en voor weer een ander een terugkerend
thema als voortdurende twijfel, zich niet kunnen binden, angsten of depressies
die steeds weer de kop opsteken en bijvoorbeeld het vinden en houden
van een tot tevredenheid stemmende werkkring bemoeilijkt hebben.
Het hart van een uitvaarttoespraak is de schets van de levensloop, zegt humanistisch
geestelijk verzorger Bas van der Sijde in zijn bijdrage aan dit nummer.
Maar hoe krijg je zo’n levensloop en de rode draad ervan helder? Een professional
op dit gebied bij uitstek is Ina Brouwer. Zij is niet alleen jarenlang docent
geweest op het vlak van geestelijke verzorging aan het Humanistisch Opleidingsinstituut
en de Universiteit voor Humanistiek, maar is ook de bedenkster
van het existentieel biografisch onderzoek. Een methode waarin mensen door
middel van biografisch schrijven op zoek gaan naar wat samenhang en betekenis
geeft in hun leven. Door het gebruik van beelden, symbolen en creatieve
werkvormen én door met elkaar hierover van gedachten te wisselen, komen
ze erachter wat essentieel is in hun leven en welke levenshouding karakteristiek
voor hen is. Een interview met Ina was dan ook een must en geeft
ongetwijfeld de nodige overdenking, inspiratie en handvatten om zelf ook nog
wat meer uit de levensloop te halen.
7

8
Ook Joachim Duyndam gaf tijdens de landelijke dag een goede
tip hiervoor: haal de kantelmomenten in een leven naar voren,
dat zijn de momenten waarop iemand leert en echt verandert.
Leerzaam zijn natuurlijk altijd ook de toespraken die anderen
hebben geschreven en vooral de geslaagde voorbeelden ervan.
Daar staan er dan ook een paar van in dit nummer.
Verder in dit nummer ook nog diverse bijdragen, zoals die op de landelijke
themadag werden gehouden of in de diverse workshops ontstonden. Zelf heb
ik me gericht op het interview. Jullie komen daarbij soms in een heikele of
moeizame situatie terecht, maar vaker nog in situaties waarin mensen zich
vooral kwetsbaar en aangedaan voelen. Maar ook dan zul je moeten durven
doorvragen en naar specifieke details durven vragen om tot een aansprekend
verhaal te kunnen komen, waarvan iedereen na afloop zegt: ja, zo was hij. Of:
dat is echt mijn moeder.
Ik heb de bevindingen van die dag en mijn eigen jarenlange ervaring met
interviewen dan ook nog eens in een artikel op een rijtje gezet in de hoop dat
jullie daar je voordeel mee kunnen doen.
Hopelijk voelen jullie je door de workshops op 5 november en de verhalen in
dit nummer weer geïnspireerd en extra toegerust om van jullie core business,
de toespraak, telkens weer iets moois te maken. En wel op zo’n manier dat je
er zelf ook blij van wordt.
In dit nummer ook aandacht voor het levenslied. In plaats van gedichten
hebben we deze keer enkele levensliederen opgenomen, omdat die soms ook
toepasselijk zijn bij een begrafenis of crematie en een zelfde soort thema’s
behandelen als gedichten, zij het op een wat eenvoudiger manier. ‘Levensliederen
zijn’, zo zegt uitgever Vic van de Reijt, die diverse liedbundels heeft
samengesteld, ‘liederen over grote gevoelens, over zaken als liefde, dood en
verlies. Wat telt bij een levenslied is de drie-eenheid van tekst, muziek en
uitvoerende. Als die met elkaar in cadans en balans zijn, ontstaat er liedkunst
die zichzelf van rang en stand loszingt. Grote gevoelens, simpele woorden,
maar zonder rijmdwang en zonder gesjoemel met het metrum: daarin ligt de
kracht van het betere levenslied.’ Het prachtige lied van Gerrit Breteler, dat
op het eind van de dag uitbundig meegezongen werd, was daar natuurlijk een
uitstekend voorbeeld van. Volgens van de Reijt vallen ook de zogenaamde
smartlappen daaronder. Bij bepaalde families vallen die wellicht meer in de
smaak dan hoogstaande gedichten.
Mirre Bots

AAN DE ANDERE kANt VAN DE HEUVELS
Het gras zal altijd groener zijn, aan de andere kant van de heuvels
Al zien de anderen om ons heen
Niet verder dan dit ene dal
Het gras zal altijd groener zijn, daar in het land ver weg, achter de
heuvels
Ik weet dat niemand het gelooft
Geen mens behalve jij en ik
Het gras zal altijd groener zijn, aan de andere kant van de heuvels
Laat alles achter wat je hebt en volg me, als je van me houdt
Het gras zal altijd groener zijn, daar in het land ver weg, achter de
heuvels
Vervulde wensen gaan voorbij
Maar aan ‘t verlangen komt geen eind
Het gras zal altijd groener zijn, aan de andere kant van de heuvels
En als we nu niet verder gaan
Dan drijft de sleur ons uit elkaar
Het gras zal altijd groener zijn, daar in het land ver weg, achter de
heuvels
Ik blijf bij jou omdat ik weet
Dat we daar anders zijn dan nu
Het gras zal altijd groener zijn, aan de andere kant van de heuvels
Al zien de anderen om ons heen niet verder dan dit ene dal
Het gras zal altijd groener zijn, daar in het land ver weg, achter de
heuvels
En na de laatste horizon
Begint misschien een andere tijd...
Paul de Leeuw
9

10
In gesprek met twee uitvaartondernemers in Friesland
Sprekers zijn vrijwilligers met een warm hart
Hylkje van der Kamp en Theun de Grouw zijn uitvaartverzorgers in Friesland.
Hylkje maakte dertien jaar geleden een switch naar Yarden na jaren onder andere
terminale patiënten verpleegd te hebben. Theun de Grouw stapte ruim zesentwintig
jaar geleden in de sporen van het werk van zijn schoonvader bij uitvaartonderneming
De Laatste Eer. Beiden deden dat vanuit de drive dat het anders kon.
Het werk van de bode - in Friesland de voormalige
naam voor de uitvaartverzorger - was
in hun ogen te afstandelijk. Zowel Hylkje als
theun vonden het belangrijk dat er geluisterd
werd naar de wensen van de familie van de
overledene en dat het thema doodgaan beter
bespreekbaar werd. Zo geeft Hylkje naast haar
werk als uitvaartverzorger al geruime tijd lezingen
bij een hospice en praat ze met jongeren
op scholen over ‘doodgewoon dood gaan’.
Het centraal stellen van de wensen van de
familie delen Hylkje en theun met de vele Hubers
die er in Friesland zijn. Hoe ervaren zij de
bijdrage van de sprekers?
theun had zijn eerste ervaring met een spreker
van het Humanistisch Verbond al ruim vierentwintig
jaar geleden. ‘Ik was blij dat zij er
kwamen’, vertelt theun. ‘Zij waren de eersten
die meedachten over het helpen vormgeven
van een goed afscheid. toentertijd was gebruik
maken van een spreker nog incidenteel, tegenwoordig
werk ik door de verdergaande ontkerkelijking
heel regelmatig met hen samen.’
De ervaring die hem het meest is bijgebleven,
was de samenwerking met een vrouwelijke
spreker met wie hij een uitvaart vorm had
gegeven. Daarbij ging het om een tragisch verhaal,
zo schetst hij. ‘In het televisieprogramma
Vermist werd het verhaal van een vader verteld
die zijn dochter nog nooit had gezien. De dochter
werd opgespoord en de nog jonge vader
kreeg een video te zien met daarin voor ’t eerst
beelden van zijn dochter. De ontmoeting vond
nooit plaats, want de vader overleed direct na
het zien van deze video. Het was een enorme
schok voor onze gemeenschap. Samen hebben
we deze uitvaart op een bijzondere wijze vorm
kunnen geven. Die spreekster was zo’n warm
mens.’
‘Na zoveel jaren in dit vak weet je ook welke
spreker je het beste bij een familie vindt passen’,
zo gaat hij verder. ‘Niet iedereen is bijvoorbeeld
even goed in staat om kleine kinderen
bij het verhaal te betrekken. En dat is natuurlijk
wel belangrijk bij het overlijden van een jonge
ouder. Als de nabestaanden een voorkeur
hebben, geef ik dan ook die naam door aan de
coördinator van de HUB.’
Roze overhemd
Hylkje herkent dit. ‘Als de familie een Fries
sprekende, vrouwelijke Hub-er wil, dan weet ik
welke voorkeur ik aangeef bij de coördinator.
En een kinderuitvaart vraagt om een spreker
die daarin expertise heeft.’ Vervolgens schetst
ze het beeld van een uitvaart, waarin ze samenwerkte
met een Hub-er, die haar altijd op het
netvlies is blijven staan.
‘Een jonge vrouw van 22 was overleden. Er
waren twee dingen die haar erg typeerden. Ze
hield enorm van vlinders en van de kleur roze.
De wens van de familie was dan ook dat iedereen
iets roze droeg bij het afscheid. Van een
jong iemand afscheid nemen is vaak moeilijk en
vraagt om een spreker die dat ook kan. De man
die tijdens deze afscheidsbijeenkomst sprak,
deed dit op een bijzondere wijze. En hij was -
heel apart - speciaal voor deze dienst de stad in
gegaan om een roze overhemd te kopen.’
Hylkje en theun zijn unaniem in hun oordeel: de
sprekers van de Hub hebben een meerwaarde.
Zij zijn het die de woorden moeten vinden
om het beeld van de overledene te schetsen
ter nagedachtenis voor de familie. Zij zijn het
die voor een groot deel de kleur van de dienst

epalen. En dat doen ze goed. Maar de regie
van de uitvaart ligt in handen van de uitvaartondernemer
en beiden houden de touwtjes graag
in eigen hand. Wel is de samenwerking belangrijk
en die gaat over ’t algemeen goed.
Wat maakt, vinden jullie, een spreker een goede
spreker en een verhaal een goed verhaal?
Hylkje: ‘Als we in het verhaal een soort van foto
van de overledene te zien krijgen. De spreker
moet een beeld van iemand schetsen waarin
de mensen de overledene herkennen. Als dat
goed gebeurt, zie je mensen knikken. Dan weet
je dat hij of zij echt zo was. Ook moet daarin
een gebeurtenis geschetst worden waaraan
met plezier wordt teruggedacht en waardoor er
even gelachen kan worden. Dat is zó belangrijk.
Verder vind ik het niet prettig als een spreker
het woord moeder of mem gebruikt. Het is toch
niet hun moeder?’
theun: ‘Iedere uitvaart is uniek en het kan dan
ook niet zo zijn dat de familie na de uitvaart
aangeeft dat ze eenzelfde verhaal al eerder
bij de uitvaart van een overleden oom hebben
gehoord. Dat is wel eens voorgekomen, gelukkig
een zeldzaamheid, maar dat kan natuurlijk
echt niet.’
Op mijn vraag wat ze met deze ervaring doen,
zijn ze gelijkgestemd. ‘Er is altijd de gelegenheid
om feedback te geven en dat wordt over
het algemeen erg gewaardeerd.’
‘kijk’, legt Hylkje uit, ‘als iemand een zachte
stem heeft en je ziet dat de mensen moeite
moeten doen om de spreker te verstaan, dan
stap ik na het eerste deel van zijn verhaal naar
de spreker toe om hem of haar daarop attent
te maken. Soms hebben sprekers een bijzonder
mooi verhaal geschreven, maar lukt het hen
minder goed om het goed voor het voetlicht
te brengen. Dat gebeurt gelukkig maar incidenteel,
maar als een spreker met regelmaat
tegenvalt geven we dat bij het bestuur van de
HUB aan.’
Idealisme
De ervaring in Friesland leert dat er steeds
meer sprekers bijkomen die er hun brood mee
verdienen. Ook uitvaartondernemers kennen
inmiddels het fenomeen van een eigen spreker.
Wat betekent dit voor de HUB?
theun: ‘Het is ontzettend belangrijk dat de
HUB er is. Zij hebben ooit de start gemaakt
om samen met de familie een uitvaart vorm te
geven en dat is een heel goede ontwikkeling
geweest. Hun idealisme is geweldig en waardeer
ik zeer. Ik realiseer me dat het vrijwilligers
zijn, maar van mij mogen ze betaald krijgen.
Wat ik soms wel jammer vind, is dat je van
tevoren niet weet wie als spreker wordt voorgedragen.
Je wilt graag de beste spreker voor de
familie. Dat weet je natuurlijk wel als de familie
een betaalde spreker wil.’
Humanisten die vrijwillig spreken bij uitvaarten,
daar zijn theun en Hylkje het over eens, zijn
vrijwilligers met een warm hart.
Lilian Roes
11

12
Interview met Ina Brouwer
Betere voelhorens voor de rode draad in een leven
Alle HUB-ers zouden een keer kennisgemaakt moeten hebben met Existentieel Biografisch
Onderzoek, vindt Ina Brouwer. Zij stond aan de wieg van de professionalisering van
de humanistisch geestelijke verzorging, eerst op het Humanistisch Opleidingsinstituut
en later aan de Universiteit voor Humanistiek. Daar ontwikkelde zij de methode waarin
mensen antwoorden zoeken op vragen als: wie ben ik, wat zijn mijn waarden en waarin
vind ik mijn zingeving en vervulling?
Deze methode, Existentieel Biografisch Onderzoek
genoemd, geeft veel inzicht in wat er in
jezelf aan levens- en bestaansvragen leeft.
Het is goed om die te onderzoeken, vindt Ina.
‘Wie anderen geestelijk wil begeleiden of op
zo’n wezenlijk moment als een uitvaart wil
toespreken, moet zelf ook de weg naar binnen
zijn gegaan. Ik vind het ontzettend belangrijk
dat je als mens - en zeker als humanist die
zich met existentiële zaken bezig houdt - ook
naar je eigen bestaansvragen kijkt. Daar zijn
momenten van zelfreflectie voor nodig. Die kun
‘Wie anderen geestelijk wil begeleiden
of op zo’n wezenlijk moment als een
uitvaart toespreken, moet zelf ook de
weg naar binnen zijn gegaan.’
je natuurlijk in je leven inbouwen, maar als je
er een tijdje systematischer mee aan de slag
gaat, kom je daar echt verder mee. Ik zie het
als persoonsvorming, broodnodig voor iedereen
die met mensen werkt.’
Belangrijke levensvraag
In haar cursussen existentieel biografisch
onderzoek gaan de deelnemers in groepen van
gemiddeld acht personen systematisch met
zulke vragen aan de slag. In zo’n groep is veel
ruimte voor uitwisseling en delen met elkaar,
waardoor nieuwe inzichten dieper verankerd
raken. De kern van de methode is dat mensen
zelf belangrijke gebeurtenissen in hun levensverhaal
onderzoeken, waardoor ze meer zicht
krijgen op de existentiële thema’s die in hun
leven spelen. Daartoe heeft ze verschillende
soorten opdrachten en creatieve werkvormen
bedacht. Zo vraagt zij de deelnemers aan het
begin van de cursus om tien thema’s op te
schrijven die belangrijk zijn in hun leven, daarna
de helft daarvan weg te strepen en vervolgens
nog een keer de helft, zodat ze één, soms uit
meerdere vragen samengevoegde vraag overhouden.
Dat is voor de persoon in kwestie dan
een belangrijke bestaans- of levensvraag.
Op die levensvraag wordt gedurende acht
bijeenkomsten geregeld teruggekomen. Niet
om er dwangmatig een antwoord op te vinden,
maar om er wat langer en steeds vanuit een
ander perspectief bij stil te staan. Ina: ‘Snel
gaat het niet bij dit soort levensvragen; zulke
belangrijke vragen zijn trage vragen en die hebben
tijd nodig.’
Andere opdrachten helpen bij het terugkomen
op die levensvragen. Zo schetsen de deelnemers
een levenspanorama of levenslijn, waarbij
er aandacht is voor vijf thema’s: ouders/gezin,
belangrijke relaties in je leven, ziekte/gezondheid,
studie/school en levensbeschouwing. Die
vijf thema’s zouden ook een goede leidraad
voor de toespraak bij een uitvaart kunnen zijn.
Zij geven de contouren aan van de grotere
lijnen of rode draad in een leven.
Beelden en symbolen
Ina werkt ook met literatuur en films. Iedereen
leest dezelfde roman en bekijkt dezelfde film,
maar bij iedereen wordt daardoor iets anders
opgeroepen of geraakt. ‘Dat zegt ten diepste
altijd ook iets over de persoon in kwestie.’ Ook
vraagt zij de deelnemers een jeugdherinnering

op te schrijven - die blijkt vaak in een notendop
iets te vertelen over een thematiek die ook
nu nog speelt - voorwerpen mee te nemen
die iets over de actualiteit zeggen en iets te
schilderen. Daarbij zijn symbolen, beelden en
metaforen belangrijk. ’Een beeld of symbool
dat opeens bij iemand opkomt, zegt vaak meer
dan duizend woorden. Dat komt, omdat beelden
vaak een diepere laag in mensen raken. Ze zijn
veelvormig, veelkleurig en geven een gevoel
van rijkdom. Het kan ertoe leiden dat mensen
opeens een flits van inzicht ervaren, dat ze
ineens weten waar het hen ten diepste om
gaat of wat wezenlijk voor hen is. Uitvaartbegeleiders
zouden alert kunnen zijn op bepaalde
beelden of symbolen die in het gesprek met de
nabestaanden naar boven komen. Zulke beelden
of symbolen kunnen ze dan gebruiken om iets
essentieels van die persoon aan bod te laten
komen.
Maar je moet daar ook weer niet te veel op te
koersen, aldus Ina, want dat werkt meestal
averechts. ‘Het is meer een kwestie van ervoor
openstaan, er oog voor krijgen. De vraag naar
het meest existentiële in iemands leven is geen
vraag die je rechtstreeks kunt stellen. Je moet
er wat omheen cirkelen en vooral ruimte scheppen
zodat mensen er zelf bij kunnen komen.’
Meer handvatten
Als HUB-ers zelf een keer aan zo’n biografiecursus
meedoen, krijgen ze meer handvatten om
vragen te stellen, krijgen ze meer oog voor de
thema’s waarmee mensen worstelen en voor
de existentiële laag in een gesprek, zo is Ina’s
overtuiging. ‘Al is de situatie voor hen natuurlijk
wel anders dan in mijn cursussen. Zij moeten
snel existentiële thema’s kunnen oppikken. Je
wilt in je toespraak immers de levenshouding
van de overledene en de keuzes die hij of zij
maakte, zo goed mogelijk naar voren brengen.
Daarnaast moeten zij natuurlijk onderscheid
maken tussen wat er met de nabestaanden
besproken is en wat zij uiteindelijk bij de uitvaart
zeggen. Wat in de toespraak komt, is een
soort uitsnede van wat ze gehoord hebben.
Biografisch zelfonderzoek zal de toespraken van
de uitvaartbegeleiders zeker ten goede komen.
Als zij zich meer bewust zijn van de motieven
en waarden in hun eigen levensoriëntatie,
zullen zij makkelijker de rode draad in iemands
leven herkennen en zich meer kunnen inleven
in de thema’s en vragen van de familie van de
overledene. Wie hier zelf mee aan de slag is
geweest, heeft daar betere voelhorens voor
ontwikkeld en geleerd om iemand meer in zijn
of haar diepte te zien.’
Mirre Bots
* Ik heb Ina Brouwer ook uitgebreid geïnterviewd voor
Humus. Dus wie meer over haar methode en werkwijze wil
weten, ook hoe zij films en literatuur hierbij gebruikt, moet
het najaarsnummer van Humus lezen.
Website Ina Brouwer: www.zininzelfonderzoek.nl
13

14
Verdiepingsdag voor de toespraak
Verslag van de themadag
De Bergse Bossen deed zijn naam eer aan
op deze zonnige herfstdag. In het Grand
Café waar een haardvuurtje brandde, stond
de koffie klaar en was er een ontvangst
met een door de Friezen meegenomen
lekkernij, oranje koek met een toefje slagroom.
De dag kon beginnen…
Presenteren door Paula Patricio
Op hoeveel manieren kun je ‘goedenavond
dames en heren’ zeggen als je de volgende dag
Wanneer is iemand bijvoorbeeld
moedig geweest? Kwam dat naar voren
in bepaalde keuzes die de persoon heeft
gemaakt, of hoe hij een conflict heeft
beslecht.
als omroepster bij de Vara gaat werken? Die
vraag stelde Paula Patricio zichzelf jaren geleden.
Inmiddels geeft ze presentatietrainingen
aan bekende en minder bekende Nederlanders
en kan ze een antwoord geven op die vraag.
Paula vertelde ons onder meer dat bij een presentatie
65% bepaald wordt door het plaatje dat
mensen zien (houding, kleding, kapsel) , 20%
wordt bepaald door hoe je je verhaal brengt en
slechts 15 % door de inhoud van je verhaal. Dat
laatste cijfer is zo laag, omdat je publiek ervan
uit gaat dat je verhaal gewoon in orde is.
Na dit stukje theorie werd er overgestapt op de
praktijk en waren twee van de Friezen, Michiel
en korry, zo dapper om een stukje van hun
toespraak voor te lezen voor publiek en camera.
Aan de hand van hun voordracht illustreerde
Paula een aantal punten die van belang zijn
voor een goede presentatie:
• Varieer in je toon, houd geen monotone
toespraak, spreek ingehouden of met meer
dynamiek afhankelijk van het onderwerp.
• Deel de tekst op in blokjes en laat tussen de
blokjes een pauze vallen, net als een nieuwslezer
dat tussen de verschillende onderwerpen
doet. In de zijlijn kun je voor jezelf met
een tekentje noteren op welke toon je dit
uit wilt spreken, vrolijk (smile), verdrietig
(traan), ingetogen…
• Let op de klemtoon. De zin ‘ik wil dat mijn
moeder wordt verzorgd’ krijgt met de klemtoon
op de verschillende woorden steeds een
andere betekenis. Maak in de tekst woorden
vet die je wilt benadrukken.
• Probeer direct tegen de zaal te spreken en
niet alles voor te lezen, maak contact en kijk
mensen aan.
Joachim Duyndam over de biografie
Nelson Mandela was een goed acteur. De
anekdote gaat dat hij eens in een klein vliegtuigje
zat, van zijn krant opkeek en zag dat een
van de motoren was uitgevallen. Rustig riep
hij de stewardess en wees haar op de defecte
motor. terwijl in de cockpit de paniek uitbrak,
sloeg Mandela zijn krantje weer open om rustig
door te lezen. Nadat het vliegtuigje veilig was
geland, werd hem gevraagd of hij niet bang was
geweest. Zijn antwoord was dat hij doodsbang
was geweest, maar dat niet heeft willen laten
merken, want dat zou maar tot paniek leiden.
Wat Joachim Duyndam met deze anekdote
wilde vertellen is dat iedereen in de uitoefening
van zijn beroep een rol speelt. Mandela speelde

de rol van onverstoorbare president. Ook als
spreker bij uitvaarten speel je een ‘rol’: je bent
begaan met de mensen zonder hun verdriet
over te nemen (definitie van empathie volgens
Duyndam: potentieel voelen wat een ander
actueel voelt), je biedt houvast omdat mensen
dat nodig hebben en zorgt voor een mooie
uitvaart, omdat deze zo belangrijk is voor de
verwerking.
Over de biografie vertelde Joachim dat het
meest interessant in iemands leven de zogenaamde
kantelmomenten zijn, de momenten
waarop er iets ten goede of ten kwade in diens
leven gebeurt, waardoor deze zich anders gaat
gedragen en vaak ook andere waarden gaat
DE wORKsHOPs
1. Levenslied, Gerrit Breteler
Gerrit Breteler is wereldberoemd in Friesland
geworden met het lied ‘Op een dag’ dat hij
heeft geschreven na het overlijden van zijn
vader. tijdens de workshop vertelde hij over
dit overlijden en over het tot stand komen van
het lied. In de loop der jaren heeft Gerrit het
lied vaak gezongen op uitvaarten en daarbij
heeft hij ervaren hoe belangrijk het is dat je als
je in je ’rol’ voor een publiek staat, gelooft in
jezelf en dat wat je doet, want alleen dan kun
je het overbrengen. De tekst van het lied staat
elders in het contactblad. Het lied is overigens
geïnspireerd op het gedicht ‘op een dag drink
ik geen Grolsch meer’ van de dichter Willem
Wilmink.
toepassen. Het is vaak een leermoment dat
tot nieuwe keuzes en veranderingen leidt. De
definitie van verandering is volgens hem dat
iets wat potentieel was actueel wordt.
Wat volgens Duyndam ook interessant is om
aan de toehoorders mee te geven is hoe je van
het leven van iemand anders iets kun leren;
de bepaalde waarden waar iemand voor stond
kunnen voor anderen heel inspirerend zijn.
Neem bijvoorbeeld Mandela, de waarden waar
hij voor stond: moed en vergevingsgezindheid
- en vooral hoe hij deze heeft toegepast- zijn
inspirerend voor velen.
Niet bij ieders leven zijn deze waarden zo
zichtbaar en het is ook niet altijd nodig om deze
te benoemen, maar als ze er zijn is het mooi
hier een paar voorbeelden van te geven. Wanneer
is iemand bijvoorbeeld moedig geweest?
kwam dat naar voren in bepaalde keuzes die de
persoon heeft gemaakt, of hoe hij een conflict
heeft beslecht. Met het benoemen van deze
waarden kan iemands leven voor anderen een
voorbeeld zijn.
Maar zonder licht geen schaduw, ook de schaduwkanten
van iemands persoonlijkheid moeten
belicht worden om iemand geloofwaardig
te maken. Het gaat om mensen van vlees en
bloed, niet om heiligen.*
2. Vragen worden uitroeptekens,
wouter Jongstra
De workshop van Wouter bestond uit een
intervisiemethode die ze bij RWU Friesland
toepassen. Er wordt een vraag gesteld over een
onderwerp waar iedereen een kort antwoord
op geeft. Daarna spreekt men over de verschillende
uitkomsten zonder daarover te oordelen.
Wat uit deze workshop erg duidelijk werd, is dat
er tussen de leden en de RWU’s veel verschillende
werkwijzen zijn.
Een voorbeeld van een paar vragen:
• Wanneer overhandig je de toespraak?
• Laat je de toespraak vooraf aan de nabestaanden
lezen?
15

16
• Begin je elke toespraak opnieuw of heb je
vaste scripts?
• Wat doe je als nabestaanden niets te vertellen
hebben?
De vragen die tijdens de workshop zijn gesteld
maken onderdeel uit van de zogenaamde 100
punten lijst. Deze is te vinden op het extranet.
3. Existentieel biografisch onderzoek,
Marjo van Bergen
Het existentieel biografisch onderzoek is een
methode voor het opsporen van levensthema’s
door het praten over zijdelingse zaken.** Door
het stellen van vragen over bijv. niet alledaagse
voorwerpen in het huis kun je meer over de
betrokkene en wat belangrijk was in diens leven
te weten komen. tijdens de workshop werd met
deze methode geoefend aan de hand van ieders
favoriete kinderboek. Met wie in het boek heb
je je geïdentificeerd? Wat gebeurt er met hem/
haar? Wat is het thema en herken je dat in je
eigen leven?
4. Interviewtechnieken, Mirre Bots
Oefenen in doorvragen en observeren wat wel
en niet werkt, was de kern van deze workshop.
Wil je het verhaal boven tafel krijgen, dan is
het belangrijk op een goede manier vragen
te stellen. Als er bijvoorbeeld wordt gezegd:
‘oma was erg behulpzaam’, zul je daar concrete
vragen over moeten stellen: wat moet ik me
daarbij voorstellen? Waar bleek dat uit? kunt
u een voorbeeld geven? Daarnaast werd in de
workshop ook weer duidelijk hoe belangrijk de
lichaamstaal en non-verbale communicatie is.
Meer hierover in een het artikel elders in het
nummer.
5. Humanisme in de toespraak,
Hilde van Vlaanderen
Bij de workshop van Hilde werd uitgewisseld
wat een toespraak humanistisch maakt. Aan
de hand van een aantal vragen en een lijst met
woorden werd het soms toch wel abstracte
begrip van de humanistisch waarden inzichtelijker
gemaakt. De lijst met woorden en vragen is
te vinden op het extranet.
De dag werd afgesloten met een muzikaal
optreden van Gerrit Breteler waarin hij onder
ander het mooie lied ‘Op een dag’ ten gehore
bracht. Gerrit zingt een groot deel van zijn
liedjes in het Fries, maar deed de aanwezige
Drenten een plezier door ook een lied in hun
taal te zingen.
Na het lied was de afsluiting en daarna natuurlijk
een borrel waarbij met tevredenheid werd
teruggekeken op een mooie dag.
Fortunée Ledeboer
* Wil je meer weten over Joachim Duyndam, dan kun je
terecht op zijn site. Of je kunt zijn artikel over voorbeeldfiguren
lezen in het boek ‘Waarvoor je leeft. Studies naar
humanistische bronnen van zin’, onder redactie van Hans
Alma en Adri Smaling, uitgeverij SWP, Amsterdam 2010.
** Zie hiervoor ook het artikel over Ina Brouwer, de grondlegger
van deze methode, elders in dit nummer.
*** Dit verslag is gemaakt aan de hand van de door mij
gevolgde workshops. Het zou goed kunnen dat het hierboven
beschrevene afwijkt van wat de deelnemers van de andere
workshops hebben ervaren.

Uit de ooghoeken
De zijdelingse
benadering
is dikwijls de beste:
uit de ooghoeken zie je
wel niets scherp omlijnd,
maar het licht speelt
meer naarmate het minder
botst op de blik
en zelfs de doodverklaarde
dingen
verraden dan even hun
stralende afkomst
Hans Andreus
Op een dag
Do silst de sinne fine, op dizze donkerblauwe jûn
Foar ivich sil ‘r skine, do hast dyn frede fûn
Do stoareagest yn ‘e ruten, do spegelst dysels werom.
Ik kin de kleden slute, dat ôfskie hiest al nomme
Eins woe ‘k fan alles witte, wylsto hjir no noch bist
Mar wy moatte it samar litte, omdatst eins neat mear sizze
kinst
We prate net oer juster en we sprekke net fan moar
Wy swije yn ‘t tsjuster en ik pak dy by de hân
Refrein:
Op een dag drink je geen Grolsch meer
Loop je nooit meer door je stad
Op een dag komt er geen dag meer
Ook al ben je het nog niet zat
Vergeef me, dat ik zo door zeur, maar heb je de sleutels bij
de hand
Van die hele grote voordeur, van dat vreemd beloofde land
Dan lach je tranen in je ogen en we nemen er nog een
Van die sleutels is gelogen, een open deur voor iedereen
Refrein
Maar pa wat zal ik zeggen als jij je ogen sluit voorgoed
Als we jou je graf inleggen, iets van Finkers is dat goed?
Of Wilmink, as ‘t maar twents is, dat lijkt me ook wel wat
In de kerk alsof het mis is, voor je ‘t weet dan he je ‘t had
Refrein
Do silst de sinne fine, op dizze donkerblauwe jûn
Foar ivich sil ‘r skine, do hast dyn frede fûn
Gerrit Breteler
17

18
HEt kLEINE CAFé AAN DE HAVEN
De avondzon valt over straten en pleinen
De gouden zon zakt in de stad
En mensen die moe in hun huizen verdwijnen
Ze hebben de dag weer gehad
De neonreclame die knipoogt langs ramen
Het motregent zachtjes op straat
De stad lijkt gestorven, toch klinkt er muziek
Uit een deur die nog wijd open staat
refr.: Daar in dat kleine café aan de haven
Daar zijn de mensen gelijk en tevree
Daar in dat kleine café aan de haven
Daar telt je geld of wie je bent niet meer mee
De toog is van koper, toch ligt er geen loper
De voetbalclub hangt aan de muur
De trekkast die maakt meer lawaai dan de jukebox
Een pilsje dat is-t-er niet duur
Een mens is daar mens, rijk of arm, ‘t is daar warm
Geen monsieur of madam maar WC
Maar ‘t glas is gespoeld in ‘t helderste water
Ja, het is daar een heel goed café
refr.
De wereldproblemen die zijn tussen twee glazen
Bier opgelost voor altijd
Op de rand van een bierviltje staat daar je rekening
Of je staat in ‘t krijt
Het enige wat je aan eten kunt krijgen
Dat is daar ‘n hardgekookt ei
De mensen die zijn daar gelukkig gewoon
Ja de mensen die zijn daar nog blij
refr. (3x)
Pierre Kartner

Column
Het humanistische in de toespraken
In een aantal columns van dit jaar ben ik op zoek gegaan naar het
kenmerkende van humanistische toespraken. Vanuit het humanistische
beginsel dat mensen zelf voor hun leven verantwoordelijk zijn, is al
snel duidelijk dat bij een humanistische uitvaart de overledene en zijn
levensverhaal centraal staan. Terwijl familie en vrienden geneigd zijn
de overledene door het vertellen van emoties en bijzondere gebeurtenissen
te herdenken, zal de humanistische uitvaartbegeleider eerder
het grote levensverhaal vertellen. waarvoor leefde de overledene?
Vanuit welke waarden leefde hij? welke keuzes maakte hij? Hoe is
zijn leven verlopen? Ik heb dat ‘het grote verhaal’ van het leven van
de overledene genoemd: het grote verhaal of de rode draad in de
feitelijke levensloop.
Het landelijk bestuur van de HUB heeft dit voorjaar aan een vijftal HUB-ers
gevraagd om na te denken over de identiteit van de HUB en het kenmerkende
van humanistische uitvaarten. Eind augustus hebben Ben Elkerbout, Fortunée
Ledeboer, tini Spikman-Smit, Hilde van Vlaanderen en Jasper Zuijdervliet een
heel mooi rapport gepresenteerd: Identiteit en profilering Humanistische
Uitvaartbegeleiding. In dit rapport wordt ook stilgestaan bij de humanistische
inspiratie van HUB-ers.
Ik citeer een aantal teksten uit het rapport.
‘Humanistische uitvaartbegeleiding stelt de mens centraal. Bij de uitvaartrede
gaat het om de persoon van de overledene: wie was deze mens, wat betekende
hij voor zijn omgeving? HUB-ers willen het leven van overleden dierbaren
in alle respect en menselijkheid ten afscheid langs het geestesoog van
de nabestaanden voorbij laten trekken door zijn waarde, betekenis en de rode
draad in zijn leven te verwoorden. Zij willen de overleden mens vooral een
dieptekleur geven door te zoeken naar verbanden tussen de waarneembare
feitelijke gebeurtenissen van een mensenleven én de beginselen, waarden
en levensovertuiging – levenskunst- van die mens, zonder daarover zélf een
positie in te nemen.’
‘Belangrijker dan de feiten van een leven (levensloop) zijn de feiten over
iemands leven. Het verhaal rondom en achter de feiten, de betekenissen in
iemands leven. Het gaat om de naakte feiten versus betekenisvolle verhalen.
Als we alleen naar het eerste kijken, hebben we niet in de gaten dat die naakte
feiten van iemands leven niet zo maar op zichzelf bestaan als losse kralen,
maar in een welgekozen samenstelling in een ketting tot één sieraad aaneen
zijn geregen.
Het gaat hier over het verhaal dat ontstaat, wanneer je als uitvaartbegeleider
die losse naakte feiten van het leven nader gaat beschouwen. Je gaat vragen
stellen bij de momenten die van werkelijke betekenis waren in de persoonlijke
biografie, het verhaal dat ertoe doet en gewicht heeft. Wie was deze persoon?
19

20
Welke dilemma’s en thema’s speelden
een rol in zijn leven? Zoek verbindingen,
bezie mogelijke conclusies: er
komt kleur, er komt meer tekening, er
komt meer diepgang.
Een HUB-er werkt toe naar een toespraak
die boven de kale feiten uitstijgt
door er een beschouwende dimensie
aan toe te voegen. Zeker niet om tot eigen oordelen of uitspraken te komen.
Dat moet worden vermeden; altijd moet het respect voor het leven van de
overledene blijven doorklinken. (…) De waarde van deze beschouwende
dimensie is dat het in veel gevallen voor de nabestaanden iets kostbaars of
iets extra’s toevoegt aan de toespraak.’
Een HUB-er werkt toe naar een
toespraak die boven de kale feiten
uitstijgt door er een beschouwende
dimensie aan toe te voegen.
Mooie en inspirerende woorden, die mij ertoe brengen om de kenmerken van
een toespraak door een HUB-er samen te vatten in de volgende drie punten:
1. Sprekers van de HUB stellen de mens centraal: wie was de overledene en
wat betekende hij voor zijn omgeving? Ieder mens en ieder levensverhaal
is uniek en dat wordt in de toespraak met respect rechtgedaan.
2. Zij vertellen het levensverhaal van de overledene: wie was hij, hoe verliep
zijn leven, wat betekende hij voor anderen? Hierbij kunnen naast zijn
kracht ook zijn zwakke punten –respectvol – aan de orde komen.
3. HUB-ers geven verdieping aan het levensverhaal van de overledene: wat
zijn de grote lijnen achter de feiten? Wat zijn de betekenisvolle verhalen in
het leven van de overledene, de verhalen die er echt toe doen? Wat is de
diepere betekenis van het leven van de overledene? Vanuit welke waarden
en beginselen leefde hij? Welke thema’s en dilemma’s domineerden zijn
leven?
Je zou kunnen zeggen dat de sprekers van de HUB met deze drie bovengenoemde
punten een beschouwende dimensie aan hun toespraak toevoegen,
waardoor de toespraak aan diepgang en waarde wint. En daarmee is tevens
de waarde van de HUB aangegeven.
Wouter Beekman
* Mocht u door de citaten uit het waardevolle rapport van de genoemde werkgroep nieuwsgierig
geworden zijn naar het hele rapport, dan is dit te vinden op extranet. Ook kan het bij de secretaris
van uw RWU of bij de landelijk medewerker van de HUB worden opgevraagd.

VERLOREN tIJD
Er is een man laatst doodgegaan
Die nog geen dag van zijn bestaan
Tevreden was maar dat begreep hij pas
Toen er geen weg terug meer was.
Vlak voor zijn dood pas kreeg hij spijt
Van zoveel angst, verloren tijd
En hij vertelde mij over de hel die hij
Zijn leven lang had meegemaakt.
Hij was nooit verliefd geweest
Zelden verwonderd.
Hij had nooit gegokt
Dus hij was ook nooit bedonderd.
Om ergens te komen
Had hij lopen moeten leren
Maar om iets te bereiken
Leerde hij marcheren.
Hij is iets geworden
Wat hij eigenlijk niet wilde.
Zijn wereld verstilde
Geen diepgang, geen top.
Anderen huilden dansten en lachten
Maar hij stond te wachten
En hij wist niet waarop.
Omdat het zo uitkwam
Is hij ook maar gaan trouwen
Maar hij bleef dromen over vrouwen
Die hij nooit heeft gekust.
Hij zette zich af
Tegen zwervers en helden
Maar dat gaf hem zelden
Ook maar een ogenblik rust.
En tegen zijn angst
Hielp niet één obligatie
Geen polis, geen aandeel
Geen bank dacht meer mee.
En aan het eind
Bij zijn crematie
Waaide zijn rook zelfs nog
Met alle winden mee.
Er is een man laatst doodgegaan
Die nog geen dag van zijn bestaan
Tevreden was maar dat begreep hij pas
Toen er geen weg terug meer was.
Harrie Jekkers
21

22
De kunst van het doorvragen
wie een toespraak moet schrijven over een overledene, houdt in feite een soort interview
met de nabestaanden. Een interview vraagt om durven doorvragen en om essentiële
en veelzeggende details boven tafel proberen te krijgen, omdat die een verhaal handen
en voeten geven en levensecht maken.
Natuurlijk is zo’n
gesprek niet helemaal
hetzelfde als een
gewoon interview. Het
is minder uitgebreid
en degenen om wie
het gaat zijn in rouw
en soms in shock, dat
maakt hen extra kwetsbaar.
Nogal logisch dat
je je als Hub-er daarop
afstemt en hier rekening
mee houdt. Maar
als je je daardoor te
veel laat leiden, krijg je geen goed verhaal.
Wie te afwachtend is en niet durft door te
vragen, omdat hij bang is voor emoties of de
gevoelens van de ander, komt niet tot de kern
en dus niet tot een aansprekend verhaal. En
dat is uiteindelijk het doel waarvoor je daar zit:
een stukje levensverhaal of levensgeschiedenis
op papier zetten waarmee je de gestorvene
recht doet. En de nabestaanden. Zij moeten
zich in het verhaal kunnen herkennen. En dat
gebeurt alleen maar als mensen die persoon als
het ware voor zich zien. Concrete beelden en
voorbeelden werken, maar dan zul je moeten
durven doorvragen.
Zoals gezegd, is jullie situatie niet hetzelfde als
de interviews die ik als journalist al zo’n dertig
jaar houd, maar toch zijn er veel overeenkomsten
te ontdekken en moet ik mensen soms
ook naar intieme en gevoelige details vragen
om een levensecht portret te kunnen schetsen.
Hoe meer ik dat durf, doe én uitstraal, met hoe
meer persoonlijke informatie mensen op de
proppen komen, is mijn ervaring.
Wat trouwens erg duidelijk werd op de landelijke
dag is: hoe belangrijk lichaamstaal is. Straalt
iemand rust en vertrouwen uit en zit hij rustig
in zijn stoel? Of zit iemand op ’t puntje van z’n
stoel, wil hij het veel te graag goed doen en
verliest ie daardoor de persoon om wie ’t gaat
uit ’t oog? Praat hij te hard of juist te zacht? Is
hij te direct of voor die bepaalde persoon juist
te meelevend, waardoor deze doodslaat, omdat
hij niks met gevoelens kan. Allemaal zaken die
in de oefensituaties zichtbaar werden.
Belangrijk bij interviewen is dat je nieuwsgierig
bent, dat je contact maakt en dat je echt geïnteresseerd
bent in wie die ander is en wat hij te
vertellen heeft. Dit betekent dat je je inlevend
en invoelend opstelt, maar tegelijkertijd moet
je ook durven doorvragen wil je geen zouteloos
verhaal krijgen.
Eerst even over dat contact maken: dat zit ook
in je houding en je blik. Belangrijk is dat je de
tijd neemt, de ander aankijkt, eens knikt of
bemoedigt, opmerkt wat je bij de ander ziet en
dat teruggeeft. Bijvoorbeeld: ik zie dat dit voor
u moeilijk is of u emotioneert. Wees niet te
voorzichtig en te bang dat je te veel oprakelt,
want dat moet juist wil je een goed verhaal
krijgen. Durf soms ook persoonlijk te reageren,
zeker als iets je raakt. Ook dan weer kun je
iets zeggen in de trant van: ‘goh, wat moet dat
moeilijk geweest zijn’ of ‘ik zie dat …..’. Het
gaat niet om oordelen of meningen noch om
jouw gevoelens, maar om begrip, een betrokken
houding, waardoor de ander zich gezien voelt
en uitgenodigd om meer te vertellen.
Belangrijk is ook om niet bang te zijn voor
emoties, ook onderhuids niet, want die zijn er
nu eenmaal als er iemand is gestorven. Ook
daar moet ruimte voor zijn. Het is aan te raden
om deze juist even de ruimte te geven en niet
krampachtig te omzeilen. Beaam het met een
paar woorden, een knikje, een gebaar mis-

schien. Of gewoon door aandachtig te luisteren.
Het is uiteraard niet de bedoeling dat je er
helemaal in meegaat. Die angst is er natuurlijk
wel, dadelijk blijft iemand hierin steken, komt
hij niet meer uit z’n huilbui en zit jij er over een
paar uur nog. Maar
meestal gebeurt dat
juist niet, als je het
gewoon kunt horen of
aanzien zonder er al te
veel een oordeel over
te hebben. Juist te
afstandelijk hiertegenover
blijven of het te
snel willen afkappen,
werkt vaak averecht
en eerder in de hand dat die emoties de kop
op blijven steken, want de ander voelt zich dan
niet gezien! En wil iemand echt iets vertellen of
van zichzelf laten zien, dan moet hij zich door
de ander gezien en aangemoedigd voelen. Hij
moet het idee hebben dat hij verstaan wordt,
ook in de moeilijke of tegenstrijdige emoties
die hij heeft.
Veelzeggende details
Ik kan niet genoeg benadrukken hoe belangrijk
het is om door te vragen. Neem niet te gauw
genoegen met het eerste antwoord. Er zit vaak
meer achter. Ben daar ook nieuwsgierig naar.
Vraag om meer te weten te komen naar concrete
en specifieke details, zodat een ervaring
of gebeurtenis kleur krijgt.
Je kunt dingen zeggen als: ‘U zei net dat uw man
… , maar wat moet ik me daarbij voorstellen?’
‘ U zei dat hij avontuurlijk was. Noem eens iets
wat hij gedaan heeft?’ Is hij bijvoorbeeld in z’n
eentje door de woestijn getrokken. Of was hij
elk weekend op het racecircuit te vinden.
Zij was dol op haar kleinkinderen of opa was
erg behulpzaam. Dan kun je doorvragen: hoe
uitte zich dat? timmerde opa bijvoorbeeld zelf
een poppenhuis voor ze. Of ging hij eindeloos
met zijn kleinzoons voetballen. Breide oma
altijd fanatiek leuke truitjes voor alle tien de
kleinkinderen, zodat ze er zelfs een brei-arm
van kreeg.’
‘U zei dat hij avontuurlijk was.
Noem eens iets wat hij gedaan
heeft? Is hij bijvoorbeeld in z’n
eentje door de woestijn getrokken.
Of was hij elk weekend op het
racecircuit te vinden.
Het zijn deze veelzeggende details, die veel
over een persoon zeggen en deze tot leven
brengen. Zij zeggen vaak meer als de woorden
vriendelijk, warm of lief. Niet dat die woorden
niet gezegd mogen worden, integendeel, maar
je kunt er ook iets speci-
fieks bij vertellen, zodat
ze een beeld oproepen.
Je kunt zeggen: vader
was een warme man.
Maar als je er meteen
achteraan zegt: hij stond
altijd al tien minuten
van tevoren bij de deur
te wachten als een van
zijn kinderen op bezoek
kwam, dan komt hij veel meer tot leven. Dat
geldt ook voor een lieve moeder die weer eens
een van haar heerlijke taarten had gebakken of
niet te beroerd was om de wieg weer helemaal
opnieuw te bekleden. Of: puberzoon Hans, die
altijd kort van stof is, meer een doener dan een
prater, maar gisteren bij de kist van zijn broer
een heel mooi persoonlijk stukje voorlas.
Of zoals ik ooit las in een van de toespraken
in het Contactblad over de zelfdoding van een
jonge vader: dat hij vlak van tevoren een sms-je
naar zijn beide zoons had gestuurd. Dat is zo’n
veelzeggend detail. Nu ik het opschrijf, krijg ik
weer kippenvel. Zo raakte me dat.
Neem dus niet te snel genoegen met het antwoord.
En luister met al je zintuigen. Hierdoor
komt er soms opeens een beeld, associatie of
gevoel naar boven. Durf deze in het gesprek in
te brengen. Zeg bijvoorbeeld: als ik zo naar u
luister, dan …. Of: ik hoor u eigenlijk zeggen
dat …
Vertrouw hierbij op je intuïtieve weten. Mocht
je het niet bij het juiste eind hebben, dan corrigeert
de ander je wel.
Plus én min
Soms – en misschien zelfs wel regelmatig, dat
weten jullie beter dan ik – zijn er nabestaanden
die het alleen maar over het goede en mooie
van iemand willen hebben. Over de doden
immers niets dan goeds. Bovendien brengt de
23

24
dood mensen vaak in een andere laag, meer
een zijns- of zielslaag zou je kunnen zeggen,
en dan zien ze degene die dood is ook in een
ruimer perspectief. Dat is mooi, want dat geeft
ook een completer beeld van die persoon. Maar
mensen kunnen daar ook te ver in gaan, zelfs
zover dat ze alleen maar goede dingen over die
persoon willen vertellen. Er is niets wat er aan
hem of haar niet zou deugen. Ze maken er bijna
een heilige van! Dat is lastig en vervelend, want
iemand die alleen maar fantastisch is, wordt
geen mens van vlees en bloed die je eer kunt
betonen.
Als dat gebeurt, kun je kijken of je in het
vertelde niet iets kunt aangrijpen om ook een
mindere kant of minder aardig trekje aan vast
te knopen. Een vrouw vertelt bijvoorbeeld dat
haar man als opa een eindeloos geduld met z’n
kleinkinderen had. Maar toen hij nog zo druk
met z’n eigen zaak was en zelf in de kleine kinderen
zat, was dat wel anders, was hij eigenlijk
best wel streng of nauwelijks aanwezig, zo heb
je tussen de woorden door kunnen opmaken.
Probeer zoiets dan voorzichtig in te brengen.
Dat vereist best wel fingerspitzengefuhl en de
nodige tact. Maar de goede verstaander kan uit
wat er gezegd is, vaak
best wel iets halen wat
minder geslaagd was
in de persoonlijkheid
of het leven van de
gestorvene. Als je dat
zo concreet mogelijk
probeert te formuleren,
wordt het gemakkelijker geaccepteerd.
Blijft de ander echter tegensputteren, dan
kun je iets zeggen in de trant van: ‘elk leven
Iemand die alleen maar
fantastisch is, wordt geen mens
van vlees en bloed die je eer
kunt betonen.
bestaat uit plus én min, er is geen enkel mens
die alleen maar positieve of alleen maar negatieve
dingen meegemaakt heeft. Elke leven
bestaat zowel uit dingen die goed gegaan zijn
en vreugde gegeven hebben als uit levensfeiten
die moeilijk waren, zoals… en dan kun je een
levensfeit noemen dat je op de een of andere
manier toch opgepikt hebt, bijvoorbeeld dat ze
al vroeg haar eigen moeder moest missen of
dat ze zo geschrokken waren toen hun huis in
de jaren negentig overstroomd raakte. Wat vaak
helpt, is als je het in een positieve context zet.
Als je op een muur blijft stuiten, kun je misschien
als voorbeeld iets noemen dat je een
keer van een ander in een dergelijk gesprek
hebt gehoord en wat toen naar jouw idee het
plaatje van die persoon alleen maar completer
maakte. Wat ik zelf in interviews wel eens doe
– en bijna altijd goed werkt - is iets over mezelf
vertellen of een voorbeeld geven uit mijn eigen
familie- of kennissenkring. Wees in ieder geval
niet te bang om iets negatiefs of minder leuks
wat je gehoord hebt, op zo’n manier te benoemen
dat het misschien aanvaardbaar wordt.
Blijft iemand echter volharden in de houding
dat bij zijn dierbare alles volmaakt was, dan
kun je gewoon eerlijk zegen dat een levensechte
toespraak zowel het goede en mooie
van iemands leven behelst als het nare of
vervelende wat hem is overkomen. Geen enkel
leven bestaat uit alleen maar goed of alleen
maar slecht, geen enkel leven is alleen een
kabbelend beekje. kijk naar alle verhalen, films
en romans: ze zijn uit die tegenpolen opgebouwd,
dat maakt ze juist interessant! Ook jij
hebt beide polen nodig om er een eerlijk geheel
van te maken, dat recht
doet aan die persoon en
diens leven. Alleen maar
zoetgevooisd gaat niet.
Misschien is het zelfs
wel een levensopdracht
om moeilijkheden die we
op onze weg door het
leven tegenkomen te overwinnen. Dat zou trouwens
ook een directe vraag kunnen zijn: welke
moeilijkheden heeft uw zoon, man of moeder
moeten overwinnen? Wat waren moeilijke jaren
of stappen voor hem?
Anderen erbij betrekken
Soms is één iemand, zeg de echtgenote, steeds
aan het woord over de overleden persoon. Zij
eist de hoofdrol voor zichzelf op. Anderen, zoals
kinderen of broers en zussen zitten er alleen
maar bij en komen niet aan het woord. Probeer
hen er bewust bij te betrekken en dat geldt

ook, wanneer één persoon er heel stilletjes bij
zit. Doe dat door hem of haar een open en zo
concreet mogelijke vraag te stellen. Bijvoorbeeld:
wat is de mooiste/leukste herinnering
die je aan je vader of broer hebt? Hoe herinner
je hem vooral? Wat trof je vooral tijdens haar
ziekte? Welk moment uit haar laatste dagen
of weken zal je altijd bijblijven? kun je je het
laatste bezoekje nog herinneren? Waar genoot
je zus erg van? Waar gingen haar ogen van
stralen? Wat betekenden zijn kleinkinderen voor
hem?
Het is een beetje afhankelijk van de situatie, de
manier waarop iemand gestorven is en hoe de
familie in elkaar zit wat je wel of niet kunt vragen.
Maar wees niet te bang of voorzichtig. Ook
hierbij komt het weer aan op fingerspitzengefuhl
en soms inspelen op iets dat je misschien
tussen de woorden door of in een bepaalde blik
opgevangen hebt. Maak daar gebruik van. ‘Ik
zag u net schrikken toen hij zei dat …’ Laat al je
zintuigen meedoen om ook degene die weinig
in the picture is uit de tent te lokken om iets
over zijn of haar ervaring met de overledene te
vertellen. Je kunt dat ’t beste doen door je met
een heel concrete vraag rechtstreeks tot die
persoon te richten.
Mirre Bots
25

26
Artikel Bas van der sijde
Een persoonlijk afscheid is zeer waardevol
Humanistisch geestelijk verzorgers en vrijwilligers van de stichting Humanistische
Uitvaartbegeleiding verzorgen samen zo’n drieduizend keer per jaar een toespraak bij
een begrafenis of crematie. Bas van der sijde (1975) is humanistisch geestelijk verzorger
in een verzorgingshuis en spreekt al ruim vijf jaar bij uitvaarten in het noorden van
het land. ‘Ik vind het belangrijk om een uitvaart zo persoonlijk mogelijk te maken. Ieder
afscheid is uniek’.
Op een zonnige zondagmiddag word ik gebeld.
De heer Hermans, die woont in het verzorgingshuis
waar ik werk als geestelijk verzorger, is
plotseling overleden. De familie vraagt of ik zou
willen spreken op zijn uitvaart. We maken direct
een afspraak voor de volgende morgen. Zodra
ik de telefoon heb neergelegd, schieten er
verschillende gedachten in mijn hoofd. Ik heb
de heer Hermans in mijn werk een paar keer
bezocht en herinner mij hem als een eigenzinnige
Groningse boer. Hij was stapel op zijn
koeien en was jaren actief in het amateurtoneel
van Groningen. Ik maak wat losse aantekeningen
en probeer deze taak nog even los te laten
tot morgen. Je moet voor dit werk flexibel zijn,
een uitvaart kan soms heel onverwacht komen,
maar je moet er niet meteen helemaal door
in beslag worden genomen. Dat blokkeert de
openheid die nodig is om in gesprek te gaan
met de nabestaanden.
Levensloop
Maandagochtend. Hoewel ik dit werk al een
aantal jaren doe, blijft het spannend. Hoe zal
het gesprek met de kinderen verlopen? Wordt
het een emotioneel gesprek of juist vrolijk?
Zou er misschien sprake zijn van boosheid of
onverschilligheid? Familieruzies komen ook
regelmatig voor. Wat komt er in het contact
naar boven dat ik in een passende toespraak of
overdenking zou kunnen schrijven? Een gesprek
met nabestaanden is, net als de uitvaart zelf,
iedere keer weer een unieke situatie.
We hebben afgesproken in de kamer van de
heer Hermans in het verzorgingshuis. Zowel
voor zijn kinderen als voor mij is het vreemd om
daar te zijn nu hij er niet meer is. Hij heeft twee
zoons en een dochter. Ze zijn alle drie met hun
partner aanwezig. Het gesprek komt langzaam
op gang. De jongste zoon heeft andere herinneringen
aan zijn vader dan zijn oudere broer en
zus. De oudste twee hebben sterke herinneringen
aan de tijd dat het gezin er financieel slecht
voor stond. De jongste heeft veel langer thuis
gewoond en intensiever samengewerkt met zijn
vader, wiens bedrijf hij heeft overgenomen.
Het hart van een uitvaarttoespraak is de schets
van de levensloop. Hoe stond iemand in het
leven? Welke keuzes heeft iemand gemaakt in
het leven? Daarbij probeer ik zoveel mogelijk
recht te doen aan het perspectief van - in dit
geval - zowel de oudste kinderen als de jongste
zoon.
tijdens het gesprek wordt ook veel gelachen.
Beide zoons ervaren dat zij - ondanks dat zij
heel verschillend tegen hun vader aankeken
– wel degelijk de zelfde vader hebben gehad.
Ze moeten lachen om zijn nuchtere kijk op het
leven, maar zijn ook verdrietig over hoe streng
en meedogenloos hij soms kon zijn. Vader was
enorm gesloten over zijn gevoelsleven, zijn
jeugdherinneringen en de dood van moeder.
Hun zus is vervroegd uit huis gegaan, terwijl ze
later regelmatig heeft proberen te bemiddelen
in de spanningen die ontstonden bij de overname
van het bedrijf.
Aan mij als uitvaartbegeleider de taak om de
juiste toon te vinden voor een mooie plechtigheid.
Zoeken naar de juiste woorden. Woorden
die erkenning geven aan de nabestaanden. Bijna
tot het allerlaatste moment schaaf ik aan de
tekst en zoek ik naar een goede formulering.
Dus niet ‘vader was dominant en liet zijn gevoelens
niet zien’ maar ‘vader had een eigenzin-

nige persoonlijkheid en vond het moeilijk zijn
emoties met zijn kinderen te delen’. Daarmee
doe ik meer recht aan de beleving van ieder
kind apart.
De nuchtere kijk op het leven van boer Hermans
kwam prachtig tot uitdrukking in een tekst
van Ede Staal, die hij regelmatig citeerde; ‘Ik
wait, der is ‘n tied van komen en ook ‘n tied
van goan, en alles wat doar tussen ligt, ja,
dat is mien bestoan.’ Met deze tekst ben ik de
toespraak begonnen en geëindigd. Ik heb heel
hard geoefend op het Groningse dialect, omdat
juist de Groningse taal zo typerend was voor
boer Hermans. Het werd een mooie toespraak
met prachtige muziek van een Gronings koor.
De dochter las een gedicht voor dat zowel
de liefde als de geslotenheid van haar vader
omschreef en ik hielp de oudste zoon met het
schrijven van een dankwoord.
keer op keer is het zoeken naar wat past bij
deze unieke persoon en naar een goede samenwerking
met de verschillende nabestaanden.
Wat was zijn levensvisie? En doet deze wijze
van afscheid nemen recht aan deze persoon?
Wat zijn passende muziek en passende teksten?
komt er nog een ritueel bij?
Meestal past alles tijdens een uitvaart als een
puzzel in elkaar. En dat doet mij steeds weer
beseffen dat op een persoonlijke manier
afscheid nemen zeer waardevol is.
Bas van der Sijde
* Namen en situaties zijn fictief.
Bas van der Sijde over De terebinth, vereniging voor funeraire cultuur: ‘De
terebinth lijkt mij een belangrijke vereniging waar het gaat om onze uitvaartcultuur.
In mijn werk zie ik hoe belangrijk het is om op een persoonlijke
manier afscheid te kunnen nemen en te herdenken. Oude en nieuwe
tradities kunnen daarin met elkaar verbonden worden. Een plek of monument
waar je stil kunt zijn en herdenken kan voor mensen een diepgaande
betekenis hebben. Het is goed dat deze vereniging zich hiervoor inzet.’
Dit artikel is afkomstig uit het jubileumboek ‘Over 25 jaar. De toekomst
van de funeraire cultuur’ een uitgave van De terebinth, een vereniging die
zich bezighoud met begrafenis- en uitvaartcultuur (oa herstel en zorg rond
monumenten ed).
www.terebinth.nl
27

28
Opgedragen aan mijn onvergetelijk zoon Marco de Haan
(geb. 16-04-1971, overleden 10-08-2009)
Als ik in het voorjaar van 2008 mijn
afscheidsfeest heb bij mijn werkgever
stichting Talant, waar ik bijna 25 jaar heb
gewerkt met mensen met een verstandelijke
beperking, weet ik dat ik er hierna
nog iets bij wil doen.
In mijn hart had ik al een keuze gemaakt.
Aanleiding was de uitvaart van een vriendin,
waar ik zo onbevredigend vandaan
kwam waardoor ik eigenlijk vlak daarna
al besloot om iets als spreekster in de
uitvaart te gaan doen. In mijn geval werd
dat de Humanistische Uitvaartbegeleiding.
Maar wie zou kunnen vermoeden dat deze
keus voor mij zo’n tragische wending in
mijn leven zou geven.
Nadat ik alle informatie had gekregen, heb ik
me aangemeld. En na de nodige papieren te
hebben ingevuld begon in 2009 de cursus voor
mij en nog een aantal deelnemers, en dat alles
onder de deskundig begeleiding van Hilde van
Vlaanderen en (wijlen) tryntsje de Groot.
Juist in die periode, februari 2009, werd onze
zoon ziek. Ik heb drie kinderen: een dochter
van 42, een zoon van 39 en nog een jongere
dochter van 30 jaar.
Mijn zoon kreeg last van zijn been, er werd door
de artsen gedacht aan een zenuw die knelzat.
Hij was al bij een fysiotherapeut en een poos
later ook bij een neuroloog onder behandeling.
En terwijl ik druk bezig was met mijn cursus,
kregen we tijdens het tweede gedeelte daarvan
te horen dat het zich toch ernstiger liet aanzien
dan we konden vermoeden. We werden doorverwezen
naar het UMCG.
Het theoretische gedeelte heb ik nog afgemaakt
en mijn medecursisten waren als een
warme deken. En ook de begeleidsters Hilde en
tryntsje leefden zo intens mee…dat het mij de
kracht gaf om door te gaan.
Nadat we het eerste gedeelte hadden afgesloten,
volgde de stageperiode die ik toen op dat
moment niet meer heb gedaan. Uit onderzoeken
in Groningen kregen we te horen dat onze
zoon Marco in zijn laatste levensfase zat. Hij
had een heel agressieve vorm van botkanker,
die in een razend tempo zijn lijf vernietigde. De
daarop volgende periode was een tijd van wanhoop,
woede, onmacht. Zijn gezinnetje waar
hij niet bij vandaan wilde, zijn twee jongens die
niet konden bevatten dat hun pappa er straks
niet meer zou zijn. In de tijd die volgde hebben
we er alles aangedaan om zoveel mogelijk bij
elkaar te zijn: we gingen weekends met z’n allen
weg, hebben uitbundig zijn verjaardag en Pasen
met eieren zoeken gevierd. En Vaderdag met
veel emoties, met pakjes voor de liefste vader
van de wereld.
Die periode kan ik alleen maar omschrijven als
verdriet, verdriet, verdriet.
En zo overleed onze zoon op 10-augustus 2009
Bij zijn advertentie stond:
De zon gaat onder…
Niemand kan het nog keren…
De zon gaat onder en schaduwt de wereld.
We hebben samen met zijn gezinnetje en vele,
vele mensen - ook mijn medecursisten en
begeleiders waren bij de uitvaart - afscheid van
hem genomen. Er was een spreekster van de
Humanistische Uitvaart die zijn verhaal voorlas,
het verhaal dat ik zelf had geschreven.
Hoe kun je ooit verwoorden dat briefjes, lieve
woordjes, telefoontjes, mailtjes en bezoekjes
je zo tot steun kunnen zijn. En wat ik toen
dagelijks in mijn dagboek schreef: en tranen
druppen. Dat schrijf ik nu weer: mijn tranen
druppen.
In maart 2010 heb ik mijn stage weer opgepakt
onder begeleiding van Wieke de Vries. De
eerste uitvaart die ik zelfstandig ging doen, was
in het Crematorium in Goutum, in dezelfde aula
waar onze zoon ook lag. Het was moeilijk…zo
moeilijk, maar ik heb na een goede toespraak

zoveel waardering van de familie gekregen dat
het mij heel goed heeft gedaan.
Mensen vragen vaak aan mij hoe ik het in
vredesnaam kan doen dit werk, als je zelf een
kind hebt verloren. Maar het geeft mij voldoening
dat ik andere mensen tot steun kan zijn op
een zo verdrietig moment. Ik vind troost in een
ander tot steun te mogen zijn en heb inmiddels
al zo’n 55 uitvaarten gedaan.
Hennie de Haan-Meijer
Humanistisch Uitvaartbegeleidster in Friesland
29

30
In memoriam Jan Brouwer
Vandaag zijn we samen gekomen om afscheid
te nemen van Jan Brouwer.
Het voetbalseizoen is pas begonnen en vandaag
beginnen we al aan de laatste wedstrijd van
Jan. En we zijn overtuigd van het feit dat deze
wedstrijd geen winnaars zal kennen.
Uit het levensverhaal van Jan zal blijken dat
jullie vandaag iemand verliezen en niet zomaar
iemand. Jullie verliezen een onvergetelijke
man, een goede man die altijd zo gezellig was,
vrolijk, optimistisch, actief en belangstellend
naar alle mensen om hem heen.
Maar een voetbalwedstrijd kunnen we niet
beginnen zonder een goede warming up.
De familie heeft mij gevraagd om vandaag
deze wedstrijd een beetje in goede banen te
leiden. Mijn naam is Wouter Jongstra en ik kom
uit Leek en ik ben vrijwillig uitvaartbegeleider
namens de Stichting Humanistische uitvaartbegeleiding.
Gryt Wiersma zal de warming up verzorgen. Zij
zal zingen over de Waldsang.
we gaan aftrappen♫(fluitsignaal)
Laten wij nog even door het leven van Jan
wandelen en erover nadenken wat hij voor u
allen heeft betekend. Ik heb Jan bij zijn leven
niet gekend. Ik heb hem leren kennen door een
gesprek met Hiske en Sieger.
Zijn wieg stond in Houtigehage. Ik neem u
Maar voetbal was wel Jan zijn
allergrootste passie. Hier moest
alles voor wijken. Zijn voetbalclub
Houtigehage heeft hij altijd op
handen gedragen.
mee terug naar het jaar 1928. In dat jaar wordt
de voetbalinterland Nederland-België in het
Amsterdamse stadion voor het eerst als sportgebeurtenis
op de Nederlandse radio verslagen.
De wekkerradio wordt geïntroduceerd. Rinus
Michels wordt geboren, alsook koen Verhoef
voetbalsportverslaggever, en op 18 mei van
dat jaar Jan Brouwer, jongste zoon van Sieger
Brouwer en Hiske Elsinga.
Jan groeit op in een arbeidersgezin. Zijn vader
deed ambtelijk werk. Hij was bij de stille politie,
wat inhield dat hij dorpen bezocht waar mensen
woonden die een uitkering hadden. Van vader
Sieger kregen ze dan een stempel, daarnaast
was hij een hartstochtelijk jager. Het waren
krappe tijden, want het was crisistijd met grote
werkloosheid, en om alle touwtjes aan elkaar
te knopen met een gezin van 5 kinderen werkte
moeder Hiske er bij als schoonmaakster van de
school en zorgde zij voor het aanmaken van de
kachel in de winter.
In Houtehage gaat Jan naar school aan de
Skoallewijk. Jan is best wel een goede leerling,
maar hij ging liever niet naar school. Een korte
periode op de ambachtsschool was het einde
van Jan zijn studiejaren.
Het is dan inmiddels ook oorlog en die maakt
hij zeer bewust mee. Over deze periode kon hij
altijd boeiend vertellen. Over de aardappels in
de kelder bijvoorbeeld. Elke herfst kwamen er
90 korven vol. Als u weet dat een korfvol circa
35 kilo is, dan lag er meer dan 3 ton aardappels
in de kelder. En als het voorjaar was, dan was
de kelder leeg. Er werd dan ook 2 keer per dag
warm gegeten.
Of over de razzia’s die de Duitsers hielden om
jonge mannen te ronselen om in Duitsland te
werken. Zaten de jonge mannen in het café, dan
kwamen ze soms zo maar binnen. Via de achterdeur
werd er dan gevlucht. Zo moest ome
Riekele zelfs in de zandgaten zijn schuilplaats
vinden.
En er waren Joodse onderduikers bij familie in
de omgeving. Jan vertelde altijd over hoe gezellig
dat was. Daar hield hij zijn hele leven zelf
ook van, van gezelligheid! En zeker ook van een
kwinkslag en een grapje.
Maar er moet natuurlijk ook gewerkt worden.
Jan begint zijn werkzame leven in een fabriek in
de buurt. Vroeger heette het de kladzje fabriek.
Er werd kleingoed gemaakt, zoals lampen, en er
werd aan houtbewerking gedaan.
Maar eind jaren 40 brandt de fabriek af en het

werk is voorbij. Jan moet op zoek naar iets
anders. Hij vind werk bij de Dienst Uitvoering
Werken, DUW in de volksmond. Het is een
project van het Rijk voor het ontginnen van
grond. Vroeg in de ochtend werden ze met de
bus opgehaald op een vaste plaats in Houtigehage.
Met een eigen schop en een tas met wat
eten wachtte Jan elke morgen op de bus. De
reis ging naar Veenhuizen waar woeste grond
werd omgezet in cultuurgrond. Elke dag werd
er uitgemeten wat de arbeiders moesten doen.
Ze moesten meters halen, anders werden ze
gekort op hun loon. Als de grond hard was,
smokkelden ze ook wel eens door minder af te
graven. Het was heel zwaar werk en was het
slecht weer dan zaten ze in de keet. Hier werd
onderling vaak gehandeld: een geit of iemand
verkocht zijn laarzen en moest op sokken naar
huis. Ook zaterdagmorgen moest er toen nog
gewerkt worden. Maar op de terugreis in de bus
werd er vaak gezongen.
Na dit werk zoekt Jan weer een fabriek op
waar duimstokken worden gemaakt. Elke dag
op de fiets erheen. Zijn laatste werkgever is de
fietsenfabriek van der Sluis in de Boelenslaan.
Dit loopt niet goed af voor Jan. Hij krijgt zijn
hand in de pers en moet daarna een vinger en
een deel van een vinger missen.
Zo wordt het al weer snel pauze tijdens deze
wedstrijd.
Deze keer geen thee, maar zang door Ritske
Numan over het aldershus.♫(fluitsignaal)
We gaan aftrappen voor de tweede helft.
(fluitsignaal)
Jan woonde bij zijn ouders. toen zijn vader in
1968 kwam te overlijden, bleef Jan bij zijn moeder
wonen. Met haar had hij een heel goede
band.
In het huisje aan de dominee Visscherwei
voelde Jan zich helemaal thuis. Hier kon hij zijn
beesten houden, want Jan was daar heel erg
gek mee. Hij hield schapen, geiten, een paard
en later een veulen erbij. Ook was er een hond
en nog veel later was er de poes Mieske, die
zelfs mee naar Bertilla mocht. Mieske, inmiddels
al 19 jaar, heeft nu een liefdevol plekje bij
Monique gevonden. Dat vond Jan een prettige
gedachte.
Met vakantie gaan vond Jan zonde. Zei je tegen
Jan: ik ga met vakantie en hoop op mooi weer,
dan zei Jan: ‘Doe mij maar regen. Ik heb water
nodig voor de schapen en de kunstmest moet
haar werk doen met water.’
Jan was het liefst in zijn vertrouwde omgeving.
Met de vrachtauto van Liekele Stoelwinder naar
België was wel de verste reis van Jan ooit. Wel
ging hij graag naar Rotterdam om zijn familie
te bezoeken. En kwam de familie van daar naar
Houtigehage, dan was Jan helemaal in zijn nopjes.
Ze bleven dan vaak 1 tot 2 weken en gingen
bij de familie langs, wat Jan natuurlijk weer o
zo gezellig vond. Hij ging met zijn zwager vissen
aan de Leyen en op de terugweg even langs het
cafetaria.
Maar voetbal was wel Jan zijn allergrootste
passie. Hier moest alles voor wijken. Zijn voet-
31

32
balclub Houtigehage heeft hij altijd op handen
gedragen. Hij was een zeer trouw supporter
en ging naar elke thuis- en uitwedstrijd. Zelfs
toen hij slechter ter been was, kwam hij met de
fiets en bij de eerste buis ging hij staan. Later
gebruikte hij zijn scootmobiel om te kunnen
kijken.
Maar naast trouw supporter zijn haalde hij ook
de lottoformulieren op, bezorgde hij het clubblad
Contact en tijdens het 50-jarig bestaan van
de club deed Jan mee met de revue waar hij in
het zangkoor zat. En maandagmorgen op het
bankje nog even napraten en de wedstrijd nog
even mondeling overspelen.
Het clublied en dan het origineel uit 1944
Wij zijn de Hagenaren
En hebben voetbal lief
Wij blijven O.k.k. steeds trouw
En spelen zeer sportief
Wij kunnen het wel dulden
Als men ons eens verslaat
Maar als het moet en als het kan
Dan zijn we steeds paraat
Ja, ja, ja, O.k.k. is eensgezind
Door de geest die ons bemint
Verlies of winst wat geeft dat nou
De club blijven we trouw
De club trouw blijven, dat heeft Jan gedaan.
Zijn vaantje van de club sierde tot het laatst zijn
kamer in Bertilla.
Jan had een introvert karakter. Hij was een
echte binnenvetter. Moeilijke dingen ging hij uit
de weg. Daar zorgt Hiske wel voor, zei hij altijd.
Maar een steen voor zijn graf uitzoeken deed hij
wel met haar. Jan kreeg er zelfs de slappe lach
en de man van de steenhouwerij sprak daarna
‘ik heb nog nooit zulke vrolijke mensen een
steen zien uitzoeken’.
Een groot verdrietmoment voor Jan was het
overlijden van zijn moeder.
Ze had voordien haar heup gebroken en moest
worden opgenomen in Bertilla.
thuis kon ze niet meer wonen en Jan ging
op zijn fiets door weer en wind erg vaak naar
Drachten om zijn moeder te bezoeken. Hij
bracht vaak wat lekkers voor haar mee, vooral
de visboer deed hier goede zaken mee.
Na het overlijden van zijn moeder Hiske probeerde
Jan vervanging te zoeken voor wat hij
miste. Hij fietste, bleef zijn club trouw, ging
kaarten en biljarten en bezocht familie en
kennissen. Bij Hiske en Heinze kwam hij vaak
en graag. Door de week, in het weekend en op
feestdagen was Jan er altijd. Hoe Jan gekleed
was, maakte hem niet zo uit. Maar toen hij een
gat in zijn broek zelf had genaaid greep Hiske
wel in om hem in een andere broek te krijgen.
tijdens Heinze zijn ziekte hebben ze veel aan
elkaar gehad. De dood van Heinze had een
grote impact op Jan.
Belangstellend voor de mensen om hem heen
was hij tot ‘t laatst. Was er iemand naar het
ziekenhuis geweest, dan belde Jan steevast op.
En kwam je op visite, dan was hij heel erg blij.
keek je op je horloge, dan zei Jan: ‘je hoeft nog
lang niet weg, hoor’.
Hij had een heel klein hartje. Was er iets met
zijn beesten, dan had hij het daar heel moeilijk
mee.
Maar de laatste jaren zijn zeker niet de gemakkelijkste
voor hem geweest. Het lopen ging
steeds slechter en dat verkleinde zijn wereldje
enorm. Eenzaam moet hij zeker zijn geweest.
Zijn leven speelde zich af op een paar vierkante
meter. Lopen van zijn tafel naar de wc was een
hele opgave. Wel was er tafeltje Dekje en de
thuiszorg kwam van de vroege ochtend tot de
late avond.
Weggaan uit zijn zo geliefde huisje waar hij 70
jaar heeft gewoond, was voor Jan in het begin
niet bespreekbaar. Ik ga hier alleen maar tussen
4 planken weg, zo zei hij. Maar vorig jaar diende
het onvermijdelijke toch te gebeuren. Jan wordt
opgenomen in Bertilla.
Hij leeft hier wat op en doet overal aan mee. Hij
gaat naar de soos en staat bekend als een echte
stemmingsmaker. Zijn vrolijkheid behoudt hij
tot het laatst toe.
Zeven weken terug krijgt Jan het verpletterende
nieuws dat hij kanker heeft en niet meer beter
zal worden. Alles is geregeld, zegt hij tegen
Hiske, jij redt je er wel mee. Meer heeft hij er
niet over gezegd. Hij vecht tot het einde om te
blijven leven, blijft ontkennen en denkt dat het
wel zal meevallen. Maar afgelopen woensdag
31 augustus is de wedstrijd afgelopen voor Jan.

Geen winnaar, zei ik aan het begin van de
wedstrijd. Maar misschien zijn jullie allen wel
winnaars, omdat jullie Jan hebben gekend. Hij
heeft voor velen iets betekend en jullie allen
hebben veel voor hem betekend. Laten we
daarom vandaag maar vieren dat dat zo was.
De 90 minuten speeltijd van de wedstrijd zijn
afgelopen! (fluitsignaal)
In de verlenging brengen wij Jan naar zijn
laatste rustplaats. tijdens het uitdragen van de
kist zal Anneke Douma zingen over de ‘jountiid
diet falt’. De stewards van dit stadion, die Jan
gaan uitdragen, worden nu verzocht hun plaats
in te nemen.
Nazitten na de wedstrijd doen we straks. U bent
van harte uitgenodigd om hier na de begrafenis
een kopje koffie te komen drinken.
Met elkaar brengen we Jan Brouwer hier naar
zijn graf. Hier in Houtigehage-Boelenslaan is hij
opgegroeid en hier heeft hij geleefd. Aan deze
vertrouwde grond, bezorgen wij zijn lichaam.
Wij laten hem nu los en gaan verder met de
wens dat Jan in ons leven een herinnering van
rust en vrede zal zijn.
Ik besluit met een Fries gedicht.
Gul no mar net
Wes stil
Stil
Hearst de wyn
Wer komt der wei
Wer giet der hinne
Dea
Stil
Stil no
Gul no mar net
Harkje, fiel, roek
Sjoch om dy hinne
Sjoch omheech
Blau
De loft is sa blau
Der komt gjin ein oan.
Wouter Jongstra
Humanistische uitvaartbegeleiding Fryslân
Vertaling gedicht
Huil nu maar niet
Wees stil
Stil
Hoor je de wind
Waar komt hij vandaan
Waar gaat hij heen
Dood
Stil
Stil nu
Huil nu maar niet
Luister, voel, ruik
kijk om je heen
kijk omhoog
Blauw
De lucht is zo blauw
Er komt geen einde aan.
33

34
In Memoriam Roy Goudsmid Olivier
Achtergrondinformatie
Roy is van Indische afkomst... “een Indisch
kind”. Na een jeugd vol traumatische ervaringen
reist Roy met z’n familie per boot “de
Asturias” naar het verre Nederland. In Nederland
aangekomen, kiest het gezin ervoor zich in
Friesland te settelen. Roy trouwt met een Fries
meisje: Brecht.
Roy en Brecht krijgen een zoon: Louis. Een paar
jaar na de geboorte blijkt Louis een zeer ernstige
vorm van autisme te hebben en daarnaast
een verstandelijke beperking. Roy en Brecht
besluiten Louis, ondanks de beperkingen,
zoveel mogelijk ‘bagage’ mee te geven. Dit
is hun levensdoel en het is hen gelukt. Louis
woont nu zelfstandig in het geboortehuis van
z’n moeder in de buurt van Heerenveen.
In Memoriam Roy Goudsmid Olivier
Voor Papa
Je leerde mij lopen
Zodat wij lange strandwandelingen konden
maken
Je leerde mij fietsen
Zodat wij fijne fietstochten konden maken
Je leerde mij zwemmen
Zodat ik het hoofd boven water zou kunnen
houden
Bedankt lieve Papa
Van Louis Goudsmid Olivier
We zijn hier vandaag bij elkaar, om afscheid te
nemen van Roy Goudsmid Olivier.
Diep respect moeten we hebben voor deze
dappere man. Hij heeft geweten hoe het moet
zijn, als je er binnenkort niet meer bent. Als je
afscheid moet nemen van de mensen die je
liefhebt. De mensen waarvoor jij je verantwoordelijk
voelt. Je vrouw Brecht en je zoon Louis.
Je zussen Jessy en Joyce en je broer James.
En dan komt onherroepelijk de laatste dag. ‘Dit
moet de dag zijn’, was die ochtend de eerste
gedachte van Brecht. Het was een prachtige
zonnige februaridag. Je kon de lente al ruiken.
Die dag, die eerste lentedag, hebben ze erbij
gekregen. Ondanks het verdriet is er toch nog
een waardevol samenzijn. Brecht, Louis en Roy.
Voor altijd die drie-eenheid.
Louis vroeg: “Vind je mij een beste zoon?”
Papa antwoordde: “Ja hoor! Als je slaapt”. Papa
vond Louis altijd een beste zoon. Ook als hij
sliep. Altijd.
Roy Goudsmid Olivier overlijdt in het bijzijn van
Brecht en Louis. Samen hebben zij hem nog
verzorgd, in een rustige, lieve sfeer.
Vandaag kunnen we niet anders dan het verhaal
van het leven van Roy tegen het licht houden.
En proberen het onbegrijpelijke te begrijpen.
Jullie zullen dat blijven doen, lang nadat we zijn
lichaam uit handen hebben gegeven. Vandaag
gedenken we hem. Zijn leven, de keuzes die hij
maakte en we bespiegelen z’n ‘zijn’ nog even.
Jeugd
Roy werd kort voor de oorlog geboren, in Batavia,
Nederlands Indië. Hij was de oudste zoon
in het gezin Goudsmid Olivier. Na hem kwamen
Jessy, Joyce en James. Veel later zal blijken dat
Roy zich als oudste altijd verantwoordelijk zal
voelen voor zijn zussen en broer. Hun vader:
Louis Goudsmid Olivier had een goede baan.
Hij werkte als opzichter bij de Spoorwegen. Roy
keek hoog op tegen zijn belangrijke vader.
Het was een mooie - achteraf gezien bijna
onwerkelijke - tijd in het vooroorlogse Nederlands
Indie. Vader Louis kweekte als hobby
orchideeën. Moeder Elizabeth was een gedistingeerde
dame en lieve moeder voor Roy, Jessy,
Joyce en James.
Thuis in Nederlands Indië
En dan verandert alles. Het is begin 1942: de
Japanse inval in Nederlands Indië. Er is vertwijfeling.
Vader Louis moest onderduiken bij
de nonnetjes. Daar was hij een tijd lang veilig...
totdat hij verraden werd, opgepakt en weggevoerd.
Waarheen?

‘Dit moet de dag zijn’, was die
ochtend de eerste gedachte van
Brecht.
Er volgt een tijd van onzekerheid & angst.
Moeder Elizabeth en haar vier jonge kinderen
blijven alleen - zonder inkomen - achter; niets
is meer zeker. tante Emma trekt in bij het
ontredderde gezin. Elizabeth en Emma zetten
om hun levensonderhoud te kunnen voorzien
samen een handeltje op. Ze bereidden kruidige,
heerlijk geurende, rijstgerechten, gewikkeld in
groene bladeren.Omdat het voor de vrouwen te
gevaarlijk was, verkochten Roy en Jessy – toen
6 en 7 jaar - het eten op de Pasar.
Wonder boven wonder overleefde het hele
gezin, ook vader Louis, de oorlog. toch was het
nog niet voorbij. De Bersiap-periode volgde.
Een angstaanjagende periode. De tijd van de
vrijheidsstrijd. Maar wat is vrijheid als je zo
bang bent?
Roy werd ernstig ziek. toen is al de basis gelegd
voor zijn zwakke gezondheid. Een oorlogstrauma
lijkt onvermijdelijk.
Komst naar Nederland
En dan breekt er toch weer een nieuwe tijd aan,
een nieuwe toekomst in Nederland.
Het is 1950 en het gezin Goudsmid Olivier reist
met de boot “Asturias” naar het verre Nederland.
Het is fijn op de boot; ze hebben er goede
herinneringen aan. Moeder Elizabeth heeft zo
vaak verteld dat ze op de “Asturias” chocolade
kregen.
In Nederland aangekomen, kiest het gezin
ervoor zich in Friese Gaasterland te settelen. Ze
krijgen woonruimte in Hotel Gaasterland.
schooltijd
De kinderen gingen naar school en maakten
kennis met het natuurverschijnsel sneeuw. Ze
verwonderden zich over de pracht van die witte
deken over de wereld. Ze proefden en voelden
‘t, genoten van de wonderlijke zilverwitte
pracht.
Ondanks de strenge opvoeding van vader Louis
was het voor de kinderen een onbezorgde tijd.
Ze kampeerden bij het tjeukemeer onder een
houten wasrek met kleden erop.
Zwommen stiekem in de vaart, want dat mocht
niet. Als hun vader in aantocht was, werden ze
gewaarschuwd door de brugwachter: “Jonges,
dêr komt de âlde Olivier oan!”
Dan doken ze als snoeken onder de brug. Zo
waren ze hun strenge vader te slim af.
Opvoeding, diensttijd
Wat hen van huis uit werd bijgebracht.....
je moest je netjes gedragen
je moest bescheiden zijn
je moest je aanpassen
Sport was voor Roy een uitlaatklep; hij was een
goede, snelle voetballer. Daar lag z’n passie.
Roy groeide op, ging naar de Mulo in Lemmer,
die hij echter niet afmaakte.
Roy werd gekeurd voor militaire dienst. Hij
wilde graag in dienst, maar was bang dat hij
vanwege z’n zwakke gezondheid afgekeurd zou
worden. Hij werd echter goedgekeurd. Wat was
hij trots. In dienst kreeg hij de gelegenheid de
opleiding tot sportinstructeur te volgen. Dat
zou later zijn beroep worden.
Roy was spaarzaam. Van het beetje verdiende
geld, hield hij het meeste ook nog over. Hij gaf
’t niet uit aan zichzelf, nee, hij kocht schoenen
voor zijn broertje James.
Relatie
Roy kwam onbewust steeds dichter bij de plek
waar Brecht Dam leefde, woonde en opgroeide.
Na de militaire diensttijd besloot Roy alsnog
het Mulo-diploma te halen; hij kwam in de 4e
klas van de Christelijke Mulo in Heerenveen. En
daar ontmoetten Brecht en Roy elkaar.
Zij was 15 en hij 22. Met een grote groep leerlingen
fietsten ze met elkaar op. Brecht en Roy
steeds een beetje langzamer…om los van de
groep te komen. Heel voorzichtig, onuitgesproken,
kwamen ze dichter bij elkaar.
Een lange verkeringstijd volgde, want Brecht
ging naar de kweekschool en Roy volgde allerlei
opleidingen: voetbaltrainer, sportmasseur,
zweminstructeur.
Roy woonde en werkte in Friesland en studeerde
in tilburg. Na werktijd reisde hij met
de trein naar tilburg, daar behaalde hij de acte
Vakleerkracht Lichamelijke Oefening voor het
Buitengewoon Onderwijs. Hij slaagde met een
uitstekende eindlijst met achten voor orthope-
35

36
dagogiek en psychologie. Maar dan de teleurstelling.
Zonder onderwijsbevoegdheid mocht
hij geen les geven. Wat deed dat pijn!
In 1967 trouwden Roy en Brecht. Roy kreeg een
baan in het overdekte zwembad van Leeuwarden.
Louis
Brecht raakte zwanger en beviel van hun prachtige
zoon Louis. Wat een vreugde.
Verdriet was er, toen bleek dat Louis altijd hulp
nodig zou hebben. Roy en Brecht besloten om
Louis zoveel mogelijk zelfredzaam te maken.
Louis ging naar de reguliere openbare basisschool
in het dorp. Daar werd hij uitstekend
opgevangen door het personeel van de school:
meester de Bruin en zijn vrouw. Juffrouw de
Bruin ondersteunde Louis met het leren lezen.
Meester de Bruin maakte altijd grapjes met
Louis. Hij zei dan “Hé knuppel....” , waarna
Louis steevast antwoordde: “In het hoenderhok!”.
Louis heeft er veel geleerd; daarvan plukt hij nu
nog de vruchten.
Vakanties
Als ze over de zee praten, bedoelen ze de zee
rond terschelling. Wat hebben ze prachtige tijden
beleefd op terschelling. Als gezin, maar ook
met Pake en Beppe, ooms en tantes. Allemaal
mee naar terschelling.
Een fijne, lieve plek. Beter kan een mens het
niet hebben. In goede sfeer genieten van
elkaars samenzijn.’kon ‘t maar altijd zo blijven...’
Afnemende gezondheid
In de vroege jeugd in Nederlands Indië is al de
basis gelegd voor de zwakke gezondheid van
Roy. Ondanks dat ontwikkelde hij zich tot een
sportieve man. Naarmate de gezondheid afnam,
ontviel hem echter ook de sportieve beleving,
zijn passie. Z’n zieke hart en longen lieten het
niet meer toe. Daarnaast bleek hij diabetespatient.
Hoeveel kan een mens verdragen?
Louis kon op het laatst niet meer met zijn papa
stoeien. Zijn eens zo sportieve papa kon niet
meer. Louis vertelt: “Papa mopperde wel eens,
maar daarna was het gewoon weer goed.” Louis
stapt goed over boosheid en rancunes heen. Als
Louis dat kan, moeten wíj het zeker kunnen!
Spijt? Louis denkt wel eens: “Had ik vroeger
maar geen streken uitgehaald. Had ik maar niet
met papa gestoeid.” Daar denkt hij nu over na...
en heeft er dan spijt van. Spijt hoef je niet te
hebben Louis. Dat woord laten we los.
Roy en Brecht zijn trots op hun zoon.
Bezinning
Roy had geen ballast wat betreft regels die
te maken hebben met geloof. Wij zijn soms
geneigd vanuit een hokjesgeest te denken. Als
je naar de kerk gaat, ben je gelovig. Daar horen
regels bij. Niet voor Roy.
In Indië is het geloven veel minder afgebakend.
Het ging vaak meer om de kleur van je huid, om
je afkomst, om wie je was dan om het geloof.
De laatste jaren samen hebben Roy en Brecht
cadeau gekregen. Ze hebben veel gesproken
over het denken, voelen, beleven. Louis vertelt
over zijn gevoel van verdriet, want papa is
gestorven. toch is hij ook wel blij, omdat ze
zoveel leuke dingen samen hebben gedaan.
“Het was erg dat papa zoveel pijn had op ’t
laatst. Dat hij soms moeilijk kon praten. En dan
was ie zo moe. Het hart wou niet meer kloppen”.
Louis lacht... want hij heeft gelukkig veel
mooie en grappige herinneringen aan papa.
De laatste jaren
Roy ging op 62-jarige leeftijd met pensioen. In
die tijd drongen de herinneringen aan zijn jeugd
in Nederlands-Indië zich weer op. Hij voelde
opnieuw de verlammende angst. De vertwijfeling
en onzekerheid.
kort na z’n pensioen is Roy gevraagd om in
het dorp volleybaltraining en gymnastiekles te
geven. Dat gaf hem veel plezier en hij kreeg er
veel waardering voor. Roy zette zich met hart
en ziel in voor sport. Dat heeft hem heel goed
gedaan.
In die laatste jaren bezochten Roy en Brecht
trouw de samenkomsten van kumpulan. Daar
ruik je opnieuw de Indische geuren. Daar
komen Indische mensen bij elkaar, die naar
Nederland zijn gerepatrieerd. Er is muziek, er
wordt gedanst en je kunt er spekkoek eten. En
Brecht... zij leerde het verleden van Roy beter te
begrijpen.
Brecht en Roy: een team in de opvoeding en
begeleiding van Louis. Samen hand in hand gingen
ze buiten de bestaande paden. Soms was er

zelfs geen weg, toch gingen ze door. Voor Louis.
‘En.... hoe moeilijker begaanbaar de paden, hoe
meer moois en goeds je onderweg tegenkomt.’
En Brecht was er onvoorwaardelijk. Ze begreep
en steunde Roy.
As je van hart tot hart spreekt, heb je geen
woorden, geen mond en geen oren nodig.
Dankwoord
Roy, Brecht en Louis hebben zoveel aan jullie
gehad tijdens het leven, het ziek zijn en ook nu,
tijdens het afscheid. Jullie staan als een kring
om hen heen. Een hechte, sterke kring.
Dit dankwoord is voor jullie. Jullie zijn er om te
helpen bij het rouwproces van Brecht en Louis.
tijdens deze plechtigheid hebben we het leven
van Roy tegen ’t licht gehouden. We hebben
teruggekeken en herdacht. We hebben een reis
door de tijd gemaakt. Zijn tijd, zijn leven.
Jullie zijn er. Jullie horen bij de kring.
Ella van Halderen
Humanistische Uitvaart Begeleiding Friesland
* De namen van de betrokkenen zijn om privacyredenen
veranderd.
37